ƏBƏSƏ SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Əbəsə surəsi Məkkədə nazil olan 24–cü surədir. Bu surə, məxsusi olaraq sübut edir ki, Quran ayələri peyğəmbərimizin öz düşüncələrinin məhsulu deyil.

Bu surədə, ancaq XX əsrdə və inkişaf etmiş alətlərin köməyi ilə ortaya çıxmış bioloji həqiqətlərdən bəhs edilərək, bir möcüzə ortaya qoyulur. Surədə, ictimai çevriliş sayılacaq xüsusiyyətdə olan qaydalar ortaya qoyulur və insanlığa edilən xəbərdarlıqlara davam edilir.

Enmə Səbəbi

Təfsir qaynaqlarında yer alan məşhur rəvayətə görə, peyğəmbərimiz Qüreyşin öndə gedənlərindən Utbə b. Rəbia, Əbu Cəhl, Übn Hişam və Abbas b. Abdülmuttalib ilə danışarkən daha əvvəl Müsəlman olan İbn Ümmü Məktum yanlarına gəlmiş və peyğəmbərimizə bir sual vermişdir. Peyğəmbərimiz o anda, Müsəlman olmalarını çox istədiyi şəxslərlə danışmaqla məşğul olduğu üçün, İbn Ümmü Məktumun sualıyla maraqlanmamışdır. Sualına cavab almaq istəyən İbn Ümmü Məktum təkidlə tələb etdiyi üçün peyğəmbərimiz üzünü turşutmuş və üzünü çevirərək, digərləriylə olan danışığına davam etmişdir. Rəvayətə görə surə, peyğəmbərimizin bu davranışı ilə əlaqədar enmişdir.

Bəzi qaynaqlarda qeyd edilir ki, “huluk–u azim [böyük bir əxlaq]” sahibi olan peyğəmbərimizin belə səhv bir hərəkət etməyəcəyini düşünənlər, İbn Ümmü Məktuma sifət göstərən və üzünü çevirən şəxsin, əslində Osman b. Afvan olduğunu irəli sürmüşlər. Ancaq ayələrin davamında Allah peyğəmbərimizi müxatib alır və bu da burada, incə bir üslubla qınanan şəxsin peyğəmbərimiz olduğunu göstərir.

Tərcümə:

Rəhman, Rəhim Allah adından

^1,2Elçi, yanına o kor adam gəldi deyə üzünü turşutdu və üzünü çevirdi.
^3,4Nə bilirsən, bəlkə o da arınıb təmizlənəcək, bəlkə öyüd alar və bu öyüd ona faydalı olar.
^5–7Özünün heç nəyə ehtiyacının olmadığını görən o adama gəlincə də… onun arınmamasından sən bir məsuliyyət daşımadığın halda, sən ona yönəlirsən. ^8–10Amma! Biliklə, sevgi ilə, hörmətlə ürpərərək, qaça–qaça sənə gələn var ha… sənsə etməkdə olduğun işi daha yaxşı hesab edərək, ondan rahatlıqla uzaqlaşırsan.
^11–16Əsla onların düşündüyü kimi deyil! Quran, dəyərli səhifələr içində, ucaldılmış, tərtəmiz təmizlənmiş, hörmətli, yaxşı yazıçıların əllərində bir düşündürücüdür. Diləyən onu düşünüb öyüd alar.
¹⁷Sağalmaz bir vəziyyətə düşdü o insan! Nə qəribə ki, kafir–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən biri oldu o insan!
¹⁸Allah, hansı şeydən əmələ gətirdi onun özünü? ¹⁹Bir spermadan! Allah, əmələ gətirdi və ölçüləndirib–biçimləndirdi, ²⁰sonra, onun üçün yolunu asanlaşdırdı, ²¹sonra onu öldürdü, qəbrə qoydurdu, ²²sonra dilədiyi zaman dirildib ortaya çıxardı.
²³Əsla onun düşündüyü kimi deyil! O insan, Allahın ona əmr etdiyini indiyə qədər heç yerinə yetirmədi.
²⁴Haydı, baxsın insan öz yeməyinə!
²⁵Biz suyu tökdükcə tökdük.
²⁶Sonra torpağı yardıqca yardıq.
^27–32Beləcə yer üzündə, sizə və mal–qaralarınıza yemək olaraq dənələr– toxumlar, üzümlər, yoncalar, zeytunlar, xurmalar, gur çəmənli, sıx ağaclı bağçalar, meyvə və otlaq bitirdik.
^33–36Sonra, şiddətli toqquşmanın çıxardığı qorxunc səs gəldiyi zaman–o elə bir gündür ki, adam qardaşından, anasından, atasından, həyat yoldaşından, övladlarından qaçar.
³⁷O gün onlardan hər biri üçün, özünü boş buraxmayacaq bir məşğuliyyət vardır.
^38,39Üzlər vardır ki, par–par parıldayan–gülən, xoş xəbər verən.
^40,41Və o gün üzlər də vardır ki, üzərlərində toz–torpaq, tozu–torpağı da bir his bürümüşdür. ⁴²Bax budur, bunlar, bəli, bunlar küfr edən–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, din–iman tanımayıb pisliyə batanlar.

(24/80, Əbəsə/1–42)

Təhlil

^1,2Elçi, yanına o kor adam gəldi deyə üzünü turşutdu və üzünü çevirdi.

Diqqət edilirsə, qeyd edilən davranışları edən şəxsin kim olduğu bu ayələrdə hələ bəlli deyildir. Mövzuya sanki, başqa birinin qüsurlarının peyğəmbərimizə anladılmasıyla başlanmışdır. Amma irəlidəki ayələrdə müraciət peyğəmbərimizə dönmüşdür. Bu üslub incə bir şəkildə onu ifadə edir ki, qeyd edilən davranışları edən və mühakimə olunan peyğəmbərimizdir. Bir tərəfdən baxdıqda, sanki, Rəbbimiz, bu ayələrdə, peyğəmbərimizi insanlara, adını vermədən, şikayət etmişdir.

^3,4Nə bilirsən, bəlkə o da arınıb təmizlənəcək, bəlkə öyüd alar və bu öyüd ona faydalı olar.

^5–7Özünün heç nəyə ehtiyacının olmadığını görən o adama gəlincə də… onun arınmamasından sən bir məsuliyyət daşımadığın halda, sən ona yönəlirsən.

^8–10Amma! Biliklə, sevgi ilə, hörmətlə ürpərərək, qaça–qaça sənə gələn var ha… sənsə etməkdə olduğun işi daha yaxşı hesab edərək, ondan rahatlıqla uzaqlaşırsan.

9–cu ayədə verilən “ خشية xaşyət” sözü “bilik və idrak nəticəsində meydana çıxan sayğı və heyranlıqdan qaynaqlanan həsrət qalmaq, uzaq düşmək qorxusu” deməkdir. [Bu mövzuda daha geniş məlumat üçün Əla surəsinin təhlilində verilən izahlara baxmaq olar].

Bu ayələrdən görünür ki, haqqında bəhs edilən kor adam [İbn Ümmü Məktum] “xaşyət” deyilən bir şüura çatmış biri imiş. Quran bunu qeyd etmişdir.

10–cu ayədə verilən “tələhha” sözünün əsli “tətələhha”dır. Sözün kök mənasında “zövqlənərək əylənib baş qatmaq” mənası vardır. Bu məna peyğəmbərimizin ciddi bir qınağa müxatib olduğuna işarət edir. Belə ki, istər surənin ilk ayəsindəki “üz turşutmaq” və “üz çevirmək” kimi davranışları və istərsə də bu davranışlarına görə danlanıb, qınanmağı peyğəmbərimizə uyğun görməyənlər, ayənin orijinal mənasını pozaraq “tələhha” sözünü “sən onu buraxıb, baş qatırsan” şəklində tərcümə edirlər.

^11–16Əsla onların düşündüyü kimi deyil! Quran, dəyərli səhifələr içində, ucaldılmış, tərtəmiz təmizlənmiş, hörmətli, yaxşı yazıçıların əllərində bir düşündürücüdür. Diləyən onu düşünüb öyüd alar.

Vəhyin axışına diqqət yetirsək, Nəcm surəsinin sonunda, 59–cu ayəsində “Yaxşı, indi siz bu sözdənmi heyrətə düşürsünüz?” deyə soruşulmuşdu və Məkkəlilərin Qurandan duyduqları heyrət və çaşqınlıqlarının yersiz olduğu qeyd edilmişdi. Burada isə sanki, bir mötərizə açılır və Əbəsə surəsinin 1–10–cu ayələri yeni bir Nəcm olaraq araya girir. Belə ki, Nəcm surəsinin son ayəsinin qaldığı yerdən Əbəsə surəsinin 11–16–cı ayələri ilə davam edilir. Çünki, Əbəsə surəsinin 11–ci ayəsindəki “ انّها innəha” zamiri, Nəcm surəsinin 59–cu ayəsindəki “هذا الحديث hazə’l–hədis” ifadəsinə aiddir. Nəcm surəsinin 59–cu ayəsində “Yaxşı, indi siz bu sözdənmi heyrətə düşürsünüz?” deyə soruşularaq, Məkkəlilərin Qurandan duyduqları heyrət və çaşqınlıqlarının yersizliyi qeyd edilmişdi. Vəhy axıışı təqib edildiyində, Nəcm surəsinin sonunda bir mğtərizə açıldığını və Əbəsə surəsinin 1–10–cu ayələrinin yeni bir nəcm olaraq araya giriyi görünür. Belə ki, Nəcm surəsinin 56–62–ci ayələri ilə, bu ayələrin davamı xüsusiyyətindəki Əbəsə surəsinin 11–16–cı ayələrindən ibarət olan bölmənin izahı aşağıdakı kimi olur:

⁵⁶Bax budur, Quranda açıqlananlar, ilk xəbər verənlər kimi bir xəbər verəndir.
⁵⁷Yaxınlaşacaq olan–qiyamət, ölüm yaxınlaşdı.
⁵⁸Ona, Allahın yaratdığı sərvətlərdən qaldıracaq–buna mane olacaq kimsə, yoxdur.
⁵⁹Yaxşı, indi siz bu sözdənmi heyrətə düşürsünüz?
⁶⁰Və gülürsünüz, ağlamırsınız.
⁶¹Və siz, ağlından lazımi qədər istifadə etməyənlərsiniz.
⁶²Haydı, Allaha boyun əyib, təslimiyyət göstərin və qulluq edin! (Nəcm/56–62)
^11–16Əsla onların düşündüyü kimi deyil! Quran, dəyərli səhifələr içində, ucaldılmış, tərtəmiz təmizlənmiş, hörmətli, yaxşı yazıçıların əllərində bir düşündürücüdür. Diləyən onu düşünüb öyüd alar. (Əbəsə/11–16)

“سفرة Səfərah” sözü, “سافر safir” sözünün cəmidir. Bu sözün kökü olan “سفر s–f–r” feli, fərqli oxunuşlarıyla “yazmaq, kəşf etmək, izah etmək, yola çıxmaq, süpürmək, elçi yollamaq” kimi müxtəlif mənalara gələ bilər. Səfir [elçi], iki ölkə arasındakı problemləri süpürən, təmizləyən, qaydaya salan, aradan qaldıran, həll edən adam deməkdir.[1]

Mövzu axışına görə buradakı mənası “yazıçılar” deməkdir. Belə ki, Əl Cumuə (Cümə) surəsinin 5–ci ayəsində “اسفار əsfar” sözü “kitablar” mənasında işlədilmişdir. Bu ayədəki “səfərah [yazıçılar]” ilə nəzərdə tutulan da Quranı yazan ilk Vəhy katibləridir.

Hələ kağızın olmadığı o dövrdə peyğəmbərimiz ona enən ayələri, oxumaq–yazmaq bilən səhabəyə, bez parçaları, enli kürək sümükləri, dəvənin qabırga sümükləri, xurma budaqları, incə ağ daşlar və heyvan dərisi kimi materialların üzərinə yazdırmış və vəhyi yazan bu katiblərin sayı irəliləyən illərdə 40–a qədər çatmışdır. Məkkədə ilk Vəhy katibliyini Abdullah b. Sad b. Əbu Sarh, Mədinədə isə Ubey b. Kab etmişdir. Ondan sonra bu məsuliyyət Zeyd b. Sabitə verilmiş və onun tərəfindən davam etdirilmişdir.

Peyğəmbərimizin Vəhy katibliyini edən digər şəxslər bunlardır: Əbu Bəkir, Ömər b. Əl–Həttab, Əli b. Əbu Talib, Osman b. Affan, Amr b. əl–As, Şurahbil b. Hasənə, Muğirə b. Şubə, Muaz b. Cəbəl, Hanzələ b. ər–Rəbi, Cəhm b. əs–Salt, Huseyn ən–Nəməri, Zübeyr b. əl–Avvam, Amir b. Fuheyrə, Eban b. Said, Abdulah b. Erkam, Said b. Kays, Abdullah b. Zeyd, Halid b. Vəlid, Ala b. əl–Hadrəmi, Abdullah b. Rəvaha, Huzeyfə b. əl–Yəman, Məhəmməd b. əl–Məsmələ və s.[2]

Ayədə “tərtəmiz təmizlənmiş” olaraq tərcümə edilən “ مطهّرة صحف suhufun mutahhəratun” tamamlığı fiziki təmizlik mənasında deyil, “batildən təmizlənmiş” mənasındadır. Eyni ifadəni Beyyinə surəsinin 2–ci ayəsində də görəcəyik.

“بررة [bərara]” sözü isə “برّ bərr” sözünün cəmidir. Vəhy katiblərinin xarakterizə edilməsində işlədilmiş olan bu sözün, dinimizdə əhəmiyyətli yeri var. Ona görə də bu sözü bir az daha geniş təhlil edək:

Birr sözü. “Təqva” sözünün öz mənasından başqa bir mənada işləndiyi “ برّ birr” sözü, “hər cür xeyir və yaxşılıq işlərində genişlik, ehsan, itaət, doğruluq, bol–bol yaxşılıq” deməkdir. Söz, bu geniş məna çərçivəsində hər cür yaxşılığı, ehsanı və xeyirli davranışı əhatə edir. “Birr”, Quranda belə təyin olunur:

¹⁸⁹Sənə hilallardan sualşurlar. De ki: “Onlar, insanlar və həcc/proqramlı ilahiyyat təhsili dövrləri üçün zaman ölçüləridir.” Evlərinizə arxa tərəflərindən girməyiniz/dində Allahın qaydalarından başqa qaydalar mənimsəməyiniz, “yaxşı adam olmaq” demək deyildir. Amma “yaxşı adam olmaq”, Allahın qoruması altına girməkdir. Belə isə, evlərinizə qapılarından girin–dini, din sahibi Allahın cızdığı çərçivədə yaşayın. Və müvəffəqiyyət qazananlardan, qurtaranlardan olmağınız üçün Allahın qoruması altına girin. (Bəqərə/ 189)
⁹²Sevdiyiniz şeylərdən Allah yolunda xərcləmədikcə, əsla “yaxşı adamlıq” mərtəbəsinə çata bilməzsiniz. Və siz, hər nəyi bağışlayarsınızsa, qətiliklə Allah, onu ən yaxşı biləndir.

(Al–i İmran/ 92)

^45,46Bir də səbr etməklə, salaatla kömək istəyin. –Şübhəsiz salaat və səbrlə kömək istəmək, hörmətli olanlardan–həqiqətdən Rəbblərinə qovuşacaqlarına və həqiqətdən özlərinin Ona dönəcək olduqlarına inanan kəslərdən başqasına çox ağır gəlir. (Bəqərə 44– 46)

“Birr” sözü hədis və fıkıh kitablarında da çox işlədilmişdir. Ana–ataya bol–bol yaxşılıq etmək mövzusu, xüsusi olaraq “ الوالدين بر Birru’l–Valideyn” başlığı altında bu sözlə işlənmişdir.

“Birr” sözünün əsli “bərr” sözüdür. Lügəti mənası “quru torpaq parçası, qitə” demək olan “bərr” sözü, “dəniz” mənasına gələn “bəhr” sözünün əks mənalısıdır. Bu iki qavram birlikdə

“ البر و البحر فى fi’l–bərri və’l–bəhri [quruda və dənizdə]” şəklində bir deyim olaraq da işlədilir və “hər yerdə” mənasında “yayğınlıq” ifadə edir.

“ البرّ əl–Bərr” sifəti həm Allah üçün, həm də itaətkar qullar üçün işlədilir. Allah üçün işlədildiyində mənası “Qullarına qarşı şəfqəti, ehsanı geniş və yayğın olan” deməkdir. Allah, “əl–Bərr”dir.

O, qullarına mərhəmətli olduğundan onlar üçün çətinlik deyil asanlıq diləyər.

Onların günahlarına [əgər əfv etməzsə] misliylə, lakin yaxşılıqlarına və xeyirli əməllərinə isə qat–qat qarşılıq verir:

^25–28Bir–birlərinin üzünə dönüb sualşurlar: “Əslində biz daha əvvəl, ailəmiz içində qorxanlardan idik. Allah bizə lütf etdi və bizi içimizə işləyən əzabdan qorudu. Şübhəsiz biz daha əvvəl, Ona yalvarırdıq. Şübhəsiz O, yaxşılıq edənin, yazığı gələnin məhz özüdür.” (Tur/28)

“ البرّ əl Bərr” sifəti qullar üçün işlədildiyində isə “itaəti geniş, çox itaətkar, sadiq [sözündə duran]” mənasına gəlir. Söz bu mənasıyla Quranda İsa və Yəhya peyğəmbərlər üçün işlədilmişdir:

^12–15“Ey Yəhya! Kitabı qüvvətlə al!” O hələ uşaq ikən ona qayda–qanun, tərəfimizdən sevimlilik və təmizlik verdik və o, Allahın qoruması altına çoxlu girmiş biri idi. Və ana–atasına çox yaxşı davranan idi. Və o bir kobud və itaətsiz biri olmadı. Və doğulduğu gün və öləcəyi gün və yenidən diri olaraq qaldırılacağı gün Ona salam olsun! (Məryəm/12–15)
³²Və məni, anama yaxşı davranan bir kimsə etdi. Və Məni bir qaba, bədbəxt biri etmədi.

(Məryəm/32)

Eyni kökdən törəmiş olan “təbərru” sözü, fel olaraq “yaxşı olmaq, yaxşılıq etmək” mənasına gəlir. Türk dilində də hər hansı bir ictimai kömək məqsədiylə edilən yardımlar və yaxşılıqlar “təbərru” sözüylə ifadə edilir. “Birr” sözü isim olaraq işlədildiyi kimi, ism–i fail olaraq da işlədilir və bu təqdirdə “çoxlu yaxşılıq edən” mənasına gəlir. Məsələn, möminlər çox–çox yaxşılıq edərək “birr”in bilavasitə özü halına gəlirlər.

Quran belə insanları “bərr” sözünün cəmi olan “əbrar” sözü ilə təqdim etmiş və bu sözü “müttəqin [yaxşılar, Allaha hörmətli insanlar]” mənasında işlədərək “müttəqin”ə təqdim olunan nemətlərin “əbrar”a da təqdim olunacağını bildirmişdir:

¹⁹⁸Amma, Rəbblərinin qoruması altına girmiş adamlara gəlincə, onlar üçün, Allah qatından bir yolçu bəxşişi olaraq, altlarından çaylar axan, içində həmişəlik qalacaqları cənnətlər vardır. Və Allah qatındakı, “yaxşı adamlar” üçün daha yaxşıdır. (Al–i İmran/ 198)
¹³Şübhəsiz ki, “özü sözü doğru olanlar/yaxşı adamlar”, əlbəttə, bol nemət, xoşbəxtlik cənnətinin içindədirlər. (İnfitar/ 13)
^18–21Qətiyyən onların düşündüyü kimi deyil! “Əbrar”ın/yaxşı adamların qeydi, qətiliklə İlliyyundadır. –İlliyyunun nə olduğunu sənə nə bildirdi? Yaxınlaşdırılmışların şahid olduğu rəqəmlənmış/ yazılmış bir qeyddir!
^22–28Şübhəsiz ki, “Əbrar/yaxşı adamlar”, əlbəttə, Nəimin içindədirlər, taxtlar üzərində gözləyirlər. Üzlərində nemətin aydınlığını görərsən. Onlar, möhürlü, saf bir içkidən sulanırlar ki, onun möhürü/nəticəsi müşkdür. Qarışımı Təsnimdəndir. Yaxınlaşdırılmışların içkiləri bir bulaqdandır. Artıq yarışanlar, bax budur, bunda yarışmalıdırlar. (Mutaffifin/ 18– 28)
^5–22Şübhəsiz, “yaxşı adamlar”, kafur qatılmış bir qabdan içərlər, coşduqca coşan bir bulaqdan ki, ondan, verdikləri sözləri yerinə yetirən, pisliyi yayılan bir gündən qorxan və “Biz sizi, ancaq Allah rızası üçün doyururuq və sizdən bir qarşılıq və təşəkkür gözləmirik–bəli, biz sifətlərin turşuduğu və qaşların çatıldığı bir gündə Rəbbimizdən qorxarıq” deyərək Allah sevgisi üçün/sevməsinə baxmayaraq yeməyi yoxsula, yetimə və həbsdə olana verən Allahın qulları içərlər.

Allah da, Buna görə də onları, o günün pisliyindən qoruyar–onlara aydınlıq və sevinc rastlayacaq, səbr etmələrinə qarşılıq onlara cənnəti və ipəkləri verəcək–orada taxtlara söykənmiş olaraq qalacaqlar, orada bir günəş də, dondurucu bir soyuq da görməyəcəklər və bağçanın kölgələri onların üzərlərinə düşəcək və endikcə enəcək. Və aralarında gümüş bir qab və büllur kasalar dolaşdırılacaq, onların nizamladığı büllurları gümüşdəndir. Və orada onlar, Səlsəbil deyilən bir bulaqdan, qarışığı zəncəfil olan bir qabdan su içirlər… Və aralarında böyüməz, yaşlanmaz uşaqlar dolaşar–onları gördüyündə, saçılmış bir inci sanacaqsan! Oranı gördüyündə, xoşbəxtlik, böyük bir mülk və idarəçilik görəcəksən, əyinlərində incə, yaşıl ipəkli, parlaq atlasdan geyimlər olacaq, gümüş bilərziklərlə bəzənmiş olacaqlar, Rəbbləri onlara tərtəmiz bir içki içirdəcək. Şübhəsiz ki, bu, sizin üçün qarşılıqdır. Zəhmətləriniz də qarşılığı ödənəcək xüsusiyyətdədir. (İnsan/ 5–22)

İctimai həyatın qurulması və sağlam fəaliyyəti nöqteyi nəzərindən çox vacib olan və sanki, insanlar arasındakı qarşılıqlı birliyin əsası olan “birr”, Təqva sahibi möminlərin ən vacib olan bir xüsusiyyətidir. Bu xüsusiyyətə bilavasitə “Təqva” deyilməsə də, “Təqvalı olma halı” deyilə bilər.

Elə Rəbbimiz də Al–i İmran surəsinin 190–194–cü ayələrində bizə tövsiyə edir ki, bu xüsusiyyətə sahib adamlarla, yəni “əbrar [yaxşılar, köməksevərlər]” ilə bərabər ölməyi istəyək:

^190–194Göylərin və yer üzünün yaradılışında, gecənin və gündüzün bir–birinin ardınca gəlməsində, əlbəttə, ayaq üstündə ikən, oturarkən və yanları üzərinə yatarkən Allahı anan–göylərin və yerin yaradılışı üzərində: “Rəbbimiz! Sən, bunu əbəs yerə yaratmadın, Sən, bütün nöqsanlıqlardan münəzzəhsən. Artıq bizi atəşin əzabından qoru! Rəbbimiz! Şübhəsiz Sən, kimi o atəşə salırsansa, artıq onu qətiliklə rüsvay etmisən. Şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş görənlər üçün köməkçilərdən də heç kimsə yoxdur. Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, biz, “Rəbbinizə inanın!” deyə çağıran bir carçını eşitdik və dərhal inandıq. Rəbbimiz! Artıq bizim günahlarımızı bağışla, pisliklərimizi ört və bizi “yaxşı adamlar”la birlikdə, keçmişdə etdiklərimizi və etməli ikən etmədiklərimizi bir–bir xatırlatdır/öldür. Rəbbimiz! Və bizə, elçilərin üzərinə vəd etdiyin şeyləri ver, qiyamət günü bizi rüsvay etmə də. Şübhəsiz Sən, verdiyin sözdən dönməzsən” deyə yaxşı–yaxşı düşünən, qavrama qabiliyyətləri olanlar üçün necə əlamətlər/nümunələr vardır.

(Al–i İmran /190–194)

“Əbrar”ın kimlər olduğunu anladan bu ayələrdən sonra, Əbəsə surəsinin 13–16–cı ayələrindən də görünür ki, enən ayələr dəyərli, hörmətli, əbrar yazıçılar tərəfindən yazılır. Rəvayət edirlər ki, Ömərin bacısı və onun həyat yoldaşı yazılı Quran səhifələri oxuduqları zaman Ömər onlara gəlir. Onlar, Ömərdən qorxaraq, bu səhifələri gizlədirlər. Ömər səhifələri ortaya çıxardıb, yenidən oxutdurur və sonra da Müsəlman olur. Ayələrdə verilən bu məlumat, rəvayət edilən tarixi məlumatı təsdiqləyir və beləliklə, aydın olur ki, peyğəmbərimiz Ələq surəsindəki “Alləmə bilqaləm [qələmlə öyrədən]” ayəsinin ismarıcını almış və ilk andan etibarən ayələri yazmış və ya yazdırmışdır. Ancaq o günlərdə ərəblərdə hələ kağız olmadığına görə bu yazılar dəri, papirus, taxta parçası, sümük və gil parçaları üstünə yazılmışdır. Qısaca bu ayələr, həm Ələq surəsində “Alləmə bilqaləm [qələmlə öyrədən]” ayəsi ilə verilən ismarıcı gücləndirir, həm də Quran ayələrinin hansı xüsusiyyətdəki yazıçılar tərəfindən yazılmasının vacibliyinə işarət edir.

Surənin buraya qədər olan ayələrində üç əsas qayda üzərində dayanılır:

Birinci qayda: “fikir, vicdan və inanc azadlığı” qaydasıdır. Daha əvvəl Müddəssir surəsinin 36, 37, 54 və 55–ci ayələrində, Əla surəsinin 9–11–ci ayələrində, Təkvir surəsinin 27 və 28–ci ayələrində, həmçinin Kafirun surəsinin hamısında, diləyənin inanacağı [arınacağı], diləyənin də inanmayacağı [arınmayacağı] qeyd edilmişdi. Əbəsə surəsində bu qayda təkrar təsdiq edilmiş, peyğəmbərlərin və Haqqa dəvə edənlərin adamların arınması üçün məsuliyyət daşımadıqları bir dəfə daha vurğulanmışdır. Beləliklə, inanıb inanmamaqla, arınıb arınmamaqla əlaqədar olan məsuliyyətin, ilahi ismarıcı müxatiblərinə çatdırmağa məsuliyyət daşıyan peyğəmbərlərdə və Haqq dəvətçilərində deyil, bilavasitə təbliğə müxatib olanlarda olması, yəni “fikir, vicdan və inanc azadlığı”, ilk Vəhydən etibarən Quranda ən çox təkrarlanan qaydalardan biri olmuşdur.

İkinci qayda: İslamda hörmətin, üstünlüyün yeganə ölçüsünün “Təqva” olduğu qaydasıdır.

Peyğəmbərimiz, yuxarıda qeyd edilən birinci qaydaya baxmayaraq, insanların hidayəti üçün çox səy edən, onların aqibətləri üçün çox narahat olan bir xarakterə sahib idi:

¹²⁸And olsun, içinizdən sizə, çətinliyə düşməyiniz ona ağır gələn, sizə dəyər verən, sadəcə inananlara çox şəfqətli, asanlıq təmin edən, çox mərhəmətli bir elçi gəlmişdir. (Tövbə/128)
³Sənə bu Quranı vəhy etməklə Biz, sənə hekayətlərin ən gözəlini söyləyirik. Halbuki sən, bundan əvvəl, tam yəqinliklə bilin ki, bu mövzu haqqında eşitməmişdin– məlumatsızlardan

(Yusif/103)

⁶Sonra da sən, onlar bu Qurana inanmazlarsa, onların etdikləri ucbatından, kədərdən az qala özünü həlak edəcəksən! (Kəhf/6)
³Onlar–(^{Hıcr 91}Quranı sehr, şeir, əsətir (mifoloji söhbətlər), uydurulmuş söz kimi bir sıra hissələr, pis sözlər qəbul edən kimsələr, ³iman edənlər olmurlar deyə, sən özünü məhv edəcəksən! (Şüəra/3)
⁸Onun üçün, pis əməli ona bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən adammı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini–diləyəni çaşdırar, dilədiyinə–diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə–kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz Allah, onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir. (Fatir/8)

Hər kəsin dərhal Müsəlman olması üçün sanki, yanıb tutuşan peyğəmbərimiz, etdiyi çağırışa əvvəl yaxın əqrəbalarının, həmşəhərlilərinin və xüsusən də şəhərin öndə gedənlərinin əməl etməsini istəyirdi. Çünki, Məkkə hüdudlarından kənardakı insanlar, peyğəmbərimizin yaxın ətrafından Müsəlman olmayanları bəhanə edərək, onun dəvətini rədd edirdilər. Lakin yaxın ətrafı Müsəlman olarsa, üfüq açılar, İslamın Məkkə hüdudlarından kənarda da yayılma imkanı olardı.

Peyğəmbərimiz bu düşüncələrlə Məkkənin öndə gedənlərinə çağırış edərkən, Allahdan uzaq qalmaq qorxusuyla qaçaraq yanına gələn və Allahın öyrətdiklərindən öyrənmək istəyən kor və fəqir adama maraq göstərməmiş, ondan üzünü döndərərək müşrikləri yola gətirmək cəhdinə davam etmişdir. Çünki, o, onsuz da Müsəlman idi və peyğəmbərimizə görə müşrikləri Müsəlman etmək daha vacib idi.

Peyğəmbərimizin bu məntiqi, dünyəvi əlaqələrdəki dəyər ölçüləri etibariylə bu gün də keçərli, qəbul edilmiş və tətbiq edilən bir məntiqdir. Kütlənin etibarı baxımından bu gün də varlı kasıbdan, işə götürən işçidən, müdir məmurdan, rəhbər işçi xidmətçidən daha irlidə gəlir.

Beləliklə, onsuz da Müsəlman olan bir kimsəyə vaxt ayırmaqdansa, ictimai etibarı daha yüksək olan birini İslama qazandırmaq üçün çalışmaq, yəni mənfəətin böyüyünü seçmək, daşınan məsuliyyət nöqteyi nəzərindən, sanki, daha uyğun görünür. Amma bu hadisənin dərhal ardından incə bir üslubla da olsa, peyğəmbərimizin Allahın danlaq və qınağına müxatib olmasından görünür ki, işin əsli peyğəmbərimiz düşündüyü kimi deyilmiş.

Çünki, qullarına bərabər məsafədə olan, ona görə də nəzərində kor–topal ilə sağlamın, kasıb iləvarlının, qul ilə sahibinin, bu xüsusiyyətlərinə görə bir fərqi olmayan Rəbbimiz üçün tək üstünlük ölçüsü “Təqva”dır:

¹³Ey insanlar! Biz sizi, bir erkək ilə bir dişidən əmələ gətirdik, bir–birinizlə tanış olasınız deyə sizi xalqlar və bölgələr etdik. Şübhəsiz ki, Allah qatında ən dəyərliniz, ən çox Allahın qoruması altına girmiş olanınızdır. Həqiqətən Allah, ən yaxşı biləndir, ən çox xəbər tutandır. (Hücurat/ 13)

Bu halda, Allahın işlətdiyi ölçü insanlar tərəfindən də işlədilməlidir və ilahi dəyərlərin mənimsənilməsi müddətində fərdlərin ictimai statuslarına hər hansı bir fərq qoyulmamalıdır. Bu isə tam mənasıyla bir ictimai inqilabdır. İnsanlığa peyğəmbərimizin bir davranışı nümunə göstərilərək öyrədilən bu ictimai inqilab, nəticə etibariylə insanların kütlələrin nəzdindəki etibar və statuslarıyla deyil, sırf Allahın qulu olmaları səbəbiylə dəyər verilməyə layiq olduqları şüurunu hədəf alır. Bu şüur, Uca Allahın dəyər verdiyi ən üstün insanlıq dəyərinin daima “Təqva” olduğunu xatırladar, beləliklə də aydın olar ki, insanlar arasındakı əlaqələrdə rol oynayan müəyyənedici kriteriyalar məqam, mövqe, zənginlik və bu kimi ictimai etibar qaynaqları olmamalıdır.

Çevriliş xüsusiyyətində olan bu qayda əvvəlcə, Əbəsə surəsi ilə peyğəmbərimizin həyatında tətbiq edilmiş, beləliklə də, cəmiyyətdə bir nümunə meydana gətirərək, eyni qaydanın kütlə tərəfindən də mənimsənilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Daha sonrakı illərdə də eyni üsul təkrarlanmış, gətirilən yeni qaydalar ilk əvvəl peyğəmbərimizin həyatında tətbiq edilmişdir. Misal olaraq, peyğəmbərimizin azad edilmiş qul olan Zeydi övladlığa götürməsi, sonra onu bibisinin qızı Zeynəblə evləndirməsi, daha sonra isə övladlığı olan Zeydin boşadığı Zeynəblə özünün nigahlanması kimi hadisələr, o günün ictimai həyatında bir “ilk” olmuş və nümunə təşkil edərək cəmiyyətə inikas etmişdir (Əhzab surəsi).

Üçüncü qayda: Quranın peyğəmbərin öz həvəsindən uydurulmuş olmadığı qaydasıdır. Bu surədən əvvəlki Nəcm surəsinin ilk ayələrində, o günə qədər enmiş olan Quran ayələri mənasında “Nəcm” sübut göstərilərək peyğəmbərin ehtirasları, mənfəətləri, səhv və yersiz düşüncələri ucbatından [həvəsindən] danışmadığı, oxuduqlarının ona vəhy edilmiş məlumatlar olması izah edilmişdi. Əbəsə surəsi bu qaydaya gətirilmiş yeni bir sübut mahiyyətindədir. Şübhəsiz, bu surənin ayələri də deyilişi etibariylə, digər ayələr kimi heç bir insanın yaza bilməyəcəyi, seçib toplaya bilməyəcəyi bənzərsiz bir sənət nümayişi olub, Quranın peyğəmbərimizin düşüncəsinin məhsulu olmadığının dəlilidir. Əbəsə surəsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi “yeni” bir sübutdur.

Ancaq ayənin, yeni bir sübut təşkil etmə xüsusiyyəti, hərfi mükəmməlliyi ilə yanaşı, məna olaraq da peyğəmbəri incidən bir danlanma ehtiva etməsində gizlidir. Çünki, kim olursa olsun, heç bir insan yalnız bir neçə adamın bildiyi bir səhvini və qüsurunu hamıya bildirib, elan etmək istəməz. Amma bildirib, elan etdiyi bu sözlər ona aid olmayıb, vəhy edilirsə, onda bu halda, əleyhinə də olsa, ona vəhy edilən bu sözləri, qiyamətə qədər, hər kəs tərəfindən bilinəcək bir şəkildə təbliğ etməsi, məcburi hala gəlir. Buna görə də Əbəsə surəsi, Quranın peyğəmbərimizin öz düşüncəsinin məhsulu olmayıb, Vəhy olduğuna dair yeni və fövqəladə bir sübut təşkil edir.

Yuxarıdakı fikrin əksinə, Quranın hələ də peyğəmbərimizin öz düşüncəsinin məhsulu olduğunu iddia edənlərə isə Rəbbimiz, Quranda bu cavabı vermişdir:

⁶⁷Ey Rəsul! Rəbbindən sənə endiriləni təbliğ et. Və əgər bunu etməzsən, o zaman Onun verdiyi elçilik vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan. Allah da səni insanlardan qoruyacaqdır. Şübhəsiz Allah, kafirlər–Onun ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər cəmiyyətinə bələdçilik etməz. (Maidə/ 67)
¹⁵Və ayələrimiz onlara açıqca oxunduğunda, Bizə qovuşmağı ummayanlar: “Bundan başqa bir Quran gətir, yaxud bunu dəyişdir!” dedilər. De ki: “Onu özümün öngörməmlə dəyişdirmərəm–Mənim üçün bu barədə heç söz ola bilməz. Mən, sadəcə Mənə vəhy olunana tabe oluram. Rəbbimə üsyan edərəmsə, tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir günün əzabından qorxuram.”
¹⁶De ki: “Allah diləsəydi, Mən Quranı sizə oxumazdım və Allah, Quranı sizə bildirməmiş olardı. Mən də Qurandan əvvəl, tam yəqinliklə bilin ki, içinizdə bir ömür boyu qalmışdım. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi?” (Yunis/ 15, 16)
⁷³Az qaldı ki, onlar səni, sənə vəhy etdiyimizdən uzaqlaşdıraraq, ondan başqasını bizə şamil edəsən deyə, sənə səhv etdirıb, səni atəşdə yandırsınlar. Bax budur, o təqdirdə səni xəlil– iz qoyan bir başçı edərdilər.
⁷⁴Və əgər Biz, səni sağlamlaşdırmamış olsaydıq, həqiqətən onlara bir azca meyl edəcəkdin.
⁷⁵O vəziyyətdə sənə həyatın iki qatını və ölümün iki qatını daddırardıq. Sonra Bizə qarşı ona heç bir köməkçi də tapa bilməzdin. (İsra/ 73–75)
^44–47Əgər Elçi/Məhəmməd, bəzi sözləri Bizim sözlərimiz olaraq irəli sürsəydi, qətiyyətlə Ondan bütün gücünü alardıq. Sonra Ondan can damarını qətiyyətlə kəsərdik. Artıq sizdən heç biriniz Ona sipər də ola bilməzdiniz. (Haqqa/ 44–47)

¹⁷Sağalmaz bir vəziyyətə düşdü o insan! Nə qəribə ki, kafir–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən biri oldu o insan!

Yəni, “Çox qəribədir! O insan ətraf aləmdə və öz quruluşunda bu qədər açıq–aşkar sübutlar varkən, buna baxmayaraq, kafirlik edir!”

Ayədə, Allahın verdiyi ağlı və fikri yaxşı işlətməməsi, göndərdiyi peyğəmbərə qulaq asmaması və endirdiyi kitabdan öyüd almamasına görə kafir bir insanın özünü necə də məhv etdiyi bəyan edilmiş, insanın bu qədər inkarçı olmasının mənasızlığı, təəccüb [heyrət] feli işlədilərək, vurğulanmışdır.

Ayədə verilən “əl–insan” sözünün başındakı “ال əl” bağlayıcısı “əhd” üçündür. Bu bağlayıcı, “insan” sözü ilə bütün kafir insanların deyil, Əbu Ləhəb kimi adı–sanı bilinən bir kafirin nəzərdə tutulduğunu göstərir. Nəzərdə tutulan bu şəxsin kafir qalacağı Rəbbimiz tərəfindən bilinirdi və peyğəmbərimizə də bildirilmişdi. Xəbərdar etməyin fayda verməyəcəyi bu cür insanların var olması, “Bu kafirləri xəbərdar etsən də, xəbərdar etməsən də onlar üçün birdir–inanmayacaqlar” mənasındakı Bəqərə surəsinin 6–cı ayəsindən də aydın olur.

Ayədə bəhs edilən kafirliyin kiçik nemətlərin kafirliyi olan “nankorluq” mənasında düşünülməsi səhv olar. Ayənin sonrasında da görünəcəyi kimi, burada nəzərdə tutulan kafirlik, Allahın varlığına və birliyinə inanmamaq, özündə və ətrafında sübut olan o qədər möcüzəyə etibar etməmək, onları heçə saymaq kimi şüurlu şəkildə edilən kafirlikdir.

¹⁸Allah, onun özünü nədən əmələ gətirdi? ¹⁹Bir spermadan! Allah, əmələ gətirdi və ölçüləndirib–biçimləndirdi, ²⁰sonra, onun üçün yolunu asanlaşdırdı, ²¹sonra onu öldürdü, qəbrə qoydurdu, ²²sonra dilədiyi zaman dirildib ortaya çıxardı.

19–cu ayədə verilən və “ölçüləndirib, biçimləndirdi” olaraq tərcümə etdiyimiz “قدّره qaddərahu” kəlməsi, ərəb dilində “قدر qadəra” fel kökündən gəlir. Bu fel lüğətdə “nizamlamaq, ölçüb biçmək, planlaşdırmaq, proqramlaşdırmaq, gələcəyini görmək” mənalarına gəlir.

20–ci ayədəki “yolu ona asanlaşdırdı” ifadəsi ilə iki məqam nəzərdə tutulmuş ola bilər:

Birinci ehtimal, doğum müddətində körpənin ana bətnindən kənara çıxmağının asanlaşdırılması nəzərdə tutulmuş ola bilər. Çox təbiidir ki, bu, tibb elminin 20–ci əsrdə çatdığı məlumatlara görə meydana çıxarılmış, daha əvvəldən meydana çıxarılması mümkün olmayan bir məsələdir. Doğuş zamanı bir asanlaşdırma olduğu, Ana Britannica ensiklopediyasının bu sətirlərindən asanlıqla başa düşülür:

“… Doğum prosesi üç mərhələdə həyata keçir. İlk mərhələdə döl yatağının [bətn] boynu genişlənərək körpənin keçə biləcəyi qədər açılır. …İlk mərhələnin başlangıcında döl yatağı gərilməyə başlayır. … Torba biçimində əzələli bir orqan olan döl yatağının divarlarındakı əzələlərin nizamlı olaraq gərilməsi, döl yatağının iç boşluğunu daraldır və hamiləlik müddəti boyunca dölü mühafizə edən, içi maye ilə dolu amniyon kisəsinə təzyiq göstərərək onu döl yatağı boynuna doğru itələyir. Bu mərhələnin sonunda amniyon kisəsi təzyiqin təsiriylə yırtılır, içindəki maye boşalır [su gəlməsi] və ikinci mərhələ başlayır. …”[3]

Doğum müddətində ananın vücudu həmişəkindən fərqlı, qeyri–ixtiyari hərəkətlərlə, istər birbaşa, istərsə də bilavasitə olaraq doğumu asanlaşdırır. Məsələn, gərilmələr, həm döl yatağı boynunun genişləməsində, həm də körpənin döl yatağı boynuna doğru itələnməsində birbaşa rol oynayır. Digər tərəfdən amniyon kisəsinin yırtılmasını təmin etməklə, doğum əsnasında körpənin keçid yollarının sürüşkənləşməsində və sterilizə edilməsində bilavasitə rol oynayır.

Qadın vücudu, aydındır ki, Allah tərəfindən sadəcə ana olma mərhələsindəykən bu hərəkətlərə proqramlanmışdır. Bütün bu asanlaşdırmaların əsl səbəbkarı, asanlaşdırıcının məhz özü olan Rəbbimiz, asanlaşdırmağa aid hər şeyi ilk yaradılışda planlamış, proqramlamış və tətbiq etməyə hazır hala gətirmişdir.

Bildiyimiz kimi, yuxarıdakı məlumatlara insanlığın əli hələ yeni çatmışdır. Lakin Quranda insanlıq üçün o dövrdə bilinməyən daha bir möcüzənin aşkara çıxması, bu ayələrin vəhy yoluyla bildirilməsi və yazıya köçürülməsidir.

İkinci ehtimal isə insana həyat yolunun asanlaşdırıldığının nəzərdə tutulmuş ola biləcəyidir. Bunun mənası, doğru ilə səhvi ayıra bilməsi və ətrafındakı nemətlərdən faydalana bilməsi üçün insana lazımlı təchizatın verilmiş olmasıdır. Təchizat dedikdə həm insanın ağıl və iradə kimi zehni funksiyaları ilə beş duyğu orqanı, həm də xəbərdar edən peyğəmbərləri və onlar vasitəsiylə göndərilən kitabları da əhatə edir. Həqiqətən də bu təchizat insanın həyatını asanlaşdırmaqla, doğru yolu tapmasını təmin edir.

Bu ayələrdə kafirlərin həyatları boyunca Allahı tanımadıqları, Onun əmrlərini yerinə yetirmədikləri dilə gətirilir.

²³Əsla onun düşündüyü kimi deyil! O insan, Allahın ona əmr etdiyini indiyə qədər heç yerinə yetirmədi.

23–cü ayədəki “kella” sözü kafirlərin bu davranışlarından heç bir zaman əl çəkməyəcəklərini vurğulayır. Həyatlarında bir dəfə belə Allahı tanımaq yolunda bir irəliləyiş göstərmədikləri, bu hallarının şüurlu bir küfrdən qaynaqlandığını göstərir.

²⁴Haydı, baxsın insan öz yeməyinə!

18–22–ci ayələrdə Rəbbimiz insana onun öz yaradılışındakı ayələrini/işarətlərini göstərmişdi. Bu ayələr insanın bədənində və iç dünyasında yaradılan və insanı Allahı tanımağa sövq edən iz və işarələrdir. 24–32–ci ayələrdə isə Uca Allahın varlığına sübut olan ətraf aləmdəki iz və işarələr göz qarşısındadır.

²⁵Biz suyu tökdükcə tökdük. ²⁶Sonra torpağı yardıqca yardıq.

Ayədə “tökdükcə tökdük” olaraq tərcümə etdiyimiz “صبّ sabb” sözü əslində incə mənalar ehtiva edir. Ərəblər normal bir tökmə işi üçün bu sözü deyil, “السّكب səkb” sözünü işlədirlər. “Sabb” sözü adi bir tökmək olmayıb, “suyu yuxarıdan aşağıya, yavaşca, süzərək, müəyyən bir məqsədlə və ölçülü bir şəkildə tökmək” deməkdir. Ancaq bu şəkildə tökməkdəki məqsəd rəhmət ola biləcəyi kimi, əzab da ola bilər (Fəcr/13, Duhan/48, Həcc/19). Ayədə qısa və məxsusi deyimlə [icaz edilərək], yağış yağdırma hadisəsi üçün “səbb” sözünün seçilmiş olması xeyli mənalıdır. “Səbb” sözünün seçilməsiylə yağışda “yavaşlıq, süzülmüşlük, məqsədə görə ölçülülük” kimi xüsusiyyətlərin mövcud olduğuna işarə edilir.

Həqiqətən də yağış:

– Normal şərtlər altında canlılara zərər verməyən və “yavaş” deyilə biləcək bir sürətlə yağar;

– Çirkli və duzlu olduğuna görə içə bilmədiyimiz və bir çox işimizdə istifadə etdiyimiz sulardan buxarlanaraq əmələ gəlməsinə baxmayaraq, yer üzünə süzülmüş, təmizlənmiş su olaraq enər;

– Yağış sürəti və müddətinə görə rəhmət və ya afət halına gələ bilər.

^27–32Beləcə yer üzündə, sizə və mal–qaralarınıza dolanışıq olaraq dənələr–toxumlar, üzümlər, yoncalar, zeytunlar, xurmalar, gur çəmənli, sıx ağaclı bağçalar, meyvə və otlaq bitirdik.

Ayələrdə ətraf aləmdən və insanın bilavasitə özündən nümunələr göstərilməsi, Allahın varlığına, birliyinə və qiyamətə qədər var olacağına dair bir sübut təşkil edən bu kimi nemətləri ehsan etməsinə baxmayaraq, insanın hələ də yaradıcısına qarşı yekəxanalıq etməyə davam etməsinin qəribəliyini ortaya qoyur.

^33–36Sonra, şiddətli toqquşanın çıxardığı qorxunc səs eşidildiyi zaman–o elə bir gündür ki, adam qardaşından, anasından, atasından, həyat yoldaşından, ovladlarından qaçar. ³⁷O gün onlardan hər adam üçün, onu tutub saxlayan bir məşğuliyyət vardır.

Bu ayə qrupunda, ümumiyyətlə mal və övladlarına etibar edərək küfrü seçən kafirlər, mal–mülk və yaxın ətrafının fayda verə bilmədiyi, kimsənin kimsəyə yaxınlıq duymadığı, öz dərdləri ilə başları qarışıq olduğu üçün insanların bir–birindən qaçdığı bir günün gələcəyi bildirilərək, edilən xəbərdarlıqdır.

O gün insanların həyəcan və nigarançılıq içində bir–birindən qaçmaları aşağıdakı səbəblərdən ola bilər:

– Hər kəs ananı, atanı, həyat yoldaşı və övladı gözü görməyəcək dərəcədə öz dərdinə düşmüş, özündən başqasını vecinə almaz hala gəlmişdir;

– Vəd edilən günün gəldiyini və işlədikləri günahların hesabını verəcəklərini anlayan günahkarlar, qurtulmağı umaraq, onları bu günahlara təşviq və əzm etdirənləri axtarıb tapmaq istəyərlər;

– Bir–birini aldatmış, bir–birinə zərər vermiş olan insanlar, yaxın olsalar belə, üz–üzə gəlməmək üçün qaçarlar.

^38,39Üzlər vardır ki, par–par parıldayan–gülən, müjdələyən.^40,41Və o gün üzlər də vardır ki, üzərlərində toz–torpaq, tozu–torpağı da bir his bürümüşdür. ⁴²Bax budur, bunlar, bəli, bunlar küfr edən–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, din–iman tanımayıb pisliyə batanlar.

O gün həyəcan və nigarançılıq içində qaçışan bədbəxtlər olacağı kimi, üzlərindən xoşbəxtlik yağan bəxtiyar insanlar da olacaqdır. Yuxarıdakı ayələr, bu insanların xoşbəxt və ya bədbəxt olduqlarının üzlərindən bilinəcəyini xəbər verir.

Bu mənzərə Quranda başqa ayələrdə də yenilənmişdir:

^105–107Özlərinə açıq–aşkar dəlillər gəldikdən sonra parçalanan və ayrılığa düşən kəslər kimi də olmayın. Bax budur, bunlar, bəzi üzlərin ağardığı, bəzi üzlərin qaraldığı gündə böyük bir əzab özləri üçün olanlardır. Artıq üzləri qaralan kimsələrə:– “Siz inandıqdan sonra yenidən kafirmi–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən oldunuz? Belə isə, küfr etdiyiniz–Allahın ilahlığını, rəbbliyini bilərək rədd etdiyiniz üçün dadın cəzanı!” Üzləri ağaran kimsələr də bilin ki, Allahın mərhəməti içindədirlər. Onlar orada həmişəlik qalanlardır. (Al–i İmran/ 105–107)
²²Üzlər var ki, o gün apaydınlıqdır–²³Rəbblərinə nəzər salarlar–Rəbblərindən nemət gözləyərlər. ²⁴Və üzlər də var ki, o gün burunları sallanar–²⁵zənn edərlər ki, özlərinə “Bel qıran” edilir. (Qiyamət/ 22–25)

⁴²Bax budur, bunlar, bəli, bunlar küfr edən–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, din–iman tanımayıb pisliyə batanlar.

Surənin bu son ayəsi, əvvəlki iki ayədə qeyd edilmiş olan “üzərləri toz–torpaq, üzlərini his bürümüş” kimsələrin kafirlər və facirlər olacağını bildirir.

“Küfr” və “kafir” sözlərinin mənaları Kafirun surəsinin təhlilində izah edilmişdi. Ancaq qısa da olsa xatırlatmaq istəyirik:

–“Küfr” sözünün əsas mənası “örtmək” deməkdir. Bu mənada, nail olduğu nemətləri yox sayaraq, təşəkkür etməməyə küfr [nankorluq] deyilir.

–“Kafir” sözü, “nemətlərə nankorluq edən, onlara uzaq qalan, onlardan çəkinən, onların üzərini örtən” mənasında, “kəfəra” felinin ism–i faili olaraq işlədilır.

–“Küfr” sözünün termin mənası isə “Allahın varlığını, birliyini, elçiləri vasitəsi ilə göndərdiklərini inkar etmək” deməkdir. Buna, qısaca olaraq,imansızlıq da deyilə bilər.

–“Kafir”, imanı olmayan şəxslərə verilən addır.

Fucur

“فجور Fucur” sözü lüğətdə “yarmaq, bir şeyi geniş olaraq yarıb açmaq” olaraq tərif edilmişdir. Quran, bu hadisənin müsbət halı üçün “فجر fəcr”, mənfi halı üçün “فجور fucur” sözlərini işlətmişdir.

“Fəcr” sözü Quranda “müsbət mənada yarılıb açılmaq, fışqırmaq, yeri açıb qaynaq fışqırtmaq” mənalarında işlədilmişdir:

¹²Yeri də qaynaqlar halında fışqırtdıq–deyərkən sular nizamlanmış bir iş üçün bir–birinə qovuşdu. (Qəmər/ 12)
³³Hər iki bağça da heç bir şeyi əskik buraxmayaraq, məhsullarını verdilər. Aralarında da bulaq yardıq/axıtdıq. (Kəhf/ 33)
⁷⁴Sonra da qəlbləriniz qatılaşdı–bax budur, onlar, daş kimidir, hətta daha qatıdır. Və şübhəsiz daşlardan elələri vardır ki, onlardan çaylar fışqırır, elələri vardır ki, yarılır və ondan su çıxır, elələri də vardır ki, Allahın hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərtisindən düşərlər. Allah etdiklərinizdən bixəbər, biganə deyildir. (Bəqərə/ 74)

Mənfi mənadakı “yarmaq, yırtmaq” mənasını isə “fücur” sözü qarşılayır. Quranın mənfi mənada işlətdiyi “fücur” sözü, istər dilçilər və istərsə də din mütəxəssisləri tərəfindən “Şakku sətri’d–diyanət [diyanət örtüsünün yırtılması, çatlaması]” olaraq ifadə edilmişdir.

Bu şəkildə din–iman örtüyünü yırtıb atanlara “facir” deyilir. Bu sözün cəmi də “فجّار füccar” və ya “فجرة fəcərə” şəklində ifadə edilir:

⁵Əslində o insan, gələcəyini–qalan ömrünü din–iman tanımayıb pisliyə batmaqla keçirmək istəyir: ⁶Soruşur: “Qiyamət günü nə zamanmış?” (Qiyamət/ 5, 6)
^26–28Və Nuh dedi ki: “Bu yerdə gəzən kafirlərdən–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlərdən bir adam da qoyma. Şübhəsiz ki, Sən, onları buraxsan, qullarını yoldan çıxararlar və sadəcə din–iman tanımayıb pisliyə batan və kafir–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən uşaqlar doğub törəyərlər. Rəbbim! mənim üçün, anam–atam üçün, mömin olaraq evimə girən adamlar üçün və mömin kişilər və mömin qadınlar üçün mağfirət et/bağışla hamımızı! Şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş görənləri də sadəcə yox etməyi artır.” (Nuh/ 26– 28)

İmanın zahiri əlaməti necə ki, “Təqva”, ya da “əməl–i saleh”dirsə, küfrün də zahiri əlaməti “fücur”dur. Yəni fücur işləmək, həqiqi imana sahib olmayanların bir xarakteridir. Çünki, Allah inancı, insanın haram–halal, xeyir–şər, cənnət–cəhənnəm kimi kateqoriyaların şüurlu olaraq başa düşülməsini təmin edər. Beləliklə də, bu şüur insanın fücur işləməsinə mane olar. Zaman–zaman xətaya düşən insan üçün daima “tövbə etmə” imkanı vardır. Ancaq insan eyni xətanı təkrarlamamaq şərti ilə Allahın əfvinə sığınmalıdır. Tövbədən sonra sözündə durmamaq və yalan danışmaq, sözün əsl mənasında, fücur işləməkdir.

Hüdudları dinlə müəyyən edilmiş davranışlara qarşı çıxmaq, dinin müəyyən etdiyi qaydaları tanımamaq, dinlə gətirilən məhdudlanmaları qəbul etməmək, beləliklə, hər cür irili–xırdalı günahı işləmək facirlərin ən xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Bu insanlar dünyada etdiklərinin hesabını verəcəklərinə inanmadıqlarından, ya da Allaha dönəcəklərini düşünməyərək, hər cür fücuru işləməkdən çəkinməzlər.

Quran, fücuru işləyənlərin kafir və cəhənnəmlik olduqlarını bildirmişdir:

^14–16Din–iman tanımayıb pisliyə batmış olanlar da qəti olaraq cəhənnəmdədirlər. Din Günü ondan yox olmamaq şərtilə oraya söykənəcəklər. (İnfitar/14–16)
^7–13Qətiyyən onların düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz, “din–iman tanımayıb pisliyə batanlar”ın qeydi, qəti olaraq, Siccindədir. Və “Siccin”in nə olduğunu sənə nə bildirdi? O, rəqəmlənmış/yazılmış bir qeyddir! O gün, yalan sayanların–qarşılıq gününü yalan sayanların vay halına! Və onlara ayələrimiz oxunduğu zaman, “bunlar keçmişdəkilərin məsəlləridir” deyənlərdən, yəni bütün hədlərı aşan günahkarlardan başqası, qarşılıq gününü yalan saymaz. (Muttaffifin/7–13)
²⁸Yoxsa, iman edən və həmçinin saleh əməl işləyənləri Biz, yer üzündəki o pozğunçular kimimi edərik? Yoxsa,o, Allahın qoruması altına girənləri din–iman tanımayıb pisliyə batanlar kimimi edərik? (Sad/ 28)

Gördüyümüz kimi, bu ayələrdə bütün insanlar, “möminlər” və “kafirlər” olmaqla iki qrupa ayrılmış olaraq, təqdim edilmişdir. Möminlərin qrupu “əbrar”, kafirlərin qrupu da “füccar” olaraq adlandırılmışdır. Quran, “əbrar” ilə “füccar” sözlərini bir–birinin tam əksi olaraq istifadə edir.

Bu da o deməkdir ki:

İslam dininə uyğun olmayan tərzdə yaşayan, Allaha təslim olmayan, din–iman tanımayan insanlar olan fücur əhli, Təqvaya əks olan davranışları nəticəsində, onları oradan heç kimin qurtara bilməyəcəyi cəhənnəmə girəcək, qətiyyən möminlər [müttəqilər] ilə bir tutulmayacaq, onlarla eyni tərəziyə qoyulmayacaqlar.

Ən düzünü bilən Allahdır.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Lisanü’l Arab, “s f r” mad.

[2] İbn Hacer el–Askalani, Fethu’l–Bari bi Şerhi Sahihi’i–Buhari, Bulak 1300, IX,18; Ahmed b. Ebi Yakub, Tarihu Ya’kûbi, Nəcəf, 1385, II, 64.

[3] Ana Britannica[Cilt: 10 s: 267

Yüklə (PDF)