ƏLƏQ SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Adını ikinci ayəsində verilən ələq sözündən alan bu surə, Məkkədə enən ilk surədir. Ələq surəsini bütün incəlikləriylə başa düşmək, onun endirilən ilk surə olduğunu bil­mək və bunu nəzərə almaqla mümkündür. Ədəbiyyatdakı “müqəddimə” üsulu ilə müqayisə edilərək, bu surəyə “Quranın önsözü” də deyilə bilər. Bu xüsusiyyəti nəzərə alındığında, surənin ibarəsindən, işarəsindən, dəlalətindən və lazımlı olmasından hərəkət edərək Quranın bütününə çatmaq, Quranda nələrin mövcud olduğu, Quranın nələr ehtiva etdiyi haqqında ümumi bir qənaətə gəlmək mümkündür.

Bu surə ilə Uca Allah, Məhəmmədi müxatib alıb, onunla danış­mışdır. Tək tərəfli bir xitab olan bu danışma ilə, Məhəmməd b. Abdullahı bütün insanlığa göndərdiyi İslam Dininin son peyğəmbəri olaraq vəzifələndirmişdir. Bu surə ilə ona ilk ismarıclarını vəhy etmiş, bu ismarıcların tələbini yerinə yetirmək barəsində peyğəmbərinin zehnində meydana gələn bəzi sualları da aradan qaldırmışdır. Mahiyyətini daha yaxşı anlaya­ bilmək üçün surənin yuxarıda sayılan xüsusiyyətlərini unutmamaq lazımdır.

Ayələrin Enmələriylə Əlaqədar Məşhur Rəvayət

Peyğəmbərimizə ilk vəhyin gəlməsi ilə əlaqədar rəvayət belədir:

“Bizə, Yəhya b. Bükeyr, ona Leys, ona Ukayl, ona İbni Şihap, ona Urve b. Zübeyr, Urvə də möminlərin anası Ayşədən təhdis etdi. Möminlərin anası Ayşə belə dedi:

Rəsulullaha ilk vəhyin başlaması, yuxuda doğru röya görməklə olmuşdur. Hər gördüyü röya səhər aydınlığı kimi ortaya çıxardı. Sonralar ona yalnızlıq sevdirildi. Hıra dağındakı mağaraya yalnızlığa çəkilir, müəyyən gecələrdə ailəsinin yanına gələnə qədər ibadət edərdi. Təkrar yemək–içmək alır, yenə gedərdi. Təkrar Xədicənin yanına dönər, yemək–içmək tədarük edib, yenə gedərdi. Ta ki, vəhy gələnə qədər…

Bir gün Hıra mağarasında ikən mələk onun yanına gəldi, “إقرأ  oxu” dedi. O da  “ ما انا بقارئ Mən oxuyan deyiləm” dedi. Peyğəmbər buyurdu ki, “O zaman mələk məni alıb, taqətim kəsilənə qədər sıxışdırdı. Sonra məni buraxıb yenə, “إقرأ  oxu” dedi. Mən də ona, “Mən oxuyan deyiləm” dedim. Yenə məni alıb, ikinci dəfə taqətim kəsilənə qədər sıxışdırdı. Sonra məni buraxıb yenə, “إقرأ  oxu” dedi. Mən yenə, “Mən oxuyan deyiləm” dedim. Sonra məni üçüncü dəfə sıxışdırdı. Sonra buraxıb:

“Yaradan Rəbbinin adından oxu! İnsanı qan damlasından yaratdı. Oxu! Rəbbin ən böyük cömərdliyin sahibidir.”

Bundan sonra Rəsulullah, bu ayələrlə ürəyi titrəyərək Xədicənin yanına döndü. “زمّلونى زمّلونى  Məni sarıyıb örtün, məni sarıyıb örtün!” dedi. Qorxusu keçənə qədər vücudunu sarıyıb örtdülər.  Ondan sonra, olanları Xədicəyə xəbər verdi. “Özümdən qorxdum” dedi.  Xədicə də:– “Xeyr, vallah. Allah səni əbədiyyən rüsvay etməz. Çünki sən, qohumlarınla əlaqə saxlayırsan, acizlərin işini görürsən, kasıba kömək edir, heç kimin qazandıramayacağını qazandırırsan. Qonağa hörmət edirsən. Haqq vəkillərinə kömək edirsən” dedi. Və dərhal Peyğəmbəri götürüb amisinin oğlu Varaqanın yanına apardı. Bu adam cahiliyyə dövründə Xristiyan olmuş bir kişi idi. İbranicə yazı yazmağı bilir, İncildən Allahın dilədiyi qədər bəzi şeyləri İbranicə yazardı. Və kor idi. Xədicə, Varaqaya:

“Əmioğlu dinlə! Qardaşının oğlu nə söyləyir?” dedi. Varaqa: – “Nə var qardaşımın oğlu?” deyə soruşduqda, Rəsulullah, gördüyü şeyləri ona xəbər verdi. Bundan sonra Varaqa: – “O gördüyün, Allahın Musaya endirdiyi Namusdur. Nə olardı, sənin dəvətin günlərində mən də gənc olardım. Qövmünün səni çıxaracaqları/hicrətə məcbur edəcəkləri zaman sağ olsaydım.” Bundan sonra Rəsulullah:–“Onlar məni çıxaracaqlarmı?” deyə soruşdu. O da:–“Sənin kimi bir şey gətirmiş [vəhy təbliğ etmiş] bir kimsə yoxdur ki, düşmənçiliyə uğramasın. Əgər sənin dəvət günlərinə çataramsa, sənə son dərəcədə kömək edərəm” dedi. Ondan sonra çox keçmədi, Varaqa öldü. Və bir müddət vəhy kəsildi.”[1]

Ələq surəsini indiyə qədər bu rəvayət istiqamətində anlamağa çalışmışlar. Əslində isə ayələri anlamağın ən yaxşı yolu, onları Quranın diğər ayələri ilə açıqlamaq qaydasından hərəkət edərək, surəni Quranın ümumi çərçivəsi içində anlamağa çalışmaqdır. Bu qayda, xüsusilə vəhyin başlanğıcını anladan və yuxarıda xülasəsi verilən məşhur rəvayətin Quran işığında diqqətlə təhlil edilməsini vacib edir.

Bu təhlilin bizi ilk anda çatdıracağı nəticələr bunlardır:

• İlk vəhylərin yuxu əsnasında enmədiyi Quranla sabitdir (Nəcm/11–13). Rəvayətdə iddia edildiyi kimi, ilk vəhylər yuxuda enmişdirsə, bunun Ələq surəsindən əvvəl vaqe olması və o röyada enən vəhyə aid başqa ayələrin də mövcud olması lazımdır. Belə bir şeyin qəbul edilməsi isə vəhyin əskik toplandığını qəbul etmək olar ki, bu həm tarixi sənədlərə, həm də Rəbbimizin kitabını qorumaq haqqında vədinə tərs düşər. Ayşədən rəvayət edilənlər doğru olsa, rəvayətdə bəhs edilən vəhylər ancaq Ayşənin əhvalatları xatırlaya biləcəyi çağa və peyğəmbərimizin evinə daxil olduğu dövrə aid ola bilər.

Rəvayət, Ayşənin diliylə, sanki Ayşə hadisələrə şahid olubmuş kimi və anladıbmış kimi təqdim edilmiş, geniş məlumat verilməmişdir. Halbuki, hər kəs tərəfindən bilinir ki, ilk vəhylər gəldiyində Ayşə kiçik bir uşaq idi.

• Peyğəmbərimiz, özünə ilk vəhy gəldiyində qorxmamış, ürpərməmişdir. (Nəcm/13–17) Varaqa qeybı bilmirdi, bilə bilməzdi. Bu rəvayətdə Varaqa, təxmindən də artıq, kəhanətdə olur. Rəvayətin peyğəmbərlərin öz yurdlarından çıxarılmasıyla əlaqədar bu bölməsi İbrahim surəsinin 13–cü ayəsindən alınmış kimi görünür. Beləliklə, Rəbbimizin dəyişməz və şübhə götürməz bəyanı Varaqaya şamil edilmişdir.
• ^13,14Və kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən kimsələr, elçilərinə: “Ya sizi qətiliklə yurdumuzdan çıxaracağıq, ya da qətiliklə bizim dinimizə/ yaşam tərzimizə dönəcəksiniz!” dedilər. Rəbbləri də elçilərinə: “Biz şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş görənlərı qətiliklə dəyişikliyə/dağıntıya uğradacağıq və onlardan sonra sizi, qətiliklə o yerə yerləşdirəcəyik. Bu, məqamımdan və təhdidim­dən qorxan üçündür” deyə vəhy etdi.                                                                                                                                  (İbrahim/ 13,14)
• ^88,89Cəmiyyətindən yekəxanalıq göstərən öndə gedənlər dedilər ki: “Ey Şüeyb! Ya səni və səninlə bərabər inananları şəhərimizdən yəqin bilin ki, çıxararıq, ya da bizim dinimizə–yaşam tərzimizə dönərsiniz!” Şüeyb, dedi ki: “İstəməsəkdəmi? Allah bizi ondan qurtardıqdan sonra təkrar sizin dininizə–yaşam tərzinizə dönərsək, tam yəqinliklə bilin ki, Allah haqqında yalan uydurmuş olarıq. Rəbbimiz Allahın diləməsindən başqa ondan geri dönməyimiz bizim üçün olacaq şey deyildir. Rəbbimiz biliyi ilə hər şeyi əhatə etmişdir. Biz sadəcə Allaha güvənib dayandıq”. Ey Rəbbimiz! Bizimlə cəmiyyətimiz arasında haqq ilə hökm et. Çünki Sən hökm edənlərin ən xeyirlisisən!                                                             (Əraf/88, 89)
• ⁸⁶Və sən Kitabın sənə vəhy ediləcəyini–endiriləcəyini ummurdun. O, ancaq Rəbbindən bir mərhəmət olaraq verildi. Elə isə əsla kafirlərə–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlərə arxa çıxma– kömək etmə.                                                                        (Qasas/86)

Qurana görə ilk vəhy Hıra Mağarasında deyil, Məscid–i Aqsada, Cənnətül–Məva deyilən yerdə gəlmişdir. Hıra mağarası ilə əlaqədar rəvayətlər, həm Peyğəmbərimizi, həm də vəhyi incidər.

• Bu rəvayət doğrudursa, Quranda tam üç dənə “ikra” sözünün əskik olduğunun qəbul edilməsi lazımdır.
• Əgər bu rəvayət doğru sayılarsa, ilk mömin, ilk müsəlman Peyğəmbərimiz deyil, Ənam/l4, l63 və Zümər/12–yə zidd olaraq, Xədicə olur.
• Rəvayətdəki “bir müddət vəhy kəsildi” ifadəsi qarşımıza bir də “fitrət” problemini çıxarır. Lüğəti mənası olaraq, “bir çeviklikdən sonra rahatlamaq, sərtlikdən sonra yumşalma, güclülükdən sonra gələn zəif­lik, aralıq, boşluq” demek olan fitrət mövzumuz etibariylə “təbliğsiz dövr” mənasına gəlir. Bu “təbliğsiz dövr”ün nə qədər sürdüyü rəvayətdən rəvayətə dəyişir; 12, 15, 25, 40 gün, hətta 3 il sür­düyünü iddia edən rəvayətlər də vardır. Bu rəvayətlər, Fitrətin səbəbləri mövzusunda da bir–birləriylə ziddiyyətli bir müxtəliflik daşıyırlar. Fitrətə, yəni vəhyin kəsildiyinə və bunun səbəbinə dair rəvayətlər etibarlı olmaq­dan da çox uzaqdır.

Fitrətin səbəblərinə dair Razinin nəql etdiyi bu görüşlər, mövzu ilə əlaqədar rəvayətlərin niyə etibarlı olmadığını göstərən xüsusiyyətdədir:

1– Əhl–i Beyt içində dırnağı uzun olanlar varmış.

2– Peyğəmbərimiz bir döyüşdə ayağını daşa vurub, qanatmış, bundan sonra “Sən, qanayan və qarşılaşdığı şey Allah yolunda sayılan bir barmaqsanmı?” deyə sızıldanmışdı. Allah da buna hirslənmiş və vəhyi kəsmişdir.

Əslində isə bu əhvalat, Sahih–i Buharidə başqa mövzularla əlaqədar yer alan və ilk vəhylərin gəlməsindən illər sonraya aid olan bir əhvalatdır.

3– Peyğəmbərimizin evində, nəvələri Həsən ilə Hüseynə aid köpək balaları varmış. Buna görə də, bir mələk olan Cəbrail peyğəmbərimizin evinə gir bilməmişdi.

Əslində isə peyğəmbərimizin qızı Fatimə, Əhli Sünnət mənbələrinə görə vəhyin başlanğıcında hələ beş yaşlarında bir uşaq idi. Şiə mənbələrinə görə isə peyğəmbərimizin nübüvvətlə vəzifələndirilməsindən beş il sonra dünyaya gəlmişdir. Həyat yoldaşı Əli ilə evlənməsi isə hicrətin ikinci ilində baş vermişdir. İlk vəhylər zamanında uşaq olduqları iddia edilən Həsən və Hüseyn, əslində hicrətin ikinci ilindən sonra dünyaya gəlmişdilər.

4– Yəhudilər peyğəmbərimizə Zülqərneyn və Əshab–i Kəhf haqqında suallar soruşmuşlar, peyğəmbərimiz də “sabah cavab verərəm” demiş, lakin “İnşaallah” deməmiş.

Halbuki, Zülqərneyn və Əshab–i Kəhfdən Quranda ilk dəfə 69–cu surə olan Kəhf surəsində bəhs edilir. Ələq surəsi ilə Kəhf surəsinin enişləri arasında ən az on illik bir zaman fərqi vardır.

Həqiqətdə fitrət deyilən belə bir dövr yaşanmamış, vəhy kəsilməz olaraq davam etmişdir. Əslində Duha/3 ayəsi, fitrət mövzusuna vəsait edilmişdir. Bir çox tərcüməçi və şərhçi bu ayəni, Rəbbin səni tərk etmədi və səndən incimədi şəklində anlamış və ilk vəhylə bu ayə arasında bir fitrət dövrünün mövcud olduğu qəaətinə gəlmişdir. Əslində isə Duha surəsi, enmə sırası olaraq 11–ci surədir. Əgər bu cür qəbullar doğru olsa idi, ilk vəhydən sonra, bu ayəyə qədər, heç vəhy gəlməmiş ol­malı və ya Duha surəsinin 2–ci surə olması lazım gələrdi.

Bəhs edilən ayənin doğru mənası, Rəbbin səndən inciməyəcək və səni buraxmayacaq (Duha/3) şəklindədir. Yəni, bu ayə ilə Peyğəmbərimiz və missiyası qəti bir dillə təminat altına alınmışdır. Bu ayədəki ifadələr, ayənin mahiyyətinə qətilik qazandırmaq [olacağının qətinliyini təmbih etmək] məqsədiylə keçmiş zaman şəklində gəlmişdir. Quranda bunun, Ayın yarılması kimi, yüzlərlə nümunəsi vardır. Duha surəsinin söz axı­şı da buna dəlalət edir.

Bu surənin enmə səbəbi, Rəbbimizin rəhmət və hidayəti özünə yazmış [fərz qılmış] olmasıdır. Sonrakı ayələrdən öyrənəcəyik ki, Rəbbimiz, Rəhman və Rəhim olmasının bir vacib ünsürü olaraq rəhməti öz üzərinə borc qılmışdır (Ənam/12, 54), hidayəti üzərinə yazmışdır (Leyl/12, Nəhl/9), hər canlıya ruzi verməyi üzərinə borc qılmişdir (Hud/6).

Yer üzündə azadlıqlar ortadan qaldırılaraq, insan qüruru ayaqlar altına alınıb, bir sıra ilahlar, rəblər əmələ gətirildiyi, şirk, haqsızlıq, səhv işlər və qarışıqlıq yayıldığı, təbiətdəki tarazlıq pozulduğu dövrlərdə Allah, rəhmətinə uyğun olaraq müdaxilə edib, o cəmiyyətlərə elçi göndərib, kitab endirir. Allah, rəhməti üzərinə borc qəbul etmişdir. Budur Məkkədə bu şərtlər altında Məhəmməd elçi seçilib vəhyə müxatib olmuşdur.

Bu işləri özünə fərz qılan Rəbbimiz, insanlara hidayət etmə¬yi [doğru yola bələdçiləməyi], onlara ağıl və vicdan vermək, peyğəmbər göndərmək və kitab endirməklə yerinə yetirmişdir.

Uca Allahın hansı şərtlərdə cəmiyyətlərə peyğəmbər göndərdiyi, Quranın bir çox surəsində birbaşa, ya da dolaylı olaraq dilə gətirilir.

Allahın pozulmuş kütlələrə peyğəmbərlər göndərməsi barəsindəki ilahi sünnətinə uyğun olaraq, bütün insanlıq ümumi bir hidayət çağırışına möhtac bir halda idi. O günün Məkkəsində də dini inanc pozulmuş, bu pozulma və pozulmaların nəticəsi olaraq da yüzlərlə tanrısı olan müşrik bir kütlə əmələ gəlmişdi. Bu kitlənin getdikcə tağuti bir sistemlə qaynaşması, doğrudan şirk inancının bir nəticəsi idi. Hər tağuti sistemdə olduğu kimi, orada da alt qisimdəki insanları xor və həqir görən yeni fironlar və həyasız əsilzadələr törəmişdi. Bunlar öz rəbbliklərinin və qurduqları nizamların sarsılmaması üçün ehtirasla cəhd göstərirdilər.

Belə bir şəraitdə doğulmuş və böyümüş olan Məhəmməd b. Abdullah, o cəmiyyətdən biri olmasına baxmayaraq, başqa bir tətbiqata tabe tutulmuş, Rəbbinin xüsusi nemətinə nail olmuşdu. Onun hələ peyğəmbər olmadan nail olduğu bu nemət, Allahın təktanrıçı bir müsəlman olan İbrahim (əs)a da verdiyi “doğrunu tapma qabiliyyəti”nin ona da bəxş edilmiş olması idi (Ənbiya/51).

O, ona bəxş edilən bu anlamaq və dərk etmək qabiliyyəti sayəsində dəlalətdən qurtulmuş, tövhid mübarizəsi verən, bu yolda cəmiyyəti ilə zidd düşüncələrə sahib olan bir şəxsiyyətə bürünmüşdü. Artıq onlardan biri deyildi, əksinə onların şirkini və tağuti nizamlarına etiraz edirdi.

O tarixdə Kəbə, Məkkəlilərin ictimai parlamenti, ibadət mərkəzi idi. Kəbədə etdikləri ibadətlər, beytin çıl–çılpaq təvaf edilməsi, fit çalaraq və əl çırparaq göstərişlə salaat iqamə edilməsi şəklindəki korlanmış ibadətlər idi (Ənfal/35). Kəbənin içi və ətrafı saxta tanrıların çoxsaylı heykəlləri ilə dolu idi. İdarəçilik isə yerli firon sayılan Darun–Nədvə üzvlərinin nəzarətində idi. Belə ki, artıq aralarında onlara qarşı çıxacaq kimsəsiz bir adam var idi: Məhəmməd b. Abdullah.

Kəbənin Ərəblər arasındakı funksiyasını da nəzərə alaraq, bir müqayisə və təsbit etmək üçün əvvəlcə o günün Məkkəsinin əmiri, kərimi Əbu Cəhli, sonra da yenə Məkkədə doğulmuş–böyümüş Məhəmməd b. Abdullahı düşünmək lazımdır.

Bu hal və şərtlər daxilində, Məhəmməd b. Abdullah bir gecə Kəbədə salaat etmək– birini aydınlatmaq–sosial yardım təmin etmək fəaliyyətində olmuş, lakin bu arzusuna Əbu Cəhl tərəfından mane olunmuşdu. (Ələq/9–10). Bəqərə/185–ə görə Ramazan ayı içində yer alan bu gecə, Duhan/3–dəki adıyla “Mübarək Gecə”, Qədr surəsi’ndəki adıyla “Qədr Gecəsi”dir. Ələq/9–10–da bəhs edilən “qul”, ittifaqla Məhəmməd b. Abdullahdır.

Bu mübahisədən və salaata mane olmaqdan sonra Məhəmməd b. Abdullah, içində olduğu Məscid–i Haramdan Məscid–i Aksaya gedir. Belə ki, bu əhvalat İsra/1–də, “Yeridən… Allah tərəfindən yeridilən” ifadələriylə izah edilir.

Məscid–i Haramı bilirik, amma Məscid–i Aqsa haradır?

Quranda verilən Məscid–i Aqsa, bu günkü bildiyimiz Qüdsdəki Məscid–i Aqsa deyildir. Quranda verilən Məscid–i Aqsa, Məkkədə, Haram bölgənin kənarında, Taif yolu üzərində, Ciranə vadisinin yamacında qədim bir məsciddir. İslamın ilk illərində Qüdsdə olan –bu günkü Məscid–i Aqsanın yerindəki– məscidin adı Beytül–Maqdisdir. Beytül–Maqdisin inşası Süleyman Peyğəmbərə dayanır. Abdülməlik b. Mərvan, Beytül– Maqdisin dağıntıları üzərində bu günkü məscidi tikdirmiş və adını da “Məscid–i Aqsa” qoymuşdur. Quranda adı verilən məscidlə əlaqəsi olmamaqla yanaşı, Abdülməlikin tikdirdiyi bu məscid də eyni adla məşhur olmuşdur. Mövzu ilə əlaqədar daha geniş məlumat, inşaallah İsra surəsinin təhlilində ve­riləcəkdir.

Məhəmməd b. Abdullahın gecə vaxtı yeridilməsinin səbəbi, İsraildən öyrəndiyimizə görə, Rəbbimizin, ayələrindən bir qismini ona göstərmək istəməsidir:

Qulunu, bir gecə, ayələrimizdən/əlamətlerimizden/ göstergelerimizden gösterelim diye, Mescid–i Haramdan bir kenarını mübarek kıldığımız Mescid–i Aksa’ya yürüten Zat, her türlü noksan sıfatlardan arınıktır. Şüphesiz O, en iyi işitenin, en iyi görenin ta kendisidir. (İsra/1)

Orada nələr oldu?

• ^6,7Və müdhiş qüvvətləri olan, üstün ağıl sahibi olan və hegemonluq qurmuş olan ən yük­sək üfüqdə idi. ^8,9Sonra yaxınlaşdı və dərhal sallandı. Birində iki yay uzun­luğu qədər, digərində də daha yaxın olmuşdu. ¹⁰Dərhal da quluna, ¹⁴son gilas ağa­cının yanında ¹⁵ki, yanında oturmağa dəyər qonaqlama yeri vardır–vəhy et­diyini vəhy etdi. ¹⁶O zaman gilas ağacını bürüyən bürüyürdü. ¹¹Könlü, gör­dü­yü­nü yalan saymadı. ¹²Onun gördüyü şeydən şübhəmi edirsiniz? Onun gördü­yü şey haq­qında Onunla mücadiləmi edirsiniz? ¹³And olsun onu, başqa bir enişdə daha gördü. ¹⁷Göz çaşmadı və azmadı. ¹⁸And olsun, Rəbbinin əlamətlərinin–nümunələrinin ən böyüyünü gördü.                                                                                               (Nəcm/6–18)

Bəli, ən böyük ayəni gördü: Vəhy aldı, peyğəmbər oldu. İlk aldığı vəhy “ikra!”dır.

Məhəmməd b. Abdullah artıq bir peyğəmbərdir. Bundan sonra sadəcə Rəbbi adından hərəkət edəcəkdir.

Musa (əs) və Məhəmməd (əs)ın ilk vəhy almaları arasında bənzər­lik vardır. Musa bir atəş görür, atəşdən bir parça qor almaq üçün atə­şə doğru yeriyir və dağa çıxır. Orada bir ağacdan təcəlli [görüntü və səs] etməsiylə vəhyə müxatib olur. Məhəmməd də Məscid–i Haramdan Məscid–i Aqsaya yeriyir və orada son sidr ağacından bir təcəlli ilə vəhyə müxatib olur. (Qasas/30 və Ta–Ha/9–24–cü ayələri tədqiq edi­niz.)

 

Tərcümə

 

Rəhman, Rəhim Allah Adından

• ^1–2Yaradan–ələqdən yaradan Rəbbinin adından öyrən–öyrət (iqra)!
• ^3–5Öyrən–öyrət! Sənin Rəbbin isə özlərini üstün bir kəs (kərim) sayan o adamlardan daha üstün (Əkrəm) olandır. Sənin Rəbbin ki, qələmlə öyrətdi. O, insana bilmədiyini öyrətdi.
• ^6–8Xeyr, xeyr! Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Dönüşünün Rəbbinə olmasına baxmayaraq in­san, özünü özünə yetərli saydığında büsbütün azar.
• ^9,10Salaat etdiyi za­man bir qula mane olan adamı gördünmü?
• ^11,12Heç düşündünmü, əgər o salaat edən qul doğru yol üzərində idisə, ya da təqvanı əmr et­di isə!…
• ¹³Heç düşündünmü, əgər salaat edənə mane olan o adam, yalan say­mış və üz çevirmişsə!…
• ¹⁴Salaata mane olan o adam Allahın tam yəqinliklə gör­mək­­də olduğunu bilmədimi?
• ^15,16Xeyr, xeyr! Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Əgər salaat edənə–mane olan o adam, sa­laata mane olmasına son verməzsə, and olsun, pərçəmindən–yalançı, gü­nah­kar pərçəmindən–saçından tutub sürükləyəcəyik.
• ¹⁷O zaman o, məclisini çağırsın.
• ¹⁸Biz zəbaniləri – mane olanları çağıra­ca­ğıq.
• ¹⁹Xeyr, xeyr! Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Sən salaat edənə mane olan o adama itaət etmə. Sən Rəbbinə boyun əyib təslim ol və yaxınlaşdırıl – Rəbbin səni Özünə yaxınlaşdırsın.

                                                                                                                                            (1/96, Ələq/1-19)

Təhlil

 

^1–2Yaradan–ələqdən yaradan Rəbbinin adından öyrən–öyrət (İQRA)!

 

Ayənin orijinalındakı “İqra” sözü, “qarae” felinin əmr halıdır. Bu söz İbranicə və Süryənicədə də mövcuddur. Məsələn, indi də Süryənicədə “oxu­maq” sözü üçün “qıryono” işlədilir. “İqri” sözü də “addımla, oxu” mənasındadır. Tədqiqatçılar “iqra” sözünün hansı dildən digərinə keçmiş olması barədə qəti bir fikrə gəlməyiblər.

Hələ dəftər–kitab yox ikən qarae sözü əvvəllər qadınların xüsusi bioloji hallarını ifadə edirmiş. Sözün Bəqərə/228–də istifadə edilməsi də bu mənadadır.

Daha sonra söz, istiarə [borc almaq] yoluyla “bir şeyləri yığıb onu paylaşdırmaq, başqa yerlərə nəql etmək” mənasında istifadə edilməyə başlanmışdır. Dəvələrin hamilə qalaraq körpəsini bətnində da­şıyıb sonra da doğmasına  qaraet’in–naqatu deyilirdi. [[2]Lisanü’l Arab, “q r e” mad.]

Eyni söz, həmçinin, “hərfləri, kəlmələri, cümlələri, ya da bilikləri bir yerə yığıb, bir başqasına nəql etmək” halı üçün də istifadə edilir. Əslində bu sözün “oxumaq” mənasında  istifadə edilməsinin səbəbi də budur.

Belə ki, qarae sözünü “oxumaq” deyə tərcümə etmək tam mənanı verə bilmir və belə tərcümə edilməsi onun Quranda nə məqsədlə istifadə olunduğunu başa düşmək baxımın­dan da səhv nəticə verir. Çünki, Azərbaycan dilində işlədilən “oxumaq” sözünün qarşılığı, ərəbcədə “tilaavət”dir. Buna «hazır bir mət­ni oxumaq» deyə bilərik. Ancaq Quranın iqra sözü ilə bu mənada hər hansı bir mətni oxumağı nəzərdə tutmadığı aydındır. Belə ki,

• ^6-8Bundan sonra səndə bilik toplanmasını təmin edib, onu başqalarına çat­dır­da­ca­­ğıq, sonra da sən unutmayacaqsan/ tərk etməyəcəksən. Ancaq Allah dilər­sə baş­qa­dır. Şübhəsiz ki, O, açığı da bilir, gizlini də. Və sənə “Ən Asan Olan”ı/ səni ən çox nik­bin edəcək olan şeyləri asanlaşdıracağıq. (Əla/6–8)”[3]

ayəsi göstərir ki, qıraat, “əvvəlcə bir şeyləri zehnində, kitabda və s. toplayıb–hazırlayıb, sonra başqa­larına sözlü, ya da yazılı olaraq bildirməkdir.” Bir qəzeti, jurnal və ­ya kitabı səssiz oxuyub, bir şeylər öyrənmək, qıraat sözünün ifadə etdiyi “oxumaq” deyil, tilavət sözünün ifadə etdiyi “oxumaq”dır. Göründüyü kimi iqra sözünün əsas mənasını tək bir sözlə ifadə etmək olmur. Tərcümə və təhlildə iqra sözünə “oxu” deyə məna vermiş olsaq belə, doğrusu izah etdiyimiz kimidir. Bu xüsus nəzərdən qaçırılmamalıdır.

Bu halda, mövzumuz olan iqra əmrini, Peyğəmbərimizdə bir şeylərin yığılıb toplanacağı və sonra da bunların yenə ona paylaşdırılacağı kimi başa düşmək lazımdır. Digər bir ifadəylə, Peyğəmbərimiz Allahdan bir şeylər öyrənəcək, öyrəndiklərini də insanlara sözlü və ya yazılı olaraq öyrədəcəkdir. Ona iqra ilə əmr edilən [verilən vəzifə] elə budur.

Bu mövzuda bu ayələrə də baxmaq olar: İsra/14, 45, 93, 106, Nəhl/98, Şüəra/199, Əraf/204, İnşiqaq/21, Əla/6 və Müzzəmmil/20.

Ancaq unutmaq olmaz ki, bu ayələr peyğəmbərimizə vəhy olunduğu zaman Peyğəmbərimiz hələ nəyi oxuyacağını, zehnində nəyi top­layacağını, nəyi cəm edəcəyini, nəyi daşıyacağını və nəyi paylayacağı­nı bilmirdi.

Hud/1–də qeyd edildiyi kimi, Quranın əvvəlcə ehkam [qanunlaşdırma], sonra təfsil [detal, təfərrüat] üslubu istiqamətində olmaqla, Quranın ön sözü mahiyyə­tində olan bu surədə işarə edilənlər, gələcəkdə enən ayə və surələrdə geniş izah olunacaqdır.

“Quran” sözü də bu kökdən törədilmiş “furkan” qəlibində məs­dər və isimdir.  Allahın son vəhyinə ad olaraq qoyduğu bu söz, “əmr, bir işin görülməsini qadağan etmək, ibrətamiz rəvayət, toplanıb paylanılan [Allahdan alı­nıb, qullara təbliğ edilən], Allahdan öyrənilib qullara öyrədilən” mənasını verir.

Xülasə olaraq, “iqra” əmri, “toplamaq” və “paylamaq” mənasında “vəhy olunacaqları zehnində topla/oxu/payla, təbliğ et” mənasına gəlir. Buna görə də biz burada “iqra’” əmrini, “öyrən– öyrət” deyə ifadə etməyi uyğun hesab etdik.

Yerinə yetiriləcək iş, Yaradan Rəbb adından olmalı, bu işdə heç bir şəxsi fayda və yarar güdülməməlidir.

Peyğəmbərimiz bundan sonra Rəbbini də yavaş–yavaş tanıyacaq­dır: Yaradan, əkrəm [ən üstün olan], qələmlə öyrədən… Daha sonra Rəbbülaləmin [bütün yaradılmışların proqramçısı], Rəhman [çox mərhə­mətli], Rəhim [həmişə mərhəmətli], Malik–i yəvmid–diin [qarşılıq gününün hökmdarı], Rəbb’ül–fəlaak [çatlamanın proqramçısı], Rəbbün–naas [insanların proqramçısı], Habiir [hər şeydən xəbəri olan]… Vəhy gəldikcə Rəbbimizin “Əsma–i Hüsna” dediyimiz gözəl isim və sifətləri də yavaş–yavaş öyrəniləcək və Rəbbimiz özünə layiq bir şəkildə tanınacaqdır.

Rəbb, “tərbiyə edib təlimləndirən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama uyğun olaraq bir sıra hədəflərə götürən, inkişafı proqramlayıb idarə edən” deməkdir. Bu söz, mütləq mənada sadəcə Allah için işlədilir. İnsanlar üçün, “evin rəbbi”, “iş yerinin rəbbi” şəklində işlədilir. Bu ifadəyə ən yaxın mənalı söz, Fransızcadan Türk dilinə keçmiş olan “patron” sözüdür. Bu söz, nə qədər yaxın məna ifadə etsə də, sadəcə ticarətə məxsus bir ifadə olduğuna görə rəbb kəlməsinin birəbir mənası sayılmaz. Buna görə də, “rəbb” kəlməsini bir–iki sözlə ifadə imkanı olmadığından tərcüməmizdə sözü Ərəb dilində olduğu kimi saxlamayırıq. Ona görə də oxucularımız, yuxarıdakı tərifi yaddaşlarında yaxşı saxlamalıdırlar.

Rəbb qavramı,“yaradan” və “ilah” kimi qavramlarla qarışdırılmamalıdır.

Allahın rəbb xüsusiyyəti zərrədən kürrəyə hər şey üzərində ilk var olmasından etibarən başlayıb, son mərhələyə qədər davam edər. Heç ­bir varlıq bu proqramdan ayrı deyildir. Rəbb sifəti Quranda ən çox yer alan sifətdir. Belə ki, tam 903 dəfə yer alır.

Ayənin orijinalındakı Ələq sözü, kəlmənin lüğəti mənalarından başqa qədim təfsirlərdə “qan laxtası” şəklində qarşılanmışdır. Bunun səbəbi, ya ilk Yunan həkimi Hippokrat və onun ardıcıllarının təsiri, ya da uşaq salan bir qadında, düşük halındakı cəninin bətn qanıyla qarışıq gö­rüntüsünün kobud şəkildə izlənməsi idi.

Ələq sözü, “birləşmək, bitişmək, asılı olmaq, cəzb etmək, kö­nüldən sevgi və eşq” [4] mənalarına gəlir.

İnsanın yaradılışındakı “ələq” mərhələsi, “nütfə” mərhələsindən sonradır (Müminun/14, Həcc/5).

• Və and olsun ki, Biz, insanı seçilmiş bir palçıqdan əmələ gətirdik. Sonra onu çox dayanıqlı bir qərargahda bir nütfə etdik. Sonra o nütfəni bir embriyon əmələ gətirdik. Sonra o embriyonu bir ət parçası əmələ gətirdik. Sonra o bir ət parçasını sümüklər olaraq əmələ gətirdik. Sonunda o sümüklərə də bir ət geydirdik. Sonra onu bir başqa yaradılışda yenidən qurduq. Bax budur, yaradanların ən gözəli Allah nə comərddir! Sonra şübhəsiz sizlər, bunların ardından qətiliklə öləcəksəniz. Sonra şübhəsiz siz, qiyamət günündə dirildiləcəksiniz.  (Möminlər/12–16)
• Ey insanlar! Əgər öldükdən sonra dirilməkdən şübhədəsinizsə, bilin ki, nə olduğunuzu sizə ortaya qoymaq üçün, şübhəsiz Biz, sizi torpaqdan, sonra nütfədən, sonra bir embriyondan, sonra quruluşu müəyyən–qeyri müəyyən bir ət parçasından yaratmışıq. Və Biz, dilədiyimizi bəlli bir müddətə qədər rahimlərdə tutarıq. Sonra sizi bir uşaq olaraq, sonra da yetkinlik çağına yetişməyiniz üçün çıxardırıq. Bununla yanaşı kiminizə keçmişdə etdikləri və etməsi gərəkirkən etmədiklərini bir–bir xatırlatdırılır/öldürülür. Kiminizə də öncəki biliyindən sonra, heç bir şey bilməmək üzrə ömrünün ən rəzil zamanına çatdırılır. Bir də yer üzünü görərsən ki, sönmüşdür–sonra Biz, onun üzərinə su endirdiyimiz zaman hərəkətə keçər, qabarar və hər gözəl cütdən bitkilər bitirər.                                                                                                          (Həcc  5)

Nütfə tərəfindən döllənən yumurta ana bətninə yapışır. Beləcə ələq – embrion ana bətni üzərində bir kök meydana gətirərək bətndə qarmaqla asılmış kimi bir görünüş meydana gətirir və həmin kök ilə bəslənir. Ana bətninə asılı olan bu döllənmiş yumurta sanki bir parazitin vəziyyətini xatır­ladır. Başqa bir sözlə əslində bu “larva”, yəni embrion qurdu – parazitin demək olar ki, özüdür. Cənin, hamiləlik dövründə bir parazit ola­raq anadan bəslənir.

Bu ayədən bu mənaları çıxarmaq mümkündür:

Allah ən sadə, demək olar ki, heç bir şeydən mükəmməl insanı yaradandır və ya təkəbbürlü olanı pis bir şeydən yaradan­dır. İnsanın əvvəli cifə [iyrənc şey], axırı laaşedir [leş]. Belə isə bu təkəbbür nəyədir?

Əsasən, sadəcə insan deyil, canlıların bir çoxu da ələqdən yara­dılmışdır. Ayədə sadəcə insanın zikr edilmiş olması, bioloji canlılar içindəki tək ağıl sahibi olub, təklifə müxatib alındığına görədir.

Ayədən işarə mənalı olaraq “böyük insanı kiçik bir hüceyrədən yaradan Rəbbin, bir Məhəmməddən də böyük bir ümmət yaradacaqdır” ismarıcı da alına bilir.

Ələq/embriyonun mahiyyətinin bu ayənin endiyi dövrdə hələ tam bilinmədiyi nəzərə alınırsa, bu ayə mahiyyəti etibariylə bu gün möcüzə xüsusiyyəti də daşıyır. Anladılanlar Əbu Cəhlin şəxsində tək halda insana yönəlik olmasına baxmayaraq, bütün insanlığı ehtiva edir.

Ələqdən yaratma

“ خلق  xəlq” sözü, Allaha aid olan “yoxdan var etmə” hərəkəti deyil, dərzinin parçadan geyim düzəltməsi, dülgərin ağacdan mebel düzəltməsi kimi “bir şeydın başqa bir şey düzəltmə” və ya “uydurma; əmələ gətirmə” deməkdir.[5]

“خلق xəlq” sözü Quranda sadəcə Allahın yaratması üçün işlədilmir. Məsələn, Fəcr surəsinin 8–ci ayəsində Rəbbimiz “Ölkələrdə ona bənzər olanı yaradılmamış olan sütun sahibi İrəmə” deyərək Babil bağçalarını/qüllələrini tərif edərkən “لم يخلق مثلها  Ləm yuxləq mislüha [bənzəri yaradılmamışdı]” ifadəsini işlətmişdir. Bizlər bilirik ki, İrəmi quran, Qurandakı ifadəsiylə “xəlq” edən [yaradan] insanlardır.

Bundan başqa, Rəbbimiz Al-i İmran surəsinin 49–cu ayəsində “…انّى اخلق لكم  ənni əhlüqu ləkuum [sizin için yaradıram] …” və Maidə surəsinin 110–cu ayəsində “ واذ تخلق və iz təhluqu minə’t-tıni [bəs sən palçıqdan yaradırdın] …” deyərək yaratmaq sözünü İsa Peyğəmbər üçün, Ənkəbud surəsinin 17–ci ayəsində “…وتخلقون إفكا  ve təxluquunə ifkan [iftira yaradırsınız] …” deyərək müşriklər üçün işlətmişdir.

“Xəlq” sözünün VII əsrdə enən bu ayədə “maa-i məvsulə” ilə işlədilməsi isə, bioloji elmi nöqteyi–nəzərindən tam bir möcüzə mahiyyətindədir. Bu mövzuda daha artıq təfərrüat, Nəcm surəsinin 45 və 46–cı ayələri ilə Əbəsə surəsinin 18-20–ci ayələrində qarşımıza çıxacaqdır.

^3–5Öyrən–öyrət! Sənin Rəbbin isə özlərini üstün bir kəs sayan o adamlardan daha üstün olandır. Sənin Rəbbin ki, qələmlə öyrətdi. O, insana bilmədiyini öyrətdi.

Bu surədəki “Rəbbikə” [sənin Rəbbin] ifadəsi, Fatihə surəsində “Rəbbi’l-aaləmiin” [aləmlərin Rəbbi] olacaqdır.

Ayə tərcüməsində qarşılığı [isə] olaraq verilən vav, ayənin mənası nöqteyi–nəzərindən son dərəcə əhəmiyyətlidir. Çünki, vav sözünün oradakı istifadəsi, cümlədə bir müqayisə edildiyini göstərir. Əbu Cəhlin Kəbədə salaat edən, sosial fəaliyyət göstərən Məhəmməd (əs)a mane olması və sayıqlamaları, müqayisə edilənin Əbu Cəhl olduğunu göstərir. Yəni, “o [Əbu Cəhl] kərim [cömərd, nüfuzlu] isə, sə­nin Rəbbin əkrəmdir [ən comərd, ən nüfuzlu, ən üstün olandır] mənası ortaya çıxar.

Ayədəki vav nəzərə alınmadığı üçün tərcümə və təfsirlerin çoxunda “isə” sözü yoxdur. Buna görə də ayənin işarə etdiyi Əbu Cəhlin kərimliyi ağıldan uzaqlaşır və cümlə tam olaraq anlaşılmır.

Allah, Özünü Peyğəmbərimizə tanıtmağa başlayır: Rəbb, yaradıcı, ən comərd, ən üstün və bilikləndirən…

Allahın qulları – insanlar üçün ən önəmli, ən gərəkli şey faydalı bilikdir – elmdir. Bu surədən aydın olur ki, bundan sonra Allah elm endirəcək, vəhy edəcək və Peyğəmbər də onları toplayacaq, əzbərləyəcək, yazdıracaq və insanlara təbliğ edəcəkdir.Elə Peyğəmbərimiz də hər ayəni katiblər əliylə yazılı hala gətirmişdir.

Peyğəmbərimiz artıq tağutla, tüğyanla elmlə mücadilə etməli, yəni hər kəsi bilikləndirməyə çalışmalıdır.

Qələm məcazi bir ifadədir. Qələm insanlığın inkişafında və ucalmasında rol oynamış ən mühüm alətdir. Qələm elmin simvoludur. Qələm məcazi bir ifadədir. Qələmdən məqsəd bilikdir, təhsil və təhsil materialıdır. Buradan, təlimin bütün alt və üst quruluşunun hazırlanmasının lazım olduğunu da başa düşməliyik.

Qələm, məcaz olaraq nəzərə alınmazsa, uydurma rəvayətlər ön plana çıxar,  Ərşin ətrafına mələklər oturdular, qarşılarına mürəkkəblər qoyular, Peyğəmbərimiz də miracda qələmlərin qıcırtısını dinlər və gəlib anladar.

^6–8Xeyr, xeyr! Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Dönüşünün Rəbbinə olmasına baxmayaraq in­san, özünü özünə yetərli saydığında büsbütün azar.

^9,10Salaat etdiyi za­man bir qula mane olan adamı gördünmü?

^11,12Heç düşündünmü, əgər o salaat edən qul doğru yol üzərində idisə, ya da təqvanı əmr et­di isə!…

¹³Heç düşündünmü, əgər salaat edənə mane olan o adam, yalan say­mış və üz çevirmişsə!…

¹⁴Salaata mane olan o adam Allahın tam yəqinliklə gör­mək­­də olduğunu bilmədimi?

Ayənin orijinalındakı Kellaa [xeyr, xeyr!] sözü, müxatibdəki bir düşüncə və ya fikri inkar etmək üçün işlədilir. Sözün ehtiva etdiyi etiraz mənası, atanın övladına və ya müəllimin şagirdinə müdaxiləsi mənasındakı bir etirazı ifadə edir, hər hansı bir suala verilən “xeyr” mənasındakı inkar mənada cavabla bir əlaqəsi yoxdur.

Əgər ayədə nəyə etiraz edilib, nəyin rədd edildiyi doğru təsbit edilməzsə, surə mənasızlaşar, ədəbi möcüzə olan Quranın qəribəliklə, məna pozulmaları ilə dolu tərcümə və izahları ortaya çıxar.

Bəzi təfsirçilər bu sözü “Əbu Cəhl və bənzərlərinin etdiklərinə etiraz” olaraq qəbul edib, “Xeyr, onun zənn etdiyi kimi deyil” şəklində başa düşmüşlər. Əslində isə müxatib Əbu Cəhl və ya ona bənzəyənlər deyildir. O anda, ilk vəhy əsnasında Allahın qarşısında sadəcə Peyğəmbəri­miz vardır və Allah Peyğəmbərimizə kellaa [xeyr, xeyr!] deyir. Yəni, Allah, Peyğəmbərimizin düşündüyü bir şeyə mü­daxilə edir.

Kellaanın mənası bir çox tərcümə və təfsirdə təəssüf ki, ya diqqətsizlik qurbanı olmuş, ya da səhv verilmişdir.

Peyğəmbərimiz ona vəhy gəldiyi əsnada heç bir şey etmədiyinə və söyləmədiyinə, sadəcə vəhy ediləni dinlədiyine görə, Allah nəyə müdaxilə edir? Təbii ki, Peyğəmbərimizin zehnində meydana çıxan fikirlərə… Çünki Allah, ağıllardan keçənləri biləndir.

Qələm, Əla, Müddəssir və Müzzəmmil kimi ilk enən surələrdəki ayələrin işarəsindən öyrənirik ki, bu hadisə qarşısında Peyğəmbəri­mizin ağlına çox şey gəldi: Peyğəmbər seçilməsindən şübhələndi (Yu­nis/94), özünü buna uyğun hesab etmədi; verilen vəzifəni çətin, mübarizə edəcyi kütləni isə güclü və qəddar gördü; haqqında çıxa biləcək “dəli oldu, cinləndi” kimi söz–sovları düşündü. Rəbbimiz bu düşüncələ­rin yersizliyini qeyd edib, rəsulunun fikrindən bunları çıxarıb atmasını istədi və ona kellaa [xeyr, xeyr!] dedi. Budur, buradakı kellaanın mənası budur.

Yəni budur, insanlığın tüğyanı, fironlaşması, zalım bir sistem meydana gətirməsi səbəbindən… səni Peyğəmbər təyin edirəm. Bundan sonra sənə vəhy olunanları toplamalı, öyrənməli, başqalarına ötürməli, öyrətməli, təbliğ etməlisən.

Ayədə bəhs edilən tuğyan/azmaq məhəllədə, küçədə ərköyüncəsinə hərəkətlərlə edilən adi bir azmaq deyildir. Buna görə də tüğyan və onun təmsilçisi tağut ilə əlaqədar bir qədər daha geniş və termin kimi məlumat ver­məyin faydalı olacağını düşünürük:

Tüğyan, “həddi aşmaq, zülm, azğınlıq, pozğunluq, üsyan, küfr” de­məkdir. (LİSAN)

Tüğyan kəlməsi, tağaa [azdı, daşdı, zülm etdi] felinin məsdəri olaraq Quranda doqquz yerdə keçir. Həmçinin “həddi aşıb, azgınlıq edən adam və cəmiyyətlər” mənasında [tağ] altı yerdə; insanları yoldan çıxaran, azdı­ran “şeytan”, “büt” və “kahin” mənasında [tağut] səkkiz yerdə keçir. Məsdər və digər törəmələriylə birlikdə bu kəlmə Quranda cəm halda otuz doqquz yerdə zikr edilir.

Tüğyan, insanın təbiətində vardır. Vəhyə qulağını tıxan, öz ağlını yeganə rəhbər qəbul edərək özünü bəyənən eqoist insan, bir də çox mal sahibi olub, özünü ehtiyacdan uzaq görməyə başladıqda, tüğyan içinə düşmüş olur.

İnsan, özünündə istədiyini edə biləcək bir güc, bilik və qabiliyyət hiss etdiyi zaman artıq Allahı unudur, həqiqi qüdrət, həqiqi elm, həqiqi diləmək, həqiqi güc və iradə sahibinin yalnız və yalnız Allah olduğunu ağlından çıxarır. Bu vəziyyət insan üçün tüğyana açılan bir qapıdır. Ar­tıq istədiyini edər, haq-hüquq və sərhəd tanımaz. Allaha şərik qoş­mağa, nəfsini Onun yerinə keçirib, həva və həvəslərinin ardınca getməyə başlar. Budur, bu hal, tüğyan halıdır və bu cür insanlar da Quranın diliylə “tağii’dir.

Quranda Firon, tüğyanın simvolu olaraq təqdim edilmişdir. O, bütün gücün öz əlində olduğuna inanır, insanları kiçik görü­r, öldürür və ən pis işgəncəyə məruz qoyurdu (Bəqərə/49, İbrahim/6). Firon məntiqinə görə, bütün insanlar onun qulu-köləsi, Misir və çaylar onun mülkü idi (Zühruf/51).

Əgər Musa (əs) ilə Harun (əs) ona tüğyanını xatırlatmasa və onu Allaha çağırmasa idilər, Firon da axirətdə Allaha qarşı bir bəhanə uydura bilər, “Rəbbim! Mənə bir xəbərdar edən gəlmədi ki!” deyə bilərdi. Çünki, azğınlığının fərqində deyildi, insanları kölə olaraq işlətməyi, onlara işgəncə et­məyi və öldürməyi təbii haqqı olaraq görürdü. Səltənəti onu məğ­rur etmişdi.

Tüğyanın təməlində təkəbbür və eqoistlik durur. Şeytanın da azğınlığının səbəbi təkəbbür və eqoistlik idi. Bu baxımdan Nisa/51–də taağuut, şey­tanı [İblisi] də əhatə edir.

Taağuut, “azğın, pozğunluq və pislik lideri, kobud, şeytan, büt, bütxana, kahin, sehirbaz, Allahın hökmlərindən üz çevirən insan və quruluş” mənalarına gəlir.

Tüğyan ilə eyni kökdən gələn taağuut kəlməsi, “azğın, insanlara zorla hökm edən, kafir, kobud adam”ı ifadə edər.

Quranda Allah möminlərin dostu və köməkçisi, taağuut isə ka­firlərin dostu və köməkçisi olaraq göstərilmiş, möminlərin “Allah yolunda vuruşduqları”, kafirlərin isə “taağuut yolunda vuruşduqları” ifadə edilmişdir:

• ²⁵⁷Allah, inananların köməkçı, yol göstərici, qoruyucu yaxınıdır–onları qaran­lıqlardan aydınlığa çıxarır. Kafirlərə–Allahın ilahlığını, rəbbliyini bilərək rədd edən kimsələrə gəlincə–onların köməkçı, yol göstərici, qoruyucu yaxınları tağutdur ki, özlərini aydınlıqdan qaranlıqlara çıxarır. Bunlar, cəhənnəm əshabıdır. Onlar, orada həmişəlik qalanlardır. (Bəqərə/257)
• ⁷⁶İman edənlər, Allah yolunda döyüşürlər. Kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd etmiş adamlar da tağut yolunda döyüşürlər. O halda siz şeytanın yaxınları, köməkçıları ilə döyüşün. Şübhəsiz şeytanın tələsi çox zəifdir.                                     (Nisa/76)

Allahın endirdiyi hökmlərə muxalif olan və onların yerinə keç­irmək üçün hökmlər icad edən hər insan və qurum, taağuutdur.

Taağuut, Allaha qarşı üsyan etməsi ilə yanaşı, Onun qullarını özünə qul etməyə çalışandır. Bu fəaliyyətiylə o, şeytan, papaz, dini və ya siyasi bir lider ola bilər.

Uca Allah Quranda, “Və and olsun ki, Biz hər ümmətə, “Allaha qulluq edin və tağutdan çəkinin” deyə bir elçi göndərdik. Artıq Allah, bu ümmətlərdən bir qisminə doğru yolu göstərdi, bir qisminə də pozğunluq haqq olmuşdur. İndi yer üzündə bir gəzib dolaşaraq baxın yalan sayanların sonu necə olmuş”;[6] ⁷⁶İman edənlər, Allah yolunda döyüşürlər. Kafirlər, Allahın ilahlığını və rəbliyini bilərək rədd edənlər də taağuut yolunda döyüşürlər. O halda siz, şeytanın yaxınları, köməkçiləri ilə döyüşün. Şübhəsiz şeytanın tələsi çox zəifdir”[7] ayələri ilə möminlərə taağuut haqqında məlumat verir və taağuuta qarşı nümayiş etdirmələri lazım gələn vəziyyəti izah edir.

Nə şəkildə olursa olsun, insanlar tərəfindən Al­lahın hökmlərinə müxalifət edəcək şəkildə qoyulan hökmlər, “taağuuti hökmlər” ola­raq adlandırılırlar. Uca Allah buyurur ki:

• ⁶⁰Qətiyyən, inanmamaqla əmr olunduqları tağutu aralarında hakim etmək istəyə­rək özlərinin, sənə endirilənə və səndən öncə endirilənə inandıqlarını irəli sürən bu adamları görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şeytan da onları uzaq/geri dönülməz bir pozğunluqla azdırmaq istəyir.                                                                                                                                    (Nisa/60)

Özündə belə səlahiyyətlər görüb, Allahın endirdikləri ilə hökm etməyib istək və həvəsləri istiqamətində hökmlər qoyanlar, eyni za­manda “ilahlıq” iddiasındadırlar. Beləliklə də, Allahın hökmlərindən başqa hökm qoyanlar və o hökmlərə tabe olanlar, tövhid əqidəsi­ndən kənara çıxıb, kafir, zalım və fasiq olurlar. Allah Təala, Allahın en­dirdiyi ilə hökm etməyənləri kafir, zalım və fasiq olaraq xarakterizə etmişdir (Maidə/44-47).

Mövzumuz olan ayədən də aydın olduğu kimi, Uca Allah, Nuh (əs)dan Məhəmməd (əs)a qədər bütün Peyğəmbərləri, insanlığı töv­hidə, yəni Allahın birliyinə, ortağı olmadığına inanmağa; Onun qoy­duğu hökmləri qəbul etməyib istək və həvəslərinə görə hökm qoyan taağuuta qarşı döyüşməyə və taağuut əhatəsinə girən şeylərə qul­luq etməkdən qaçınmağa çağırmaları üçün göndərmişdir.

Bu taağuutlar, İbrahim (əs) dövründə Nəmrud, Musa (əs) dövründə Firon, Məhəmməd (əs) dövründə də Əbu Cəhl və Əbu Ləhəb kimi kütlənin irəlidə gedənləri və bütə sitayiş edən şəxsiyyətləridir, digər Peyğəmbərlər dövründə də, özlərinə göndərilən tövhid əqidəsi­ni/inancını inkar edib, atalarından qalan inanclar üzərində inad edən bütə sitayiş edən qövmlərdir.

Taağuutların dövrü sona çatmamışdır. Peyğəmbər olsun və ya olmasın, hər dövrdə taağuutlar var olmağa davam etmişdir. Onlar sadəcə qədim qövmlərdə ortaya çıxıb, yaşamaq imkanı olan güclər deyil, bu gün də müsəlmanlara ən inadkar düşmənçiliyi və ən dağıdıcı təbliğatları rəva görən adam, diqqət və ya təşkilatlardır. Taağuut, iqtisadi, sosial və mədəni güc mənbələrini ələ keçirmiş, əxlaqi dəyərləri [dini], cəmiyyətlərin gözündə, etibarsız və tərəfdarı olmaqdan çəkinilən bir vəziyyətə düşürməyi nəzərə alacaq qədər, düşmənçiliyini irəlilətmişdir. Həmçinin birbaşa etdiklərindən başqa, insanlığın ortaq dəyərləri adı altında bir çox anlayışı da müsəlmanlara zərər verəcək bir mahiyyətə döndərmişdir. Qısaca taağuut, müsəlmanları dörd bir yanından əhatə etmişdir və müsəlmanlara həyat haqqı tanımırlar.

Belə isə, aydın olur ki, Peyğəmbərimizin vəzifəsi küçədəki ərköyünlərlə deyil, taağuuti nizamın qurucuları ilə mübarizə etməktir. İlk işi, kütlənin hidayət yolu üzərində oturub, quldurcasına maneçiliklər edən bu azğın güruhu xəbərdar etməkdir.

İstər ayənin orijinalındakı “innə” və “lam” kimi ədatlardan və istərsə də cümlənin isim cümləsi olması kimi tə­kidlərdən anlaşılır ki, Peyğəmbərimizin qarşısındakı düşmən çox çətindir. Musanın düşməni Firon ilə Peyğəmbərimizin düşmənl­əri müqayisə edilərsə, ayədəki üç təkiddən hərəkətlə, Peyğəmbərimizin düşmənlərinin azğınlığının Fironunkundan da daha artıq olduğunu söyləmək olar.

İnsanın tüğyanına, digər bir ifadəylə taağuutlaşmasma iki səbəb göstərilmişdir.

1. Axirəti inkar, b) İstiğna.

İstiğna, “insanın, (istər həqiqətən olsun, istərsə də elə olduğunu zənn etsin) zəngin/öz özünə ye­tərli olduğuna inanması” deməkdir. Söz, “İstifal” babındandır. Bu bab, Ərəbcə dilçilik qaydalarına uyğun olaraq, özünə daxil edilən üç kök hərfli hər hansı bir felə “tələb”, “sual”, “təhəvvül”, “etiqad”, “vicdan”, “inqilab”, “isabət”, “ziyadə”, “nəzər” və “təslim” mənaları qazandırır. Bu kəlməyə etiqad/inanc mənası qazandırmışdır.

Özünü zəngin, yetərli görənlərin özbaşınalıqları, azğınlıqları Hüməzə sürəsində də vurğulanmışdır.

^9,10Salaat etdiyi [maddi və zehni mənada dəstək olduğu–Cəmiyyəti maarifləndirməyə çalışdığı] za­man bir qula mane olan adamı gördünmü?

Bundan sonrakı ayələrdə, azmış insan konkret olaraq göstəril­ir, Peyğəmbərimizin nə üçün Peyğəmbər seçildiğyinin səbəbləri nümunələrlə izah edilir. Quranın bir xüsusiyyəti də nümunə göstərərək izah etməsidir. Uca Rəbbimiz, anlayışı ən alt səviyyədə olanın belə Quranı dərk edə bilməsi üçün nümunələr təqdim etmiş və bundan çəkinmədiyini ifadə etmişdir. (Bəqərə/26)

Ayədəki sallaa sözü tərcümə və təfsirlərdə ümumiyyətlə “namaz qıldı” kimi tərcümə edilmişdir. Əslində mənası “namaz qılmaq” deyildir. Bu məna qəti olaraq İslam dinini pozmaq məqsədiylə ortaya qoyulub zaman keçdikcə zehinlərə yaxşıca yerləşdirilmişdir. Salaat sözü Quranda ilk olaraq, burada yer aldığı üçün lazımi təhlili burada edib, bundan sonrakılarda buraya istinad edəcəyik.

[SALAAT] SÖZÜNÜN MƏNASI

الصّلوة [Salaat] sözünün quruluş olaraq, ص ل ى [saly] və ص ل و [salv] köklərindən törəmiş olması mümkün görünür. Dil biliyi qaydalarına görə hər iki kökdən də törəmiş ola bilər. Belə ki, həm  ص ل ى [saly], həm də ص ل و [salv] sözləri, son hərflərinin “hərf–i illət” olması səbəbindən “naqis”dirlər və bu köklərdən bir söz törədiyində, köklərin sonundakı hərf–i illətlər düşərək başqa hərfə dönür. Bu halda, törəyən yeni sözün, bu köklərin hansından törədiyi mövzusunda ciddi bir araşdırma aparılmadığı halda bəzi qarışıqlıqlar meydana gəlir. Belə ki, ص ل و  [salv] kökündən olan qəliblərin bir çoxunun çəkimlərində و [vav] hərfi, “galb” [dəyişmə] nəticəsində ى ya –ya dönərək, bu şəkildə törəyən sözlər ilk baxışda ص ل ى [saly] kökündən törəmiş kimi görünür.

Belə hallarda Quranın ismarıcını doğru başa düşmək üçün ediləcək ilk iş, sözün törəmiş ola biləcəyi köklərin mənalarına baxmaqdır. Bu səbəbdən biz də təhlilimizə الصّلوة [Salaat] sözünün törəmiş ola biləcəyi ص ل ى [saly] və  ل و ص[salv] köklərinin mənaları ilə başlayaq.

صلى [saly, sıla]; “bişirmək, yandırmaq, atəşə atmaq–atəşə girmək, söykəmək” mənasına gəlir. Söz bu mənada Haqqa surəsində keçir:

• Sonra cahimə [cəhənnəm] sallayın onu [صلّوه –salluhu].             (Haqqa/31)

Bundan başqa, söz Quranda bir çox dəfə, bu kökdən törəmiş olan إصلوها [islavha], يصلى [yəsla], وسيصلون [vəsəyəslavnə], ساصليه [səuslihi], لا يصلاها [la yəslaha] kimi fərqli qəliblər halında yenə eyni mənada yer almışdır. Məsələn, صلى [s–l–y] kökündən törəmiş olan المصلّين [musallin] sözü, “dəstək verən, kömək edən” mənasında deyil, “heyvanın kürəyinə, buduna söykənən” mənasında istifadə edilir. [8]

صلى   [saly] sözü, dilimizdəki “sallamaq” və “söykəmək” sözlərinin də qaynağıdır.

[saly] sözü, dilimizdəki “sallamaq” və “söykəmək” sözlərinin də qaynağıdır. Ancaq haqqında söhbət gedən “Salaat” sözünün kökünün “saly” olduğunu fərz etsək, Quranda verilən bütün الصّلوة [Salaat] sözlərinin və törəmələrinin “atəşə atmaq, söykəmək” mənasında olduğunu qəbul etmək lazım gələcəkdir ki, bu halda, məsələn, Kövsər surəsindəki صلّ [salli] əmrindən, “onu atəşə at” və ya Əhzab/56–dakı صلّواعليه [sallu əleyhi] ifadəsindən, “Onu [Muhammədi] atəşə sallayın/atın” mənası çıxarmaq lazım gələcəkdir. Nəticə olaraq, “yardım, dəstək, cəhd etmək, qeyrət” mənalarını verən الصّلوة [Salaat] sözü ilə, “atəşə atmaq, atəşə söykəmək, bişirmək, yandırmaq” mənasındakı صلى [saly] sözü arasında hər hansı bir məna əlaqəsi qurmaq mümkün deyil.

  صلى ص ل و   [salv]: İsim olaraq “bud, kürək” demək olan söz belə açıqlanır: صلو [salv], “insanın və dörd ayaqlı heyvanların kürəyi, omba ilə diz arası”. [9]

Söz bu mənada fel olaraq istifadə edildiyində “budlamaq, arxalamaq” mənasına gəlir ki, budun [ayağın, diz ilə omba arasındakı hissənin] üfqi vəziyyətə gətirilərək bir yükün altına uzadılması şəklində bir hərəkət olan “bud vermək” də, bir yükü kürəyə almaq demək olan “kürək vermək” də, yük altına girməyi, yükə dəstək verməyi ifadə edir.

Fikrimizcə, Salaat sözünün kökü “saly” deyil, “salv”dır. Sözün əsli isə صلوة [salvət] olub, sözün kökü naqis [son hərfi illətli] olduğundan, əsas dilçilik qaydalarına görə صلوة [salvət] sözü, الصّلوة [Salaat] şəklinə dönmüşdür. Belə ki, sözün çoxluq bildirən صلوات [salavat] sözündə, sözün kökünün əsl hərfi olan و [vav] açıqca ortaya çıxır. Bu hal, başqa bir çox söz üçün də keçərlidir. Məsələn, ğaza [savaştı] sözünün məsdəri غزوة [ğazvə]–dir və ğazvə–nin çoxluq bildirən halı غزوات [ğazəvat] olaraq gəlir. Digər fel şəkillərində də ğaza–nın “vav”ı, ya ى [ya]–ya dönər, yaxud da düşər. Onsuz da Salaat sözünün, s–l–v kökündən törədiyi fikrində ittifaq olduğu üçündür ki, bir məna qarışıqlığı olmasın deyə, tərcümələrdə Salaat sözü الصلاة şəklində ا [elif] ilə deyil, الصّلوة şəklindəو [vav] ilə yazılır.

Diğər tərəfdən, صلو [s–l–v] kökündən törəmiş olan صلّى [salla] (məsdəri Salaat) sözünün mənası, Qiyamət/31–32–də, heç bir yanlış mənaağa imkan verməyəcək şəkildə konkret olaraq izah edilmişdir:

فلا صدّق ولا صلّى ولاكن كذّب و تولّى [fəlaa saddaqa vəlaa sallaa vəlaakin kəzzəbə və təvəllaa=          ³¹Lakin o, nə təsdiq etdi, nə də cəhd etdi, nə də dəstəklədi. ³²Lakin yalan saydı və geri durdu. ³³Sonra da gəriləgərilə yaxınlarına getdi (Qiyamət/31–32)].

Göründüyü kimi yuxarıdakı cümlədə dörd hərəkət zikr edilmişdir. Bu hərəkətlərdən ikisi digər ikisinin inkarı olaraq göstərilmişdir. Belə ki: صدّق [saddaqa]nın inkarı olaraq كذّب [kəzəbə], yəni “təsdiq etmə”nin inkarı olaraq “təkzib etmə, yalan sayma” feli istifadə edilərkən, صلّى [salla] felinin inkarı olaraq da تولّى [təvəlla] feli istifadə edilmişdir. Qəlibi etibariylə “davamlılıq” mənası daşıyan “təvəlla” sözü; “daima geri durmaq, hər zaman üz döndərmək, laqeyd qalmaq, biganəlik, passivlik və edilən cəhdlərin əksinə getmək” demək olduğuna görə, تولّى [təvəlla]–nın inkarı olan صلّى [salla] da; “sürəkli olaraq dəstək olmaq, seyirci qalmamaq” mənasına gəlir.

Mənası Quranda bu qədər açıq olaraq göstərilməsinə baxmayaraq “Salaat” sözü, məşhur elm adamı Raqıb əl–İsfahaninin “Müfrədat” adlı əsərində “Lüğət əhlinin çoxu, “Salaat”; “dua, təbrik və təmcitdir demişdir” ifadəsiylə “yola verilmişdir”.

Nəticə olaraq [الصّلوة  Salaat] sözünün mənasını: “dəstək olmaq, yardım etmək, problemlərin həllinə arxa olmaq problemlərin həllini boynuna götürmək” şəklində ifadə etmək mümkündür. Ancaq dərhal qeyd etmək lazımdır ki, buradakı problemlər, sadəcə fərdi problemləri deyil, eyni zamanda ictimai problemləri də ehtiva etməkdədir. Beləliklə,  الصّلوة [Salaat] sözünün mənasını, “yaxın ətrafda olan möhtaclara yardım” ölçüsünə düşürmək doğru olmayıb, “cəmiyyətə dəstək olmaq, cəmiyyəti aydınlandırmaq, cəmiyyətin problemlərinə dayaq olmaq, boynuna götürmək və həll etmək” ölçüsünü də ehtiva edəcək şəkildə geniş düşünmək lazımdır.

Ediləcək yardımın, təmin ediləcək dəstəyin həyata keçmə şəkli isə “zehnî” və “maddi” olmaqla iki istiqamətdə ola bilər:

• Zehni istiqaməti ilə Salaat: təhsil və təlimlə fərdləri, beləliklə, də cəmiyyəti aydınlandırmaq, rüşdə çatdırmaq, ən sağlam yola yönəltmək;
• Maddi istiqaməti ilə isə Salaat: iş imkanları və güvəncə sistemləri ilə ehtiyac sahiblərinə yardım etmək, onlara çətin günlərində arxa olmaq, beləliklə də cəmiyyətin sıxıntılarını aradan qaldırmaqdır.

^11,12Heç düşündünmü, əgər o salaat edən qul, doğru yol üzərində idisə, ya da təqvanı [Allahın qoruması altında olmağı] əmr et­di isə!…

Ayə, doğru yol üstündə olan, ətrafına təqvanı [cənnətə getməyin bədəlini] əmr edən, öyrədən bir qulun (yəni, Peyğəmbərin) belə haqsızlığa məruz qaldığını dilə gətirərək, bu vəziyyətin qəribəliyinə diqqət çəkir.

“İnsanın özünü Allahın qoruması altına qoyaraq yaxşılıqlara sarılması, günahlardan uzaq durması, beləliklə, axirətdə özünə zərər və ziyan verəcək şeylərdən çəkinməsi” demək olan təqva, Quranda ilk öncə “şirkdən uzaqlaşmaq” və “axirətə inanmaq” mənasında ortaya qoyulmuş, daha sonra da imanın inikas etdirməsini daşıyan bütün əməlləri ehtiva edəcək şəkildə genişlədilmiş bir anlayışdır. Ona görə də biz, təqvanı  “Allahın qoruması altına girmək”, müttəqini isə – “Allahın qoruması altına girən adam” olaraq təqdim etdik.

Dilçilik qaydalarına görə, yuxarıda tərcüməsi verilən 11 və 12–ci ayələr iki şərt cümləsindən ibarətdir. Bildiyimiz kimi, şərt cümlələri, şərt və cəza deyilən iki bölmədən ibarət olurlar. Burada şərt cümlələrinin birinci bölmələri mövcud olmaqla bərabər cəza, yəni nəticə bölmələri vardır. Ədəbiyyat qaydaları ön plana alınıb, “icazül-həzf’ edilərək cümlələrin nəticə hissələri düşürülmüşdür. Bu ədəbi üsul cümləyə zənginlik qazandırmaq üçün tətbiq edilir. Buna görə cümlələrin nəticə bölməsi belə təqdir edilə bilər: “O adama heç mane olunarmu? O adama heç zülm edilərmi? Əksinə, mükafat verilməzmi?”

¹³Heç düşündünmü, əgər SALAAT edənə mane olan o adam, yalan say­mış və üz çevirmişsə!…

Yəni, diqqət edirsənmi? Bu mane olan adam din gününü ya­lan sayır və üz çevirir.

Bu cümlə də şərt cümləsi olub, bunda da nəticə bölməsi yoxdur. Burada da icazül-həzf edilmişdir. Bu cümlənin nəticə bölməsi də belə təqdir edilə bilər: “O insan heç özbaşına buraxılarmı? Heç onların yalan saymasına, azmasına seyirçi qalınarmı? Onların biliklənmələri, təlimlənmələri üçün çalışılmazmı? Onları inzar [xəbərdar etmək] üçün bir Peyğəmbər göndərilməzmi? Onlar cəzalandırılmazlarmı? Məzlumlar zülmdən qurtarılmazmı?”

¹⁴Salaata mane olan o adam Allahın tam yəqinliklə gör­mək­­də olduğunu bilmədimi?

Yəni, o insan [mane olan adam], öz etdiklərini Allahın gördüyünü bilmir.

Budur, bütün bunların dəyişməsi lazımdır. İnsanlar zülmdən qurtarılmalıdır, heç kim yalan saymamalıdır, üz çevirməməlidir… Hər kəs, Allahın hər şeyi gör­düyünü bilməlidir, öyrənməlidir… Bunları meydana gətirmə vəzifəsi sənə verildi, sən Peyğəmbər seçildin. Sənə vəhy edilənləri zehnində topla və yaradan Rəbbinin adından oxu: təbliğ et, başqalarına çatdır!

^15,16Xeyr, xeyr! Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Əgər salaat edənə–mane olan o adam, sa­laata mane olmasına son verməzsə, and olsun, pərçəmindən – yalançı, gü­nah­kar pərçəmindən – saçından tutub sürükləyəcəyik.  ¹⁷O zaman o, məclisini çağırsın. ¹⁸Biz zəbaniləri – mane olanları çağıra­ca­ğıq.

Surənin bu hissəsı, Peyğəmbərlik vəzifəsinin məlumat və bilikləndirmək mərhələsindən başqa bir mərhələyə diqqət çəkir: Əgər insanlar, Al­laha dönmələrinə baxmayaraq, özlərini müstağni görərək [heç kimə, Allaha belə ehtiyacı olmadığına inanaraq], tağutlaşmış və hi­dayət üzrə olanlara, təqvanı əmr edənlərə hücum və zülm edir­lərsə cəzalandırılacaqlar, həm dünyada, həm də axirətdə…

Bu ayədəki kella [xeyr, xeyr] ifadəsi də, yenə Peyğəmbərimizin, bu tağutların [varlı, güclü, oğullu-uşaqlı təşkil olunmuş müşrik tayfasının] öhdəsindən gələ bilməyəcəyinə dair düşüncəsinin rəddidir. Beləliklə bu dü­şüncənin yersizliyinə diqqət çəkilmiş və bu cür problemləri bilavasitə Al­lahın həll edəcəyi ismarıcı verilmişdir. İrəlidəki surələrdə bunların həm incəlikləri, həm də konkret nümunələri görünəcəkdir.

Ayədəki, pərçəmdən və ya alından tutub sürükləmək, “bir insanı kütlə önündə pərt etmək, başına müxtəlif bəlalar açmaq, burnu­nu sürtmək” mənasında bir Ərəb deyimidir. [21]

Yuxarıda deyimin hərfi mənası verilmişdir. Ayədəki ifadədə məcaz, məcaz-i əqli istifadəsindən bəhs edilib, pərçəm ilə “pərçəmin sahibi” qəsd edilmişdir. Məcazi mənası, “sahibi ya­lançı və günahkar olan pərçəm” deməkdir.

Yuxarıda tərcüməsi verilən ayədə, sözsüz olaraq, bu işin asan olmayacağı, küfrlə döyüşmək lazım gələsəyi vurğulanır. Belə ki, o azğın bütün məclisini [Darun-Nədvəni], konqresini, qurultayını, bütün həmkarlarını və adamlarını toplasın, əleyhinə çıxsin.

“Nadiyə” və “nədvə” eyni kökdən törəmiş olub, qəlibləri müxtəlif ol­sa da, mənaları eynidir. Peyğəmbərimiz dövründəki Məkkənin ida­ri, siyasi, sosial və iqtisadi vəziyyəti bilinirsə, mövzu daha yaxşı anlaşılar və İslam dininin nələri təsvib etdiyini, nələrə qarşı çıxdığını öyrənmək mümkün olar.

B.e. 400–cü ilində doğulduğu təhmin edilən və Peyğəmbərimizin be­şinci atası olan Kusay b. Kilab, Məkkədə yaşları qırdan artıq olanların qatı­la biləcəyi Darun-Nədvə adında bir şura [məsləhət qurumu] qurmuşdu. İdari, siyasi və iktisadi işlərin idarəçiliyi üçün ayrı birliklər təsis etmiş, bu birliklər əliylə idarə edilən Məkkə şəhər–dövlətinin idarəçiliyinini qəbilələr arasında bölüşdürmüşdü. Kusayın qurduğu bu idarəçilik sisteminin birlikləri və səlahiyyət sahələri belə idi:

Sidanət və hicabət: Kəbənin baxımı və qorunması.

Sikayət: Məkkənin su işləri.

Rifadə: İmkansız hacıların qidalanmasının təmin olunması.

Liva: Döyüş işləri.

Kıyadə: Əsgə­rlik işləri.

Nədvə: Xalq məclisi.

Məşvərət: Mühüm hadisələrin müzakirə edildiyi qurum.

Səfarət: Digər ölkələrlə olan əlaqələr.

Hökumət: Xalq arasın­dakı anlaşılmazlıqların aradan qaldırılması və davaların qərara alınması.

İşnaq: Ticarət məhkəməsi.

Kubbə: Silah və sursatın depolanması.

İsar: Falçılıq, ovsunçuluq kimi işlərə baxan qurum.

Emval-i Muhacərə: Bütlərə nəzir edilən mal və əşyaya baxan qurum.

İmarə: İbadət əsnasında asayişi təmin edən qurum.

Ainnə: Döyüş əsnasında atlara baxmaq işini yerinə yetirən qurum.

“Münafərə” deyə adlandırılan üsula görə, qəbilə rəisliyi xüsusunda bir anlaşılmazlıq çıxdığında və ya yeni bir qəbilə rəisi seçmək lazım gəldiyində, rəisliyə namizədləri bir hakimin nəzarəti altında xalq hüzurunda mübahisə edilir, hakimin üstün hesab etdiyi adam qəbilə rəisi olurdu. Bu sistem, idarəçilikdə vərasət [vəliəhdlik, atadan oğula keçmə] sisteminin fəaliyyətinə zidd olurdu.

Məhəmməd b. Abdullah Peyğəmbər olduğunda, Məkkə, Kusayın qurduğu bu sistemlə idarə edilirdi. İdarəçilik tək qəbilənin və tək fərdin əlində deyildi. İdari işlər bir növü məşvərətli bir məsləhət qurumu olan Darun-Nədvə əliylə fəaliyyət göstərirdi. Digər cəmiyyətlərdə mövcud olan avtoritar və hegemon mütləq idarəçilik sistemləri Məkkədə mövcud olmadığı kimi, statusları baxımından sadəcə bərabərhüquqlular arasında birinci olan idarəçi şeflər də bu mülki təbiətli məşvərətçilik ənənəsinə uyğun idi. Belə ki, İslamın ortaya çıxmasından əvvəl qurulan və Peyğəmbərimizin də üzvü olduğu “Hılful-Fudul” [nüfuzlu şəxslərdən ibarət olan bir sosial yardım qurumu] Məkkədəki bu oturuşmuş mülki anlayışa yaxşı bir örnəkdir. Könüllülüyü əsas alan bu dərnyin fəaliyyətləri, İslamın ortaya çıxmasına qədər davam etmişdir. İslam isə bu fəaliyyətləri təşkilatlaşdırmışdır.

Diqqət verilməli məqamlardan biri də, Quranın belə idarə edilən bir cəmiyyətə gəlmiş olmasıdır. İslamın ida­ri, siyasi və iqtisadi sistemini anlaya bilmək üçün, Quranın gəldiyi cəmiyyətin hərəkətlərinin bilinməsi və hansı hərəkətlərin Quran tərə­findən təsdiq olunduğunun, ya da qaldırıldığının müəyyən edilməsi lazımdır.

Ayədə keçən Zəbani (tək halda zibniyə), “dəf edənlər” deməkdir. Ərblər bu sözü “polis” mənasında işlədirlər.[10] Burada bəhs edilən zəbaniləri cəhənnəmdəki işkəncə verən, güclü, kobud mələklər olaraq başa düşmək səhv olur.

İrəlidəki surələrdə axirəti yalan sayanların dünya və axirətdə necə cəzalandırılacaqları incəlikləriylə an­ladılacaq və özlərinə bütün xəbərdarlıqlar ediləcəkdir. Burada, yuxarıda adı verilməyən və sadəcə xüsusiyyətləri xarakterizə edilərək qınanan bəzi şəxslərin və dünyada bütün zamanlardakı bənzərlərinin etdikləri günahlara görə cəzalarının bir qismini bu dünyada çəkəcəkləri, dəf edənlərin onların öhdəsindən gələcəkləri bildirilir.

Belə ki, Əbu Cəhl də haqq etdiyi ilahi cəzanın bir qismini hələ dünyada ikən çəkənlərdən biridir: Afra adlı qadının oğulları Muaz və Muavviz tərəfindən Bədir döyüşündə ağır yaralanması, öldüyü düşünülərək döyüş meydanında tərk edilməsi, daha əvvəl müxtəlif pisliklər etdiyi İbni Məsud tərəfindən canlı olaraq tapılması, sinəsinin üstünə çıxan bu səhabə tərəfindən həqarətə uğraması, yenə onun tərəfindən başı qoparılıb, pərçəmindən sürüklə­nərək Peyğəmbərimizə gətirilməsi xatırlanırsa, Rəbbimizin belə necə qoçunu hələ dünyada ikən bütün aləmə rəzil etdiyi yaxşı anlaşılmış olur.

 

¹⁹Xeyr, xeyr! Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Sən salaat edənə mane olan o adama itaət etmə. Sən Rəbbinə boyun əyib təslim ol və yaxınlaşdırıl – Rəbbin səni Özünə yaxınlaşdırsın.

 

Yəqin ki, Peyğəmbərimizin zehnində yenə də suallar meydana çıxmışdır, çünki, Rəbbimiz kella [xeyr, xeyr] deyə bunları rədd edir. Buradakı kella [xeyr, xeyr] ifadəsiylə nəyin rədd edildiyini Qələm/5-l4–dən anlayırıq. Peyğəmbərimiz, əleyhdarlarının zəngin, güclü, nüfuzlu və sayca çox olduqlarını, onlarla mübarizənin mürəkkəbliyini, uğursuz olacağını düşünmüş olmalıdır ki, Allah kella [xeyr, xeyr] deyə rədd edir, yəni, “Öl, məğlub ol, amma müşriklərə qətiyyən boyun əymə!” deyir. Səcdə sözü ilə əlaqədar incəliklər, inşallah Nəcm surəsində veriləcəkdir.

İkinci dərsdə [vəhdə] bu düşüncələr bu ayələr ilə daha yaxşı aşkar olmuşdur:

• ^9–16Onlar arzu etdilər ki, sən onların işinə rəvac verəsən, onlar da dərhal sənin işinə rəvac ver­sinlər. Çox and içən, alçaq, lağ edən, qanmaz, arxadan danışan, ara pozucu, qovmaq üçün fürsət ax­taran, mal və oğulları var deyə, xeyrə mane olan, hücum edən, günaha batmış, qaba–kobud, son­ra da pislıklə damğalı bu parazitlərin heç birinə itaət etmə. Axirəti yalan sayan o adam, ayələrimiz özü­nə oxunduğu zaman: “Daha öncəkilərin məsəlləridir” dedi. Yaxında Biz onun burnunu sür­təcə­yik.                                                                                         (Qələm/9-16)

 

 

Ən düzünü bilən Allahdır.

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Səhih–i Buharinin Vəhy Kitabında nəql edilən 3 saylı rəvayət

[2] Lisanül Arab, “k r e” mad.

[3] Əla/6–8

[4] LİSAN

[5] Lisanül Arab, “h l k” mad.

[6] Nəhl/36

[7] Nisa/76

[8]  Lisan, 5/387; Tac, 19/606.

[9]  Lisan, 5/387; Tac, 19/606.

[10] Lisanül Arab, “z b n” mad.