86-cı surə olan Mutaffifin surəsi Məkkədə enən son surədir. Adını birinci ayədəki “المطفّفين əl Mütaffifin” sözündən almışdır. Aşağıda görəcəyimiz kimi, nəqllərdə surənin Mədinədə Mədinəlilərə təbliğ edildiyi qeyd edilərək Mədəni olduğu hesab edilmişdir. [1]

Mutaffifin surəsinin enməsi ilə əlaqədar klassik qaynaqlarda aşağıdakı məlumatlar yer alır:

Nəsainin rəvayətinə görə, İbn Abhas belə demişdir: Peyğəmbər (s.ə.s) Mədinəyə gəldiyində (Mədinəlilər) ölçü və çəki sahəsində insanların ən pisləri idilər. Uca Allah: “Ölçüdə və çəkidə əskik edənlərin vay halına!” buyuruğunu endirdi. Onlar da bundan sonra ölçülərini gözəl [doğru] etməyə başladılar. [2]

İbn Abbasdan belə dediyi rəvayət edilmişdir: Bu (surə), Mədinəyə gəlib qonaq olduğu vaxt Rəsulullaha (s.ə.s) nazil olmuş ilk surədir. Bu xüsusiyyət onlarda [Mədinəlilərdə] var idi. Onlar bir şey satın aldıqları vaxt, daha artıq bir ölçü ilə alırdılar. Lakin satdıqlarında, ölçü və çəkini əskik edərdilər. Bu surə nazil olunca, bu işdən əl çəkdilər. O baxımdan, onlar bu günə qədər insanlar arasında ən əskiksiz ölçü edənlərdır. [3]

Bir qisim də belə demişdir: Buyuruq, Əbu Cuheynə deyə bilinən adı Amr olan bir nəfər haqqında enmişdir. Bu adamın iki dənə sa’ı [çəki daşı] var idi. Birisi ilə satın alır, digəri ilə digərlərinə verirdi (satırdı). Bu açıqlamanı da Əbu Hureyrə (r.a) etmişdir. [4]

İkrimənin rəvayətinə görə, İbn Abbas (r.a) belə demişdir: “Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Mədinəyə gəldiyində, Mədinəlilərin ölçü-çəkidə ən çox nöqsan edənlər olduğunu gördü. Bundan sonra Haqq Təala bu ayəni endirdi. Artıq bundan sonra onlar dosdoğru ölçüb çəkməyə başladılar.” Yenə Mədinəlilərin nöqsan ölçüb çəkən tüccarlar olduğu, alış-verişlərinin, buraxmaq, təmas, ziyan şəklində olduğu üçün bu ayənin nazil olduğunu; deyərkən Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) çıxıb bu (ayəni) onlara oxuduğunu və: “Beş şeyə müqabil beş şey vardır” – dediyini; bundan sonra: “Beş şeyə müqabil beş şey nə deməkdir?” – deyilincə də: “Bir cəmiyyət əhdini pozarsa, Allah da onlara düşmənlərini musallat edər; Allahın endirdiyi şeylərdən başqasıyla hökm edərsə, o qövmdə yoxsulluq yayılar; fühuş yayğınlaşdığı zaman ölüm yayğınlaşır; ölçüdə və çəkidə nöqsanlaşdırdıqlarında bitkilər bitməz və onlar qıtlıqla üz-üzə bıraxılarlar; zəkatlarını verməzlərsə, yağışları kəsilir” – buyurmuşdur. [5]

Halbuki Rəsulullahın Mədinəyə gəldikdən sonra bu surəni Mədinəlilərə təbliğ etmiş olması, onların da bu təbliğdən sonra dürüst davranmağa başlaması, surənin Mədinədə endiyi mənasına gəlməz. Çünki o dövrdə Məkkədə də təmərküzləşmiş, hər cür ticarətdə nəzarəti əlinə almış, əllərində böyük sərvətlər olan, Yəmənə və Dəməşqə qış və yay ticarət karvanları yollayan və böyük qazanc əldə edən, yaxın ətrafdakı bazar və yarmarkaları nəzarət altında tutan bir çox hiyləgər tüccar mövcud idi.

Surənin təməl mövzusu axirət olub, dünyadakı hər cür pisliyin, Maun surəsində də dilə gətirildiyi kimi, axirətə inanmamaqdan qaynaqlandığı vurğulanır və axirətə inanmağın nə qədər vacib olduğuna işarə edilir. Çünki bir cəmiyyət ən kiçiyindən ən böyüyünə qədər axirət günündə hesaba çəkiləcəyinə inanmırsa, o cəmiyyətdən pisliyin aradan qaldırılması və insanların dürüst olması gözlənə bilməz.

Surədə həmçinin Quranda tez-tez işlədilən əkslik metodu çərçivəsində yaxşılar və pislərin vəziyyətinə və aqibətlərinə dair məlumatlar verilir.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 396

^1–3İnsanlardan özlərinə bir şey aldıqları zaman tam ölçən, özləri ölçdükləri və ya çəkdikləri zaman əskik ölçən hiyləgərlərin, vay halına!

^4–6Onlar böyük bir gün üçün – insanların aləmlərin Rəbbi hüzurunda ayaq üstdə duracaqları gün üçün təkrar dirildiləcəklərini bilmirlərmi?

^7–13Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz ki, “din-iman tanımayıb pisliyə batanlar”ın qeydi, qətiliklə, Siccindədir. Və “Siccin”in nə olduğunu sənə nə bildirdi? O, rəqəmlənmiş/yazılmış bir qeyddir! O gün, yalan sayanların/qarşılıq gününü yalan sayanların vay halına! Və qarşılıq gününü, özünə ayələrimiz oxunduğu zaman: “Keçmişdəkilərin məsəlləri” –deyən, bütün hədləri aşan günahkarlardan başqası yalan saymaz.

¹⁴Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Onların qazandıqları qəlbləri üzərinə pas olmuşdur.

¹⁵Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz ki, onlar o gün Rəbbindən qətiliklə pərdələnmişlərdir.

¹⁶Sonra onlar, heç şübhəsiz, cəhənnəmə girəcəklər.

¹⁷Sonra da: “Bax budur, bu, özünü yalan sayıb durduğunuz şeydir” – deyilir.

^18–21Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! “Əbrar”ın/yaxşı insanların qeydi, qətiliklə İlliyyundadır. İlliyyunun nə olduğunu sənə nə bildirdi? Yaxınlaşdırılmışların şahid olduğu rəqəmlənmiş/yazılmış bir qeyddir!

^22–28Şübhəsiz ki, “Əbrar/yaxşı insanlar”, əlbəttə, Nəimin içindədirlər, taxtlar üzərində gözləməkdədirlər. Üzlərində nemətin aydınlığını görərsən. Onlar möhürlü, saf bir içkidən içirlər ki, onun möhürü/nəticəsi müşkdür. Qarışımı Təsnimdəndir. Yaxınlaşdırılmışların içkiləri bir bulaqdandır. Artıq yarışanlar, bax budur, bunda yarışmalıdırlar.

(86/83, Mutaffifin/1–28)

Nəcm: 397

²⁹Şübhəsiz ki, günah işləyən o insanlar, inanan insanlardan bir qisminə/elçilərə gülürdülər. ³⁰Onların yanına getdikləri zaman da bir-birlərinə qaş–göz işarəsi edirdilər. ³¹Öz yaxınlarına döndükləri zaman da kefləri kök dönürdülər. ³²Və möminlərin bir qismini/elçiləri gördükləri zaman: “Şübhəsiz, bax budur, bunlar qətiliklə azğınlardır” – deyirdilər.

³³Halbuki, möminlərin bir qismi/elçilər, bu günah edənlərin üzərinə gözətçi olaraq göndərilməmişdilər/elçi edilməmişdilər.

^34–36Bax budur, bu gün isə inanmış insanlar taxtlar üzərində: “Kafirlər etdiklərinin cəzasını aldılarmı?” – deyə baxaraq, kafirlərə güləcəklər.

(86/83, Mutaffifin/29–36)

TƏHLİL:

^1–3İnsanlardan özlərinə bir şey aldıqları zaman tam ölçən, özləri ölçdükləri və ya çəkdikləri zaman əskik ölçən hiyləgərlərin, vay halına!

^4–6Onlar böyük bir gün üçün – insanların aləmlərin Rəbbi hüzurunda ayaq üstdə duracaqları gün üçün təkrar dirildiləcəklərini bilmirlərmi?

Bu ayə qrupunda, axirətə inanmamağın yol açdığı əxlaqi pozuntuya görə ölçü və çəkidə hiylə edənlər; bir şeyi satın alarkən tam və nöqsansız ölçüb çəkən, başqasına bir şeyi satarkən isə əskik ölçüb çəkən, beləliklə də, başqalarını zərərə uğratmaqla gəlir əldə etməyi güdən insanlar sərgilənib təhdid edilirlər.

Ayələrdəki “Onlar böyük bir gün üçün – insanların aləmlərin Rəbbi hüzurunda ayaq üstdə duracaqları gün üçün təkrar dirildiləcəklərini bilmirlərmi?” ifadəsindən də anlaşılacağı kimi, insanların çoxunun düşünmədən günah etməkdən çəkinməməsi din gününə inanmadıqlarından, yəni axirətdə hesaba çəkiləcəyini nəzərə almadıqlarından irəli gəlir. Belə ki, bu xüsus Maun surəsində belə yer almışdı:

¹Axirətdə hər kəsin yaxşı və ya pis, etdiklərinin qarşılığını görməsini/Allahın sosial nizamı müəyyən edən qanunlarını inkar edən bu insanı gördünmü/heç düşündünmü?
^2,3Bax, elə odur, yetimi itələyib, elədiyini başına qaxan və yoxsulu doyuzdurmaq barədə düşünüb – düşündürməyən. (Maun/1– 3)

İslam dini ölçü və çəkidə dürüst davranmayaraq ticarətdə sui-istifadə etməyi qətiliklə qadağan etmişdir.

¹⁵²Yetimin malına da yaxınlaşmamağınızı, yalnız yetkinlik çağına çatana qədər ən gözəl şəkildə yaxınlaşa bilər və uyğun şəkildə xərcləyə bilərsiniz. Ölçünü, çəkini haqqaniyyətlə büsbütün etməyinizi; Biz kimsəni gücünün çatdığından başqası ilə – qabiliyyətinin xaricində bir şeylə məsul tutmarıq. Söylədiyiniz zaman da, yaxınınız da olsa, ədalətli olmağınızı və Allaha verdiyiniz sözə əməl etməyinizi”. Bax budur, bunlar öyüd alıb düşünəsiniz deyə, Allahın sizə məsuliyyət olaraq çatdırdıqlarıdır”. (Ənam/152)
³⁵Ölçdüyünüz zaman tam ölçün və ən doğru tərəzi ilə çəkin. Bu, həm daha xeyirlidir və nəticə/tətbiqat olaraq da daha gözəldir. (İsra/35)
^7–9Və səmanı da əmələ gətirdi, onu yüksəltdi və tərəzidə/ölçüdə/tarazlıqda azğınlıq etməyəsiniz deyə, tərəzini/ölçünü/tarazlığı qoydu. Ölçünü haqq məqsədiylə dikəldin/dik tutun, tərəziyə/ölçüyə/tarazlığa zərər verməyin. (Rəhman/7– 9)

Kiçik bir mənfəət əldə edə bilmək naminə əskik çəkənlərə belə bir təhdid yönəldildiyinə görə, ölçüb-çəkmədən bir çox şeyi qəsb edənlərə, qarət edənlərə, qanundan kənar yollarla pul və ya mal mənimsəyənlərə uyğun olacaq cəzanı düşünmək lazımdır.

Şüeyb Peyğəmbər də ölçü və çəkini əskik edən bir cəmiyyətə Peyğəmbər olaraq göndərilmiş və onlara bu mövzuda israrla xəbərdarlıq etmişdir:

^84–86Mədyənə də qardaşları Şüeybi elçi göndərdik. Şüeyb: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin. Sizin ondan başqa tanrınız yoxdur. Ölçünü və tərəzini əskik tutmayın. Şübhəsiz, mən sizi xeyir ilə görürəm. Və mən bürüyəcək bir günün əzabından, sizə görə qorxuram. Və ey qövmüm! Ölçərkən və çəkərkən ədalətli olun. İnsanların mallarını əskiltməyin və yer üzündə qarışıqlıq salanlar olaraq pislik etməyin. Əgər möminsinizsə, Allahın verdiyi/halalındən sizə ehsan etdiyi gəlir, sizin üçün daha xeyirlidir. Və mən sizin üzərinizdə bir qoruyucu deyiləm” – dedi.
⁸⁷Onlar dedilər ki: “Ey Şüeyb! Atalarımızın sitayiş etdiklərini və ya mallarımızda dilədiyimizi etməyi tərk etməyi sənə sənin salaatınmı əmr edir? Şübhəsiz, sən yumşaq xasiyyətlisən və ağlı başında bir insansan”.
^88–90Şüeyb: “Ey qövmüm! Heç düşündünüzmü? Əgər mən Rəbbimdən bir dəlil üzərindəyəmsə və əgər O, Öz qatından mənə gözəl bir ruzi ehsan etmişsə!? Və mən, sizə qarşı çıxmaqla, sizi çəkindirdiyim şeylərə özüm düşmək istəmirəm. Mən, sadəcə, gücümün çatdığı qədər, islah etməyə çalışıram. Bacara bilməyim də ancaq Allah ilədir. Mən, yalnız və yalnız Ona işin sonunu həvalə etdim və ancaq Ona yönəlirəm. Və ey qövmüm! Mənə qarşı gəlməyiniz qətiyyən sizi, Nuh qövmünün və ya Hud qövmünün və ya Saleh qövmünün başlarına gələn müsibətlər kimi bir müsibətə uğratmasın. Və Lut qövmü sizdən çox uzaq deyildir. Və Rəbbinizdən bağışlanma diləyin, sonra Ona tövbə edin. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim çox mərhəmətlidir, çox sevəndir” – dedi.
⁹¹Şüeybın qövmü dedilər ki: “Ey Şüeyb! Biz sənin söylədiklərinin çoxunu yaxşı anlamırıq. Səni, içimizdə çox zəif olaraq görürük. Əgər sənin əqrəbaların/tərəfdarların olmasaydı, tam yəqinliklə bil ki, səni daşa basar, öldürərdik. Və sənin bizə qarşı heç bir üstün gücün/qalib gələ biləcək qüdrətin yoxdur”.
^92,93Şüeyb: “Ey qövmüm! Mənim əqrəbalarım/tərəfdarlarım sizə qarşı Allahdan daha güclü/dəyərlidirlərmı? Və Allahı arxanızca atılmış bir şey hesab etdiniz. Şübhəsiz ki, Rəbbim bütün etdiklərinizi biləndir. Və ey qövmüm! Var gücünüzlə edəcəyiniz nə varsa edin! Şübhəsiz, mən də edənəm. Şiddətli əzabın kimə gələcəyini və yalançının kim olduğunu yaxında biləcəksiniz. Gözləyin, şübhəsiz ki, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm” – dedi.
⁹⁴Və o zaman ki, əmrimiz gəldi, Şüeybi və onunla birlikdə inanmış olanları, tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanları elə qorxunc bir gurultu yaxaladı ki, yurdlarında çöküb qaldılar. ⁹⁵Sanki onlar orada heç yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Səmud qövmü necə uzaqlaşdısa, Mədyənə də elə məhv olmaq/tarixdən silinmək nəsib oldu. (Hud/84–95)

Mövzyla əlaqədar geniş açıqlamamız Hud surəsinin təhlilində verilmişdir.

^7–13Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz ki, “din-iman tanımayıb pisliyə batanlar”ın qeydi, qətiliklə, Siccindədir. Və “Siccin”in nə olduğunu sənə nə bildirdi? O, rəqəmlənmiş/yazılmış bir qeyddir! O gün, yalan sayanların/qarşılıq gününü yalan sayanların vay halına! Və qarşılıq gününü, özünə ayələrimiz oxunduğu zaman: “Keçmişdəkilərin məsəlləri” –deyən, bütün hədləri aşan günahkarlardan başqası yalan saymaz.

Bu ayə qrupu “الردع ər Rəd’ (əngəlləmə bəlkə inkar?)” ədatı olan “كلاّ kəlla” ilə başlayaraq inkarçıların inancları; münasibət və qənaətləri rədd edilmişdir. Edilən açıqlamada, inancsızlıqlarına görə ortaya qoyduqları pis əməllər ucbatından inkarçıların qeydlərinin Siccində olacağı; Siccinin təsəvvür edəmədikləri qədər dəhşətli olduğu bildirilmiş və yalan sayanlar təhdid edilmişdir.

“الفجّار əl-Füccar”. Bu sözlə əlaqədar daha əvvəl geniş bir açıqlamamız olmuş və “fücur” sözünün istər dilçilər və istərsə də din alimləri tərəfindən “Şakku setrid-diyanət [dəyanət örtüsünün yırtılması, çatlaması]” olaraq açıqlandığı ifadə edilmişdi. Xülasə olaraq söyləsək, din-iman örtüyünü yırtıb atanlara bu etdiklərinə görə “facir” deyilir. Sözün cəmi “فجّار füccar” və ya “فجرة fəcərə” şəklində ifadə edilir.

Siccin. Bu söz “həbsxana” mənasındakı “sicn” ismindən törədilmişdir. “Ən yaxşı, ən sağlam, ən yaxşı qorunan zindan” mənasındadır. Anlaşılan odur ki, pislərin işləmiş olduqları əməl dəftərləri [davranış qeydləri] burada olacaqdır; yəni burada qorunacaq, itməyəcək, oğurlanmayacaq, silinməyəcəkdir. Sanki mərmərə işlənmişcəsinə sağlam qeyd edilmişdir; silinməsindən, yox olmasından qətiyyən bəhs edilməyəcəkdir. “Siccin”in nə olduğunu sənə kim bildirdi?” ifadəsi isə bu qeydin qorunmasının və ölçülərinin kimsənin bilmədiyi mənasındadır. Yəni Siccin bilinən, eşidilən ən qapalı zindanlardan da üstün bir zindandır. Bilindiyi kimi Rəbbimiz “… sənə kim bildirdi?” şəklindəki sual-cavab şəklindəki anlatmanı bir çox mühüm mövzuda (Qariyə/2, 10; Haqqa/1-3; Müddəssir/27; Mürsəlat/14; İnfitar/17, 18; Tariq/2; Bələd/12; Qədr/2; Hüməzə/5) tətbiq etmişdir.

Yalan sayanlarin Xüsusiyyətləri. Bölmədə bəhs edilən “yalan sayan” kimsələrin birinci planda o günün tağutlarından Vəlid b. əl–Muğirə, Əbucəhil, Nadr b. El–Haris və bu kimiləri olduğu bilinir. Çünki daha əvvəl bu tiplərlə əlaqədar bu ayələr enmişdi:

^9–16Onlar arzu etdilər ki, sən onların işinə rəvac verəsən, onlar da dərhal sənin işinə rəvac versinlər. Çox and içən, alçaq, lağ edən, qanmaz, arxadan danışan, ara vuran, qovmaq üçün fürsət axtaran, mal və oğulları var deyə, xeyirə mane olan, hücum edən, günaha batmış, qaba/kobud, sonra da pisliklə damğalı bu müftəxorların heç birinə itaət etmə. Axirəti yalan sayan o adam, ayələrimiz özünə oxunduğu zaman: “Daha öncəkilərin hekayələridir” – dedi. Yaxında Biz onun burnunu ovacağıq. (Qələm/9–16)

İkinci planda isə bu lənətlənmişlər xarakterik xüsusiyyətlərini daşıyan bütün zamanların inkarçıları da eyni kontekstdə anlaşılmalıdır.

¹⁴Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Onların qazandıqları qəlbləri üzərinə pas olmuşdur.

Bu ayədə yenə müşriklərin axirəti yalan sayma kontekstindəki inanclarından, Quran üçün “Daha əvvəlkilərin məsəlləri” deməkləri rədd edilərək həqiqət ortaya qoyulur. Məsələ burasındadır ki, sözügedən inkarçıların qəlbləri paslanmışdır. İşlədikləri əməllərin pisliyi qəlblərini kirlətmiş, bu kir isə qəlblərini yararsız bir hala gətirmişdir.

Məlum olduğu kimi, hər zaman yaxşı və ya pis bir iş görmək vərdişə, həvəsə çevrilir. İnsan həmişə bu işlə məşğul olmaq istəyir. Bu iş onda adət halına gəlir. Adam getdikcə bu adətinin əsiri olar. Həyatını bu əsarətlə davam etdirər. Ayədə bəhs edilən kafirlər də pislik edə-edə pislik etməyə vərdiş etmişlər, qəlbləri paslanmış və başqa heç nə edə bilməz hala gəlmişlər.

Qəlblərin pas tutması ilə əlaqədar Tin surəsinin təhlilində “Allahın Qəlbləri Möhürləməsi” başlığı altında geniş bir açıqlamamız olduğundan, mövzunun oradan təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

¹⁵Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz ki, onlar o gün Rəbbindən qətiliklə pərdələnmişlərdir.

¹⁶Sonra onlar, heç şübhəsiz, cəhənnəmə girəcəklər.

¹⁷Sonra da: “Bax budur, bu, özünü yalan sayıb durduğunuz şeydir” – deyilir.

Bu ayələrdə, könülləri pas tutmuş olan kafirlərin gözləntiləri rədd edilir. Onlar Rəbblərinin əfvinə, mağfirətinə nail ola bilməyəcəklər. Çatıb gedəcəkləri yer qətiliklə cəhənnəm olacaqdır. Onlara “Budur bu, özünü yalan sayıb durduğunuz şeydir” deyilərək, utandırılacaqlar və peşmanlıqları artırılacaqdır.

Daha əvvəl bir çox ayədən (Məryəm/77-80; Fussilət/50; Nisa/56; İsra/97; Al-i İmran/77) inkarçıların axirətdə də dünyadakı kimi səltənət sürəcəklərinə inandıqlarını öyrənmişdik.

^18–21Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! “Əbrar”ın/yaxşı insanların qeydi, qətiliklə İlliyyundadır. İlliyyunun nə olduğunu sənə nə bildirdi? Yaxınlaşdırılmışların şahid olduğu rəqəmlənmiş/yazılmış bir qeyddir!

^22–28Şübhəsiz ki, “Əbrar/yaxşı insanlar”, əlbəttə, Nəimin içindədirlər, taxtlar üzərində gözləməkdədirlər. Üzlərində nemətin aydınlığını görərsən. Onlar möhürlü, saf bir içkidən içirlər ki, onun möhürü/nəticəsi müşkdür. Qarışımı Təsnimdəndir. Yaxınlaşdırılmışların içkiləri bir bulaqdandır. Artıq yarışanlar, bax budur, bunda yarışmalıdırlar.

Surənin əvvəlki ayələrində Füccarın vəziyyətindən bəhs edilmiş və bu inancsız günahkarların düşüncələri rədd edilmişdi. Bu ayələrdə isə Füccarın əleyhdarları olan Əbrardan bəhs edilir və onların yaxşı vəziyyətləri ortaya qoyulur. Əbrardan olan bu yaxşı insanların qeydləri İlliyyundadır. İlliyyun, kimsənin dərk edə bilməyəcəyi dərəcədə yüksək, uca bir mövqedir. Ona ancaq “yaxınlaşdırılmış” kimsələr şahid ola bilər. Əbrar nemət cənnətində onlar üçün hazırlanmış taxtlarda oturub Rəbbinin nemətini gözləyirlər. Xoşbəxtlikləri üzlərindən oxunur. Onlara möhürlü – daha əvvəl heç açılmamış, dadılmamış bir içki təqdim edilir. Möhürü müşk olan bu içki çox xüsusi bir qarışıqdır.

الابرار əl-Əbrar. Bu sözlə əlaqədar daha əvvəlki surələrin təhlilində geniş açıqlama etmişdik. Xülasə olaraq, “Təqva” sözü ilə sinonim olan “birr” sözü, “hər cür xeyir və yaxşılıq işlərində genişlik, ehsan, itaət, doğruluq, bol-bol yaxşılıq” deməkdir. Söz, bu geniş mənasıyla hər cür yaxşılığı, ehsanı və xeyirli davranışı əhatə edir. “Əbrar”da şəxsiyyətləri bu yaxşılıqlarla eyniləşdirilən insanlardır.

“Birr” Quranda belə tərif edilmişdir:

¹⁷⁷Üzlərinizi Şərqə və Qərbə çevirməyiniz “yaxşı insan olmaq” deyildir! Amma “yaxşı insanlar” Allaha, Axirət Gününə/Son Günə, mələklərə, Kitaba, peyğəmbərlərə inanan – malını əqrəbalara, yetimlərə, acizlərə, yolçuya və dilənənlərə, azadlığı olmayanlara, Allaha/mala/verməyə sevgisi olmağına baxmayaraq, verən və salaatı iqamə edən, zəkatı/vergini verən insanlardır. Həmçinin sözləşdiklərində sözlərini tamamilə yerinə yetirən, sıxıntı, xəstəlik və döyüş zamanlarında səbr edənlərdir. Bax budur, onlar özü–sözü doğru olanlardır. Və bax budur, onlar Allahın qoruması altına girənlərin, məhz özləridir. (Bəqərə/177)

“Əl-Birr” sifəti həm Allah üçün, həm də itaətkar qullar için işlədilir. Allah üçün işlədildiyində mənası “Qullarına qarşı şəfqəti, ehsanı geniş və yayğın olan” deməkdir. Qullar için işlədildiyində isə, “itaəti yayğın, çox itaətkar, sadiq [sözündə duran]” mənasına gəlir. Söz bu mənasıyla Quranda İsa və Yəhya Peyğəmbərlər üçün işlədilmişdir.

Sosial həyatın qurulması və sağlam işləməsi mənasında çox əhəmiyyətli olan və sanki insanlar arasındakı qaynaşmanın vəsaiti olan “birr” təqva sahibi möminlərin vacib bir xüsusiyyətidir. Bu xüsusiyyətə bilavasitə “təqva” deyilməsə də, “təqvalı olma halı” deyilə bilər.

Təqva ilə əlaqədar açıqlamalarımız Əraf surəsinin təhlilində verildiyindən, oradan oxunmasını məsləhət görürük.

İlliyyun. Bu söz, “uluvv [yüksəklik, ucalıq]” sözünün mübaliğə qəlibindən olub, “ən yüksək nöqtə, ən şərəfli yer” mənasındadır.

Surədə “füccar”ın qeydi ilə “əbrar”ın qeydi müqayisə edilir. Füccarın qeydi “ən aşağı qaranlıq, çox möhkəm bir zindan”da ikən, “əbrar”ın qeydi “ən yüksək mövqe”də edilir.

المقرّبون Muqarrəbun [Yaxınlaşdırılmışlar]. “Yaxınlaşdırılmışlar”ın kimlər olduğu Vaqiə surəsində açıqlanmışdı:

¹⁰Önə keçənlər də önə keçənlərdir.
¹¹Bax budur, önə keçənlər yaxınlaşdırılanlardır.
¹²Bax budur, önə keçənlər Nəim cənnətlərindədirlər.
^13,14Bir çoxu əvvəlkilərdəndir, çox azı isə sonrakılardandır.
²⁴Onlar, etdiklərinə qarşılıq olaraq, ¹⁵ləl-cəvahiratlarla işlənmiş taxtlar üzərindədirlər. ¹⁶Qarşılıqlı olaraq onların üzərində söykənirlər. ^17,23Ətraflarında qaynağından doldurulmuş dolçalar, sürahilər, qədəhlər vardır ki, ondan nə başları ağrıyar, nə də ağılları örtülər; xoşladıqları meyvələr, ürəkləri istəyən quş əti; qorunmuş mirvarilər kimi iri gözlülər, heç böyüdülməyən uşaqlar dolaşarlar. ²⁵Orada boş söz, lağlağı və günaha çəkən şeyləri eşitməzlər. ²⁶Sadəcə, söz olaraq: “Salam, salam [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlik]!” (Vaqiə/10–26)

Mövzumuz olan ayələrdə keçən “Artıq yarışanlar, budur bunda yarışmalıdırlar” ifadəsiylə ağıllı adamların etməli olduqları hərəkət göstərilmiş, dünyada heç bir şeyin “yaxınlaşdırılmış”lar üçün hazırlananların yerini tuta bilməyəcəyi qeyd edilmiş, vurğulanmışdır ki, dünya malı üçün yarışanlar bunun üçün yarışmalıdırlar. Buna bənzər ismarıclar daha əvvəl (Saffat/38, 61; Səcdə/15, 17; İnsan/5-22; Qiyamət/22-23; Əbəsə/38, 39; Saffat/41-49; Muhəmməd/15) də keçmişdi.

Ayədəki “… möhrü/nəticəsi müşkdür” ifadəsi, “içkinin olduğu şüşənin başı müşk ilə möhürlənmişdir, kimsə açmamışdır. Bunu dadan, o nemətə nail olan ilk adam olacaqdır” və ya “o içkinin nəticəsinin müşk olması” şəklində anlaşıla bilər. Yəni bu kimsə içkisini bitirincə, dadının xoşluğu ilə yanaşı, onun ləzzətini və ən gözəl qoxusunu da alacaqdır” mənası çıxarıla bilir. Ola bilər ki, qazanclı, xeyirli nəticələr üçün “müşk kimi!” deyimi buradan gəlmişdir.

Təsnim. Ayədə keçən “Qarışığı Təsnimdəndir” ifadəsindəki “təsnim” sözü, “ س ن م snm” kökündəndir. “Sənəm” hər şeyin ən üst, şərəfli yeri deməkdir. [6]

Klassik izahçılar Təsnimin cənnətdə bir çeşmənin xüsusi adı olduğunu; suyunun cənnətdəki köşklərin yuxarısından axaraq qablara töküldüyünü söyləmişdilər.

Sözün “nəkrə [qeyri müəyyən hal]” olduğu nəzərə alındığında, ifadədən cənnət içkilərinin insan üçün ağlasığmaz olan ən dəyərli, ən üstün, ən şərəfli, ən çox zövq verən maddələrlə qarışdırılmış bir qarışım şəklində ikram ediləcəyi anlaşılır. Belə ki, Rəbbimiz belə buyurmuşdur:

¹⁷Bax budur, insan özü üçün etdiklərinə qarşılıq gözləri aydın olacaq şeylərdən gizlənmiş olanları bilmir! (Səcdə/17)
^71–73Allahın qoruması altına girənlərin ətraflarında qızıl qablar, qədəhlər gəzdirilir. Orada nəfslərin arzu edəcəyi, gözlərin zövq ala biləcəyi hər şey vardır. Və siz, orada həmişəlik qalacaqsınız. Və bax budur, bu etdiyiniz əməllərə görə, özünə son sahib edildiyiniz cənnətdir. Orada sizin üçün bir çox meyvələr vardır. Onlardan yeyəcəksiniz”. (Zühruf/71–73)

³³Halbuki, möminlərin bir qismi/elçilər, bu günah edənlərin üzərinə gözətçi olaraq göndərilməmişdilər/elçi edilməmişdilər.

Bundan əvvəlki ayələrdə pislərin pisliklərinin nəticəsi açıqlanmışdı. Bu ayələrdə də onların dünyadakı pislikləri nəql edilir. Bunlar inananların bir qisminə lağ edib gülürdülər. Sonra da yoldaşlarının yanında onlarla necə əyləndiklərini ləzzətlə anladırdılar.

Klassik qaynaqlarda bu adamların Qüreysin dəstə başçılarından Vəlid b. El-Muğirə, Ukbe b. Əbu Muayt, As b. Vail, Esved b. Abdi Yağus, As b. Hişam, Əbu Cəhil və Nadr b. əl-Haris olduğu nəql edilir. Çünki bunlar ilk Müsəlmanların yoxsulları olan Ammar, Habbab, Suheyb və Bilala lağ edib gülərdilər.

Müfəssirlər bu ayənin səbəb–i nüzulu olaraq aşağıdakı iki məsələni zikr etmişdilər:

Ayədəki “mücrimlər”lə Əbu Cəhil, Vəlid b. Muğirə, As b. Vail əs-Səhmi kimi imkanlı müşriklər qəsd edilmişdir. bunlar Ammar, Suheyb, Bilal (r.a) kimi yoxsul müsəlmanlara gülür və onlara lağ edirdilər.
Hz. Əli (r.a) bir müsəlman camaat ilə gəlirdi. Sonra münafiqlər onlara lağ edib, üzərlərinə güldülər, bir-birlərinə qaş-göz işarələri etdilər. Sonra öz tay-tuşlarının yanlarına döndüklərində: “Biz bu gün lütləri gördük” – dedilər və buna hamısı birdən gülüşdülər. Bu ayə Hz. Əli (r.a) hələ Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) yanına çatmadan əvvəl bu əhvalata görə endi. [7]

^34–36Bax budur, bu gün isə inanmış insanlar taxtlar üzərində: “Kafirlər etdiklərinin cəzasını aldılarmı?” – deyə baxaraq, kafirlərə güləcəklər.

¹⁰⁸Allah dedi ki: “Yatın oraya! Mənə də heç nə deməyin. ¹⁰⁹Şübhəsiz, mənim qullarımdan bir qrup: “Rəbbimiz! Biz iman etdik, artıq bizi bağışla, bizə mərhəmət et, Sən mərhəmətlilərin ən yaxşısısan” – deyirdilər. ¹¹⁰Bax budur, siz onları lağa qoydunuz! Sonunda da onlar sizə mənim anılmamı, öyüdümü unutdurdu/tərk etdirdi. Və siz onlara gülürdünüz. ¹¹¹Şübhəsiz ki, bu gün Mən səbr etmələrinə qarşılıq, onları mükafatlandırdım. Onlar qazanclı çıxanların məhz özləridir”. (Möminlər/108–111)
⁴⁰Şübhəsiz ki, Ayırma Günü onların hamısının görüşmə yeridir/qərarlaşdırılmış görüşmə vaxtıdır.
^41,42O gün Allahın mərhəmət etdiyi insanlar istisna olmaqla, heç bir yaxının yaxınına heç bir şəkildə faydası olmaz. Onlara kömək də edilməz. Şübhəsiz ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.
^43–46Şübhəsiz, zəqqum ağacı həddindən artıq günahkarların yeməyidir. O, ərimiş mədən kimidir, qızğın bir mayenin qaynaması kimi qarınlarda qaynayar.
“^47,48Tutun bunu və çılğınca yanan atəşin ortasına sürükləyin. Sonra onun başının üstünə qaynar su əzabından tökün”.
“^49,50Dad baxaq! Şübhəsiz ki, sən çox güclü və çox üstün biri idin! Şübhəsiz ki, bax budur, bu sizin özünə şübhə duyduğunuz şeydir”.
^51–57Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər, Rəbbindən bir ərməğan olaraq, təhlükəsiz bir məqamdadırlar, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Onlar, üz–üzə oturaraq, incə ipəkdən və parlaq atlasdan libaslar geyərlər. Bax budur, belə! Biz onları iri qara gözlülərlə/ən ideal tiplərlə qoşalaşdırdıq. Onlar, orada əminliklə hər çeşid meyvəni istəyə bilərlər. Onlar orada ilk ölümdən başqa bir ölüm dadmazlar. Və Allah onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Bax budur, bu, böyük qurtuluşun məhz özüdür. (Duhan/40–57)

Surənin bu axırıncı ayəsində bir tərəfdən sosial vəziyyəti aşağı olan yoxsul möminləri məsxərəyə qoyan və onlara gülənlərin sonda gülünc vəziyyətə düşəcəyi bildirilir; digər tərəfdən isə möminlərin özlərini ələ salanlardan fərqli olaraq cənnət nemətlərində xoşbəxt bir həyat sürəcəkləri ismarıcı verilir.

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Neseî, İbn Mace, İbn Merdûye, İbn Cerir, Beyhakî.

[2] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[3] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[4] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[5] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[6] Lisanü’l Arab, c.4 , s. 711, “snm” mad.

[7] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

Yüklə (PDF)

MUTAFFİFİN SURƏSİNİN TƏBYİNİ

MUTAFFİFİN SURƏSİNİN TƏBYİNİ

TƏHLİL: