Fələq surəsi, Məkkədə nazil olan 20–ci surədir. Surənin Mədəni olduğunu irəli sürənlər də vardır. Ancaq surənin Məkkədə enən digər surələrlə eyni üslubda olduğu açıqca görünür.
20–ci sırada nazil olan Fələq surəsi ilə 21–ci sırada nazil olan Nas surələrinə, daşıdığı mahiyyətlərinə görə “معوّذتين muavvizəteyn [iki sığındırıcı] surələr” adı verilir. Bu söz qətiyyən “qoruyucu” mənasına gəlməz.
Bu iki surənin dərdlərə dəva, xəstəliklərə şəfa, sehr və caduya qarşı qalxan olduğunu irəli sürən bir çox rəvayətlər mövcuddur. Fikrimizcə, möminlər ilə kafirlərin səfləri Kafirun surəsi ilə qəti olaraq ayrıldı. Ondan sonra, təcrid edilən Müsəlmanlar işgəncələrə məruz qaldılar. Hər iki surə bildirir ki, bu vəziyyət qarşısında Müsəlmanlar Allaha sığınmalıdırlar. Həmçinin Allahdan hansı mövzularda kömək istəmək lazım olduğunu öyrədir.
Tərcümə:
Rəhman, Rəhim Allah adından
1–5“Yaratdığı şeylərin şərindən və çökdüyü zaman qaranlığın şərindən və düyünlərə tüpürüb üfləyənlərin–sözləşmələrə əməl etməyənlərin şərindən və qısqandığı zaman paxıllarnın şərindən çatlamaların Rəbbinə–bütün çətinlikləri ortadan qaldıran Allaha sığınıram” de! (20/113, Fələq/1–5)
Təhlil
1Fələqın Rəbbi
Fələq və Nas surələri, “قل De ki!” əmriylə başlayır. Surələrin bu şəkildə başlamasının səbəbi haqqında müxtəlif fikirlər ortaya atılmışdır. Bunlar arasından Razinin bəyan etdiyi üç səbəbi təqdim edirik:
Birincisi: “Allah Təala özünün zatında və sifətlərində uyğun olmayan şeylərdən tənzih olması üçün, İxlas surəsinin oxunmasını əmr edib və bu tənzih ən böyük itaətlərdən–öhdəliklərdən biri olduqda, sanki, qul “Ya Rəbbim, bu itaət [öhdəlik] həqiqətən çox böyükdür və onu haqqıyla etmək barəsində özümə etibar edə bilmirəm” dedi. Bunun üçün də Haqq Təala da ona “Fələqın Rəbbinə sığınıram, de!” dedi, yəni “Allaha sığın və iltica et ki, o səni ən gözəl bir şəkildə bu öhdəlikdə müvəffəq etsin” deyə cavab verdi.”
İkincisi: “Kafirlər, peyğəmbərimizdən Allahın nəsəbini [nəslini–kökünü] və sifətlərini sualşunca, sanki Peyğəmbərimiz, “Allahım, sənin haqqında sənə layiq olmayan şeyləri söyləmək cəsarətini göstərən bu cahillərdən necə qurtaracağam” demiş və buna görə də Rəbbimiz, “De ki: Fələqin Rəbbinə sığınıram”, yəni “Mənə sığın ki, səni onların şərlərindən qoruyum” cavabını vermişdir.”
Üçüncüsü: “Rəbbimiz sanki “Kim mənim evimə sığınarsa, ona şərəf verərəm və onu güvənlikdə tutaram. Çünki, mən, “kim oraya girərsə əmin olur” buyurdum. Buna görə sən də Mənə iltica et və “Fələqin Rəbbinə sığınıram” de ki, səni də əmin qılım” demişdir.”[1]
Razinin göstərdiyi birinci səbəbdə, İxlas surəsinin oxunması barədə söz edilərək, bu surənin Fələq surəsindən əvvəlcə endiyi irəli sürülür. Halbuki, İxlas surəsi Fələq və Nas surələrindən sonra enmişdir. Ona görə də, Fələq surəsinin rəsmi düzülüşündəki sıraya görə endiyi fikrinə əsaslandırılan bu səbəblərin qəbulu mümkün deyildir.
Fikrimizcə, Fələq və Nas surələrinin “قل Qul [de ki]” ifadəsi ilə başlamasının səbəb və hikmətini bu surələrin endiyi dövrdəki cərəyan edən mühitdə axtarmaq lazımdır. Fil surəsinin təhlilində açıqladığımız kimi, bu sayca az, maddi imkanca yoxsul olan Müsəlmanların Məkkəli müşriklərin işgəncələrinə məruz qaldıqları bir dövrdür. Uca Allah Fil surəsi ilə bir tərəfdən Müsəlmanlara “qorxmayın” ismarıcı verərkən, digər tərəfdən də Fil Əshabının aqibətini göstərərək müşriklərə qorxu ismarıcı vermişdir.
Belə bir dövrdə enən və “قل qul [de ki]” ifadəsiylə başlayan Fələq və Nas surələrində, hansı mövzuların Allaha həvalə etmək lazım olduğu sadalanmışdır. Artıq bundan sonra Möminlər hər iki surədə qeyd edilən mövzularda Allaha sığınmalı, o surələrdə yer almayan mövzularda isə öz güc və fərasətlərini göstərməlidirlər. Keçmiş peyğəmbərlərin Allaha sığınmaları da sadəcə bu çərçivədə həyata keçdiyi kimi, Qurandakı Allaha sığınma ayələri də tamamilə bu prinsipə əsaslanır. İnsanlar öz güclərini aşan çətinliklər üçün Allaha sığınmalı, öz gücləri ilə həll edə biləcəkləri məsələlərdə isə işin öhdəsindən özləri gəlməyə çalışmalıdırlar. Heç bir cəhd göstərmədən, hər işi Allaha həvalə edib, passiv və letargik olmamalı, xeyir/yaxşılıq dilənçisi vəziyyətinə düşməməlidirlər.
Surədə verilən “sığınma” anlayışı, “bir başqasına iltica etmək, sığınmaq” mənasına gələn “ اعوذ əuzu” sözü ilə ifadə edilmişdir. Bu söz “ عوذ avz” kökündən törəmişdir. Quranda bu kökdən törəmiş “ عذت uztu, يعيذون yəzinə, فاستعذ fəstəız” sözləri də eyni mənaya gəlir. Bu sözlə ifadə edilən “sığınma” mövzularının nələr olduğu və hər bir mövzunun Qurandakı nümunələri bir sonrakı surə olan Nas surəsinin sonunda verilmişdir.
Ayədə, birinci şəxsin təkində işlədilərək, “اعوذ əuzü [mən sığınıram]” deyilməsi, peyğəmbərimizin bütün insanlığa lidər və rəhbər olduğunu qeyd etmək üçündür.
Bir baxımdan peyğəmbərimiz “Mən bu qarşısı alınmaz düşmənlərdən və zərərlilərdən Allaha sığınıb, yoluma davam edirəm. Mənə inanan, Allaha etibar edən mənimlə gələr, qorxan geri dönər gedər” ismarıcını verəcək, insanlar da açıqca öz seçimlərini edəcəklər. Peyğəmbərimizin verəcəyi bu ismarıc, eyni zamanda müşriklərə “Biz sizi və bu şər qüvvələri Allaha həvalə edirik. Allahın verəcəyi cəza bizim sizə verəcəyimiz zərərdən çox, daha çətindir” mənasında bir xəbərdarlıq mahiyyətindədir.
Uca Allah özünü “ ربّ الفلق Rəbbu’l–Fələq” deyə xarakterizə edərək, bizə bir sifətini daha öyrədir. Bu halda surəni başa düşmək üçün əvvəlcə Rəbbimizin “Rəbbül–Fələq” olduğunu başa düşmək lazımdır. Bir tamamlayıcı olan bu ifadəni başa düşmək üçün də əvvəlcə, tamamlayıcını əmələ gətirən “ربّ Rəbb” və “ فلق Fələq” sözlərini, sonra da hər iki sözün tamamlayıcı halındakı mənasını araşdırmaq lazımdır.
Rəbb, ifadəsi ilə əlaqədar Ələq surəsində geniş məlumat verilmişdi. Xülasə olaraq, “Tərbiyə edən təlim edən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama uyğun olaraq bir sıra hədəflərə aparan, təkamülü [inkişafı] proqramlayıb istiqamətləndirən” deməkdir.
Fələq sözünün mənası isə “yarıb çıxarmaq” deməkdir. Ənam surəsinin 95 və 96–cı ayələri Rəbbimizin “ فالق Fələq [Yarıb çıxaran]” olduğunu göstərir:
- 95Şübhəsiz ki, Allah, dənəni və çəyirdəyi yarıb çıxarandır: Ölüdən dirini çıxarır, diridən də ölünü çıxarır. Bax budur, Allah! Necə də döndərilirsiniz? (Ənam/ 95)
- 96Dan yerini yarıb çıxarandır. Gecəni dincəlmə vaxtı, günəş və ayı hesab ilə var etmişdir. Bu, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlubedilməz–tam əminliklə bilin ki, qalib olanın, çox yaxşı bilənin müəyyən etməsidir, nizamlamasıdır. (Ənam/96)
Yuxarıdakı məlumatlara görə “Rəbbul–Fələq” tamamlayıcısı: “Yarılmaları müəyyən bir proqram çərçivəsində, müəyyən hədəflərə götürən, yönəldən Allah” deməkdir.
Bu ayədən sadəcə “Şəfəqin Rəbbi [dan yerini ağardan]” mənasını çıxarmaq səhv olur. Gecənin çatladılıb, içindən səhərin çıxarılması mənası da daxil olmaqla, ayədən bitki toxumlarının yarılıb torpağa kök atmasından, torpağın yarılıb cücərtilərin çərtməsindən, hüceyrənin inkişaf edib ikiyə bölünməsindən tutmuş, atomun yarılıb nüvə enerjisinin ortaya çıxmasına, ilk çatlamağa [Big Bang] qədər hər cür yarılmanın Allah tərəfindən müəyyən bir ölçü, məram və bir proqrama uyğun olaraq edildiyini də başa düşmək lazımdır.
Peyğəmbərimizə və Müsəlmanlara çətinliklərinin daimi olmayacağı, bir proqram çərçivəsində bu sıxıntıların çatladılıb, içindən İslamın bir cücərti kimi yer üzünə çıxıb yayılacağı ismarıcı verilir. O proqram bilinmədiyi üçün “O çatlamanın/yarılmanın Rəbbi”nə dua edilməli, qalanı Onun öhdəsinə buraxılmalıdır. Nəyi, nə zaman, necə çatladacağını, sadəcə bu çatlamanın Rəbbi [proqramçısı] bilir.
2Yaratdığı şeylərin şərindən
Zərərindən Allaha sığınılacaq məqamlar üçün Ayədə “ ما ma” ədatı işlədilib, bunun mənası “şey, şeylər” deməkdir. Surənin Fil surəsindən sonra endiyi nəzərə alındığında, şərlərindən Rəbbül–Fələqə sığınılması lazım olan varlıqların, başda Fil Əshabını pərişan edən boran olmaqla, fırtına, qasırga, zəlzələ, sel, yanğın kimi təbii fəlakətlər və daha sonra da mikroblar, yoluxucu xəstəliklər, zərərli və zəhərli həşəratlar kimi bütün yaradılışlar olduğu başa düşülür.
3 Və çökdüyü zaman qaranlığın şərindən,
Ayəni yuxarıdakı kimi tərcümə etmək, ayənin orijinal məzmununu tam olaraq ifadə etməz. Çünki, “çökdüyü zaman qaranlığın şərindən” şəklində tərcümə etdiyimiz ifadə, Rəbbimizin seçdiyi sözlərin zənginliyi sayəsində aşağıdakı mənalara da gəlir:
– Gəlib çatdığı zaman göz pərdələnməsinin şərindən;
– Tutulduğu zaman ayın şərindən;
– Batdığı zaman günəşin şərindən;
– Coşduğu zaman şəhvətin şərindən;
– Çaldığı zaman ilanın şərindən;
– Ümidsizliyə düşəndə ümidsizliyin şərindən;
– Ölümün yaxınlaşmasıyla əmələ gələn qorxunun şərindən.
Bu mənaların bir çoxu 3–cü ayənin əhatə dairəsinə daxil olmasına baxmayaraq, ayədəki mənanın yuxarıdakıların heç birinin olmadığını düşünürük. Şərindən/zərərindən Allaha sığınmaq lazım olduğu bildirilən “çökən, basdıran qaranlıq”, bundan əvvəlcəki surələrdə “gecə” sözüylə ifadə edilmiş olan cəhalətdir, məlumatsızlıqdır, fanatlıqdır, atalarının dininə və adət–ənənəyə kor–koranə bağlanıb qalmaqdır. Çünki, işıqlandırma vasitələri sayəsində fiziki qaranlığın şərindən/zərərindən qurtarmaq mümkündür. Bunun üçün Allaha sığınmaq mənasızdır. Amma cəhalətin, biliksizliyin şərindən qurtarmaq üçün insanların cəhdləri kifayət deyil, Allahın rəhməti lazımdır.
Dilimizdə “məlumatsızlıq” dediyimiz sözün ərəbcəsi “ جهل cəhl, cəhalət”dir. Cəhl sözünün lüğəti mənası “bilməmək, kobud davranmaq, qızışdırmaq, paqqapaq qaynamaq” deməkdir.[2]
Qurandakı anlayışlar barədə böyük bir nüfuz sahibi olaraq qəbul edilən Raqıb el–İsfəhani, “cəhl” sözünə, Qurana əsaslanaraq üç məna vermişdir:
1– Nəfsin bilikdən asılı olmamasıdır; 2– Reallıqdan kənar olan, başqa bir şeyə inanmaqdır; 3– Bir mövzuda edilməsi lazım olanın və ya haqqın tərsini etməkdir.[3]
Bu söz fərqli formalarda Quranda 24 dəfə yer almışdır. İslamın üzərində durduğu cahillik [bilməzlik], adamın fizika, kimya, tarix, coğrafiya bilməməsi və ya oxumaq–yazmaq bilməməsi deyildir. İslamın üzərində durduğu cahillik, reallıqdan kənarda, başqa bir şeyə inanmaq, haqqın tərsini etməkdir. Belə ki, Quran özündən əvvəlki dövrün inanc və davranışlarına [ataların dininə ilişib qalmağa] cəhalət/ elmsizlik demişdir. Peyğəmbərimiz də insanlığa fizika, kimya və bu kimi elmləri deyil, həqiqəti, həqiqətə inanmağı və real həyatı yaşamağı öyrədərək insanlığı cəhalətdən qurtarmışdır.
Quran, cəhaləti aşağıdakı ayələrlə tanıdır: Əraf/138, 199, Hud/29, 46, Nəml/55, Əhqaf/23, Ənam/35, 54, 111, Bəqərə/67, 273, Yusif/33, 89, Furqan/63, Zümər/64, Qasas/55, Əhzab/33, 72, Nisa/17, Nəhl/119, Hücurat/6, Al–i İmran/154, Maidə/50, Fəth/26.
4və düyünlərə tüpürüb üfləyənlərin şərindən,
Təfsirçilərin bir çoxu bu ifadələrlə birinin taleyini bağlamaq üçün iplərə düyün vuraraq üfləyən cadugərlərin nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər və bununla əlaqədar bir çox rəvayətlər irəli sürmüşlər. Beləliklə, dolaylı olaraq [izahlarını rəvayətlərə istinad etdikləri üçün] üfləməyin, dua yazmağın qanuniliyinə [dində yerinin var olduğuna] hökm etmişlər. Burada o rəvayətlərə və o rəvayətlərin nəticəsində meydana çıxmış qənaətlərə yer verilməyəcəkdir.
Çünki, cadukün və dua yazanların, axmaq insanları aldadaraq bir neçə qəpik–quruşunu əllərindən almalarından başqa, adamlara və cəmiyyətə hər hansı bir zərərləri yoxdur və bu zərərləri sadə, fərdi vasitələrlə ortadan qaldırmaq mümkündür. Bunun üçün Allaha sığınmağa ehtiyac qalmır.
Həmçinin, baxıcı, ovsunçu və üfləyənlər zümrəsi çox qədim dövrlərdən bəri hər cəmiyyətdə olmuşdur, lakin bu günə qədər onların şərlərindən qorxulacaq bir gücləri və təsirləri olmamışdır. Etdikləri şarlatanlıqdan başqa bir şey deyildir. Nəticə olaraq ayədə bunlar qəsd edilmiş ola bilməz. Buna görə də ayədəki “نفّاثأت nəffasaat və عقد uqad” sözlərinin ifadə etdiyi digər mənaları da araşdırmaq lazımdır.
“ نفّاثات Nəffasaat” sözünün kökü olan “ نفث nəfs” sözü, nəfəs etmək deyilən üfləməkdir. Bu da bir az tüpürməklə və ya tüpürcəksiz olaraq üfürür kimi etmək mənasındadır. “Nəfs” sözünün mənası haqqında qədim izahçılardan Kəşşaf sahibi Zəmaxşəri “tüpürcəklə üfləmək“, Raqib də “Nəfs, tüpürcək üfləməkdir, bu isə tüpürməkdən daha azdır. Üfləyənlərin və sehirbazın nəfsi də düyünlər içinə üfləməsidir” demişdir.[4]
“عقد Uqad” sözü “uqdə” sözünün cəmidir. Uqdə, düyün bağlamaq, düyünləmək mənasına gələn “əqd” kökündən törədilmiş bir isim olub “düyün” deməkdir.
“Uqdə [düyün]” sözü, əsas mənası çərçivəsində bu qavramlar üçün də işlədilir:
– düyün yeri;
– sənədlər üzərindəki qəyyumluq:
– idarəçilərə biət;
– sahibinin öz malı olduğuna inandığı daşınmaz əmlak;
– ağacı çox sıx olan yer;
– dəvələr üçün kifayət qədər otlağı olan yer;
– bir kimsənin yetərli dərəcədəki dolanışığının bağlı olduğu şey;
– bolluq yer;
– ağac yeməyə məcbur qalmış qoyun sürüsü;
– dəqiq lazım olan şeylər [nigah aktı, alış–veriş sözləşməsi kimi];
– kin, qəzəb;
– qamış.
Raqib, “əqd” (anlaşma, sözləşmə) sözünün əsasən ipin bağlanması, binanın bağlanması kimi bərk cisimlərin bağlanması mənasında, sonra da istiarə yoluyla alış–veriş aktı, əqd kimi digər mənalarda işlədildiyini bildirmişdir.[5]
Göründüyü kimi, ayəni əmələ gətirən sözlər istər həqiqi, istərsə də məcazi olaraq bir çox mənaya gəlir. Bu mənaların hamısı da, bir–biriylə zidd olmadıqları üçün, qəbul ediləndir. Bu sözlər mütəşabih sözünün mənasına yaxşı bir nümunədir.
Bizə görə ayənin “əqdlərə [sözləşmələrə] üfləyib–tüpürənlərin [pozanların] şərindən” olaraq tərcümə edilməsi daha uyğundur. Çünki, nəticəsində Allaha sığınılacaq bir şər/zərər ortaya çıxaracaq davranışın, bir anlaşmanın qarşı tərəfın xəbəri olmadan tək tərəflı olaraq pozulmasıdır. Məsələn, nikah aktının ziddinə davranan bir həyat yoldaşının, iş müqaviləsinin ziddinə davranan bir şərikin, atəşkəs anlaşmasının ziddinə davranan bir ölkənin, verdiyi sözə əməl etməyən işə götürənin müxatibinə verəcəyi zərər qarşısında, anlaşmanın pozulduğundan xəbəri olmayan digər tərəfın hər hansı bir tədbir alması barədə söhbət gedə bilməz, Allaha sığınmaqdan başqa çarəsi yoxdur.
5Və qısqandığı zaman paxılın şərindən.
Həsəd, qısqanmaq, gözü götürməmək, başqasında olan sağlıq, var–dövlət və bu kimi nemətlərə görə narahat olaraq o adamdan həmin nemətin əlindən getməsini istəmək deməkdir. Həsəd qəlbdə mövcud olan və insanı pisliklərə təşviq edən ən mühüm və qeyri–əxlaqi xüsusiyyətlərdən, xəstəliklərdən biridir. Elmsizlik və tamahkarlığın birləşməsindən, qarışığından əmələ gələn həsəd ən çox tanışlar və qohumlar arasında özünü göstərir.
Həsəd, çox vaxt qısqanclıq olaraq ifadə edilir. Ancaq bu qısqanclığı namus qısqançlığı ilə qarışdırmamaq lazımdır.
Həsəd, çirkin xasiyyətlərin ən zərərlilərindəndir. Hər kəsdə olmaqla birlikdə dərəcələri fərqlidir. Bəzi adamda həsəd duyğusu bir an üçün gəlib keçər, bəzi adamda isə özünə möhkəm yer edər, onun bütün mənliyinə hakim olar və getdikcə artar. Budur, əsl nəzərə alınması lazım və təhlükəli olanı da elə bu həsəddir.
Bir insanda mövcud olan elm, ibadət və xeyir əməl etmək kimi nemətlərin özündə də olmasını istəmək həsəd deyildir. Buna “qibtə” deyilir.
Həsədin ortaya çıxmasına yol açan bir çox səbəblər vardır. Bunların başlıcaları aşağıdakılardır:
- Düşmənçilık:Həsədin ən vacib səbəblərindən biridir. Kin və düşmənçilik səbəbiylə ortaya çıxan həsədin nəticəsində, hiyləli yollarla nemət ortadan qaldırılır, insanın şərəfi ilə oynanılır və gizli işlərinin aşkara çıxarılması üçün cəhd edilir. Bu tərz həsəd, çox zaman çəkişmə və davalara da yol açar və ömür boyunca davam edər;
- Təazzuz:Mövqe, sərvət və ya elm sahibi olan bir adamın bu xüsusiyyətləriylə qarşısındakılardan daha üstünmüş kimi davranması, bu davranışı bəyənməyən o adamlarda bir qısqanclıq hissi əmələ gətirir;
- Təkəbbür:Ətrafındakı insanları bəyənməyən və onları öz əmrində görmək istəyən təkəbbürlü insanlar, başqalarının sahib olduqları hər cür müvəffəqiyyət qarşısında o insanlara qısqanclıq duyarlar;
- Çaşqınlıq və heyranlıq;
- Məqsədinə çatmamaq qorxusu:İnsanların müəyyən bir məqsədə çatmaq uğrunda bir–birindən üstünlük əldə etmək arzularından qaynaqlanır. Birinin məqsədinə çatmasına kömək olan hər nemət, digəri üçün bir həsəd qaynağıdır.
- Məqam və mövqe sevgisi, rəhbərlik istəyi:Nümunə olaraq, bir adamın bir elm sahəsində barmaqla göstərilən tək adam olmaq istəməsi, bu mövzuda özünə rəqib ola biləcək kimsələrə və ya göz dikdiyi yerə çatmış olanlara həsəd aparmasının başlıca səbəbidir. Daima təriflənmək və üstün gəlmək istəyən bir adam, “Bu adam öz sahəsində zamanın ən böyüyüdür, tayı və bənzəri yoxdur” deyildiyində necə sevinirsə, başqa birinin ona rəqib göstərilməsi və ya şöhrətini ona uduzması halında da o qədər qısqanclıq duyar.
- Pis xasiyyətlilik və Allahın qullarına verdiyi nemətlərə qarşı xəsislik:Bəzi adamlar, heç bir dərdləri, əksikləri olmamasına baxmayaraq, hədsiz mal sevgisi, rəhbərlik hərisliyi, təkasür xəstəliyi kimi səbəblərdən Allahın nemətlər verdiyi, yaxşı xasiyyətlərlə təchiz etdiyi başqa adamlardan bəhs edildiyi zaman bundan narahat olur, həsəd atəşiylə yanarlar. Bunun əksinə olaraq, birinin başına gələn çətinliklərdən və çəkdiyi əziyyətlərdən bəhs edildiyi zaman da sevinc duyarlar. Belə insanlar, başqalarının pis vəziyyətdə olmalarından xoşlanırlar, Allahın lütflərinə qarşılıq xəsislik göstərərlər.
Həsəd zahirə vurulmadığı müddətcə insanın özündən başqasına zərəri olmaz. Həsəd edən kimsənin içində daima bir atəş yanar. Bu atəş onu yandırar, yavaş–yavaş əridər. Çünki, birisinin nemətinin artması, paxılın həsədini, beləliklə, narahatlıq və sıxıntısını çoxaldır. Həsədçinin ürəyi sıxılar, yuxusu qaçar. Amansız bir xəstəliyə düşər. Bu isə ancaq adamın düşmənlərinin istəyə biləcəyi bir vəziyyətdir. Həsəd edilənin bədbəxtliyi istənilərkən, əslində həsədçi özü bədbəxt olar. Bunun əksinə olaraq isə, həsəd edilən adamın vəziyyətində bir pozulma, bir pisləşmə olmaz.
Amma həsəd edənin içindəki həsəd coşar və üzə şıxarsa, həsəd edilənə qarşı kin, qərəz güdər, düşmənçilik etməyə başlayar. Qarşısındakının yox olması üçün çalışar. Bunun üçün də iftira atar, qəsd edər, ara vurar, hətta sui–qəsd belə təşkil edər.
Ayədə bəhs edilən həsəd, bu mərhələyə çatmış və üzə çıxmış qısqanclığın şəridir, pislikləri və zərərləridir.
Həsəd bir duyğu olduğundan, üzə çıxmadan bilinmək imkanı yoxdur. Qulun buna bir çarə axtarması haqqında söhbət belə gedə bilməz. İnsan gücünü aşan bu cür hallarda “Alimun bi zatis–sudur” olan [ağıllardan keçənləri bilən]” Allaha sığınıb olacaqları Ona həvalə etməkdən başqa çarəsi yoxdur.
Ən düzünü bilən Allahdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
[1] Razi; el Mefatihu’l Gayb
[2] Lisanü’l Arab, “” mad.
[3] el İsfehani; el Müfredat
[4] el İsfehani; el Müfredat, Ze Mahşeri; el Keşşaf
[5] el İsfehani; el Müfredat
