TARİQ SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Surə adını 1–ci ayədəki الطّارق [ət–Tariq] sözündən almışdır.

Mövzularına görə surəni üç ayrı bölmə olaraq dəyərləndirmək olar. Birinci bölmədə insanın yaradılış və quruluşu dəlil göstərilərək, axirət isbat edilir, ikinci bölmədə Quranın mübahisəsizliyi bildirilir, üçüncü bölmədə isə inananlar dəstəklənərək mənəviyyatları gücləndirilir, inancsızlar da açıq təhdidlərlə xəbərdar edilir.

TƏRCÜMƏ:

Bölmə 59

  • 1–4Alimlər və Tariq–dəlib keçən Quran ayələri qrupu şahiddır ki, tam yəqinliklə bilin ki, hər Mənliyini tamamlamış varlığın üzərində bir sıra qoruyucular vardır.
  • 5Onun üçün insan nədən əmələ gətirildiyinə bir baxsın–6,7Onurğa ilə köks sü­mük­ləri arasından çıxan, atıcı bir sudan–“estrogen” və “testosteron” hormonlarından başlana­raq əmələ gətirildi.
  • 8,9Şübhə yoxdur ki, O Yaradıcı, bütün sirlərin meydana çıxarıldığı gün, onun geri döndərilməsinə gücü yetəndir. 10Artıq onun üçün nə hər hansı bir güc vardır, nə də hər hansı bir yardımçı.
  • 11–14Öldükdən sonra diriləcəyinə inanan biliklilər, cahil, inancsız kafirlərin–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlərin vəziyyəti sübutdur ki, şübhəsiz o, ayırıcı bir qərardır. Və o bir zarafat deyildir.
  • 15Şübhəsiz onlar, olduqca tələ qururlar. 16Mən də onları cəzalandırıram.
  • 17Buna görə də sən kafirlərə möhlət ver, onlara azacıq zaman tanı.                                                                                                                                   (36/86, Tarıq/1–17)

TƏHLİL:

1–4Biliklilər və Tariq–dəlib keçən Quran ayələri qrupu şahiddır ki, tam yəqinliklə bilin ki, hər Mənliyini tamamlamış varlığın üzərində bir sıra qoruyucular vardır.

Ayələrin orijinal mənası, “Səmaya və Tariqə and olsun ki, Tariqin nə olduğunu nə bildirdi sənə? (O) dəlib keçən nəcmdir. Heç bir nəfs yoxdur ki, üzərində bir sıra qoruyucular olmasın. [mütləq hər insanın üzərində bir sıra qoruyucular vardır]” şəklindədir. Biz tərcümədə Məcaz mənalarını təqdim etdik.

1–4–cü ayələr bir and cümləsidir. Ancaq, and cümləsinin içindəki 2–3–cü ayələr, “Tariq”ın nə mənaya gəldiyini bildirən bir mötərizə içi cümlədir. Buna görə də, mötərizə içi cümlə, and və anda cavab bölməsindən ayrı olaraq təhlil ediləcəkdir.

Səmaya və Tariqə and olsun ki, heç bir nəfs yoxdur ki, üzərində bir sıra qoruyucular olmasın [mütləq hər insanın üzərində bir sıra qoruyucular vardır].

Ayədəki sözlərin orijinal mənası, Səmaya və Tariqə and olsun ki, və Tariqin nə olduğunu sənə nə bildirdi? (O), dəlib keçən nəcmdir. Heç bir nəfs yoxdur ki, üzərində bir sıra qoruyucular olmasın [qətiliklə hər insanın üzərində bir sıra qoruyucular vardır] şəklində olub biz tərcümədə məcaz mənalarını verdik.

Ayədə haqqında söhbət gedən qoruyucular, “insan orqanizmindəki immun sistemi, endokrin sistemi və beyindəki diqqət funksiyası kimi zehni funksiyalar”dır.

And cümləsinin quruluşu və mənası haqqında daha öncə verdiyimiz geniş izahlara uyğun olaraq, burada da səma və Tariq sübut göstərilərək hər insanın üzərində bir sıra qoruyucuların var olduğu şüarı irəli sürülür.

Səma: Bürclər surəsində də açıqladığımız kimi, السّماء [əssəma] sözü sadəcə, dilimizə keçmiş, “göy üzü” mənasıyla qəbul edilərsə, sözün işlədildiyi bu cümlənin anlaşılması mürəkkəbləşir.

Beləliklə sözün nə mənalara gəldiyini açıqlayan Lisanü’l–Arab’ın səma ilə əlaqədar maddəsini xatırlatmaq istəyirik:

السّماء [əssəma] sözü, “yüksəklik, ucalıq” mənasındakı السّمو [əs–sümüvv] sözünün törəmələrindəndir. Hər yüksək və uca şeyə, əs–səma deyilir. Göy üzünə səma deyilməsinin səbəbi, yer üzündən yuxarıda olmasındandır. Hər bir şeyin üstünə və üstününə səma deyilir. Məsələn, riyaziyyata da səma deyilir. Çünki riyaziyyat üstün bir elmdir. Hər hansı bir şeyin üst hissəsinə də səma deyilir.

Ayaqqabının üstü səmadır, evin tavanı da səmadır. Hətta buludlara və yağışa da səma deyilmişdir. Əs–Səmanın feli olan səma, حسيب [hasib – incə hesab bilən, muhasibəçi] və şərif [qürurlu, ərdəmli] adamların işləri üçün işlədilır. Bu o deməkdir ki, yaxşı hesab [riyaziyyat] bilənlər də səmadır.[1]

Fikrimizcə sözün buradakı ən uyğun mənası, “bilənlər, alim adamlar” mənasıdır.

Tariq: الطّارق [ət-Tariq] sözü, “bir səs eşidiləcək şəkildə şiddətlə vurmaq, çarpmaq” mənasına gələn tarq kökündən törəmiş bir ism–i faildir. “Çəkic” və “toxmaq” mənasındakı مطرقة [mıtraqa] sözü də bu kökdən törəmişdir. Tariq sözü, zamanla bu əsl mənası genişləndirilərək, başqa mənalarda da işlədilmişdir. Məsələn, طريق [Tariq] sözü, üzərində yeriyən yolçuların ayaq vurması səbəbiylə “yol” mənasında işlədilmişdir. Tariq sözü də əsasən “toxmaq vurur kimi şiddətlə vuran” demək olmasına rəğmən, “ayaq vurmaq, yol təpmək” mənasıyla lüğət ənənəsində [dilçilik ənənəsində] “yola gedən yolçu”ya ad olmuş və bu mənada geniş şəkildə işlədilmişdir. Daha sonra gecə vaxtı qapını döyərək ürək qorxudan ziyarətçi mənasında özəlləşdirilmişdir. “Gecə gələn” mənasında işlədilən Tariq sözü, bu mənasının genişləndirilməsi nəticəsində, “gecə vaxtı ortaya çıxıb ürək çarpdıran maddi və ya xəyali hər şey” üçün işlədilmişdir.[2]

Hafız: Gündəlik həyatımızda, “Quranı əzbərləmiş adam” mənasında işlətdiyimız حافظ [hafız] sözü, “qoruyucu” deməkdir. Sözün Quranı əzbərləyən adamlar üçün işlədilməsi də əslində o adamların, Quranı əzbərləməklə qorumalarındandır. Ayədəki حافظ [hafız] sözü, nefy ədatından sonra işlədilmiş olub, qeyri müəyyəndir və bu şəkildə işlədildiyi üçün “ümumilik” ifadə edər. Buna görə də “bir qoruyucu” deyil, “bir sıra qoruyucular” mənasına gəlir.

And cümləsi, sözün bu “ümumilik” ifadəsi nəzərə alınaraq oxunduğunda, Tariq və səmanın sübut göstərilməsiylə, hər insanda bir sıra qoruyucuların mövcud olduğunun iddia edildiyi görünür.

Biologiya elminin inkişafı nəticəsində, elm adamları tərəfindən təşhis edilmiş və ortaya qoyulmuşdur ki, bu bir sıra qoruyucular, “immun sistemi, endokrin sistem [daxili sekresiya sistemi] və beyindəki diqqət funksiyası kimi zehni funksiyalar”dır.

Hər insanın üzərində var olan bu qoruyucular haqqında elmi ədəbiyyatlardan, “Hormonlar və Yaşam” və “İmmun Sistemi” adlı elmi yazıları oxumaq olar.

Rəbbimizin insanların gözlərinə soxarcasına yaratdığı möcüzələri, bir az daha yaxından tanımaq istəyənlərin bu yazıları diqqətlə oxumalarını məsləhət görürük. Həmçinin ümid edirik ki, insanın bioloji və psixoloji quruluşunu araşdıran elm adamları da, insanın quruluşunda “qoruyucular” olduğunu bildirən ilk məlumatın Quranda olduğu gerçəyini hər kəsə elan edərlər. Buradakı hafız sözü, Rad/11, Ənam/61 və İnfitar/10–11–dəki sözləri eyni olan ifadələrlə qarışdırılmamalı və qətiyyən “mələk” olaraq anlaşılmamalıdır. Çünki hafız sözünü burada “mələk” olaraq anlamaq və tərcümə etmək, Quranın əsl ismarıcının anlaşılmasına əngəl olduğu kimi, dində də xürafətlərin meydana gəlməsinə yol açır.

Tariqin nə olduğunu sənə nə bildirdi? (O) dəlib keçən nəcmdir.

Tariq sözünün, “toxmaq kimi şiddətlə vuran” mənasına gəldiyi yuxarıda açıqlanmışdı. Burada isə Tariqin bir “nəcm” olduğu bildirilür. Nəcm sözünün “ulduz” mənası diqqətə alınarsa, bir çox əsərdə yer aldığı kimi, Tariqi “vuruşlu ulduz” olaraq qəbul etmək mümkündür.

Ancaq bu “vuruşlu ulduz”un hər insan üzərində mövcud olan bir sıra qoruyucuların varlığına necə sübut təşkil etməsi [dəlil göstərilməsi], düşünülməsi gərəkən bir məqamdır. Uca Rəbbimiz and cümləsinin içində bir mötərizə açır, Tariqin “dəlib keçən nəcm” olduğunu qeyd edir və bununla da Tariqin hansı mənada dəlil olduğu haqqındakı şübhələri ortadan qaldırır. Quranı enmə sırasına görə oxuyub anlayanlar, nəcm sözünün, “Quranın enən hər bir bölmə”sini ifadə etdiyini yaxşı bilirlər. Quranın enən hər bölməsi eləcə sərt və təsirli bir vuruş olur. Sanki sillə kimi enən bu vuruşlar kafirlərin ürəklərini qopararaq, qəlblərini parça–parça edir və kütlədəki küfr və şirk bloklarını dəlib keçir. Cahillər güruhunun tamlığını pozan “nəcm”lərin təsirləri, xatirinizdədirsə Mürsəlat surəsində belə sıralanmışdı:

  • 1–7Topa–topa, nəcm–nəcm göndərilərək önünə gələnləri devirdikcə devirən, cəmiyyətləri can­landırdıqca canlandıran, canlandırdıqca da haqqı və batili ayıran, üzrxahlıq və ya xəbərdarlıq olaraq öyüd verən Quran ayələri sübutdur ki, qətiyyətlə təhdid olunduğunuz, qorxudul­du­ğu­nuz şey, mütləq meydana gələcəkdir.                                      (Mürsəlat/1–7)

Bununla bərabər Tariq, hərfi mənasıyla, “vuruşlu ulduz” olaraq dəyərləndirildiyində Quranın möcüzə bir bəyan etmiş olduğu ortaya çıxar. “Vuruşlu ulduz” ilə əlaqədar elm texniki kitablarından araşdırma etmək olar.

Bu izahlara görə, hər insanın üzərində yaradılışından bəri bir sıra qoruyucular olduğu iddiasının sübutı və dəlili olaraq Quran [Tariq] və alimlər [səma] göstərilmiş olur. Yəni, Quranda irəli sürülən “hər kəsin üzərində bir sıra qoruyucuların olduğu” barəsindəki tezisin doğruluğunun sübutu olaraq elm adamlarının edəcəkləri araşdırmalar nəticəsində əldə edəcəkləri tapıntılar göstərilmişdir. Bu da, bu deməkdir: İnanmırlarsa, buyursunlar elm adamları özləri araşdırsınlar.

5Onun üçün insan nədən əmələ gətirilmiş olduğuna bir baxsın–6,7Onurğa ilə köks sü­mük­ləri arasından çıxan, atıcı bir sudan–“ostrogen” və “testosteron”dan başlana­raq əmələ gətirildi.

İnkarcıların “Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz zamanmı? Bu uzaq bir dönüşdür” sözləriylə axirəti inkar etmələri qarşısında, Rəbbimiz Qaf surəsində onlara öz ətraflarından örnəklər verərək axirətin olacağına dair sübutlar göstərmişdi:

  • 4Biz, yerin onlardan nəyi əksiltdiyini əlbəttə bilmişdik. Yanımızda da çox yaxşı qeyd edib qoruyan bir kitab vardır.
  • 5Əksinə, gerçək özlərinə gəldiyi zaman onu yalan saydılar, onun üçün onlar qarmaqarışıq bir iş içindədirlər.
  • 6Yaxşı, onlar üstlərindəki göyə baxmadılarmı ki, onu Biz heç yarığı olmadan necə bi­na etmişik və bəzəmişik! 7,8Və Biz, Allaha yönələn hər qula könül gözünü açmaq və ona öyüd olsun deyə, yeri yayıb döşədik və ona sabit dağlar buraxdıq. Orada gö­rü­nüşü ürək açan–göz oxşayan hər cütdən bitkilər bitirdik, 9–11Biz, göydən bərəkətli bir su en­dirdik. Onunla bağçalar və biçiləcək dənələr, qullara ruzi olmaq üçün tumur­cuq­ları bir–biri üzərinə düzülmüş böyük və yüksək xurma ağaçları bitirdik. Və Biz, onun­la ölü bir bölgəni canlandırdıq. Bax budur, diriliş belədir.                                                                                    (Qaf/4–11)

5–7–ci ayələrdən ibarət olan bölmədə isə Rəbbimiz, rəhmətinə uyğun olaraq, inancsızlara bu dəfə öz bioloji quruluşlarından sübutlar göstərir.

Ma–i dafıq [atan su]: دافق [dafıq] sözü ism–i fail olub “atan” deməkdir. “Su” demək olan ماء [ma] sözü ilə birlikdə olan دافق ماء [ma–i dafıq] tamamlığı isə “atan su” mənasına gəlir. Belə olmasına rəğmən, ma–i dafıq ifadəsi bu günə qədər, dafıq sözü, sanki ismi məful imiş kimi qəbul edilib, “atılan su” olaraq tərcümə edilmişdir. Sözün yanlış çevrildiyini bilənlər, hiss etmişlər ki, deyimi əsl mənasıyla çevirməyiblər. Ona görə də bir sıra mürəkkəb izahlar etmişlər. Nəticədə, ifadə daima əsl mənasından kənar işlədilmiş və ma–i dafıq deyimi ilə “atılan su” mənasına uyğun gələn “məni”nin və “nütfə”nin qəsd edildiyini irəli sürülmüşlər. Belə ki, bu mürəkkəbləşdirməni qəbul etmək, ortaya başqa bir problem çıxarmışdır. Allahın bildirdiyi ma–i dafıqın [atan suyun] صلب [sulb] ilə ترائب [təraib] arasından çıxmasının əksinə olaraq, işi çətinləşdirən izahçıların dediyi ifadə olan “atılan su”, vücudun bu bölgəsindən çıxmır. Beləliklə, mürəkkəbləşdirən izahçıların, ifadənin əsl mənasına uyğun gəlməyən izahları, Allahın bildirdiyinə və beləliklə də, elmə tərs düşmüşdür.

Fikrimizcə ma–i dafıqın [atan, atıcı suyun] nə olduğunu anlamaq üçün iki məqama diqqət edilməlidir: a) 5–ci ayənin başındakı ف [fe] ədatının bu ayəni hansı cümləyə bağladığına, b) Ma–i dafıqın [atan, atıcı suyun] vücudun harasından çıxmasına.

5–ci ayənin başında olan və “onun üçün” deyə çevirdiyimiz ف [fe] ədatı, 5–ci ayəni özündən əvvəlki 4–cü ayəyə bağlayır. Beləliklə 5–ci ayəni 4–cü ayə ilə birlikdə dəyərləndirərək anlamağa çalışmaq lazımdır:

Qətiliklə hər mənliyini tamamlamış varlığın üzərində bir sıra qoruyucular vardır. Onun üçün insan nəyə görə yaradılmış olduğuna bir baxsın.

Bu ayələrdə insanın öz üzərindəki qoruyucuları görməsi üçün insanın yaradılış mərhələlərinə, yaradılış özəlliklərinə baxması, bu özəllikləri təhlil etməsi istənilir, insanın bu qoruyucu sistemlərdən biri olan atan su qoruyucusundan başlanaraq yaradıldığı bildirilir. Gerçəkdən də insan, burada qeyd edilən atan su qoruyucularından olan “ostrogen”, “testosteron” və məninin atılması üçün gərəkli olan ürək döyüntüsü sayının artmasını, qan təzyiqinin yüksəlməsini, həyəcanı, əzələlərdə enerji meydana gəlməsi üçün fəaliyyətləri sürətləndirmə və gərəkli gərilmələri təmin edən, böyrəküstü vəzlərdə əmələ gələn “adrenalin”dən başlanaraq yaradılmışdır. Üstəlik bu qoruyucuların ifrazat mərkəzləri qol, ayaq, boyun, baş bölgəsində deyil, tam ayədə qeyd edildiyi kimi sulb və təraib arasında yerləşir.

Sülb: الصّلب [əssülb] sözünün əsas mənası, “sərtlik, qatılıq, daş kimi qatılaşmaq” deməkdir. Daha sonra “asmaq, xaç, xaça gərmək” kimi mənalara da gəlmişdir. Məsələn, Xristiyanlara “Əhl–i Salib” deyilir. Ümumiyyətlə insanın dik durmasını təmin edən, sərt, sağlam və qatı olduğu üçün, onurğaya da sülb deyilmişdir.[3]

Dilimizə “sərt, qatı” və “bel sümüyü, onurğa” mənalarıyla keçmiş olan söz, spermaları və erkəklik hormonlarını törədən erkəklik vəzlərinin büzdüm hissəsəsində yer alması baxımından “döl, nəsil, zürriyyət” mənasına da gəlir, “bir adamın sülbündən gəlmək” ifadəsi o adamın öz övladı olmaq mənasında işlədilir.

Tərayb: التّربة [ətturbə] sözünün cəmi olan ترائب [tərayb] sözü Lisanü’l–Araba görə, “sinə taxtası” deyilən, iki məmə ilə boyun halqası sümüklərinin arasında qalan sinənin sağ və sol tərəfindəki üstdən dörd qabırğaya, özəlliklə də sinədə gərdənlik taxılan yerə deyilir. Təraybə də, sinə sümüyünün sağ və sol qabırğaları təşkil edən hər buğumudur. Ərəbcədə من  [min] ədatı, içində olduğu cümlədən, təb’iz [bölmə, bəzisini alıb, bəzisini almama], cinsin bəyanı, təlil [səbəb göstərmə], müqabilə [qarşılıq], bədəl və ibtida–i qayə [məqsədin başlangıcı, ilk amac] kimi bir sıra mənaları əldə etmək üçün işlədilir.

Amma əsl olaraq, cümlədəki “ibtida–i qayəni” [məqsədin başlangıcını, ilk amacı] müəyyən edir. Yəni, bu ədat, cümlədəki əhvalatın zaman və ya məkan yönündən ilk hərəkət nöqtəsini bildirir. Məsələn, “Bakıdan Gəncəyə gəldim” cümləsində işlədilən من [min=dən] ədatı, səfərin Bakıdan başladığını anladır. Ayədəki dafıq sözünün “atan, atıcı” şəklindəki əsl mənası diqqətə alındığında,من [min] ədatı da yaradılışın atan və ya atıcı bir sudan başladıldığını bildirir. Əgər dafıq sözü ism–i məful qəbul edilib, əsas mənasından başqa “atılan” olaraq anlaşılırsa, bu təqdirdə də min ədatı ilə əsl olan ibtida–i qayə mənasının deyil, تبعيض [təb’iz=bölmə, bəzisini alıb, bəzisini almama] mənasının əldə edilməsi uyğun olur.

Nəticədə, dafıq sözünün və min ədatının əsas mənaları ilə Quranın böyük möcüzələrindən daha biri ortaya çıxır. İnsanlıq öz yaradılış şəklini araşdırıb, öyrənə biləcək vəziyyətə gəldikcə, Quranın əsrlər öncə verdiyi biliklərin elmi gerçəklərlə uyğunluğunu görə bilir və yenə Quran möcüzələrindən biri ilə üz–üzə gəldiyinə şahid olur. Buradakı möcüzə, and cümləsinin tezisi olan “hər insanda bir sıra qoruyucuların olduğu” və “atan, atıcı” olan bu qoruyucuların insan yaşamının ilk başından etibarən dövrədə olduğu iddiasının elmi gerçəklərlə tam bir uyğunluq təşkil etməsidir:

Bütün canlılar, toxumalarının kimyəvi quruluşuna uyğun olaraq … doğuşdan bir immun daşıyır. … İmmunitetin əmələ gəlməsini təmin edən mexanizmlər hələ tam olaraq anlaşıla bilinməmişdir.

Daşıyıcı kanalları olmayan bu vəzlərdən ifraz olunan hormonlar hədəf toxuma və orqanlara qan dövranı vasitəsiylə daşınır. … Hormonlar böyümə və törəmə təsirləri ilə yanaşı canlının daxili tarazlığının qorunmasıyla əlaqədar bir çox fizioloji təsirləri nizamlayır. … Progesteron, hamiləliyin kəsilmədən. davam etməsini təmin edir.[6]

8,9Şübhə yox ki, O–Yaradıcı, bütün sirlərin meydana çıxarıldığı gün, onun geri döndərilməsinə gücü yetəndir.

Bu ayələrin anlaşılması üçün əsasən aşağıdakı söz və qavramların yaxşı anlaşılması lazımdır:

الرّجع [ərrac]: الرّجع [rac] sözü, “geri dönmək” deməkdir. [7] Bu mənasıyla Quranın bir çox ayəsində yer alan sözün “raci, mərci, irtica, ricat, müraciət” kimi dilimizə keçmiş törəmələri də var.

الرّجع [ərrac] sözü, bu mənasına uyğun olan başqa mənalar da qazanmışdır:–“Doğum anında ana bətnindən çağa ilə birlikdə çıxan incə dəri, heyvan gübrəsi, tər, addım, yağış, bulud, göl, mənfəət, ilk bahar bitkiləri, köçəri quşlar. [8] Diqqət edilərsə, bu mənaların hamısında da bir geri dönmədən, dövr–i daimdən, dönüşlü bir hərəkətlilikdən bəhs edilir.

Bu ayədə الرّجع [rac =geri dönmə] sözüylə, “Allaha dönmə” qəsd edilmişdir. Rac insanın, öldükdən sonra həşr olub, hesab vermək və etdiklərinin qarşılığını almaq üçün qiyamət günündə Allah tərəfindən dirildilməsidir.

Belə ki, الرّجع [rac] sözü, Quranda bir çox ayədə “Allaha dönüş” mənasında işlədilmişdir:

  • 6–8Əsla sənin düşündüyün kimi deyil! Dönüşünün Rəbbinə olmasına baxmayaraq in­san, özünü özünə yetərli gördüyündə, büsbütün azar.                                    (Ələq/8)
  • 83O halda hər şeyin mülkiyyət və idarəsi Öz əlində olan Allah, hər cür nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Siz də yalnız Ona döndəriləcəksiniz.”                              (Ya–Sin/83)
  • 155,156Həmçinin qətiliklə Biz, qorxudan, aclıqdan bir şeylərlə və mallardan, canlar­dan və məhsullardan əksiklik ilə sizi zəif düşürəcəyik/imtahan edəcəyik. Özlərinə bir müsibət gəldiyi zaman, “Biz şübhəsiz Allaha aidik və yalnız Ona dönəcəyik” deyən bu səbr edənləri də müjdələ!                                    (Bəqərə/155–156)
  • 245Kimdir o adam ki, Allaha gözəl bir borc versin və Allah da ona qatbaqat artıraraq versin. Allah darlıq da verir, genişlik də verir. Və yalnız Ona döndəriləcəksiniz.

                                                                                                                           (Bəqərə /245)

  • 115Yaxşı, siz, Bizim sizi sadəcə boş yerə əmələ gətirdiyimizi və şübhəsiz sizin yalnızca Bizə döndərilməyəcəyinizimi sandınız? (Möminlər/115)

Sözün bu mənada işlədildiyi digər ayələr də bunlardır: Fəcr/28, Fussilət/21, 50, Zühruf/85, Casiyə/15, Bəqərə/28, 46, 281, Yunis/4, 23, 46, 56, 70, Hud/4, 34, Ənbiya/35, 93, Qasas/70, 88, Ənkəbud/8, 17, 57, Rum/11, Səcdə/11, Ya–Sin/22, Zümər/7, 44, Al–i İmran/55, Maidə/48, 105, Ənam/60, 108, 164, Loğman/15, 23.

Sirlərin meydana çıxarıldığı gün: Ayədə keçən تبلى [tübla] sözü, “imtahan etmək” deməkdir. İmtahan isə, “saflaşdırma, açığa çıxarma” mənasına gəlir.[9] Çünki imtahan ilə adamın nə bilib–bilmədiyi və ya kim olub–olmadığı aşkara çıxır. Beləliklə Allahın adamı imtahan etməsi, Allahın bilmədiklərini öyrənməsi mənasına deyil, o adamın Allah tərəfindən onsuz da geniş olaraq bilinən fellərinin, yenə Allah tərəfindən ifşa edilməsi mənasına gəlir. Eynilə bir müəllimin şagirdini, ondan bir şey öyrənmək üçün deyil, nəyi nə qədər bildiyini açığa çıxarmaq üçün imtahan etməsi kimi.

سرائر [sarayir] sözü, سررة [sərayrə] sözünün cəmi olub, “hər cür sirlər” mənasına gəlir. Sözün mənası, yaxşı, ya da pis, hərəkətə keçmiş, ya da düşüncədə qalmış bütün sirləri əhatə etsə də, sözün başında mövcud olan hərf–i tərif [müəyyənlik], bu sirlərin sadəcə gizli edilmiş, Allahdan başqa kimsənin görmədiyi, bilmədiyi hərəkətlər olduğunu bildirir. Çünki, Qaf surəsində də söylədiyimiz kimi, Rəbbimiz insanın zehnində əmələ gələn hər impulsu bilməsinə rəğmən, hərəkətə keçməyib, düşüncədə qalmış sirləri qeydə aldırtmaz, bu sirlərin pislərinə cəza, yaxşılarına də mükafat verməz.

Budur, qiyamət günündə bu sirlər ortaya çıxacaq və hər adamdan etdiklərinin hesabı soruşulacaqdır. Bəzi insanlar bir sıra davranışlarının kimlərdə nə kimi təsirlər meydana gətirdiyindən xəbərsizdirlər. Qiyamət günündə bütün bunlar elan ediləcək, əkilmiş olan toxumların meyvələri insanın önünə gələcək və insan buna görə cəza, ya da mükafat görəcəkdir.

Dönən kim və ya nə: Həm bölmədəki söz axışı, həm də verilən ismarıcdakı məna, ayədə keçən onun geri döndərilməsinə ifadəsindəki o əvəzliyinin, tərəddüdsüz 5–ci ayədəki “insan”a aid olduğunu göstərir. Buna görə məna, “İnsanı yaratmağa qadir olanın, ölümündən sonra da onu [o insanı] yenidən canlı olaraq iadə etməyə, yenidən yaratmağa güc yetirər” şəklində olır.

Qədim təfsircilərdən Mücahid bu ifadəyə, “O, erkəyin cinsiyyət üzvünə mənini, suyu yenidən döndərməyə qadirdir” mənasını, İkrimə və Dahhak isə “O, suyu, sülbə (yəni, bel sümüyünə) döndərməyə qadirdir” mənasını vermişlər. Dahhakın bu ifadəyə, “O, insanı, başlanğıcdakı kimi, bir su halına döndərməyə qadirdir” şəklində bir məna verdiyi də rəvayət edilmişdir. Mukatil b. Hayyan isə ifadəyə, “İstəsəm, onu yaşlılıqdan gəncliyə, gənclikdən uşaqlığa, uşaqlıqdan da nütfə halına döndərə bilərəm” mənasını vermişdir.

Yaradan diriltməyə də qadirdir: Uca Allah insanın yaradılış müddətinin başlangıcına dair dəlilləri açıqlamış və bunu axirət həyatının gerçəkləşəcəyinə sübut göstərərək, Şübhə yox ki, O, bütün sirlərin meydana çıxarıldığı gün, onun geri döndərilməsinə gücü yetəndir buyurmuşdur.

Həqiqətən də, Allahın insanı ilk hormon ifrazı ilə başlayaraq, ölümünə qədər qoruma altına almış olması, onu ölümündən sonra yenidən diriltməyə güc yetirən olmasının apaçıq dəlilidir. Belə ki, Allah ilk dəfə yaratmağa qadirdirsə, ikinci dəfə yarada bilməyəcəyinə dair heç bir tutarlı dəlil göstərilə bilməz. Bu gerçəyin inkar edilə bilməsi, ancaq ilk yaradanın da Allah olmadığını qəbul etməklə mümkündür. Bu qəbul isə insanın təsadüflər nəticəsində, öz–özünə, bir proqram olmadan meydana çıxdığı mənasına gəlir ki, insanın zehni funksiyaları bir tərəfə dursun, sirf fizioloji quruluşundakı özəlliklər belə, bu düşüncənin ağıldan və elmdən uzaq olduğunu göstərir:

Proteinlər zülallar bildiyiniz kimi amin turşularının ard–arda gəlmələri nəticəsində meydana gəlirlər. Amin turşularının əmələ gətirdiyi bu sırada bir tək amin turşusunun yer dəyişdirməsi ilə zülal, protein ol maqdan çıxır və vəzifəsini icra edə bilmir. (Məsələn, (oraqvari) hüceyrə qan çatışmazlığı öldürücü xəstəlik, hemoqlobinin yalnız bir amin turşusunun dəyişikliyindən qaynaqlanır) İnsan vücudunda 20 növ amin turşusu vardır. Bir hemoqlobin proteini isə 574 aminoasidin müəyyən sıra ilə ard–arda düzülməsi nəticəsində yaranır. İnsan vücudundakı aminoasidlərin bu proteini əmələ gətirmək üçün ard–arda gəldiyini düşünək: Bu proteinin birinci sıradakı aminoasidin təsadüfən yaranma ehtimalı 1/20-dir, ikinci sırasındakı aminoasindin yaranma ehtimalı 1/20x1/20-dir. Proteinin bir bütün olaraq yaranma ehtimalı isə 1/20574 –dür. [11]

Bu örnəyi, insan vücudundakı başqa özəllikləri nəzərə alaraq, çoxaltmaq mümkündür. Belə ki, sadəcə bir ədəd protein molekulunun təsadüfən əmələ gəlmə ehtimalının riyazi mənada “imkansız” bir say ilə ifadə edildiyini göstərən yuxarıdakı bir örnək belə, insanın təsadüfən, proqramsız, öz–özünə əmələ gəldiyini irəli sürən zehniyyəti ağıldan və elmdən kənar, hətta “qara cahil” hesab etmək üçün yetərlidir.

10Artıq onun üçün nə hər hansı bir güc vardır, nə də hər hansı bir yardımçı.

Daha öncə Nəcm surəsində edildiyi kimi, bu ayədə də axirətdəki şəfaət anlayışı rədd edilir və Allaha döndərilmiş olan qulun hər hansı bir gücünün və yardımçısının olmayacağı bildirilir.

Bildiyimiz kimi, insanın dünyadakı gücü ya özünün sahib olduqlarından, ya da oğul, uşaq, yoldaş, əqrəba, dost kimi yardımçılarından qaynaqlanır. 10–cu ayə, insanın axirətdə bu güclərdən yoxsul olacağını, başına gələcəkləri özündən uzaqlaşdıra biləcək bir güc və ya yardımçı tapmayacağını ifadə edir.

Ayədəki قوّة من [min quvvətun] ifadəsinin başına mənfi bir mənada من [min] hərf–i cərrinin gəlməsi, qüvvətin azının da, çoxunun da mövcud olmayacağını göstərir və ifadənin, “İnsan üçün o gündə heç bir qüvvət, heç bir yardımçı yoxdur” mənasına gəlməsini təmin edir.

10–cu ayədəki bu ismarıc, başqa ayələrdə də incəliklər verilərək təkrarlanmışdır:

  • 123Kimsənin kimsə yerinə bir şey ödəyə bilməyəcəyi, kimsədən qurtarmaq üçün fidyə qəbul edilməyəcəyi, yardımın, iltimasın heç kimsəyə faydası olmayacağı və günahkarların yardım olunmadığı günə qarşı Allahın qoruması altına girin. (Bəqərə/123)
  • 56O gün hökmranlıq Allahındır. Aralarında O, hökm verir. Artıq iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər, nemət cənnətlərindədirlər. (Həcc/56)
  • 87–91Və ye­nidən di­rildilən gün, mal və oğulların sağlam bir qəlblə, gerçək imanla Allaha gə­lənlərdən baş­qasına fayda vermədiyi və cənnətin Allahın qoruması altına girənlərə ya­xın­laş­dırıldığı, azğınlar üçün də cəhənnəmin açılıb göstərildiyi gün Məni rəzil etmə!” dedi.                                    (Şüəra/88–89)

Surənin 5–ci ayəsindən başlayan və bu ayəni də ehtiva edən bölmədə verilən ismarıcdan alınması gərəkən dərs, bir cümlə ilə belə xülasə edilə bilər: “İnsan nəyə görə yaradıldığına bir baxsın, yaradıcının özünə verdiyi qüvvəti pisə işlətməsin və nəfsini dünya zövqlərinin insana yaraşmayan adi və iyrənc olanlarına qapdırmasın. Əksinə, dünyanın keçici sıxıntılarına sinə gərərək [onlarla mübarizə edərək] ləkəsiz, salamat bir qəlblə hərəkət etsin və sirlərin ortaya töküləcəyi gündə, özünü qoruyucularla, gözətçilərlə ölümə qədər qoruyan Allahın hüzuruna təmiz sirlər ilə varmaq üçün gözəl və düzəldici işlər etsin.”

11–14Öldükdən sonra diriləcəyinə inanan alimlərin, cahil, inancsız kafirlərin vəziyyəti sübutdur ki, şübhəsiz o, ayırıcı bir qərardır. Və o bir zarafat deyildir.

Ayədəki sözlərin həqiqi mənaları, “Dönüş sahibi səmaya, yarılıb çatlayan ərzə and olsun ki, şübhəsiz o, ayırıcı bir qərardır. Və o bir zarafat deyildir” şəklindədir. Tərcümədə isə məcaz mənaları verilmişdir.

Bu ayələr, 11–14–cü ayələrdən ibarət olan and cümləsinin and bölməsini əmələ gətirir. Bir başqa ifadə ilə bu ayələr, 13–14–cü ayələrdə irəli sürülən tezisin sübutlarını ehtiva edir.

Ayədəki sözlərin həqiqi mənaları, “Dönüş sahibi səmaya, yarılıb çatlayan ərşə and olsun ki, şübhəsiz o, ayırıcı bir qərardır. Və o bir zarafat deyildir” şəklindədir. Tərcümədə isə məcaz mənaları verilmişdir.

ذات الرّجع والسّماء [dönüş sahibi səma]: 

Buradakı səma sözü yenə 1–ci ayədəki kimi “bilənlər, alim adamlar” mənası ilə ələ alınmalıdır. Buna görə də “dönüş sahibi səma” ifadəsi, “dönüş sahibi bilikli, yəni öldükdən sonra diriləcəyinə, Allaha dönəcəyinə inanan elmli” demək olur. Budur bu biliklilər, surənin 13–14–cü ayələrində irəli sürüldüyü kimi, Quranın kütlələr üzərindəmənaski təsirini görə bilir və bu təsirin sübutu olurlar.

Klassik anlayışdakı əsərlərdə səma sözü, “göy üzü” mənasında, rac  sözü də “yağış” mənasında qəbul edilmişdir. Normal bir mətn içində səma və “rac“ sözlərinin bu şəkildə anlaşılmasında bir problem olmaz.

Belə ki, rac sözünün yuxarıda sıraladığımız mənaları arasında “yağış” da yer alır. Belə ki, elm texnika kitablarında, “göyün geri çevirdikləri” ilə əlaqədar bir çox elmi məqalə vardır. Bunlar da Quranın möcüzəliyini göstərir. Ancaq buradakı vəziyyət fərqlidir. Belə ki, bu sözlər, and cümləsinin and bölməsində yer aldıqlarına görə, Quranın فصل قول [qavl–i fasl=ayırıcı söz] olmasına sübut olmaq vəziyyətindədirlər. Əslində isə nə “göy üzü”, nə də “yağış”, Quranın “qavl–i fasl” [ayırıcı söz] olması barəsində bir dəlil sayıla bilməzlər. Beləliklə, burada sözlərin məcaz mənalarına yönəlmək gərəkir.

Ərz: Bütün tərcümə və təfsirlərdə الارض [ələrz] sözü həmişə “yer üzü” olaraq çevrilmişdir. Bu söz üçün də yuxarıdakı haldan söhbət gedir. 14–cü ayədə keçən ərz, Quranın “ayırıcı söz” olmasına sübut təşkil etməlidir. Əgər ərz sözü “yer üzü” mənasında qəbul edilərsə, Quranın “ayırıcı söz” olmasının sübutu olaraq “yer üzü” göstərilmiş olur, lakin göstərilən bu sübut, irəli sürülən fikri isbatlaya bilmir. Çünki “yer üzü” ilə Quranın “ayırıcı söz” olması arasında məntiqi bir əlaqə yoxdur.

Buna görə də burada edilməsı gərəkən, öncə ərz sözünün qədim Ərəbcədəki mənalarına baxmaq və bu mənalar içindən bölməyə uyğun olanını tərcih etməkdir. Ərz sözü aşağıdakı mənalara gəlir:

* Üzərində insanların olduğu yer;

* Hər aşağı olan, aşağıda mövcud olan şey;

* Dəvənin ayaqları;

* Yerə yaxın yaradılışlar;

* Heyvanların ayaqlarının yerə yaxın qisimləri;

* İnsanın topuğundan aşağıdakı hissəsi;

* Ayaqqabının dabanı;

* Quru ağac yeyən böcək;

* İlk bahar günləri ortaya çıxan qarışqaya bənzər ağ böcək;

* Qum içində yaşayan soxulcan, siçovul cinsindən olan yaradılışlar.[12]

Diqqət edilərsə, yuxarıdakı mənaların ortaq nöqtəsi, hamısının da “aşağı olmağı, səfilliyi, yerə yaxınlığı” ifadə etmələridir. Zatən “dünya”ya ərz deyilməsinin səbəbi də, hər kəsin ayaqları altında olduğuna görədir.

Ayədə ərz sözü yalın olaraq deyil, “yarılma, çatlama sahibi olan” xüsusiyyətiylə birlikdə zikr edilmişdir. Bu durum, burada ifadə edilən ərzin, normal “ərz” olmadığına işarət edir. Bu hal nəzərə alındığında, ortaya yarılıb çatlayan, aşağılıq bir “ərz” çıxır ki, bu ərz bizim bildiyimiz “yer üzü” olmadığı kimi, Quranın “ayırıcı söz” olduğuna sübut təşkil edəcək bir şey də deyildir. Beləliklə sözün məcaz mənasına üstünlük vermək lazım gəlir.

Fikrimizcə, bu ayədəki ərz sözündən məqsəd, “cahil, inancsız, yalan sayan kafirlər”dir. Bu insanların çatlamaları, yarılmaları isə ağıllarının qarışmasını, bütün fikirlərinin qarmaqarışıq olmasını ifadə edir. Quran qarşısında kafirlərin beyinləri qarışır, əzbərləri pozulır. Bu qarışıqlıq və dağılma, bəzilərinin İslama girmələrinə səbəb olur. Cahil kafirlərin çatlama, yarılma kəlmələriylə ifadə edilən bu halları, xatırlanacaq olursa Qaf/2–3–də çaşqınlıq olaraq dilə gətirilmişdi.

Nəticə olaraq demək olar ki, bu darmadağın olmuş, bədbinliyə düşmüş aşağılıq kafirlər, Quranın قول فصل [qavl–i fasl=ayırıcı söz] olduğunun canlı sübutlarını təşkil edirlər. Qurana arxa çevirdikləri üçün bu hala düşmüşlər, içlərində min bir zehni çatlar əmələ gəlmişdir.

الفصل [əl–fasl] sözü, Mürsəlat surəsində də bildirdiyimiz kimi, ad olaraq “iki şey arasındakı məsafə”, fel olaraq da “iki şey arasına məsafə qoymaq, bitişik hala gəlmiş iki ayrı şeyi bir–birindən ayırmaq” deməkdir. Söz, ayədəki kimi qavl sözünə sifət olduğunda, ism–i fail mənasıyla “ayırıcı” deməkdir. Haqq ilə batili, mömin ilə kafiri, yaxşı ilə pisi bir–birindən ayırdığı üçün Quran da bu sifətlə xarakterizə edilmişdir.

Digər tərəfdən, Quranda bəhs edilən şeylər bütünlüklə ciddi və gerçəkdir. Onda zarafat və ya yumor kimi şeylər əsla yer almamışdır. Buna görə də Quranı haqq qulağıyla dinləməli, aydınladıcı hökmlərindən yararlanıb, sirlərin açıqlandığı o gündə gerçək səadətə çatılmalıdır.

15Şübhəsiz onlar, olduqca tələ qururlar. 16Mən də onları cəzalandırıram.

Bu ayələrlə Rəbbimiz, müşriklərin Peyğəmbərimizə və möminlərə qarşı hiyləgər, gizli planlar düşünüb, tələlər qurduqlarını xəbər verir.

Ayədəki onlar ifadəsi, bir əvvəlki surə olan Bələd/19–da bəhs edilən “Məkkəli müşriklər”dir. Onlara edilən göndərmələr, bundan sonrakı Qəmər surəsində də yer alacaqdır.

Keyd: كيد [keyd] sözü; “tələ, hiylə, pislik, əngəl olmaq, qusmaq, çaxmağın gec yanması, savaşmaq, döyüşmək, qarğanın ötməsi” mənalarında işlədilır.[13] Ancaq bu ayədə və bu sözün keçdiyi digər Quran ayələrində (Ənbiya/57, Yusif/5, 28, 52, Əraf/195, Mürsəlat/39, Hud/55, Nisa/76, Ənfal/18, Ta–Ha/69, Mömin/25, 37, Saffat/98, Tur/42 v s..) keçən keyd sözlərinin “tələ qurmaq” olaraq çevrilməsi, digər mənalara nəzərən daha uyğun gəlir.

Məkkəli müşriklər həm hüməzəlik və lüməzəlik edərək, həm də sahir [sehrbaz], şair, məcnun şəklində iftiralar ataraq, Peyğəmbərimizi aşağılamağa çalışırlar, ortalığa fikirləri qarışdırıcı əsilsiz iddialar ataraq, Peyğəmbərimizin təbliğ cəhdlərini əngəlləməyə çalışırdılar.

Quran, Məkkə müşriklərinin bu azdırıcı söz və iddialarının aşağıdakılar olduğunu bildirir:

* Həyat, sadəcə dünya həyatımızdan ibarətdir.

* Bu çürümüş sümükləri kim yenidən dirildəcək?

* O [Peyğəmbər], tapınılacaq bir tək ilah olduğunu söyləyərək, bir neçə ilahı bir tək ilahamı endirir, bizim ilahlarımızı ortadan qaldırmaqmı istəyir?

* Bu Quran, iki diyarın ən böyük bir adamına endirilməli deyildimi?

* O [Quran], səhər–axşam ona [Peyğəmbərə] yazdırılır.

Hətta içlərində Peyğəmbərimizi öldürməyi və ya yaxalayıb məmləkətdən kənara sürüyüb atmağı planlayanlar da var idi. Rəbbimizin 15–16–cı ayələrdəki xəbərdarlığı, müşriklərin qurduqları bu tələləri aşkara çıxarır.

Allahın qeydi (allah tələ qurarmı?): Allahın tələ qurması və tələyə düşən qulları cəzalandırması kimi bir hal, Onun şəninə yaraşmayacağı üçün, əsla bu barədə söz gedə bilməz. Yəni, Allah tələ qurmaz.

Bu, bir ifadə tərzidir. Bəlağət elmində مشاكلة [müşakilə] sənəti deyilən bu ifadə tərzi dünya dillərində də mövcuddur. Müşakilə sənəti, “iki zidd şeydən birinin, digərinin adıyla adlandırılması” və ya “birinin söylədiyi sözü, digərinin ilk söyləyənin işlətdiyi mənaya zidd olaraq işlətməsi” olaraq təeif edilir. Məsələn, Ərəbcədə işlədilən, “Bizə bir cahillik etməkdən çəkinin, yoxsa biz də sizə cahillik edərik!” şəklindəki təhdid ifadəsində, ikinci olaraq zikr edilən cahillik sözü əslində “sizə cəza verərik, sizə pislik edərik” mənasına gəlir. Dilimizdə də buna bənzər ifadələr vardır. Məsələn, “Sən məni incidərsən, mən də səni incidərəm” ifadəsindəki ikinci incitmə, əslində “cəzalandırma” mənasındadır. Nümunələrdə də göründüyü kimi, edilən fel [günah] ilə bu felə veriləcək qarşılıq [cəza] bu cür ifadələrdə eyni sözlə ifadə edilmiş olur.

Quranda bu üslubun işlədilməsini, Şura/40, Həşr/19, Al–i İmran/54, Səcdə/14, Nisa/142, Nəml/50,Ta–Ha/126, Casiyə/34, Bəqərə/14,15,194, Tövbə/79, Rad/42, Nəml/50, İbrahim/46, Ənfal/30–da  görə bilərik.

Buna görə də, Allahın tələ qurduğu bildirilən ayədə, əslində tələ quranların Allah tərəfindən cəzalandırılacağı, bu ayədəki xəbərdarlıqla onların tələlərinə qarşı möminlərə tədbir aldırılacağı və Allahın aldırdacağı tədbir sayəsində də müşriklərin bütün hiylələrinin boşa çıxacağı ifadə edilmiş olur. Belə ki, eynilə belə olmuş və müşriklərin qarşısını almağa çalışdığı aydınlıq gedərək yayılmışdır.

17Buna görə də sən kafirlərə–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlərə möhlət ver, onlara azacıq zaman tanı.

Yəni, onlara bir azacıq zaman tanı, qoy nə edirlərsə etsinlər. Onlar çox keçmədən etdiklərinin qarşılığını görəcəklər və tədbirləri boşa çıxacaqdır.

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

 

[1]  Lisânü’l-Arab; c. 4, s. 695-697.

[2]  Lisanü’l Arab, “t rg” mad.

[3]  Lisânü’l-Arab; cilt 5, s. 368.

[4]  Lisânü’l-Arab; c. 1, s. 598-600.

[5]  Ana Britannica; c. 4 s. 137.

[6]  Ana Britannica; c. 16 s. 1-2, 247.

[7]  Lisanü’l Arab, “r c a” mad.

[8]  Lisânü’l-Arab; c. 4, s. 77-79.

[9]  Lisanü’l Arab, “blv” mad.

[10] Ana Britannica; c. 26, s. 29.

[11]  Kur’ân Hiç Tükenmeyen Mucize, Kur’ân Araştırmaları Grubu, İstanbul Yayınevi

2003, s. 228; https://ebooks.azlibnet.az/book/gObH1oaN.pdf, səh. 99

[12]  Lisânü’l-Arab; c. 1, s. 126.

[13]  Lisanü’l Arab, “kyd” mad.

[14]  Tıp ve sağlık ansiklopedileri.

 

Yüklə (PDF)