HUD SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Adını 50-60-cı ayələrdə əhvalatı nəql edilən “ هود Hud” Peyğəmbərdən alan surə, Məkkədə 52-ci sırada enmişdir. Ancaq klassik qaynaqlarda 12, 17 və 114-cü ayələrinin Mədinədə endiyi irəli sürülmüşdür. [1] Yunus surəsində olduğu kimi bu surədə də Quran, tövhid, axirət inancı və elçilik müəssisəsi kimi əsas mövzular üzərində durulmuş, müşriklərin bu mövzularla əlaqədar sual və etirazlarına cavablar verilmiş, keçmiş Peyğəmbərlər ilə qövmlərinin ibrətlik hekayələrindən bölmələr təqdim edilərək, Allahın tövhid inancı mövzusunda tətbiq etdiyi təməl qaydası xatırladılmışdır.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 184

^1–4Əlif/1, Lam/30, Ra/200. Bu Quran Allahdan başqasına qulluq etməyin, sadəcə Allaha qulluq edin deyə, ayələri/şərik qoşaraq edilən səhvi/öz zərərlərinə işi və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar yerləşdirilmiş/pozulması əngəllənmiş, həmçinin ən yaxşı qanun qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edən, hər şeyin iç üzünü, gizli tərəflərini də yaxşı bilən tərəfındən ətraflı olaraq açıqlanmış bir kitabdır! “Şübhəsiz, mən sizin üçün Onun tərəfindən bir xəbərdar edən və bir müjdəçiyəm. Və Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, sizi adı qoyulmuş bir müddət sonuna qədər gözəl faydalandırsın. Və hər fəzilət sahibinə ərməğanlarını versin. Və əgər üz çevirərsinizsə, mən sizin əleyhinizə olan böyük bir günün əzabından qorxuram. Dönüşünüz yalnız və yalnız Allahadır. Və O, hər şeyə gücü çatandır”.

(52/11, Hud/1–4)

Nəcm: 185

⁵Xəbəriniz olsun! Şübhəsiz ki, onlar Elçidən/vəhydən gizlənmək üçün qəlblərini burub, bükərlər. Xəbəriniz olsun! Onlar örtüklərinə bürünərkən, gizlətdikləri şeyləri, açığa vurduqları şeyləri Allah bilir. Şübhəsiz ki, Allah qəlblərdəkiləri ən yaxşı biləndir.

⁶Və yer üzündə heç bir kiçik-böyük canlı yoxdur ki, ruzisi Allaha aid olmasın. Allah onun yerləşdiyi yerini də, müvəqqəti olduğu yeri də bilir. Hamısı açıq-aşkar bir kitabdadır.

⁷Və Allah hansınızın daha gözəl əməl işləyəcəyini imtahan etmək üçün, göyləri və yeri altı mərhələdə yaradandır. Kainat əvvəl su halında idi. Onun taxtı su üzərindəydi/Allah o mərhələdə də hegemon idi, planlayıb idarə edən idi. Və əgər onlara: “Həqiqətən siz öldükdən sonra dirildiləcəksiniz” – deyərsən, o kafirlər də tam əmin olun ki, sənə: “Bu açıq-aşkar bir sehrdən/sehrbazdan başqa bir şey deyildir”– deyəcəklər.

⁸Və əgər Biz, müəyyən bir liderli cəmiyyət təşkil edilənə qədər, bunlardan əzabı təxirə salacaq olarsaq, o zaman da: “Ona mane olan nədir ki?” – deyəcəklər. Xəbəriniz olsun! O əzab onlara gəldiyi gün özlərindən geri çevriləcək deyildir. Və o lağ etdikləri/məsxərəyə qoyduqları şey özlərini əhatə etmişdir.

^9–11Və əgər, səbr edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərin, bax budur, bunlar özləri üçün bağışlanma və böyük mükafat olanlardır, onlardan başqa bütün insanlara, tərəfimizdən bir mərhəmət daddırıb, sonra da onu özündən çəkib alsaq, şübhəsiz ki, o, ümidsizliyə düşər, çox nankor olar. Və əgər, özünə toxunan bədbəxtlikdən sonra, ona xoşbəxtliyi daddırsaq, əlbəttə: “Pisliklər məndən getdi” – deyər. Və şübhəsiz ki, o, ərköyündür, lovğadır.

(52/11, Hud/5–11)

Nəcm: 186

¹²İndi sən: “Ona bir xəzinə endirilsə, ya da onunla bərabər bir mələk gəlsə idi!” – deyirlər deyə, sənə vəhy olunan vəhyin bir qismini tərk edərsən və buna görə də köksün daralar… Sən yalnız və yalnız bir xəbərdarlıq edənsən. Allah isə hər şeyi müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirəndir.

¹³Əslində onlar: “Onu özü uydurdu”– deyirlər. De ki: “Elə isə, əgər doğrulardansınızsa, uydurma olaraq da olsa, buna bənzər on surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından gücünüzün çatdığı insanları da çağırın”.

¹⁴Yox, əgər bundan sonra onlar sizə cavab vermədilərsə, artıq bilin ki, Quran ancaq Allahın biliyi ilə endirilmişdir. Və Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Artıq siz müsəlman olursunuzmu?

³⁵Ya da: “Onu uydurdu” – deyirlər. De ki: “Əgər onu mən uydurdumsa vəbalı mənim üzərimədir. Mənsə, sizin işlədiyiniz günahlardan uzağam”.

(52/11, Hud/12–14, 35)

Nəcm: 187

¹⁵Hər kim fani dünya həyatını və bəzəyini istəyərsə, etdiklərinin qarşılığını, ona heç əskiltmədən, burada bütünlüklə verərik. Onlar orada heç bir zərərə uğradılmazlar.

¹⁶Bax budur, onlar, özləri üçün, axirətdə atəşdən başqa bir şey olmayanlardır. Etdikləri də orada boşa getmişdir. Etdikləri şeylər də yox olub, getməyə məhkumdur.

¹⁷Artıq dünyanı istəyənlər, heç Rəbbindən açıq bir dəlili olan və özünü Rəbbindən bir şahidin təqib etdiyi və həmçinin önündə bir başçı və mərhəmət olaraq, Musanın kitabı olan insan kimidirmi? Bax budur, belə olanlar, Qurana inanırlar. Hansı müxalif qrupdan olursa olsun, kim, Quranı ört-basdır edərsə, ona vəd edilən yer atəşdir. Bax budur, bütün bunlara görə, sən də, Qurandan şübhə içində olma. Tam yəqinliklə bilin ki, bu, Rəbbindən gələn bir haqdır/həqiqətdir. Lakin insanların çoxu iman etmirlər.

^18,19Və bir yalanı Allaha iftira edəndən daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Onlar öz Rəbbinin hüzuruna gətiriləcək və şahidlər deyəcəklər: “Bunlar Rəbbinə qarşı yalan danışanlardır”. Xəbəriniz olsun! Allahın kənarlaşdırması/mərhəmətindən məhrum etməsi, Allah yolundan döndərməyə çalışan və o yolu əyri-üyrü etmək istəyən və axirətə də inanmayanların məhz özləri olan bu səhv/öz zərərlərinə iş edən insanların üzərinədir.

²⁰Bax budur, onlar yer üzündə aciz buraxanlar deyildirlər. Onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən qoruyan, yol göstərən, kömək edən yaxınları da yoxdur. Onlar üçün əzab qat-qat artırılır. Onlar vəhyi eşitməyə dözə bilmirdilər və həm də görmürdülər. ²¹Bax budur, onlar özlərinə zərər vermiş olan insanlardır. O uydurduqları şeylər də özlərindən uzaqlaşıb yox olmuşdular. ²²Şübhəsiz ki, bunlar axirətdə də, ən çox zərərə/itkiyə uğrayıb acı çəkəcək olanların məhz özləridir.

²³Şübhəsiz ki, iman edənlər, düzəltməyə yönəlik işlər edənlər və Rəbbinə dərin hörmət və alçaqkönüllülüklə bağlananlar, bax budur, bunlar da cənnət əhlidirlər. Onlar orada sonsuz olaraq qalarlar.

²⁴Bu iki qrupun örnəyi, kor və kar ilə görən və eşidən kimidir. Bunlar örnək olaraq heç eyni olarlarmı? Hələ də düşünməyəcəksinizmi/öyüd almayacaqsınızmı?

(52/11, Hud/15–24)

Nəcm: 188

^25,26Və and olsun ki, Nuhu da qövmünə elçi olaraq göndərdik: “Həqiqətən mən, sizin üçün açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm. Allahdan başqasına qulluq etməyin! Mən sizin haqqınızda acı bir günün əzabından qorxuram”.

²⁷Bunun qarşısında qövmünün kafirlərinin öndə gedənləri: “Biz səni, sadəcə bizim kimi adi bir insan olaraq görürük. Sənə dayaz fikirli, aşağı təbəqələrimizdən/ayaq dəstəmizdən olanlardan başqasının uyduğunu görmürük. Sizin, bizim əleyhimizə bir üstünlüyünüzü də görmürük. Tam əksinə, biz sizi yalançılar hesab edirik” – dedilər.

^28–31Nuh: “Ey qövmüm! Heç düşündünüzmü, mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir dəlil üzərindəyəmsə və O mənə Öz tərəfindən bir mərhəmət bəxş etmiş və bu da sizdən gizlin tutulmuşsa?! Biz, siz ondan xoşlanmadığınız halda, sizi ona məcbur edərikmi?” ²⁹Və: “Ey qövmüm! Mən sizdən hər hansı bir mal istəmirəm. Mənim ödənişim ancaq Allaha aiddir. Və mən iman edənləri qovacaq da deyiləm. Onlar əlbəttə, Rəbbinə qovuşacaqlar. Lakin, mən sizi, cahillik edən bir cəmiyyət olaraq görürəm”. ³⁰Və: “Ey qövmüm! Mən onları qovsam, məni Allahdan kim qoruyacaq? Yaxşı, siz heç düşünməzsinizmi? ³¹Və mən sizə: “Allahın xəzinələri mənim yanımdadır” – demirəm. Və mən görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilmirəm. Mən sizə: “Mən bir mələyəm” – də demirəm. O sizin özünüzə görə, xor gördükləriniz haqqında: “Allah onlara heç bir xeyir verməz də demirəm. Allah onların içlərindəkini ən yaxşı biləndir. Bax budur, əsil o zaman mən, tam yəqinliklə bilin ki, səhv/öz zərərinə iş edənlərdən olaram” – ²⁸dedi.

³²Onlar dedilər ki: “Ey Nuh! Bizimlə didişməyə davam etdin və mübarizəmizi artırdın. Haydı, artıq doğrulardansansa, bizi təhdid etdiyin bu əzabı bizə gətir!”

^33,34Nuh: “Onu sizə ancaq diləyərsə, Allah gətirər. Və siz Onu aciz edənlər deyilsiniz. Mən sizə öyüd vermək istəmiş olsam da, əgər Allah sizi azdırmağı murad edirsə, mənim öyüdümün sizə bir faydası olmaz. O, sizin Rəbbinizdir və ancaq Ona döndəriləcəksiniz” – dedi.

^36,37Və Nuha vəhy olundu: “Tam əmin olun ki, qövmündən iman edənlərdən başqa, artıq kimsə iman etməyəcəkdir. Onun üçün onların etdikləri şeylərə kədərlənmə. Və Bizim nəzarətimiz altında və vəhyimizə görə gəmilər düzəlt. Şərik qoşmaqla səhv/öz zərərlərinə iş edənlər haqqında da Mənə müraciət etmə. Tam yəqinliklə bilin ki, onlar suda mütləq boğulacaqlar”.

^38,39Və o, gəmiləri düzəldirdi, qövmündən bəzi öndə gedənlər, onun yanına hər gəldiyində, onunla məsxərə edirdilər. Nuh dedi ki: “Bizə məsxərə edirsiniz, biz də sizin eyni ilə bizə etdiyiniz məsxərə kimi sizə məsxərə edəcəyik”. Artıq o alçaldıcı əzabın kimə gələcəyini və o daimi əzabın kimin üstünə enəcəyini qarşıda biləcəksiniz”.

⁴⁰Sonunda əmrimiz gəldiyi və iş qızışdığı zaman Biz dedik ki: “Hər cinsdən bir cütü və əleyhlərində hökm verilmiş olanlardan başqa, ailəni və iman edənləri onun içinə yığ”. Onsuz da, onunla birlikdə çox azından başqası iman etməmişdi.

⁴¹Və Nuh dedi ki: “İçərisinə minin, onların axışı da, duruşu da Allah adındandır. Tam yəqinliklə bilin ki, Rəbbim həqiqətən çox bağışlayan, çox mərhəmətlidir”.

⁴²Və gəmilər də onlarla birlikdə dağlar kimi dalgalar şəklində axıb gedirdi. Və Nuh başqa bir yerə çəkilmiş olan oğluna səsləndi: “Övladım! Bizimlə bərabər min, kafirlərlə bərabər olma!”

⁴³Nuhun oğlu dedi ki: “Mən özümü sudan qoruyacaq bir dağa sığınacağam”. Nuh: “Bu gün Allahın mərhəmət etdiyindən başqasını, Allahın bu əmrindən qoruyacaq kimsə yoxdur” – dedi. Və dalğa aralarına girdi. O da suda boğulanlardan oldu.

⁴⁴Və: “Ey yer üzü, suyunu ud! Ey göy üzü sən də suyunu tut!” – deyildi. Sular da çəkildi. Əmr də yerinə yetmiş oldu. Gəmi də Cudi üzərində oturdu. Və o şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə: “Uzaq olun [qəhr olun, tarixdən silinin]!” – deyildi.

⁴⁵Və Nuh Rəbbinə səslənərək dedi ki: “Rəbbim! Oğlum mənim əhlimdəndir. Sənin vədin də, əlbəttə, haqdır. Və Sən, hakimlərin ən hakimisən”.

⁴⁶Allah: “Ey Nuh! Şübhəsiz ki, o sənin əhlindən deyildir. Şübhəsiz ki, o, saleh olmayan bir işdir/o, saleh olmayan bir iş görmüşdür. Haqqında biliyin olmayan bir şeyi Məndən istəmə! Şübhəsiz ki, Mən səni cahillərdən olmaqdan çəkindirirəm” – dedi.

⁴⁷Nuh: “Ey Rəbbim! Mən haqqında biliyim olmayan bir şeyi istəmiş olmaqdan sənə sığınıram. Və əgər Sən, məni bağışlamasan, mənə mərhəmət etməsən, mən zərərə/itkiyə uğrayıb acı çəkənlərdən olaram” – dedi.

⁴⁸Deyildi ki: “Ey Nuh! Bizdən bir salam və səninlə birlikdə olanlardan gələcək ümmətlərə bir salam və bolluqlarla gəmidən en”. Və irəlidə özlərini bir çox nemətdən faydalandıracağımız, sonra da buna görə, özlərinə tərəfimizdən acıqlı bir əzab toxunacaq neçə ümmətlər vardır.

⁴⁹Bax budur, Nuh ilə əlaqədar anladılanlar, sənə vəhy etdiyimiz görülməyənin, eşidilməyənin, seçilməyənin xəbərlərindəndir. Bunları sən və qövmün bundan əvvəl bilmirdiniz. Bu halda səbr et. Şübhəsiz ki, aqibət Allahın qoruması altına girənlərindir.

(52/11, Hud/25–34, 36–49)

Nəcm: 189

^50–52Ada da qardaşları Hudu elçi göndərdik. O, dedi ki: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa tanrı yoxdur. Siz uydurmaçılardan başqa bir şey deyilsiniz. Ey qövmüm! Buna qarşılıq mən sizdən bir ödəniş istəmirəm. Mənim əcrim ancaq məni yoxdan yaradandandır. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi? Ey qövmüm! Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, üzərinizə göydən bol-bol göndərsin və gücünüzə güc qataraq sizi artırsın. Və günahkarlar olaraq arxa çevirməyin”.

^53–57Onlar dedilər ki: “Ey Hud! Bizə bir açıq sübut ilə gəlmədin. Və biz sənin sözünlə tanrılarımızı tərk edən deyilik. Biz sənə inanan da deyilik. Ancaq: “Tanrılarımızdan bəzisi səni pis çarpmışdır” – deyə bilərik”. Hud dedi ki: “Şübhəsiz ki, mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən Allahın yaratdığı sərvətlərdən Ona ortaq qoşduğunuz şeylərdən uzağam. Haydı, elə isə hamınız mənə tələ qurun, sonra məni heç gözlətməyin. Şübhəsiz, mən həqiqətən, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha işin sonunu həvalə etdim. Onun kəkilindən yaxalayıb sınamadığı heç bir irili-xırdalı hərəkət edən canlı yoxdur. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim ən doğru bir yol üzərindədir. Buna baxmayaraq, yenə də üz döndərərsinizsə, mən sizə nə ilə göndərilmişəmsə, bax budur, onu təbliğ etdim. Və mənim Rəbbim başqa bir qövmü sizin yerinizə gətirər. Və siz Ona heç bir şəkildə və heç bir yolla zərər verə bilməzsiniz. Heç şübhəsiz, Rəbbim hər şeyi qoruyub, nəzarət edəndir”.

⁵⁸Və o zaman ki, əmrimiz gəldi, Hudu və onunla birlikdə iman edənləri tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq. Biz onları çox ağır bir əzabdan da qurtardıq.

^59,60Və bax budur, bu, Rəblərinin ayələrinə baş qaldıran, Onun elçilərinə üsyan edən və hər inadkar zalımın əmrinə tabe olan Ad qövmüdür. Bu Dünyada və Qiyamət günü arxalarına kənarlaşdırılma taxıldı. Xəbəriniz olsun! Ad qövmü Rəbbinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Hudun qövmü olan Ad qövmünə məhv olmaq – tarixdən silinmək verildi.

(52/11, Hud/50–60)

Nəcm: 190

^61,62Səmuda da qardaşları Salehi elçi göndərdik. O, dedi ki: “Ey xalqım! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa tanrı yoxdur. O, sizi yer üzündən yaradan və sizə orada ömür sürdürəndir. Artıq Ondan bağışlanma istəyin. Sonra Ona tövbə edin. Şübhəsiz ki, Rəbbim, çox yaxındır, yalvarışlara cavab verəndir”. Dedilər ki: “Ey Saleh! Sən bundan əvvəl aramızda axtarılan – ümid bəslənilən bir adam idin. İndi qalxıb atalarımızın qulluq etdiklərinə qulluq etməyimizimi qadağan edirsən? Və heç şübhəsiz, biz bizi çağırdığın şey haqqında çaşqın bir şəkk içindəyik”.

^63,64Saleh dedi ki: “Ey qövmüm! Əgər mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir dəlil üzərindəyəmsə və O mənə Özündən bir mərhəmət vermişsə? Bu halda Ona asi olaramsa, məni Allahdan kim qoruya bilər? O zaman sizin də mənə zərərdən başqa xeyriniz olmaz. Və ey qövmüm! Bax budur, sizə əlamət/nümunə olaraq salaat vəzifəsi! Artıq ona imkan verin ki, Allahın yer üzündə tətbiq olunsun. Və ona pislik toxundurmayın! Sonra sizi yaxın bir əzab yaxalayar.

⁶⁵Sonra onlar həyat qaynaqlarını qurudaraq öldürdülər. Buna görə də Saleh dedi ki: “Yurdunuzda üç gün daha faydalanın. Bu, inkar edilə bilinməyəcək bir vəddir”.

⁶⁶Artıq o zaman ki, əmrimiz gəldi, Salehi və onunla birlikdə iman edənləri tərəfimizdən bir mərhəmətlə qurtardıq. O günün bəlasından da qurtardıq. Heç şübhəsiz ki, sənin Rəbbin güclü, mütləq üstün olandır.

⁶⁷Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanları qorxunc bir gurultu yaxaladı və yurdlarında diz üstə çöküb qaldılar.

⁶⁸Sanki orada heç zəngin yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Heç şübhəsiz, Səmud qövmü həqiqətən Rəbbinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Səmud üçün uzaqlıq verildi.

(52/11, Hud/61–68)

Nəcm: 191

⁶⁹Və and olsun ki, İbrahimə də elçilərimiz müjdə ilə gəldilər: “Salam!” – dedilər. O: “Salam!” – dedi, sonra da qızıl verməyə gecikmədi.

⁷⁰Sonra da onların ona əl uzatmadığını görüncə, onlara təəccübləndi və içində onlara qarşı bir qorxu baş qaldırdı. Onlar: “Qorxma, şübhəsiz biz Lutun qövmünə göndərildik” – dedilər.

⁷¹Və İbrahimin zövcəsi ayağa qalxmışdı, güldü. Sonra Ona İshaqı, İshaqın da ardınca Yəqubu müjdələdik.

⁷²İbrahimin xanımı dedi ki: “Vay-vay! Mənmi doğacağam? Mən əri işə yaramayan bir zavallıyam, bəxtsiz, bədbəxt bir qadınam. Bu ərim də yaşlı bir adam! Şübhəsiz, bu, çox qəribə bir şeydir!”

⁷³Elçilər: “Sən Allahın işinə görəmi çaşırsan? Allahın mərhəməti və bolluqları üzərinizdədir. Ey ev xalqı! Şübhəsiz ki, O öyülməyə layiq olan, cömərdliyi/səxavəti bol olandır” – dedilər.

⁷⁴Sonra İbrahimin qorxusu getdiyi və ona müjdə gəldiyi zaman o, Bizimlə Lut qövmü haqqında mübahisə etməyə başladı.

⁷⁵Şübhəsiz ki, İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli, çox ah-vah edən/zərif ürəkli, yönələn biri idi.

⁷⁶Ey İbrahim! Bundan əl çək. Şübhəsiz ki, Rəbbinin əmri qəti olaraq gəldi və heç şübhəsiz ki, onlar… Onlara geri çevrilməsi mümkün olmayan bir əzab gələcəkdir.

⁷⁷Və o zaman ki, elçilərimiz Lutun yanına gəldilər, bunlara görə o narahat oldu, bunlar haqqında əli-qolu bağlandı və: “Bu, dəhşətli bir gündür!” – dedi.

⁷⁸Və onun qövmü tələm-tələsik onun yanına gəldilər. Onlar daha əvvəl də çirkinliklər edərdilər. Lut: “Ey qövmüm! Bax budur, bunlar qızlarım. Onlar sizin üçün daha təmizdirlər. Gəlin, Allahın qoruması altına girin, məni qonaqlarımla əlaqədar rüsvay etməyin. Sizin içinizdə heç ağlı başında bir insan yoxdurmu?” – dedi.

⁷⁹Onlar: “Heç şübhəsiz, sənin də, sənin qızlarının da bizim üçün hər hansı bir dəyəri olmadığını bildin. Və şübhəsiz ki, sən, bizim nə istədiyimizi mütləq bilirsən” – dedilər.

⁸⁰Lut: “Kaş ki, sizə qarşı bir gücüm olsaydı, ya da əlçatmaz bir bölgəyə/güclü bir cəmiyyətə sığına bilsəydim!” – dedi.

⁸¹Müsafir elçilər: “Ey Lut! Şübhəsiz ki, biz Rəbbinin elçiləriyik. Onlar sənə qətiyyən toxuna bilməyəcəklər. Sən, gecənin bir vaxtında ailənlə birlikdə dərhal yola çıx. Və içinizdən heç kimsə geri baxmasın [burada olanları, köhnələri düşünməsin], zövcən başqa. Şübhəsiz, onlara isabət edən, ona da isabət edəcəkdir. Şübhəsiz, vəd edilənin zamanı, səhər vaxtıdır. Səhər vaxtı yaxın deyilmi?” – dedilər.

^82,83Sonunda əmrimiz gəlincə, oranın üstünü altına çevirdik. Və üzərlərinə bərkidilmiş, bişmiş palçıqdan Rəbbinin qatında işarələnmiş daşlar yağdırdıq. Bunlar isə şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən uzaq deyildir.

(52/11, Hud/69–83)

Nəcm: 192

^84–86Mədyənə də qardaşları Şüeybi elçi göndərdik. Şüeyb: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin. Sizin ondan başqa tanrınız yoxdur. Ölçünü və tərəzini əskik tutmayın. Şübhəsiz, mən sizi xeyir ilə görürəm. Və mən bürüyəcək bir günün əzabından, sizə görə qorxuram. Və ey qövmüm! Ölçərkən və çəkərkən ədalətli olun. İnsanların mallarını əskiltməyin və yer üzündə qarışıqlıq salanlar olaraq pislik etməyin. Əgər möminsinizsə, Allahın verdiyi/halalındən sizə ehsan etdiyi gəlir, sizin üçün daha xeyirlidir. Və mən sizin üzərinizdə bir qoruyucu deyiləm” – dedi.

⁸⁷Onlar dedilər ki: “Ey Şüeyb! Atalarımızın sitayiş etdiklərini və ya mallarımızda dilədiyimizi etməyi tərk etməyi sənə sənin salaatınmı əmr edir? Şübhəsiz, sən yumşaq xasiyyətlisən və ağlı başında bir insansan”.

^88–90Şüeyb: “Ey qövmüm! Heç düşündünüzmü? Əgər mən Rəbbimdən bir dəlil üzərindəyəmsə və əgər O, Öz qatından mənə gözəl bir ruzi ehsan etmişsə!? Və mən, sizə qarşı çıxmaqla, sizi çəkindirdiyim şeylərə özüm düşmək istəmirəm. Mən, sadəcə, gücümün çatdığı qədər, islah etməyə çalışıram. Bacara bilməyim də ancaq Allah ilədir. Mən, yalnız və yalnız Ona işin sonunu həvalə etdim və ancaq Ona yönəlirəm. Və ey qövmüm! Mənə qarşı gəlməyiniz qətiyyən sizi, Nuh qövmünün və ya Hud qövmünün və ya Saleh qövmünün başlarına gələn müsibətlər kimi bir müsibətə uğratmasın. Və Lut qövmü sizdən çox uzaq deyildir. Və Rəbbinizdən bağışlanma diləyin, sonra Ona tövbə edin. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim çox mərhəmətlidir, çox sevəndir” – dedi.

⁹¹Şüeybın qövmü dedilər ki: “Ey Şüeyb! Biz sənin söylədiklərinin çoxunu yaxşı anlamırıq. Səni, içimizdə çox zəif olaraq görürük. Əgər sənin əqrəbaların/tərəfdarların olmasaydı, tam yəqinliklə bil ki, səni daşa basar, öldürərdik. Və sənin bizə qarşı heç bir üstün gücün/qalib gələ biləcək qüdrətin yoxdur”.

^92,93Şüeyb: “Ey qövmüm! Mənim əqrəbalarım/tərəfdarlarım sizə qarşı Allahdan daha güclü/dəyərlidirlərmı? Və Allahı arxanızca atılmış bir şey hesab etdiniz. Şübhəsiz ki, Rəbbim bütün etdiklərinizi biləndir. Və ey qövmüm! Var gücünüzlə edəcəyiniz nə varsa edin! Şübhəsiz, mən də edənəm. Şiddətli əzabın kimə gələcəyini və yalançının kim olduğunu yaxında biləcəksiniz. Gözləyin, şübhəsiz ki, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm” – dedi.

⁹⁴Və o zaman ki, əmrimiz gəldi, Şüeybi və onunla birlikdə inanmış olanları, tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanları elə qorxunc bir gurultu yaxaladı ki, yurdlarında çöküb qaldılar. ⁹⁵Sanki onlar orada heç yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Səmud qövmü necə uzaqlaşdısa, Mədyənə də elə məhv olmaq/tarixdən silinmək nəsib oldu.

(52/11, Hud/84–95)

Nəcm: 193

^96,97And olsun ki, Biz Musanı da ayələrimizlə və açıq-aşkar bir dəlil ilə Firon və öndə gedənlərinə elçi etdik. Amma onlar Fironun əmrinə uydular. Halbuki, Fironun əmri ağıllı hərəkət etməyə sövq edən, doğruya çatdıran deyildir.

⁹⁸Firon qiyamət günü qövmünün önünə düşər. Artıq Firon qövmünü atəşə götürmüşdür. O, götürdüyü yer isə nə pis bir yerdir!

⁹⁹Və həm bu dünyada, həm də qiyamət günündə kənarlaşdırılaraq izləndilər. Bu verilən nə pis bir veriləndir!

(52/11, Hud/96–99)

Nəcm: 194

¹⁰⁰Bax budur, keçmişə yönəlik bu xatırlatma şəhərlərin ciddi xəbərlərindən, vacib biliklərindəndir. Biz onu sənə anladırıq – onlardan sağ olanı da vardır, biçilmiş əkin kimi olanı da.

¹⁰¹Və onlara Biz haqsızlıq etmədik, lakin onlar özlərinə haqsızlıq – səhv/öz zərərlərinə iş etdilər. Onun üçün Rəbbinin əmri gəldiyində, Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri tanrıları, onlara heç bir şey edə bilmədi və onlara ziyandan başqa bir şey artırmadılar.

¹⁰²Və Rəbbin xalqı şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər olan şəhərləri yaxaladığında, Onun yaxalaması bax budur, belədir. Şübhəsiz, Onun yaxalaması çox dəhşətlidir, çox çətindir!

¹⁰³Şübhəsiz, Axirət əzabından qorxan insanlar üçün bunda tam yəqinliklə bilin ki, bir əlamət/nümunə vardır. O, insanların özü üçün toplandığı bir gündür və şübhəsiz ki, görünəcək bir gündür.

¹⁰⁴Və Biz onu sadəcə, müəyyən bir müddətə qədər ertələyirik.

¹⁰⁵O gün gəldiyində Allahın izni olmadan heç kimsə danışmaz. Bax budur, o gün insanlardan bir qismi bədbəxt və bir qismi da xoşbəxtdir.

^106,107Bax budur, bu, bədbəxt olanlar cəhənnəm atəşi içindədirlər. Onlara orada içini çəkmək və hıçqırmaq nəsib olacaq. Göylər və yer durduqca onlar da o atəşdə əbədi qalacaqlar. Ancaq Rəbbinin dilədiyi istisna olmaqla. Şübhəsiz, Rəbbin dilədiyini ən üst səviyyədə edəndir.

¹⁰⁸Və bu, xoşbəxt olanlara gəlincə… Onlar da göylər və yer durduqca ardı-arası kəsilməyən bir ikram olaraq, cənnətin içində əbədi olaraq qalacaqlar. Ancaq Rəbbinin dilədiyi istisna olmaqla.

¹⁰⁹O halda, qətiyyən bunların qulluq etdikləri şeylərdən şübhə içində olma! Onların ataları daha əvvəl necə qulluq edirdisə, bunlar da elə qulluq edirlər. Şübhəsiz ki, Biz də özlərinə nəsiblərini tam yəqinliklə bilin ki, əskiksiz ödəyərik.

¹¹⁰Və and olsun ki, Biz Musaya Kitabı verdik və onda ixtilafa düşdülər. Əgər Rəbbindən daha əvvəl verilmiş bir Söz olmasa idi, əlbəttə bu dünyada dərhal cəzalandırılardılar. Və onlar şübhəsiz, Qurandan narahat/nigaran bir şübhə içindədirlər.

¹¹¹Və şübhəsiz, hamısı elə insanlardır ki, onların etdiklərinin qarşılığını Rəbbin özlərinə tam ödəyəcəkdir. Şübhəsiz ki, O, onların etdikləri haqqında bilik sahibidir.

¹¹²Bax budur, buna görə də, əmr olunduğun kimi ən doğru ol! Səninlə birlikdə olan tövbə edənlər də doğru olsunlar və həddinizi aşmayın! Tam yəqin bilin ki, Allah bütün etdiklərinizi haqqıyla görəndir.

¹¹³Və Allahın ortağı olduğunu qəbul edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə meyl etməyin, sonra sizə atəş toxunar. Və sizin üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınlar yoxdur. Sonra kömək görə bilməzsiniz.

¹¹⁴Və gündüzün iki tərəfində və gecənin yaxın saatlarında salaatı təşkil et, fəaliyyətini təmin et, çünki yaxşılıqlar pislikləri yox edir. Bu, ibrət alanlara bir öyüddür.

¹¹⁵Və səbr et! Çünki, şübhəsiz, Allah yaxşılıq, gözəllik edənlərin əcirlərini itirməz.

¹¹⁶Bax budur, sizdən əvvəlki dövrlərdən “bakiyyə” [söz, əsər, ərdəm] sahibləri – ağıllı insanlar, Kitab Əhli, yer üzündə pozuculuqdan əl çəkməyə çalışsaydılar! Lakin onların içindən qurtardığımız çox az insan bunu etdi. Allahın ortağı olduğunu qəbul edərək, Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilə-bilə rədd edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər isə, lovğalandıqları rifahın ardına düşdülər və günahkar oldular.

¹¹⁷Və sənin Rəbbin, insanları islah etdiyi halda, o ölkələri haqsız yerə dəyişikliyə/dağıntıya uğradacaq deyildir.

^118,119Əgər Rəbbin diləsəydi, insanları, əlbəttə, tək bir liderli camaat edərdi. Halbuki, Rəbbinin mərhəmət etdikləri istisna olmaqla, onlar anlaşılmazlığı davam etdirməkdədirlər. Onları bax budur, bunun üçün yaratdı. Və Rəbbinin: “And olsun, cəhənnəmi bildiyiniz-bilmədiyiniz, tanıdığınız-tanımadığınız insanlarla – onların hamısı ilə dolduracağam” – sözü tamamlanmışdır.

¹²⁰Və elçilərin xəbərlərindən qəlbini sakitləşdirəcək olanlardan hamısını sənə qısaca olaraq anladırıq. Və bunda sənə bir həqiqət, möminlərə də bir öyüd və xatırlatma gəlmişdir.

^121,122Və inanmayan o insanlara de ki: “Əlinizdən gələni edin! Şübhəsiz, biz edənlərik. Gözləyin! Şübhəsiz, biz gözləyənlərik”.

¹²³Və göylərin və yerin görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi, sadəcə, Allaha aiddir. Və bütün iş – yaradılış yalnız və yalnız Ona döndərilir. O halda Ona qulluq et, Ona sonunu həvalə et. Və Rəbbin, sizin etməkdə olduqlarınızdan xəbərsiz, bunlara laqeyd deyildir.

(52/11, Hud/100–123)

TƏHLİL:

^1–4Əlif/1, Lam/30, Ra/200. Bu Quran Allahdan başqasına qulluq etməyin, sadəcə Allaha qulluq edin deyə, ayələri/şərik qoşaraq edilən səhvi/öz zərərlərinə işi və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar yerləşdirilmiş/pozulması əngəllənmiş, həmçinin ən yaxşı qanun qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edən, hər şeyin iç üzünü, gizli tərəflərini də yaxşı bilən tərəfındən ətraflı olaraq açıqlanmış bir kitabdır! “Şübhəsiz, mən sizin üçün Onun tərəfindən bir xəbərdar edən və bir müjdəçiyəm. Və Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, sizi adı qoyulmuş bir müddət sonuna qədər gözəl faydalandırsın. Və hər fəzilət sahibinə ərməğanlarını versin. Və əgər üz çevirərsinizsə, mən sizin əleyhinizə olan böyük bir günün əzabından qorxuram. Dönüşünüz yalnız və yalnız Allahadır. Və O, hər şeyə gücü çatandır”.

Yaxşı başa düşülməsi üçün birlikdə tərcümə etdiyimiz bu dörd ayə, Hud surəsinin xülasəsi mahiyyətindədir. Xüsusi bir paraqraf təşkil edən bu xülasəni, tərkibindəki bəzi söz və anlayışları tək-tək ələ alaraq təhlil etməyin faydalı olacağını düşünürük.

Əlif/1, Lam/30, Ra/200. Mukattaa hərfləri haqqında daha əvvəl bir çox dəfə açıqlama etmiş, sərbəst olaraq hər hansı bir mənası olmayan bu hərflərin ya Quranın mətn quruluşunun xüsusi bir elementini, ya bir xəbərdarlıq ədatını, ya da ƏBCD tablosunda özünə qarşılıq gələn sayları təmsil etdiyini qeyd etmişdik.

Buradakı hərflərin ƏBCD tablosundakı qarşılıqları bunlardır:

اƏlif: 1

لLam: 30

رRa: 200

Ancaq bu mövzuya təmin edici açıqlamalar gətirən ciddi bir araşdırmanın varlığı mövzusunda hələ bizə çatmış bir məlumat yoxdur.

Burada diqqət edilməli olan vacib nöqtələrdən biri 2-4-cü ayələrdə yer alan

^2-4“Şübhəsiz, mən sizin üçün Onun tərəfindən bir xəbərdar edən və bir müjdəçiyəm. Və Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, sizi adı qoyulmuş bir müddət sonuna qədər gözəl faydalandırsın. Və hər fəzilət sahibinə ərməğanlarını versin. Və əgər üz çevirərsinizsə, mən sizin əleyhinizə olan böyük bir günün əzabından qorxuram. Dönüşünüz yalnız və yalnız Allahadır. Və O, hər şeyə gücü çatandır”.

ifadəsinin Quran tərəfindən söylənməsidir. Bəhs edilən ifadə ədəbiyyatda bir izah etmə texniki olaraq işlədilən “الانطاق İntaq” [danışma səlahiyyəti olmayan bir şeyi danışdırmaq]” sənəti ilə Qurana söylətdirilmışdır. Yəni, bu sözləri söyləyən Qurandır, Quran ayələridir. İfadə bu xüsus nəzərə alınmadan anlaşılmağa çalışıldığı təqdirdə, o sözlərin Peyğəmbərimizə aid olduğu kimi yanlış anlamalar ortaya çıxır.

Ədəbiyyatda tez-tez işlədilən bir sənət növü olan İntaq, Quranda başqa ayələrdə də edilmişdir:

⁶⁴Biz/Quran ayələri yalnız və yalnız Rəbbinin əmri ilə enərik. Bütün keçmiş və gələcək şeylər və bunların arasındakılar yalnız və yalnız Onundur. Və sənin Rəbbin unutmuş deyildir. ⁶⁵O, göylərin, yerin və aralarındakıların Rəbbidir. Elə isə Ona qulluq et və Ona qulluq etməkdə səbr et. Heç sən Onun adıyla adlanan/xüsusiyyətlərinə malik olan birini bilirsənmi? (Məryəm/64, 65)
⁵⁰Belə isə Allaha yaxınlaşın, Allaha yaxınlaşın!!! Şübhəsiz ki, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm.
⁵¹Və Allah ilə bərabər başqa bir tanrı uydurmayın. Şübhəsiz, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm. (Zəriyət/50, 51)
- ^164–166Və: “Bizdən hər birimizin, tam əmin olun ki, müəyyən bir məqamı vardır. Və Biz tam yəqinliklə bilin ki, səf-səf düzülənlərin/düzənlərin məhz özüyük. Biz Allahı nöqsanlıqlardan arındıranların da məhz özüyük”. (Saffat/164-166)

Ayələrin “hikmət” ehtiva etməsi. Quranın çox vacib bir xüsusiyyətinə diqqət çəkən bu ifadə, Al-i İmran/7-də bildirilən “Onda möhkəm [hikmət ehtiva edən] ayələr vardır… Ki onlar Kitabın anasıdır” hökmünün bir başqa cür anladılmasıdır. Qəmər surəsindəki açıqlamalarımızda qeyd etdiyimiz kimi, “hikmət” sözü “zülm və fəsada mane olub, ədaləti təmin edən prinsiplər, qanunlar və qaydalar” deməkdir. “Ayələrin hikmət ehtiva etməsi” ifadəsinə bu istiqamətdə baxıldığında, Quranın bir bölməsini təşkil edən bu ayələrin, insanların və cəmiyyətlərin həyatlarında zülm və qarışıqlığın qarşısının alınmasına, ədalətin təmin edilməsinə yönəlik olduğu mənası aydın olur.

Bölmədəki “احكمت uhkimət” sözünün “pozulmasına mane olunmuş, sağlamlaşdırılmış” mənasında başa düşülməsi də mümkündür. Ancaq biz, “Allahdan başqasına qulluq etməyin [sadəcə Allaha qulluq edin] deyə ayələri hikmət ehtiva etdirilmiş/pozulmasına mane olunmuş, bir də Hakim [hikmətlər qoyan/mane olan], Habir [hər şeydən xəbərdar olan Allah] tərəfindən dəqiqliklə izah edilmiş bir Kitabdır” ifadəsinə görə “uhkimət” sözünün mənasının “zülm və fəsada mane olub, ədaləti təmin edən prinsiplər, qanunlar və qaydalar” şəklində təvil edilməsinin daha məqbul olacağı fikrindəyik.

Sonra dəqiqliklə izah etmə

Ayədəki “ثمّ sümmə [sonra]” ədatı və eyni mənaya gələn “بعد badə” ədatı, hər zaman “zamana görə sonra”lığı ifadə etməzlər, eyni zamanda kəlamdakı sonralığı da ifadə edərlər. Necə ki, bu ədatların Bələd, Qələm və Bəqərə surələrində “kəlamda sonralıq” mənasında işlədildiyi başqa ayələr də vardır. Buna görə də biz, “sümmə” ədatını, “zamanda sonralıq” şəklində anlaşılmaması üçün “sonra” olaraq deyil, “bir də” olaraq tərcümə edirik.

“Kitab” sözü “yazılan-oxunan” mənasına gəldiyi üçün, bir dəfə buradan dərhal anlayırıq ki, Quran ayələri ilk vəhydən etibarən yazıya keçirilmişdir. İkinci olaraq, Quranın hələ tamamlanmadığı dövrlərdə əldəki mövcud olan bölmələr də Quranda “Kitab” olaraq tanımlandığı üçün anlayırıq ki, “Kitab” sözü Quranın tamamını təmsil etmir. Necə ki, yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrin bəzilərindəki “Kitab və hikmət” qəlibinə qarşılıq, Əhzab surəsinin 34-cü ayəsində “…Allahın ayələrini və hikməti anın” şəklində “ayələr” sözü işlədilərək bir qəlib əmələ gətirilmışdır. Yəni “Kitab” və “ayələr” sözləri, Quranın bölmələri üçün işlədilmişdir.

Fikrimizcə, “Kitab və hikmət” qəlibiylə verilən ayələrdəki “Kitab” Zümər surəsinin 23-cü ayəsində bəhs edilən “mütəşabih Kitab”dır. Yəni möcüzə xüsusiyyətli, mənaları kifayət qədər açıq olmasına rəğmən, bir-birinə bənzəyən bir çox mənanı ifadə edə bilən bənzərsiz sənət möcüzələri mövqeyindəki mütəşabih ayələrin əmələ gətirdiyi mətndir.

Bilindiyi kimi, Quran endiyi dövrdə ərəblər arasında hələ kültür və ədəbiyyat yazılı halda deyildi. Ərəb dil və ədəbiyyat bilənlərinin əsərləri dildən dilə dolaşırdı. Ərəb dili qrammatika və ədəbiyyat nöqteyi nəzərindən hələ nizamlanmamışdı. Qrammatika və ədəbiyyat materialları ədiblərin qəsidələrində, xalq deyimlərində özünü göstərirdi.

Ərəb dilinə aid bu müasir dilçilik qaydaları Quranın enməsindən təxminən 150-200 il sonra Sibeveyh, Əhfəş (vəfatı Hicri 177, Miladi 793), Kisai, İsa b. Ömər, Yunus b. Həbib və Əbu Ubeydə Mamer b. Müsənna kimi alimlər tərəfindən Quran mətnləri və İmruül-Kays, Tərəfə ibnü’l-Abd (539-564), Haris bin Hilliza (və ya Aşa), Amr Bin Qulsum, Antərə bin Şəddad (və ya Nəbiğə), Züheyr bin Əbu Sulmə, Ləbid və digər ədiblərin əsərləri nəzərə alınaraq, meydana çıxarıldı.

Quranın mətni ərəb dilinin qrammatika və ədəbiyyat qaydalarını sistemləşmiş şəkildə insanlığa təqdim etmiş və yerli-yerində göstərmişdir. Həm də ərəb dili qrammatika və ədəbiyyatını bilməyən birisi tərəfindən. Quranın nüzulundan sonra ərəb dil və ədəbiyyatının əsas qaynağı artıq Quran mətni (Kitab) olmuşdur. Budur Quranda “Kitab” deyə bəhs edilən, Quranın yazılı mətnidir, mətni isə Hikmət olaraq yer alır. Bunu, Əraf/2, Yunus/1, Hud/1, Yusuf/1, Rad/1, İbrahim/1, Hicr/1, Kəhf/1, Şura/2, Nəml/1, Qasas/2, Loğman/2, Səcdə/2, Sad/29, Zümər/ 1, 2, 23, 41 Mömin/2, Fussillət/3, Zühruf/2, Duhan/2, Casiyə/2, Əhqaf/72 və Bəqərə/151-də görürük.

Kitabın Endirilmə Səbəbi. Bu xüsus ayədə konkret olaraq açıqlanmış və Quranın endirilmə qayəsi “Allahdan başqasına qulluq etməyin deyə” sözləriylə ifadə edilmişdir. Quranın tək və ortağı olmayan Allaha qulluq etməyi təmin etmək üçün endirildiyi başqa ayələrdə də bildirilmişdir:

²⁵Və Biz səndən öncə elə bir elçi göndərmədik ki, ona: “Doğrusu budur ki, Məndən başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Onun üçün Mənə qulluq edin” – deyə vəhy etmiş olmayaq. (Ənbiya/25)
³⁶Və and olsun ki, Biz hər ümmətə: “Allaha qulluq edin və tağutdan qaçının” – deyə bir elçi göndərdik. Artıq Allah bu ümmətlərdən bir qisminə doğru yolu göstərdi, bir qisminə də pozğunluq haqq olmuşdur. İndi yer üzündə bir gəzib dolaşın və baxın yalan sayanların sonu necə olmuşdur? (Nəhl/36)
⁹⁷Kişi, qadın mömin olaraq, kim yaxşı əməl işləyərsə, qətiliklə onu gözəl bir həyat ilə yaşadarıq. Və qətiliklə, onların ödənişlərini etmiş olduqları əməllərin daha gözəli ilə mükafatlandıracağıq. (Nəhl/97)

Kitabin Ətraflı İzah Olunması. Quranda tövhidə, Peyğəmbərliyə, axirətin gerçəkliyinə, qanunlara, öyüdlərə və əhvalatlara aid dəlillər yaxşı-yaxşı açıqlanmış, insana faydalı və zərərli şeylərin hamısı bildirilmişdir. Bu edilərkən də ayələr cəm halda deyil, insanların yaxşı sindirmələrinə əlverişli bir şəkildə, parka-parça, fəsil-fəsil, nəcm-nəcm endirilmişdir. Beləliklə də hadisə ifrat və təfritdən uzaq tutulmuşdur.

Quranın bütün səhifələri kifayət qədər ətraflı izah olunduğu, yəni bildiriləndən daha artıq təfərrüat axtarılmasına ehtiyac qalmayacaq qədər geniş qılındığı bir çox dəfə bildirilərək insanlar xəbərdar edilmişdir:

⁴¹Biz bu Quranda, onların ağıllarını başlarına almaları üçün dediklərimizi müxtəlif şəkillərdə çevirdik/fərqli şəkillərdə şərh/izah etdik. Və bu şərhlər, onların ancaq nifrətini artırmışdır. (İsra/41)
¹¹³Və bax budur, beləliklə Biz Allahın qoruması altına girsinlər, yaxud onlara yeni bir öyüd olsun deyə, onu ərəbcə bir Quran olaraq endirdik. Onda təhdidlərdən təkrar-təkrar açıqlama etdik. (Ta Ha/113)
⁵⁵Və Biz ayələri bax budur, belə ətraflı olaraq açıqlayırıq. Və günahkarların yolu ortaya çıxsın, sənə bəlli olsun deyə. (Ənam/55)
³¹Ey Adəmoğulları! Hər məscidin yanında; cəmiyyət içində bəzəklərinizi geyinin, yeyin-için, lakin israfçılıq etməyin; tam əmin olun ki, Allah israfçıları sevməz.
³²De ki: “Allahın, qulları üçün çıxardığı zinətləri və tərtəmiz ruziləri kim haram etmiş?” De ki: “Bunlar, keçici dünya həyatında inananlar üçündür/qiyamət günündə yalnız onların olmaq üçün”. Bax budur, beləliklə, Biz ayələri bilən bir cəmiyyətə ətraflı olaraq açıqlayırıq. (Əraf/31, 32)

Bu mövzuda həmçinin İsra/89, Kəhf/54, Əhqaf/27, Furqan/50, Ənam/46, 65, 105, Əraf/58, 174, Tövbə/11, Rum/28, Yunus/5, 24, Rad/2 və Fussilət/3-ə də baxmaq olar.

Qafillərin diqqətini çəkmək üçün “لاأ əla” xəbərdarlıq ədatıyla başlayan bu ayədə, ərəb ənənəsindəki bəzi simvolik davranışlarla vəhyə olan təsirlərini ortaya qoyan qafillərə Allahdan heç bir şeyi gizləyə bilməyəcəkləri bildirilir.

“Köksünü burub bükmək” və “örtüyə bürünmək” sözləriylə ifadə edilən hərəkətlər, ərəblərin bəyənmədikləri adamları görməmək və sərf eləməyən sözləri dinləməmək üçün ortaya qoyduqları neqativ rəftarı simvolizə edir. Bu simvolik rəftar, yönün başqa tərəfə çevrilməsi və geniş üst örtüsünün başın üzərinə alınması şəklində göstərilir.

Ayədə “onlar” sözüylə qəsd edilmiş olanlar, aktiv düşmənçilik göstərməsələr belə, Peyğəmbərimizə müxalifətdən geri durmayan bəzi Məkkəlilərdir. Peyğəmbərimizə qarşı olduqlarını feli davranışlarıyla bəlli etməyən bu adamlar, onu hər gördüklərində başqa tərəfə dönərək və ya örtülərini başlarına keçirib, özlərini görməməzliyə qoyaraq Allahdan gələn ismarıcdan üz çevirir, yəni ilahi çağırışa qulaq asmırlar.

Ayənin ifadəsindən məcazi olaraq isə, bu kimsələrin ağıllarını və qəlblərini batil inanclarla, xürafələrlə örtmüş olduqları və bu davranışlarının da onları mənəvi reallıqlara qapalı və laqeyd qıldığı anlaşılır.

Əsbabii nüzul nəqllərində, bu ayənin münafiqlərdən birisi haqqında endiyi də söylənmişdir:

Bu adam Peyğəmbər onu görüb, imana dəvət etməsin deyə, Peyğəmbərin yanından keçən kimi köksünü döndərir, arxasını çevirir, başını önünə əyər, üzünü örtərdi. [2]

Elçiyə məsafəli davranma, vəhyə qulaq tıxama şəklindəki bu cür davranışlar Nuh Peyğəmbərə də edilmişdir:

^5–12Nuh dedi ki: “Rəbbim! Şübhəsiz, mən qövmümü gecə-gündüz/daima dəvət etdim. Lakin, mənim çağırmağım onların, sadəcə, uzaqlaşmalarını artırdı. Və şübhəsiz, mən onları Sənin onları bağışlamağın üçün hər dəvət etdiyimdə, onlar barmaqlarını qulaqlarına tıxadılar, libaslarına büründülər, israr etdilər, təkəbbürləndikcə, təkəbbürləndilər. Sonra şübhəsiz ki, mən onları yüksək səslə çağırdım. Sonra, şübhəsiz ki, onlar üçün elan etdim. Onlar üçün gizli-gizli də söylədim. Sonra dedim ki: “Rəbbinizin sizi bağışlamasını istəyin. Qətiliklə O, çox bağışlayandır. Üzərinizə göydən bol yağış yağdırsın. Sizə mallar və oğullar ilə kömək etsin, sizin üçün bağçalar, çaylar yaratsın. ¹³Sizə nə olur ki, Allahın “ağır davranış” edə biləcəyinə ümid etmirsiniz. (Nuh/5–12)

Lakin nə edərlərsə etsinlər, Rəbbimiz onların ağıllarından keçirdiklərini belə bilir və bildirir:

³⁸Tam yəqinliklə bilin ki, Allah göylərin və yerin görünməyənini, eşidilməyənini, seçilməyənini biləndir. Şübhəsiz ki, O, qəlblərin içindəkini çox yaxşı biləndir. (Fatir/38)
¹³Və sözünüzü istər gizləyin/təqib edin, istərsə də onu açığa vurun… Şübhəsiz ki, Allah qəlblərin özünü ən yaxşı biləndir. (Mülk/13)
²⁹De ki: “Qəlblərinizdəki şeyləri gizləsəniz də, açığa vursanız da Allah onu bilir. Və Allah göylərdə olan şeyləri və yerdə olan şeyləri bilir. Və Allah hər şeyə gücü yetəndir”. (Al-i İmran/29)
⁵Və onlar: “Sənin bizi dəvət etdiyinə qarşı bizim qəlblərimiz bir örtük/zireh içindədir, qulaqlarımızda bir ağırlıq, bizimlə sənin aranda da bir pərdə vardır. Artıq sən, edə biləcəyini et, biz də gerçəkdən edirik” – dedilər. (Fussilət/5)
²⁴Yaxşı, onlar Quranı düşünmürlərmi? Yoxsa qəlbləri üzərində kilidlərimi var?(Muhəmməd/24)

Həmçinin Al-i İmran/119, 154, Maidə/7, Ənfal/43, Ənkəbud/10, Loğman/23, Zümər/7, Mömin/19, Şura/27, Hədid/6, Təğabun/4, Nəml/74, Qasas/69-a da baxmaq olar.

Allah ilə canlılar arasındakı əlaqənin vurğulandığı bu ayədə, Allahın hərəkət edən hər yer üzü canlısının ruzisini verdiyi, onların qoyulduğu və olduğu yerləri bildiyi, dolayısıyla hər bir canlını davamlı olaraq nəzarət etdiyi bildirilir.

Ayədə keçən “دابّة dabbeh” sözü virus, bakteriya kimi ən kiçiklər də daxil olmaqla, hərəkət edən hər cür canlı varlıq deməkdir. Ayənin ifadəsindən, Uca Allahın sadəcə insanların deyil, böyüyüylə kiçiyiylə, dənizdəkiylə, qurudakıyla bütün yaradılışların ruzilərinə kəfil olduğu anlaşılır.

“Dabbəh” sözünün ilk keçdiyi Nəml/82-nin təhlilində təfərrüatlı olaraq təhlil etmiş, sözə yanlış mənalar yüklənməsi nəticəsində ortaya nə kimi yanlış inancların çıxdığını geniş şəkildə izah etmişdik. Buna görə də, istər “dabbeh” sözünün Qurandakı doğru mənası, istərsə də bu söz ətrafında meydana çıxan rəvayət yığınının xüsusiyyəti haqqındakı açıqlamalarımızın təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

” مستقرّ Müstaqarr” və ” مستودع Müstəvda” Sözləri. Ayədə keçən “əl-müstəqarr” sözü “yerləşmə yeri”, “əl-müstəvda” sözü isə “keçici yer” deməkdir. Allahın hər canlının “yerləşmə yeri” və “keçici” yerlərini bilməsi demək, canlıların həm əmanət edildikləri, həm də sonradan məkan tutduqları yerlərin Allah tərəfindən bilinən olmasıdır. Bu yerlər nə qədər dəyişikliyə uğrarsa uğrasın, Allahın bilməsi baxımından hər hansı bir hal dəyişikliyi (ya da “çətinlik”) meydana çıxmaz.

Məsələn:

– Bir insan müəyyən bir ünvanda iqamət edərkən, bəzi səbəblərlə başqa şəhərlərə, başqa ölkələrə gedə bilər. Hara gedərsə getsin, Allah o insanın harada olduğunu bilir.

– Bir insanın hər gün yatdığı yer ilə öləcəyi yer eyni olmaya bilər. Ancaq Allah hər ikisini də bilir.

– Bir sperma hüceyrəsi atanın vücudunda yaradılır, sonradan yeri dəyişərək ananın yumurta hüceyrəsinə girər. Allah bu hüceyrənin də nə zaman, harada olduğunu tam olaraq bilir.

– Bir bakteriya bəlli bir yerdə meydana gəlir, sonra da müxtəlif yollarla başqa canlıların vücudlarına girər və orada fəaliyyət göstərir. Allah o bakteriyanın da harada və hansı fəaliyətdə olduğunu bilir.

Necə ki, Rəbbimiz belə buyurur:

⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)

Mövzumuz olan ayə, bizə görə, yuxarıda saydıqlarımızdan bir başqa məna daha ehtiva edir. O da “insanın özünə aid məlumatlarla bərabər, diriliş gününə qədər əmanət olaraq durduğu yerin Allah tərəfindən bilinən olması”dır. Bu mənanın bir az daha təfərrüatlı açıqlana bilməsi üçün bu ayələrin xatırlanması lazımdır

1-ci ayə:

¹³O gün, o insan, öncədən yolladığı şeylər və geridə qoyduğu şeylər barədə xəbərdar edilir.(Qiyamət/13)

“O Gün”. “اليوم Yevm” sözü Quranda sadəcə “gün” mənasında deyil, “mərhələ, dövr, etap” mənalarında da işlədilmişdir. Bu söz Quranda bəzən qısa bir “an”a, bəzən də uzun “illər”ə işarə edir. Məsələn, Rəhman/29-da “an” mənasına gələn “yevm” sözü, Hud/7 və Fussilət/9, 10-da “uzun illər” mənasına gəlir.

Bizə görə, bu ayələrdəki “o gün”, yuxarıdakı hadisələrin meydana gəldiyi və inancsızların “Qaçacaq yer harda var!” – deyərək, sanki qaçacaq dəlik axtardığı, yəni gözün fal daşı kimi açıldığı, Ayın tutulduğu, Günəş və Ayın birləşdiyi gündür – ölüm anıdır.

Budur “o son an”da, insanın yaradılışda içinə yerləşdirilmiş bioloji “çip”lər [hafizə funksiyasını görən sinir hüceyrələri] vəzifə başına gəlib, qeyddəki məlumatları insanın görüşünə ərz edərlər. İnsan artıq vicdanıyla baş-başa qalmış və etdiklərinin əzabını vicdanında hiss etməyə başlamışdır. Beləliklə də, insanın öz əleyhinə həm şahid, həm də xəbərçi olacağı dövr o ölüm anıyla başlamışdır. Təbii ki, bu müddət axirətdə də davam edəcəkdir.

Hafizə hüceyrələrinin vəzifə başına gələcəyinə və insanın etdiklərini əskiksiz olaraq bildirəcəyinə dair görüşümüz, elmi araşdırmalarla da təsdiqlənir. Dr. Pinar Uysal Onqaner bir məqaləsində bunları söyləyir:

“… Kaliforniyada olan Salk İnstitutu Bioloji Bölməsi neyrobiologları [sinir biologları], “Neuron” jurnalında mövzu ilə əlaqədar kəşflərini yayınladılar. Etdikləri təcrübi araşdırmaları ilə, unutduğumuzu sandığımız üçün çətir almadığımıza inandığımız halda, əslində beynimizin xatırladığını sübut etdilər. … Dr. Thomas D. Albright və qrupu, meymunların beyinlərində nələr olduğunu anlamaq üçün ‘İnferior Temporal Korteksdəki [İTK] sinir hüceyrələri siqnallarını təhlil etmişlər. İTK, beynin ‘görüntülü tanıma və xatırlamadan məsul olan hissəsidir. Elektriklə bu bölgənin oyadılmasının, keçmişdə yaşanan hadisələrə aid görüntülü halüsinasiyalara səbəb olduğu göstərilmışdır. Həmçinin İTK-nın görüntülü hafizənin toplanması və lazım gəldiyində çağırılmasında rolu olduğu düşünülür”. [3]

2-cü ayə:

⁶¹Və Allah, qulları üzərində hökmranlığı davam etdirir və O, sizin üzərinizə qoruyucular göndərir. Sonra da sizdən birinizə ölüm gəldiyi vaxt elçiləri, heç artıq-əskik etmədən, onu vəfat etdirirlər. Onlara keçmişdə etdiklərini, etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırladırlar. ⁶²Sonra öz gerçək Mövlalarına – Allaha döndərilirlər. Diqqətli olun, hökm ancaq Onundur və O, hesab görənlərin ən sürətlisidir”. (Ənam/61, 62)

“Qoruyucular” olaraq çevirdiyimiz söz, ayənin orijinal mətnində “Hafaza” olaraq keçir. Bu sözün kök mənası “qorumaq”dır. “Qoruyucular”mənasına gələn “Hafaza” ilə “yaddaş” mənasına gələn “Hafıza” sözünün eyni kökdən törədilmiş olması xüsusilə diqqəti cəlb edir. Göründüyü kimi, ayə insan quruluşunda hafizə funksiyasını yerinə yetirən hüceyrələrin [yaddaşların] varlığını isbat edir. Çünki Allahın vəfat etdirdiyi zaman qullarına göndərəcəyini bildirdiyi “mühafizlər [qoruyucular]”, insana təqdim etdiyini və təxirə saldığını əskiksiz xəbər verən, bir baxıma, insana öz həyatının “Z” raporunu çıxardan “yaddaşlar”dır.

3-cü ayə:

^2,3Amma onlar, özlərinə içlərindən xəbərdar edicinin gəlməsinə çaşdılar və kafirlər: “Bu, çaşılacaq bir şeydir! Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu, uzaq bir dönüşdür” – dedilər.
⁴Biz yerin onlardan nəyi əskiltdiyini, əlbəttə, bilmişdik. Yanımızda da çox yaxşı qeyd edib qoruyan bir kitab vardır. (Qaf/2–4)

Bu ayə, inkarçıların “Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu uzaq bir dönüşdür” şəklindəki bəhanələrinə verilən cavabdır. İnkarçıların yenidən dirilməyi alışılmışdan uzaq [imkansız] zənn etmələri, yaradılış gerçəyini və yaradılışın bütün bölmələrini təfərrüatlarıyla bilməmələrindən [biliksizlikdən] qaynaqlanır. Həyatın bütün sirləri kəşf edilmiş olsa idi, hər halda ölümdən sonra dirilmə də ağıllara elə də uzaq gəlməzdi.

Belə ki, Uca Allah bu sirləri bilir və ona görə yaradir:

^79,80De ki: “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə yamyaşıl ağacdan bir atəş/oksigen düzəldəndir. İndi də siz ondan/oksigendən yandırırsınız. (Ya Sin/79, 80)

Öldükdən sonra çürüyüb torpaq olanlara nə olduğu, varlıqları nələrin əmələ gətirdiyi, onları əmələ gətirən parçalar arasındakı bağların xüsusiyyəti, bu parçalardan nələrin yox olub, nələrin yox olmadığı, nələrin şəkil dəyişdirərək mövcud olduğu [varlıqlarını qoruduğu] kimi xüsuslar ancaq Rəbbimiz tərəfindən bilinə biləcək sirlərdir. Rəbbimiz varlıqlarla əlaqədar bütün bu xüsusları nöqsansız olaraq bilir, yaratdığı həyatla əlaqədar bütün sirləri öz elmində hifz edir. Ayədə yaradılışla əlaqədar bütün məlumatların qorunduğu bildirildiyinə görə, insanların öldükdən sonra çürüyüb torpağa qarışmaları, onların yox olub getdikləri mənasına gəlməz. Həyatın bu torpaqdan [maddədən] yenidən başlaması, daha əvvəl bir dəfə reallaşmışdır və daima reallaşmağa davam edir.

Yuxarıdakı üç ayəni nəzərə alaraq “müstakarr” və “müstəvda” sözləri ilə əlaqədar olaraq, yuxarıda verdiyimiz son mənanın açıqlaması bu şəkıldə edilə bilir:

İnsanın quruluşunda özüylə əlaqədar bütün hadisələri qeyd edən yaddaş hüceyrələri mövcuddur. Hətta bütün hüceyrələrin yaddaş xüsusiyyətinə sahib olmaları ehtimalı da uzaq deyildir. Bu yaddaş hüceyrələri, ölüm anında funksiyalarını yerinə yetirərək vəfatın reallaşmasını təmin edirlər. Mövzumuz olan ayədəki “O [Allah], onun yerləşmə yerini də, keçici olaraq olduğu yeri də bilir” ifadəsindən, bu hüceyrələrin ölümdən sonra torpağa qarışıb, yox olmadığı və Allahın insanların bütün həyatlarının qeydlərini daşıyan bu mühafizlərin [yaddaş hüceyrələrinin] harada olduqlarını bildiyi anlaşılır.

Bunun belə olması, reinkarnasiya ilə izah edilməyə çalışılan bəzi hadisələrə yeni bir açıqlama imkanı gətirir. Bilindiyi kimi, dünyaya gəlmədən əvvəl başqa bir həyat yaşanğını iddia edib, o həyatına dair vacib təfərrüatlar verən bəzi insanlardan bəhs edilir. Tənasüh [Ruh Köçməsi] inancına istinad edilməyə çalışılan bu cür vaqeələr, bir insanın zaman içində müxtəlif bədənlərdə yaşadığına dəlil olaraq izah edilə bilməz. Çünki ölən bir insan nə bir daha həyata dönə bilir, nə də bir başqa insanın bədənində yeni bir həyata keçə bilir. Bunda heç bir şübhə yoxdur. Ancaq keçmişdə başqa həyatlar yaşadığını iddia edənlər arasından yalançı, şarlatan və ya patoloji şəxsiyyətli olmadıqları müəyyən edilənlər çıxarsa, bunların vəziyyəti necə açıqlanmalıdır?

Mövzumuz olan ayədə, Rəbbimizin hər şeyin təqibçisi olduğu, heç bir fenomen, hadisə və amilin Onun elmi və nəzarətindən kənar mövcud olmadığı bildirilir. Bu ayənin bizim məsləhət bildiyimiz mənası çərçivəsində hadisəyə belə bir açıqlama gətirilə bilir:

Əsrlər öncə yaşamış bir adama aid yaddaş hüceyrələrinin sindirim, ya da nəfəs yoluyla hər hansı bir adamın vücuduna girməsi və orada əmanət olaraq durması, o adamın da bu yaddaş hüceyrələrindəki qeydləri öz keçmişi imiş kimi xatırlayıb, anlatması mümkündür. Ki, bu mövzu, Kəhf surəsində “Kəhf və Əshab-i rəqiym” izahıyla geniş yer alır.

Nəticə olaraq, bu ayənin ismarıcı bu şəkildə təqdir edilə bilir: “Alim Allahdan gizlənərək, cəzadan qurtula biləcəyinizi sanmağınız ağılsızlıqdan başqa bir şey deyildir. O, kiçik bir sərçənin yaşadığı yuvanı, çox kiçik bir milçəyin olduğu dəliyi belə bilir və hər harada yaşayarlarsa, onların ruzilərini tədarük edir. Hər yaradılışın qımıldandığı və iqamət etdiyi yeri bilir və onları müəyyən bir vaxta qədər yaşadır, sonra öldürür”.

Bu ayədə, kainatı Allahın yaratdığı xatırladılır və qüdrətinin qeyri məhdudluğu vurğulanaraq, ardından da inancsızların “öldükdən sonra dirildiləcəkləri” xəbərinə qarşı, bunun “ancaq bir sehir/sehirbaz işi olduğu” şəklindəki məntıqsiz yaxınlaşmaları dilə gətirilir.

Rəbbimiz burada sonsuz gücünü tanıdarkən, kainatı yaratmaq səbəbini də açıqlamış və bildirmişdir ki, kainatı kimin daha gözəl əməl işləyəcəyini imtahan etmək üçün yaratmışdır.

Kainatın boşuna yaradılmadığı həqiqəti müxtəlif ifadələrlə bir çox ayədə təkrarlanmışdır. Bu ayələrdən biri də “daha gözəl əməl işləmə” imtahanının “ortağı olmayan tək Allaha ediləcək qulluq” barəsində olduğunu açıqlayan Zəriyət/56-dır:

²⁷Və Biz göy üzünü, yer üzünü və aralarında olanları boşuna yaratmadıq. Bu, kafirlərin zənnidir. Cəhənnəm atəşinə görə bu kafirlərin vay halına! (Sad/27)
¹¹⁵Yaxşı, siz Bizim sizi, sadəcə, boş yerə yaratdığımızı və şübhəsiz, sizin yalnız və yalnız Bizə döndərilməyəcəyinizimi sandınız?
¹¹⁶Bax budur, gerçək sahib, idarəçi Allah, ucalardan ucadır. Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. O, hörmətli olan və ən böyük idarəçilik məqamının Rəbbidir. (Möminlər/115, 116)
^56,57Mən bilmədiyiniz və bildiyiniz, gəlmiş keçmiş hər kəsi yalnız və yalnız, Mənə qulluq etsinlər deyə, yaratdım. Mən onlardan hər hansı bir ruzi istəmirəm. Mən onların Məni yedirtmələrini də istəmirəm. (Zəriyət/56, 57)

Kainatın, çox erkən dövrlərdə mükəmməl axan bir maye halında olduğu 2010-cu ildə edilən CERN (ALICE) təcrübəsi ilə göstərildi. Bu mayenin istiliyi trilyon dərəcə idi. Yer kürəsinin içinin hələ də maye halda olması da bu möcüzəni göstərir.

Kainatın yaradılma müddəti olaraq bildirilən “altı gün”, Qaf surəsinin təhlilində açıqladığımız kimi, “altı mərhələ”, “altı dövr”, “altı etap” mənalarına gəlir:

Altı Gün: Altı Dövr. اليوم [yevm] sözü, dilimizə “gün” olaraq çevrilə bildiyi kimi, “dövr” olaraq da çevrilə bilir. Çünki ərəb dilində yevm sözü həm “gündüz və gecədən ibarət olan 24 saatlıq bir dövr [gün]” mənasına, həm də ümumi olaraq “dövr [hansı müddət olursa, olsun, zamandan bir müddət]” mənasına gəlir. Belə ki, Səcdə/5-də 1.000 illik bir yevm-dən, Məaric/4-də isə 50.000 illik bir yevm-dən bəhs edilərək, yevm sözünün müəyyən bir ölçüdəki “dövr”ü deyil, ümumi mənada bir “dövr”ü ifadə etdiyi Quran tərəfindən də təsdiq edilmişdir.

Bu mövzu Qaf surəsinin təhlilində təfərrüatlı olaraq işləndiyi üçün bu qədəri ilə kifayətlənir, əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət bilirik.

Bu və bundan əvvəlki ayələrdən inkarçıların belə düşündüyü anlaşılır: “Əgər günah edənlər cəzalandırılacaq olsaydı, biz cəzalandırılardıq. Biz cəzalandırılmadığımıza görə, cəzalandırılma deyə bir şey də yoxdur”. Əzabın gecikməsindən cəsarətlənən inkarçılar, daha da irəli gedərək: “Əzabı həbs edən nədir ki, tutmasın, buraxsın da gəlsin” – deyərək bir də təkəbbürlənirlər:

⁶⁶Sənin qövmün isə əzabın/Quranın/ayələrin yaxşıca açıqlanması, haqq olmasına baxmayaraq, onu yalan saydı. De ki: “Mən sizin üzərinizdə, işləri müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən”/vəkil deyiləm. ⁶⁷Hər əhəmiyyətli xəbərin qərarlaşdırılmış bir zamanı vardır, siz də yaxında biləcəksiniz. (Ənam/66, 67)
³²Bir vaxt da onlar: “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/gerçəyin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver” – demişdilər. (Ənfal/32)

Və Yunus/50, Nəml/70, 72, Ənkəbud/53, 54.

Yuxarıdakı ayələrdən göründüyü kimi, inkarçıların təkəbbürləri qarşısında Rəbbimiz yenə onları xəbərdar etməyə davam edir. Bu rəftarlarının davam etməsi halında əzabın mütləq gerçəkləşəcəyini bildirən bu xəbərdarlıqlar başqa ayələrdə də edilmişdir:

^24,25Sonunda onu vadilərinə doğru gələn geniş bir bulud halında gördüklərində: “Hə, bax budur! Bu, bizə yağış gətirəcək bir buluddur!” – dedilər. Xeyr, əksinə o, tezləşdirməyə çalışdığınız şeyin məhz özüdür! Rəbbinin əmri ilə hər şeyi yerlə bir edən, içində acıqlı bir əzab olan külək… Sonunda, o hala gəldilər ki, mənzillərındən başqa heç bir şey görünmürdü. Biz günahkarlar qövmünü bax budur, belə cəzalandırırıq. (Əhqaf/24, 25)
⁷⁶Ey İbrahim! Bundan əl çək. Şübhəsiz ki, Rəbbinin əmri qəti olaraq gəldi və heç şübhəsiz ki, onlar… Onlara geri çevrilməsi mümkün olmayan bir əzab gələcəkdir. (Hud/76)

Ayədəki “ الامّة Ümmət” Sözü. “Ümmət” sözünün “liderləri olan cəmiyyət” demək olduğu əvvəl bir neçə dəfə açıqlanıbdır. Belə ki, Quran üzərinə araşdırma edənlərin bir çoxu, “ümmət”i, sözün mənasını nəzərə almadan, məcburən “sayı müəyyən bir vaxta və bilinən bir zamana qədər” şəklində mənalandırmışdılar. Biz isə “ümmət”in söz mənası ilə dəyərləndirilməsinin daha düzgün olması görüşündəyik.

⁴⁵Və o iki nəfərdən xilas olmuş olan adam, iş işdən keçdikdən sonra, xatırlayaraq dedi ki: “Mən sizə o görüntünün, qəti olaraq nəyi ifadə etdiyini xəbər verərəm, dərhal məni göndərin”. (Yusuf/45)

^9–11Və əgər, səbr edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərin, bax budur, bunlar özləri üçün bağışlanma və böyük mükafat olanlardır, onlardan başqa bütün insanlara, tərəfimizdən bir mərhəmət daddırıb, sonra da onu özündən çəkib alsaq, şübhəsiz ki, o, ümidsizliyə düşər, çox nankor olar. Və əgər, özünə toxunan bədbəxtlikdən sonra, ona xoşbəxtliyi daddırsaq, əlbəttə: “Pisliklər məndən getdi” – deyər. Və şübhəsiz ki, o, ərköyündür, lovğadır.

Bu ayələrdə, yetkinləşməmiş insanın xarakterindəki ümidsizlik, inancsızlıq, nankorluq, harınlıq, təkəbbürlənmək kimi zəifliklərə diqqət çəkilir, bu neqativ xüsusiyyətlərin ancaq səbr edib salihatı işləyən iman sahibləri tərəfindən tərbiyə edilə biləcəyi ismarıcı verilir.

İnsanın xarakterindəki zəifliklər haqqında başqa ayələr də vardır:

^15,16İnsana gəlincə… Rəbbi onu nə vaxt ki, sınayaraq üstün qılar və nemətlər verirsə: “Rəbbim məni üstün qıldı” – deyər. Amma nə zaman ki, sınayaraq ruzisini azaldırsa: “Rəbbim məni alçaltdı” – deyər. (Fəcr/15, 16)
^19–21Şübhəsiz, insan zəif və qərarsız yaradılmışdır; özünə pislik toxundumu sızıldayır. Özünə xeyir toxunduqda/özü imkanlı olduğunda isə kiçik bir köməyi belə əsirgəyər.
²²Ancaq “salaatçılar” bundan istisnadır. (Məaric/19-22)

Peyğəmbərimizin elçilik vəzifəsini hansı şərtlərdə həyata keçirdiyini bildirən bu ayə, onun inkarçıların sataşmalarından və ətrafındakılara zərər vermələrindən dolayı çox narahat olduğunu göstərir. İnkarçıların təzyiqləri elə ölçülərə çatıbmış ki, Peyğəmbərimizin könlündə ətrafındakıların təsiriylə və ya öz düşüncələrinin nəticəsi olaraq, kafirlərin üzərinə bu qədər gedilib, bütlərinin bu şəkildə yıxılmamalı olması yolunda bir qənaət hasıl olmuşdur. Bu da ürəyinə böyük bir sıxıntı verir. Rəbbimiz isə elçisinə ən kiçik bir tərəddüdə qapılmadan, aldığı ismarıcı yaymağa davam etməsini, cavab yetirəməyəcəyi və ya lağa qoyulacağı qorxusuyla dayanmamasını əmr edir və “Sən yalnız və yalnız bir xəbərdarlıqçısan” deyərək, ona cəsarət və dəstək verir.

Peyğəmbərimizin içində qaldığı bu çətin vəziyyət başqa ayələrdə (Nisa/153, Yunus/15, Ənam/50, Furqan/7, 8, Hicr/97-99, Furqan/10, İsra/90-93) də dilə gətirilmişdir.

¹³Əslində onlar: “Onu özü uydurdu” – deyirlər. De ki: “Elə isə, əgər doğrulardansınızsa, uydurma olaraq da olsa, buna bənzər on surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından gücünüzün çatdığı insanları da çağırın”.

Bu ayə də yenə “Quranı özü uydurdu” deyən inkarçılara bir meydan oxumaqdır. Quranın Allah kəlamı olduğunu vurğulayan bu meydan oxumaq başqa ayələrdə (Bəqərə/23, Yunus/37, 38, İsra/88, Tur/33, 34) də edilir.

³⁵Ya da: “Onu uydurdu” – deyirlər. De ki: “Əgər onu mən uydurdumsa vəbalı mənim üzərimədir. Mənsə, sizin işlədiyiniz günahlardan uzağam”.

Rəbbimiz burada bütün inananlara xitab edir və inkarçıların bundan əvvəlki ayədə edilən meydan oxumağa cavab verməmələri halında, möminlərə, inkarçılardan artıq təslim olmalarını istəmələrini əmr edir.

¹⁶Bax budur, onlar, özləri üçün, axirətdə atəşdən başqa bir şey olmayanlardır. Etdikləri də orada boşa getmişdir. Etdikləri şeylər də yox olub, getməyə məhkumdur.

Bu ayələrdə Rəbbimiz, dünya həyatını və bəzəyini özlərinə məqsəd etmiş və ömürlərini bu qazanclara həsr etmiş dünyapərəstləri xəbərdar edir və onların axirətdə atəşdən başqa bir şeyləri olmayacağını açıqlayır. Allahın bu qaydasından sadəcə bu ayədə deyil, başqa ayələrdə də bəhs edilmişdir. Belə ki, bəzi qıt düşüncəlilər bu qaydanın özünü qavrayamadıqları üçün səhv başa düşür, etdikləri bir qisim yaxşılıqlara görə Allahın özlərini mal, məqam, rifah ilə sevindirdiyini sanırlar. Belə sandıqları üçün də dünya qazanclarını əldə etmək üçün göstərdikləri cəhdlərlə boş yerə öyünüb dururlar. Əslində isə Rəbbimiz bu şəxslərin yanlış və boş dəyərləndirmələrini rədd edir və əməllərin ancaq iman ilə birlikdə olması halında dəyərli olacağına işarə edir.

Edilən işləri dəyərli qılacaq əsl səbəb bu əməllərin keçici dünya üçün deyil, həqiqi axirət yurdu üçün edilmiş olmasıdır:

⁵⁴Sən indi onları bir zamana qədər azğınlıqları ilə baş-başa burax!
^55,56Onlar onları xeyirlərdə yarışdıraq deyə, özlərinə maldan və oğullardan bir şeylər verməkdə olduğumuzumu sanırlar? Tam əksinə, işin fərqinə vara bilmirlər. (Möminlər/54-56)
¹⁸Hər kim tələm-tələsik keçən dünyanı istəyərsə, istədiyimiz insana dilədiyimiz şeyi tezləşdirərik. Sonra onun üçün cəhənnəmi hazırlayarıq, qınanmış və qovulmuş olaraq oraya girər. ¹⁹Kim də axirəti istəyərsə və mömin olaraq axirətə yaraşan bir cəhd ilə, axirət üçün çalışarsa, bax budur, elələrinin çalışmalarının qarşılığı verilər. ²⁰Hamısına – dünyanı istəyənlərə və axirəti istəyənlərə Rəbbinin ehsanından verərik. Rəbbinin ehsanı məhdud deyildir.
²¹Onların bir qismini başqa bir qismi üzərində üstün etdiyimizə bir bax! Əlbəttə, axirət dərəcələr və üstünlük baxımından da daha böyükdür. (İsra/18-21)
²⁰Hər kim Axirət əkinini istəyərsə, Biz onun əkinində, onun üçün artdırarıq. Və hər kim dünya tarlasını istəyərsə ona da ondan verərik. Və onun üçün Axirətdə heç bir nəsib yoxdur. (Şura/20)

Və Tövbə/58, Nəhl/67, Ənam/41, Bəqərə/186, 200-202, Qasas/76, 77, Al-i İmran/145.

Bu ayədə, keçici dünya mənfəətləri naminə Quranın ismarıcını rədd edən dünyapərəstlər ilə bələdçiyə [Kitab və elçiyə] uyanlar arasında bir müqayisə edilir və hansı fraksiyadan olursa olsun, inkarçı dünyapərəstlərin sonunun atəş olacağı elan edilir.

Ayədə qıt ağıllı dünyapərəstlər ilə müqayisə edilən düzgün örnək, öz varlığında və bütün kainat nizamında Allahın birliyinə və Axirətə dair apaçıq dəlillər görənlərdir.

“Özündən əvvəl bir rəhbər və rəhmət olaraq Musanın kitabı olan kimsə kimidirmi?” ifadəsiylə də Əhli-Kitabdan inanmış olanlara işarə edilir:

^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”.(Əraf/156, 157)

Bu müqayisəli xəbərdarlıqları başqa ayələrdə də görmək olar:

⁹Ya da gecə saatlarında qalxan, boyun əyib təslimiyyət göstərərək, dikələrək, Axirətdən çəkinərək, daima hörmətdə duran və Rəbbinin mərhəmətini uman o insan, belə etməyən kimidirmi? De ki: “Heç bilən insanlar və bilməyən insanlar eyni olurmu?” Qətiliklə, sadəcə təmiz ağıl/sağlam düşüncə sahibi olanlar, öyüd alırlar/lazım olduğu kimi düşünürlər. (Zümər/9)

Rəbbimiz inkarçıların atəşə girərkən nə söyləyəcəklərini və onları necə bir atəşin gözlədiyini də xəbər vermişdir:

¹⁰Və onlar deyərlər ki: “Əgər biz dinləmiş olsaydıq, yaxud ağılla hərəkət etmiş olsaydıq, bu çılğın atəşin əhli içində olmazdıq”. (Mülk/10)
⁸⁸Küfr edən və Allah yolundan döndərən bu insanlar… Biz etdikləri pozğunçuluğa görə onlara əzab üstünə əzab artdırdıq. (Nəhl/88)
^97,98Və Allah kimə bələdçi olarsa… Bax budur, o doğru yolu tapmış olandır. Kimi də azdırarsa, artıq bunlar üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən heç bir köməkçi, qoruyucu, yol göstərici yaxın kimsə tapa bilməzsən. Və Biz onları qiyamət günü kor, lal və kar olduqları halda, üzüstə toplayacağıq. Onların girəcəkləri yer cəhənnəmdir. O zaman ki, cəhənnəm bitdi, onlara atəşi artdırarıq. Bax budur, bu onların ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi ört-basdır etdikləri və: “Bizlər, bir yığın sümük və ovalanmış toz olduğumuz zamanmı, biz yeni bir yaradılışla mütləq dirildilmişmi olacağıq?” – dediklərinə görə, onların cəzasıdır. (İsra/97, 98)

Ayənin sonunda elçidən vəzifəsini şübhə duymadan, sağlam düşüncə ilə davam etməsi istənir:

⁸Onun üçün, pis əməli özünə bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən insanmı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırar, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə/kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz ki, Allah onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir. (Fatir/8)

^18,19Və bir yalanı Allaha iftira edəndən daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Onlar öz Rəbbinin hüzuruna gətiriləcək və şahidlər deyəcəklər: “Bunlar Rəbbinə qarşı yalan danışanlardır”. Xəbəriniz olsun! Allahın kənarlaşdırması/mərhəmətindən məhrum etməsi, Allah yolundan döndərməyə çalışan və o yolu əyri-üyrü etmək istəyən və axirətə də inanmayanların məhz özləri olan bu səhv/öz zərərlərinə iş edən insanların üzərinədir.

Bu ayələrdə, yer üzündəki ən böyük zalımların Allah adından yalan uyduranlar və əyri-üyrü göstərməklə insanları Allah yolundan uzaqlaşdıranlar olduğu, Allahın lənətlədiyi [rəhmətindən uzaq tutduğu] bu zalımlar tərəfindən uydurulan yalanların qiyamət günü üzlərinə vurulacağı, beləliklə də, onların orada rüsvayçılıq əzabıyla da əzablandırılacaqları bildirilir.

⁷³And olsun ki, Biz Səmud qövmünə də qardaşları Salehi elçi olaraq göndərdik. O dedi ki: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir tanrı yoxdur. Sizə Rəbbinizdən açıq bir sübut gəldi. Bax budur, bu, Allahın dəvəsi/sosial yardım və dəstək qaydası sizin üçün bir ayədir! Buraxın onu Allahın yaratdığı yer üzündə yesin, qətiyyən ona pislik etməyin, yoxsa sizi acıqlı bir əzab yaxalayar.
⁷⁴Və düşünün ki, Addan sonra sizi xəlifələr etdi. Və yer üzündə sizi yerləşdirdi: Onun düzənliklərində saraylar tikirsiniz, dağlarını evlər düzəltmək üçün yonursunuz. Elə isə Allahın nemətlərini xatırlayın və yer üzündə qarışıqlıq salanlar olaraq həddinizi aşmayın”. (Əraf/73, 74)

Quranda “Allaha qarşı yalan uydurma” olaraq tərif edilən cürüm (günah), Onun halal dediyinə haram, haram dediyinə halal demək və haqq olaraq göndərdiyi Kitabı Onun göndərmədiyini söyləmək şəklindəki yanlış rəftar və davranışlardır.

Bu yanlış rəftar və davranışlardan başqa ayələrdə də bəhs edilmişdir:

¹¹⁶Və öz dillərinizin yalan vəsf etməsi ilə Allaha yalan uydurmaq üçün: “Bu halaldır, bu haramdır” – deməyin. Şübhəsiz, Allaha yalan uyduran insanlar nicat tapmazlar. (Nəhl/116)
⁷⁹Artıq vay halına o insanların ki, öz əlləri ilə kitab yazarlar və sonra bir az paraya satmaq üçün: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Artıq o əlləri ilə yazdıqları üzündən onların vay halına! O qazandıqları şeylər üzündən onların vay halına! (Bəqərə/79)
⁷⁸Və Kitab Əhlindən bəzi söz və qaydaları, kitabdan olmamasına baxmayaraq, siz onu kitabdan sanasınız deyə, dillərini kitaba doğru əyib, bükən ağılsız, sərsəri bir qrup vardır. O, Allah qatından olmadığı halda: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Özləri bilə-bilə Allah haqqında yalan da söyləyərlər. (Al-i İmran/78)

Bu mövzuda həmçinin Ənam/21, 93, 144, 157, Əraf/37, Yunus/17, Ənkəbud/68, Saff/7 ayələrinə də baxıla bilər.

Rəbbimizin insanları sınaması öyrətmək üçün deyil, dünya və axirətə şahid əmələ gətirmək üçündür ki, kimsə öz haqqındakı qərara etiraz edə bilməsin. Eynilə məktəblərdəki müəllimlərin şagirdlərini imtahan etmək məqsədinin, tələbələrdən öyrənmək olmayıb, imtahana girən şagirdlərin vəziyyətinin, səviyyəsinin müəyyən edilməsi, şahidləndirilməsində olduğu kimi.

Qiyamət günündə insanlar üçün öz nəfsi, yaxınları, cəmiyyəti, elçilər və vəhylər şahidlik edəcəkdir.

Bu mövzuyla əlaqədar bu ayələrə də baxıla bilər.

Bəqərə/143, Həcc 78, Fəcr/21-23, Nisa/41, 159, Nəhl /84, 89, Qaf/21, Mömin/51, Hud/18, 19, Qasas/ 75, Fussilət /20-22, Nur/24, Ya Sin/65, Furqan/30, Maidə/116-118.

Bu ayə qrupunda, 18, 19-cü ayələrdə “zalımların ən zalımı” olaraq xarakterizə edilmiş olanların aqibətləri açıqlanır. Dünyada ikən vəhyi eşitməyə dözə bilməyən bu zalımların qəbul etdiyi sözdə ilahlar, axirətdə onlardan uzaqlaşıb yox olacaqlar, beləliklə də axirətdə ən böyük ziyana uğrayanlar da onlar olacaqlar.

⁶İnsanlar bir araya toplandığı zaman da sitayiş etdikləri kimsələr onlara düşmən oldular. Və onlara sitayiş olunmasını qəbul etməyənlər idilər. (Əhqaf/6)
⁴¹Hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur? (Nisa/41)
⁸²Tam yəqinliklə bilin ki, onların düşündüyü kimi deyil! O qəbul etdikləri tanrılar, onların qulluqlarını qəbul etməyəcəklər və əleyhlərinə dönüb qarşı çıxacaqlar.
⁸³Görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz, Biz şeytanları kafirlərin üzərinə göndərdik. Onları qızışdırdıqca qızışdırırlar. (Məryəm/82, 83)
²⁵Və İbrahim dedi ki: “Siz, sırf dünya həyatında aranızdakı sevgi üçün Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlər qəbul etdiniz. Sonra Qiyamət günü biriniz digərinizi tanımayacaq, biriniz digərinizi kənarlaşdırıb gözdən çıxaracaqdır. Çatacağınız yer də cəhənnəmdir. Və sizin üçün köməkçilər də yoxdur”. (Ənkəbud/25)
^165,166İnsanlardan bəzisi də Allahın yaratdıqlarından bəzi taylar tutan kəslərdir. Onları Allahı sevər kimi sevirlər. Halbuki, iman edənlər Allaha sevgi sarıdan daha qüvvətlidir. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər əzabı görəcəkləri zaman… Özlərinə uyulan insanlar əzabı görərək, özlərinə uyanlardan qaçıb uzaqlaşdıqlarını, əzabı gördükləri və özləri ilə bağlar kəsildiyi zaman qüvvətin Allaha aid olduğunu və Allahın əzabının həqiqətən çox şiddətli olduğunu kaş ki, görsəydilər. (Bəqərə/165, 166)

Zalımların kimliyi açıqlandıqdan və aqibətləri bildirildikdən sonra, bu ayədə də inanan və salihatı işləyənlərin cənnət həyatında əzabdan və sıxıntıdan uzaq olacaqları, ürək açan, xoşbəxtlik verən bir tablo şəklində təqdim edilir. “Zalımlar” ilə “iman əhli”nin qarşılaşacaqları axirət tablolarının ard-arda verilməsi, Quranda çox işlədilən “əksliklərlə anlatma” üsulunun örnəklərindən biridir. Bir-birinə zidd faktların ard-arda, sıralanaraq anladıldığı bu üsul, həm bəhs edilən faktların müqayisə edilmələrini asanlaşdırır, həm də insanın qorxu və ümid arasında gedib-gələn daxili aləminə daha dərindən təsir edər.

²⁴Bu iki qrupun örnəyi, kor və kar ilə görən və eşidən kimidir. Bunlar örnək olaraq heç eyni olarlarmı? Hələ də düşünməyəcəksinizmi/öyüd almayacaqsınızmı?

18-23-cü ayələrdə bəhs edilən zalımlar ilə iman edib salihatı işləmiş olanlar, bu ayədə “Bunlar örnək olaraq heç eyni olarlarmı?” sualı ilə qarşılaşdırılır.

Bu sual əslində cavabı bəlli olan bir sualdur. İnanışları və yaşayışları bir-birinə bənzəməyən bu iki qrupun əlbəttə ki, bir-birindən fərqli aqibətləri olacaqdır. Allahın ayələrini görməyib elçiyə qulaq asmayanlar, öz-özlərini kor və kar vəziyyətinə gətirərək, bu aşağılıq hallarına yaraşan bir aqibətlə qarşılaşacaqlar. İnananlar isə kor və kar bir insan ilə görən və eşidən bir insan arasındakı fərq qədər açıq bir səbəblə yaxşı və gözəl bir aqibətə nail olacaqlar.

Ayənin sonundakı “Hələ düşünməyəcəksinizmi/öyüd almayacaqsınızmı?” sualı, “Bunlarla digərlərini bir-birindən ayıra bilmirsinizmi?” mənasına gələn xəbərdarlıqedici bir sualdır.

Rəbbimizin əkslikləri işlədərək dilə gətirdiyi bu fərq başqa ayələrdə də vurğulanmışdır:

²⁰Atəşin əhli və cənnətin əhli eyni olmaz. Cənnət əhli xilas olanların məhz özləridir. (Həşr/20)
^19–21Kor ilə görən, qaranlıqlar ilə aydınlıq və kölgə ilə istilik eyni olmaz.
²²Ölülərlə dirilər də eyni olmaz. Şübhəsiz ki, Allah hər dilədiyinə/diləyənə eşitdirir. Sən isə qəbirlərdəki insanlara eşitdirə bilməzsən. ²³Sən ancaq bir xəbərdar edənsən.
²⁴Şübhəsiz ki, Biz səni haqq ilə bir müjdəçi, bir xəbərdar edən olaraq göndərdik/elçi etdik. Hər ümmətin də içində bir xəbərdar edən, tam yəqinliklə bilin ki, gəlib keçmişdir. ²⁵Və onlar səni yalan sayarlarsa, heç şübhəsiz, onlardan əvvəlki insanlar da yalan saymışdılar. Elçilər onlara açıq-aşkar dəlillərlə, səhifələrlə və aydınladıcı kitablarla gəlmişdilər. ²⁶Sonra Mən kafirləri tutub, yaxaladım. İndi Məni tanımamaq/tanıtmamağa cəhd etmək necə oldu? (Fatir/19-26)

^25,26Və and olsun ki, Nuhu da qövmünə elçi olaraq göndərdik: “Həqiqətən mən, sizin üçün açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm. Allahdan başqasına qulluq etməyin! Mən sizin haqqınızda acı bir günün əzabından qorxuram”.

^28–31Nuh: “Ey qövmüm! Heç düşündünüzmü, mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir dəlil üzərindəyəmsə və O mənə Öz tərəfindən bir mərhəmət bəxş etmiş və bu da sizdən gizlin tutulmuşsa?! Biz, siz ondan xoşlanmadığınız halda, sizi ona məcbur edərikmi?” ²⁹Və: “Ey qövmüm! Mən sizdən hər hansı bir mal istəmirəm. Mənim ödənişim ancaq Allaha aiddir. Və mən iman edənləri qovacaq da deyiləm. Onlar əlbəttə, Rəbbinə qovuşacaqlar. Lakin, mən sizi, cahillik edən bir cəmiyyət olaraq görürəm”. ³⁰Və: “Ey qövmüm! Mən onları qovsam, məni Allahdan kim qoruyacaq? Yaxşı, siz heç düşünməzsinizmi? ³¹Və mən sizə: “Allahın xəzinələri mənim yanımdadır” – demirəm. Və mən görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilmirəm. Mən sizə: “Mən bir mələyəm” – də demirəm. O sizin özünüzə görə, xor gördükləriniz haqqında: “Allah onlara heç bir xeyir verməz də demirəm. Allah onların içlərindəkini ən yaxşı biləndir. Bax budur, əsil o zaman mən, tam yəqinliklə bilin ki, səhv/öz zərərinə iş edənlərdən olaram” – ²⁸dedi.

³²Onlar dedilər ki: “Ey Nuh! Bizimlə didişməyə davam etdin və mübarizəmizi artırdın. Haydı, artıq doğrulardansansa, bizi təhdid etdiyin bu əzabı bizə gətir!”

^33,34Nuh: “Onu sizə ancaq diləyərsə, Allah gətirər. Və siz Onu aciz edənlər deyilsiniz. Mən sizə öyüd vermək istəmiş olsam da, əgər Allah sizi azdırmağı murad edirsə, mənim öyüdümün sizə bir faydası olmaz. O, sizin Rəbbinizdir və ancaq Ona döndəriləcəksiniz” – dedi.

^36,37Və Nuha vəhy olundu: “Tam əmin olun ki, qövmündən iman edənlərdən başqa, artıq kimsə iman etməyəcəkdir. Onun üçün onların etdikləri şeylərə kədərlənmə. Və Bizim nəzarətimiz altında və vəhyimizə görə gəmilər düzəlt. Şərik qoşmaqla səhv/öz zərərlərinə iş edənlər haqqında da Mənə müraciət etmə. Tam yəqinliklə bilin ki, onlar suda mütləq boğulacaqlar”.

^38,39Və o, gəmiləri düzəldirdi, qövmündən bəzi öndə gedənlər, onun yanına hər gəldiyində, onunla məsxərə edirdilər. Nuh dedi ki: “Bizə məsxərə edirsiniz, biz də sizin eyni ilə bizə etdiyiniz məsxərə kimi sizə məsxərə edəcəyik”. Artıq o alçaldıcı əzabın kimə gələcəyini və o daimi əzabın kimin üstünə enəcəyini qarşıda biləcəksiniz”.

⁴¹Və Nuh dedi ki: “İçərisinə minin, onların axışı da, duruşu da Allah adındandır. Tam yəqinliklə bilin ki, Rəbbim həqiqətən çox bağışlayan, çox mərhəmətlidir”.

⁴⁵Və Nuh Rəbbinə səslənərək dedi ki: “Rəbbim! Oğlum mənim əhlimdəndir. Sənin vədin də, əlbəttə, haqdır. Və Sən, hakimlərin ən hakimisən”.

Qeyd:

35-ci ayə, texniki və məna biliyinə görə 14-cü ayədən sonra tərtib edilmişdir.

Nuh əhvalatı yuxarıdakı ayələrdən başqa Əraf, Yunus, Şüəra və Nuh surələrində də yer alaraq, əslində tamamilə açıqdır və hər hansı bir izaha ehtiyacı yoxdur. Bununla yanaşı, əhvalatın Kitab-i Müqəddəsdə anladılan şəklini də verib, bəhs etdiyimiz ayələrdəki bəzi məqamlar üzərində durmağı faydalı hesab edirik.

Tufan və Nuh Peyğəmbər faktı Kitab-i Müqəddəsin Təkvin/6, 7, 8-ci Bablarda təfərrüatlı olaraq yer alır.

Hər cəmiyyətdə olduğu kimi, Nuh qövmündə də doğruların qarşısına çıxanlar cəmiyyətin öndə gedənləridir. Bunun tarixdə həmişə belə olduğunu Rəbbimiz belə bildirmişdir:

²³Və bax budur, belə! Biz səndən öncə də, hansı şəhərə bir xəbərdaredici göndərmişiksə, qətiliklə oranın öyünən, imkanlı insanları: “Şübhəsiz, biz atalarımızı bir başçılı cəmiyyət olaraq gördük. Biz də qətiliklə onların izlərinə uyanlarıq” – demişdilər. (Zühruf/23)

Qövmün öndə gedən inkarçıları nəsəb və ehtişamlarına güvənərək, Nuh Peyğəmbərdən “dayaz düşüncəli aşağı təbəqədən” olaraq xarakterizə etdikləri adamları yanından qovmasını istəyirlər ki, eyni tələb Məkkə öndə gedənləri tərəfindən Peyğəmbərimizə də edilmiş, onlar da zəif adamlarla eyni məclisdə oturmaq istəməmişdilər.

Məkkəli imkanlılarının bu cəhdləri qarşısında Rəbbimiz də Peyğəmbərimizə bu təlimatları vermişdir:

⁵²Və Allahın rizasını diləyərək səhər-axşam/həmişə dua edən insanları qovma! Onların hesabından sənə heç bir məsuliyyət yoxdur, sənin hesabından da onlara heç bir şey yoxdur. Əgər onları qovarsansa, səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarsan!
⁵³Və Biz: “Allah, aramızdan bunlaramı yaxşılıq etdi?!” – desinlər deyə, onlardan bəzisini bəzisi ilə belə atəşlərə sürüklədik, imtahan etdik. Allah, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənləri daha yaxşı bilən deyildirmi? (Ənam/52, 53)
²⁸Və özünü, həmişəlik olaraq Rəbbinin razılığını istəyərək, Rəbbinə yalvaran insanlarla birlikdə, səbirli biri et. Fani dünya həyatının bəzəyini istəyərək, onlardan gözlərini ayırma. Həmçinin sən Bizim anılmamızdan qəlbini laqeyd/biganə qıldığımız, boş/dünyəvi arzusuna uymuş, həmçinin işi-gücü həddini aşmaq olan kimsəyə uyma. (Kəhf/28)

40-cı ayədə keçən “soba/təndir qaynadığı zaman” təbiri əzabın yaxınlaşdığını bildirən təmsili bir ifadədir. Bu ifadənin ərəblərin döyüşün qızışma anı üçün işlətdikləri “soba/təndir isindi, qızdı” təbirinə çox böyük bənzərliyi var.

Rəbbimizin Nuh Peyğəmbərə verdiyi təlimat içində yer alan “və əleyhlərində hökm verilmiş olanlardan başqa ailəni” ifadəsi göstərir ki, Nuh Peyğəmbərin ailəsində də inkarları ucbatından cəzalandırılmasına qərar verilmiş olanlar var idi. Sonrakı ayələrdə, bunlardan birinin Nuh Peyğəmbərin oğlu, digərinin isə xanımı (Təhrim/10) olduğu açıqlanır.

Rəbbimizin gəmiyə minənlərin “çox az” olduğunu söyləməsinə və sayları haqqında bir məlumat verməməsinə baxmayaraq, rəvayətlərdə bunların neçə nəfər olduqları, adları ilə birlikdə yer alır:

İbn Abbas [r.a] deyir ki, Hz. Nuhun qövmündən səksən nəfər iman etmişdi. Bunların üç nəfəri oğlu idi: Sam, Ham və Yafəs. Bunlarla birlikdə üç də gəlini iman etmişdi. Bunlar gəmidən çıxdıqlarında bu gün Mosul tərəflərində “Qaryetu’s-Səmain” [səksən adamın qəsəbəsi] deyə bilinən bir qəsəbə inşa etdilər. Xəbərdə nəql edildiyinə görə, gəmidə səksən nəfər var idi. Bunlar arasında Hz. Nuh ilə boğularaq cəzalandırılanlardan başqa bir xanımı, üç oğlu və bunların zövcələri də vardı. Katade, əl-Hakem b. Uyeynə, İbn Cüreyc və Muhəmməd b. Kabın görüşü də budur. Ham gəmidə ikən xanımına yaxınlaşdı. Bundan sonra Hz. Nuh da Uca Allaha nütfəsini dəyişikliyə uğratması üçün dua etdi, beləliklə qaralar ondan doğulmuş oldu. Ata deyirdi ki, Nuh [əs], Hama: Övladlarının saçları qulaqlarından aşağıya enməsin, harada olarlarsa, Sam və Yafəsin övladlarına kölə olsunlar, deyə qarğış etdi.

Əl-Ameş: “[gəmidəkilər] Yeddi nəfər idilər. Nuh, üç oğlu və üç gəlini” – deyərək Nuhun xanımını saymamışdır.

İbn İshak dedi ki: Xanımlarından başqa on nəfər idilər. Nuh, oğulları Sam, Ham və Yafəs ilə ona iman etmiş altı nəfər ilə bunların hamısının xanımları”. [4]

41-ci ayədəki “onun axması da, durması da Allah adındandır” ifadəsi, meydana gələn hadisələrin həmişə Allahın müdaxiləsi ilə inkişaf etdiyi, hər hansı bir qarışıqlıqdan bəhs edilmədiyi mənasındadır. Bu vəziyyət əhvalatın anladıldığı digər ayələrdə (Möminlər/28, 29, Zühruf/12-14, Zümər/67, Əraf/167, Rad/6, Haqqa/11, 12, Qəmər/13-15) də qeyd edilmişdir.

42-ci ayədəki “كالجبال kəlcibali (dağlar kimi)” ifadəsinin başındakı bənzətmə ədatı olan “ك Kə”nin mütəalliyi (bağlayıcısı), “ موج məvc (dalgalar)” sözünün mahzuf sifəti qəbul edilən “كائنةال əlkainəti” deyil, ayədəki açıq şəkildə ifadə edilən “تجرى təcri (axıb getmə)” felidir. Buna görə məna, “dağlar kimi dalğalar” demək olmayıb, “sallar, dağlar kimi; sapsağlam, yıxılmadan, qırılmadan dalğaların içində axıb gedirdi” demək olur. Əslində elə dalgaların dağlar kimi olması məntiqi və fiziki olaraq da mümkün deyildir.

Ayədəki “dağlar kimi” ifadəsi, Nuhun sallarının sağlamlığını xarakterizə edir. Necə ki, Nuhun oğlu da “dağa sığınacağam” deyərkən, özünün də sağlam, etibarlı bir yerdə özünü zəmanətə alacağını demək istəyir.

Bəzi qaynaqlarda Nuh Peyğəmbərin gəmiyə minməyən inkarçı oğlunun “Yam” adındakı dördüncü oğlu olduğu irəli sürülmüşdür.

Mevdudi, Tufanın bitdiyini və gəminin Cudi üzərinə oturduğunu anladan bu ayə haqqında bəzi araşdırmalar etdikdən sonra aşağıdakı fikirləri demişdir:

Qurana görə, gəmi, Şərqi Anadoluda qədimdən Cəzirə-i İbn–i Ömər olaraq anılan bölgənin şimal-şərqində olan Cudi Dağının üzərinə oturmuşdur. Lakin Kitab-i Müqəddəsə görə gəminin oturduğu yer Ararat [Ağrı] dağıdır. Qədim tarixlər də gəminin oturduğu yerin Cudi Dağı olduğunu təsdiq edirlər. Söz gəlişi e.ə. 250-ci illərdə yaşamış olan Babil şəhərinin dini lideri Berasus, Keldanilərlə əlaqədar tarixində Hz. Nuhun gəmisinin Cudi Dağı üzərinə oturduğunu söyləyir. Aristotelin tələbəsi Abydenus isə eyni rəvayəti təsdiq etməklə qalmır, eyni zamanda öz çağındakı bir çox İraqlının gəminin parçalarına sahib olduqlarını, bu parçaları batırdıqları, suları da xəstələrə şəfalı su olaraq içirdiklərini yazır.

İndi məsələni yenidən nəzərdən keçirək: Burada zikr edilən tufan bütün yer üzünü qapladımı, yoxsa yalnız və yalnız Hz. Nuhun [ə.s] bölgəsinimi içinə aldı? Bu, indiyədək açıq qalmış bir sualdur. Kitab-i Müqəddəsə və İsrailiyyata baxarsınısa, tufan ərz səviyyəsində olmuşdu. (Təkvin 7: 18–24) Lakin Quran bu mövzuda sükut edir. Əslində tufandan sağ qalanları bütün insanlığın sələfləri olaraq zikr edir, lakin bu, daşqının dünya səviyyəli olduğunu düşünməyə heç də əsas vermir. Bu məsələyə belə bir açıqlama gətirilə bilər: Tarixin o dövründə yer üzünün yerləşmə bölgəsi yalnız Hz. Nuhun [ə.s] yaşadığı bölgə idi və tufandan sonra sağ qalan nəsillər tədricən yer üzünün digər bölgələrinə yayıldılar. Bu nəzəriyyəni iki məsələ dəstəkləyir. Birinci olaraq, Dəclə və Fərat bölgəsində böyük bir tufanın meydana gəldiyi barədə tarixi ənənələrin, arxeoloji tapıntıların və geoloji sübutların təsdiq etdiyi qəti dəlillərdən bəhs edilir. Buna qarşılıq yer üzünün digər bölgələrində tufanın dünya ölçüsündə olduğunu sübut edə biləcək hər hansı bir dəlildən bəhs edilmir. İkinci olaraq, Amerika və Avstraliya kimi bir–birindən çox uzaq yerlərdəkilər də daxil olmaqla dərhal bütün yer üzü sakinlərinin ənənələrində bir zamanlar yer üzündə böyük bir tufanın qopduğu barəsində rəvayətlər vardır. Bunlardan çıxarılacaq nəticə, insanlığın atalarının bir zamanlar yer üzünün bəlli bir bölgəsində yaşamış olmalarıdır. Demək ki, bu hadisədən sonra yer üzünün müxtəlif yerlərinə dağılmışlar və tufana dair rəvayətlərini də özləri ilə götürmüşlər. [5]

45-ci ayədə “əhil” kəlməsi birinci planda din qardaşlığı nöqteyi nəzərindən “yaxın” mənasında işlədilmiş, beləliklə də, mühüm olanın nəsil yaxınlığı deyil, din yaxınlığı olması vurğulanmışdır. Belə ki, Nuh Peyğəmbər ilə oğlu arasındakı nəsəb yaxınlığı mübahisəsizdir, ancaq Allah “Ey Nuh! Şübhəsiz o sənin əhlindən deyildir” – deyərək buradakı “əhil” sözünün “iman və əməl yaxınlığı” mənasında olduğunu göstərmişdir. Demək olar ki, adam mömin olmadıqca, Peyğəmbər övladı da olsa, bunun ona bir faydası toxunmur.

“Əhil” sözünü ayədəki bağlamından qopararaq:

* “O, mənim özlərini qurtarmağı vəd etdiyim ailə xalqından deyildir”

* “Nuh onu öz oğlu sanırdı, amma o Nuhun oğlu deyildi. Nuhun xanımı onu başqasından peydahlamıştı”.

* “Oğlan Nuhun evində doğuldu, amma zövcəsinin keçmiş ərindən idi” şəklində məcburi izahlarla açıqlamağa çalışmaq lazım deyil. Çünki bir Peyğəmbər övladının da inkarçı, zalım olması mümkündür:

¹²⁴Və həmçinin Rəbbi İbrahimi bəzi kəlmələr/yaralar, sıxıntılar ilə sınamış, o da onları tam olaraq yerinə yetirmişdi. Rəbbi: “Mən səni insanlara başçı edənəm” – demişdi. İbrahim: “Soyumdan da başçılar et!” – dedi. Rəbbi: “Mənim əhdim/yerinə yetirəcəyim üçün verdiyim söz, öz nəfsinə/mənliyinə haqsızlıq edən kəslərə çatmaz!” – dedi. (Bəqərə/124)

Ancaq bu xüsus gözdən qaçırılmamalıdır: Nuh Peyğəmbərin bilavasitə oğlu üçün Allaha yalvarması, oğlunun müşrik olduğunu bilmədiyini göstərir. Belə ki, müşriklər üçün istiğfar etmək mümkün olmadığından, onun da bilə-bilə oğlu üçün belə bir tələb etməsi mümkün deyildir:

^113,114Onların özlərinə cəhənnəm əhli olduqları yaxşıca bəlli olduqdan sonra, Peyğəmbərə və iman edənlərə, əqrəba belə olsalar, ortaq qoşanlar üçün bağışlanma diləmək olmaz. İbrahimin atası üçün bağışlanma diləməsi isə ancaq ona söz verdiyinə görə idi. Sonra onun Allah üçün bir düşmən olduğu özünə açıqca bəlli olan kimi, ondan uzaqlaşdı. Şübhəsiz ki, İbrahim çox səmimi, çox həlim birisi idi. (Tövbə/113, 114)

Belə ki, Rəbbimiz 46-cı ayədə “Haqqında məlumatın olmayan bir şeyi Məndən istəmə! Şübhəsiz Mən səni cahillərdən olmaqdan çəkindirirəm” deyərək Nuh Peyğəmbərə bu barədə məlumatı olmadığını qeyd etmiş və ona öyüd vermişdir. Nuh Peyğəmbərə verilən bu öyüddən anlaşılır ki, Allahdan nə istəyəcəyimizi yaxşı bilməliyik. Allahdan şüursuzca və məlumatsızca bir şey istəmək doğru bir hərəkət deyildir.

Rəbbimiz Quranda insanlara daima öyüd vermışdır:

¹⁷Əgər siz inanmış insanlarsınızsa, onun bir bənzərini sonsuzadək bir dəfə daha təkrar etməməyinizi Allah sizə öyüdləyər. (Nur/17)
²³¹Qadınları boşadığınız zaman iddətlərini də bitirdiklərində, artıq onları ya mərifətli şəkildə saxlayın və ya mərifətli şəkildə yola salın, haqlarına təcavüz etmək üçün/zərərlərinə olaraq, onları saxlamayın. Hər kim bunu edərsə, öz nəfsinə/mənliyinə haqsızlıq etmiş olar. Allahın ayələrini oyuncaq da etməyin! Allahın üzərinizdəki nemətini, sizə özü ilə öyüd vermək üçün endirdiyi kitabı və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları xatırlayıb, düşünün. Həm də Allahın qoruması altına girin və şübhəsiz, Allahın hər şeyi ən yaxşı bilən olduğunu bilin.
²³²Və siz, qadınları boşayaraq, onlar müddətlərinin sonuna gəldikləri zaman, həyat yoldaşları ilə aralarında adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə razılaşdıqları zaman onları ərləri ilə nikahlanmaları üçün sıxışdırıb əngəlləməyin. Bax budur, bu sizdən Allaha və Axirət gününə iman edən kimsələrin öyüd alması üçündür. Bax budur, bu sizin üçün daha uyğun və daha münasibdir. Və Allah bilir, siz bilməzsiniz. (Bəqərə/231, 232)
⁵⁸Şübhəsiz ki, Allah sizə əmanətləri əhlinə verməyinizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etməyinizi əmr edir. Şübhəsiz ki, Allah bununla sizə nə gözəl öyüd verir. Şübhəsiz ki, Allah, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı görəndir. (Nisa/58)
⁹⁰Şübhəsiz ki, Allah ədaləti, yaxşılaşdırmağı/gözəlləşdirməyi və qohumlara verməyi əmr edər, həyasızlıqdan, pislikdən və azğınlıqdan çəkindirər. O, düşünüb öyüd alarsınız deyə, sizə öyüd verir. (Nəhl/90)

47-ci ayədə, Nuh Peyğəmbər Adəm ilə zövcəsinin bu duasını təkrarlayır:

²³Onlar/hər ikisi: “Ey Rəbbimiz! Biz özümüzə qarşı haqsızlıq etdik və əgər bizi bağışlamasan və bizə mərhəmət etməsən, yəqin ki, zərərə uğrayanlardan olarıq!” – dedilər. (Əraf/23)

Nuh Peyğəmbərə verilən ismarıc daha sonra onun nəslindən gələn İbrahim Peyğəmbərə də verilmişdir.

Rəbbimiz, inanmayanları kənarlaşdıraraq, ruzi duası edən İbrahim Peyğəmbərə inanmayanları da az bir zaman faydalandıracağını bildirərək, xəbərdarlıq etmişdir:

¹²⁶Və bir zaman İbrahim: “Rəbbim! Buranı təhlükəsiz bir diyar et, xalqını – onlardan Allaha və son günə inananları bəhrələrlə ruziləndir” – demişdi. Allah dedi ki: “Kafiri də, çox az qazanclandıraram, sonra da onu atəşin əzabına sürükləyərəm. Və nə pis çatılacaq yerdir!” (Bəqərə/126)

Nuh Peyğəmbərə aid əhvalat bitirildikdən sonra 49-cu ayədə Peyğəmbərimizə dönülmüş, özünün və qövmünün bilmədiyi bu əhvalatdan dərs alaraq səbr etməsi istənilmişdir.

Xatırlanacaq olursa, Peyğəmbərimizə daha əvvəl də səbirli olması əmr edilmişdi:

¹⁷Sən onların dediklərinə səbr et və güclər sahibi, qulumuz Davudu xatırla. Şübhəsiz, o, Rəbbinə çox-çox dönən idi. (Sad/17)
⁴⁸Elə isə Rəbbinin qərarı üçün səbr et, bədbinliyə düçar olmuş insan kimi olma. O zaman ki, o, bir dəfə hədsiz bədbinliyə düçar olduğunda, Rəbbinə səslənmişdi. (Qələm/48)

Rəbbimizin əhvalatdan alınmasını istədiyi dərslər, günah və cəzanın fərdi olduğu, insanların sosial statuslarına görə dəyərləndirilməməli olduğu, insanların dəyərləndirilməsində fərdi özəlliyin, nəsəbin vacib olmadığı və heç kimə fərq qoyulmadığı kimi xüsuslardır.

Əhvalatın Peyğəmbərimizə xitab edən son ayəsi, alınmalı ismarıclarla bərabər bu şəkildə təqdir edilə bilər: “Nuhun başına gələnləri sizə anlatdım. O necə səbr etdisə, siz də səbr etməlisiniz. Cəmiyyətinin ona göstərdiyi neqativ təsiri və işi nə dərəcə yoxuşa götürdüklərini gördünüz. Nuhun necə qurtarıldığını da öyrəndiniz. Sizə də neqativ təsirlər olacaqdır. Amma bunun ən böyük çarəsi səbirdir. Siz də Nuh kimi mütləq səlamətə çatacaqsınız”.

^50–52Ada da qardaşları Hudu elçi göndərdik. O, dedi ki: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa tanrı yoxdur. Siz uydurmaçılardan başqa bir şey deyilsiniz. Ey qövmüm! Buna qarşılıq mən sizdən bir ödəniş istəmirəm. Mənim əcrim ancaq məni yoxdan yaradandandır. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi? Ey qövmüm! Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, üzərinizə göydən bol-bol göndərsin və gücünüzə güc qataraq sizi artırsın. Və günahkarlar olaraq arxa çevirməyin”.

İkinci ibrət tablosu, Hud Peyğəmbər ilə onun qövmü Ad haqqındadır. Hud Peyğəmbər də qövmünə qarşı Peyğəmbərimizin verdiyi mübarizəyə bənzər bir mübarizə aparmış və Məkkəlilər kimi müşrik olan Ad xalqını tövhidə dəvət etmişdir. Tarixdə iki Ad qövmü yaşanmış olub, birisi Hud Peyğəmbərin elçi olaraq göndərildiyi qövm, digəri isə sütunlar sahibi olan İrəm xalqıdır.

Hud əhvalatı bu surədə Nuh əhvalatı qədər uzun və təfərrüatlı olaraq verilməmişdir. 50-ci ilə 60-cı ayələr arasında xülasə edilən əhvalat, elçi ilə qövmü arasında keçən qarşılıqlı dialoq şəklindədir. Bu cür anlatma ilə əhvalat sanki canlı bir teatr səhnəsi kimidir. Əhvalatın bu cür anladılmasında, daha əvvəlki surələrdə anladılanlara görə fərqli olan bəzi ifadələr də mövcuddur.

¹²³Ad, göndərilənləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı.
^124–135O zaman ki, qardaşları Hud onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına girməzsinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Və buna qarşılıq mən sizdən heç bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim aləmlərin Rəbbindəndir. Hər yüksək təpəyə, nümunəvi bir bina quraraqmı əylənirsiniz? Sonsuz olmağınız üçün/sanki sonsuz olaçaqmışsınız kimi, sənaye mərkəzlərimi [fabriklər/qalalar] qurursunuz? Yaxaladığınız vaxtı da kobudcasınamı yaxaladınız? Artıq Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Sizə o bildiyiniz şeyləri verənin [davarlar, oğullar, bağlar, bağçalar, bulaqlar verənin] qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, mən sizin haqqınızda böyük bir günün əzabından qorxuram”.
^136–138Onlar dedilər ki: “Sən öyüd verənlərdən olsan da, yaxud öyüd verənlərdən olmasan da, bizim üçün fərqi yoxdur. Bu, sadəcə, öncəkilərin həyat tərzləridir və biz əzaba uğradılacaqlar deyilik”.
¹³⁹Buna görə də, onu yalan saydılar ki, Biz onları dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Şübhəsiz ki, bunda, tam yəqinliklə bilin ki, mütləq bir əlamət/nümunə vardır, amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.
¹⁴⁰Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür. (Şüəra/123-140)
⁶⁵And olsun ki, Ada da qardaşları Hudu elçi göndərdik. O: “Ey qövmüm! Allaha itaət edin, sizin üçün Ondan başqa bir tanrı yoxdur. Hələ də Allahın qoruması altına girmirsinizmi?” – dedi.
⁶⁶Qövmündən, öndə gedən kafirlər: “Biz səni ağıldan kəm/cahillik içində görür və həqiqətən səni yalançılardan hesab edirik” – dedilər.
^67–69Hud: “Ey qövmüm! Məndə ağıldan kəmlik/cahillik yoxdur. Mən aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilmiş bir elçiyəm. Sizə Rəbbimin göndərdiklərini təbliğ edirəm və mən, sizin üçün etibarlı bir öyüd verənəm. Sizi xəbərdar etməsi üçün içinizdən bir adama Rəbbinizdən, sizə bir öyüd/kitab gəlməsinə təəccübləndinizmi? Düşünün ki, O sizi, Nuh qövmündən sonra, xəlifələr/sonradan gələn nəsillər olaraq yaratdı və yaradılışınızda görkəm, boy-buxun etibarı ilə sizi daha da mükəmməlləşdirdi. Nicat tapmağınız üçün Allahın nemətlərini xatırlayın” – dedi.
⁷⁰Onlar dedilər ki: “Deməli sən, Allaha başqasını qarışdırmadan qulluq edək və atalarımızın qulluq etdiklərini buraxaq deyəmi, bizə gəldin? Əgər doğruları deyirsənsə, bizi təhdid etdiyin şeyi bizə gətir!”
⁷¹Hud dedi ki: “Artıq sizə Rəbbinizdən əzab və qisas/əməllərinizin bədəli enmişdir. Haqlarında Allahın heç bir dəlil endirmədiyi, sadəcə, sizin və atalarınızın qoyduqları adlar haqqında mənimlə mübahisəmi edirsiniz? Gözləyin elə isə, şübhəsiz ki, mən də sizinlə birlikdə gözləyənlərdənəm!”
⁷²Buna görə də Hudu və onunla bərabər olan kəsləri tərəfimizdən bir mərhəmətlə qurtardıq və ayələrimizi yalan sayan və iman etməmiş olan kəslərin kökünü kəsdik. (Əraf/65-72)

^53–57Onlar dedilər ki: “Ey Hud! Bizə bir açıq sübut ilə gəlmədin. Və biz sənin sözünlə tanrılarımızı tərk edən deyilik. Biz sənə inanan da deyilik. Ancaq: “Tanrılarımızdan bəzisi səni pis çarpmışdır” – deyə bilərik”. Hud dedi ki: “Şübhəsiz ki, mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən Allahın yaratdığı sərvətlərdən Ona ortaq qoşduğunuz şeylərdən uzağam. Haydı, elə isə hamınız mənə tələ qurun, sonra məni heç gözlətməyin. Şübhəsiz, mən həqiqətən, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha işin sonunu həvalə etdim. Onun kəkilindən yaxalayıb sınamadığı heç bir irili-xırdalı hərəkət edən canlı yoxdur. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim ən doğru bir yol üzərindədir. Buna baxmayaraq, yenə də üz döndərərsinizsə, mən sizə nə ilə göndərilmişəmsə, bax budur, onu təbliğ etdim. Və mənim Rəbbim başqa bir qövmü sizin yerinizə gətirər. Və siz Ona heç bir şəkildə və heç bir yolla zərər verə bilməzsiniz. Heç şübhəsiz, Rəbbim hər şeyi qoruyub, nəzarət edəndir”.

⁵⁸Və o zaman ki, əmrimiz gəldi, Hudu və onunla birlikdə iman edənləri tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq. Biz onları çox ağır bir əzabdan da qurtardıq.

Bu ayələrdə, Hud Peyğəmbərin tamamilə açıq, konkret, fikrindən döndərə bilən, ağla və məntiqə uyğun açıqlamalarına yer verilmiş və bu açıqlamalar qarşısında, yaxşı düşünənlərin reallığı inkar etmədikləri, düşünə bilməyənlərin isə inkarlarına davam etdikləri vurğulanmışdır.

^59,60Və bax budur, bu, Rəblərinin ayələrinə baş qaldıran, Onun elçilərinə üsyan edən və hər inadkar zalımın əmrinə tabe olan Ad qövmüdür. Bu Dünyada və Qiyamət günü arxalarına kənarlaşdırılma taxıldı. Xəbəriniz olsun! Ad qövmü Rəbbinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Hudun qövmü olan Ad qövmünə məhv olmaq – tarixdən silinmək verildi.

Hud əhvalatnın sonunda yer alan bu ayələrdə Rəbbimiz sanki barmaqla göstərirmiş kimi Ada işarə etmiş, “Və budur bu, Rəbblərinin ayələrinə qarşı çıxan, Onun elçilərinə üsyan edən və hər inadkar zalımın əmrinə uyan Addır” – deyərək çox canlı bir xəbərdarlıq etmişdir.

Ad qövmündən bəhs edən ayələrdən, bu qövmün Allahın ayələrini bilə-bilə inkar etdikləri, elçiləri yalan saydıqları, hər zalımın arxasından getdikləri və bu günahlarına görə cəzalandırıldıqları anlaşılır. Əhvalatdan çıxarılmalı olan hissə isə, qeyd edilən günahları işləyənlərin də Ad ilə eyni pis aqibətə çatacaq olmalarıdır.

^61,62Səmuda da qardaşları Salehi elçi göndərdik. O, dedi ki: “Ey xalqım! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa tanrı yoxdur. O, sizi yer üzündən yaradan və sizə orada ömür sürdürəndir. Artıq Ondan bağışlanma istəyin. Sonra Ona tövbə edin. Şübhəsiz ki, Rəbbim, çox yaxındır, yalvarışlara cavab verəndir”. Dedilər ki: “Ey Saleh! Sən bundan əvvəl aramızda axtarılan – ümid bəslənilən bir adam idin. İndi qalxıb atalarımızın qulluq etdiklərinə qulluq etməyimizimi qadağan edirsən? Və heç şübhəsiz, biz bizi çağırdığın şey haqqında çaşqın bir şəkk içindəyik”.

^63,64Saleh dedi ki: “Ey qövmüm! Əgər mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir dəlil üzərindəyəmsə və O mənə Özündən bir mərhəmət vermişsə? Bu halda Ona asi olaramsa, məni Allahdan kim qoruya bilər? O zaman sizin də mənə zərərdən başqa xeyriniz olmaz. Və ey qövmüm! Bax budur, sizə əlamət/nümunə olaraq salaat vəzifəsi! Artıq ona imkan verin ki, Allahın yer üzündə tətbiq olunsun. Və ona pislik toxundurmayın! Sonra sizi yaxın bir əzab yaxalayar.

Bu ayələrdə, yenə Peyğəmbərimizin elçilik mübarizəsinə bənzəyən bir başqa mübarizənin anladılmasına başlanmış, Səmud qövmünə elçi edilən Saleh Peyğəmbər ilə qövmü arasındakı dialoq, hər hansı bir izaha ehtiyac olmayacaq açıqlıqla canlı olaraq nəql edilmişdir.

“Nakatullah” və “Səmud” sözləri ilə əlaqədar məqam Şəms və Əraf surələrinin təhlillərində verildiyindən burada təkrar açıqlamağa ehtiyac görmürük.

⁶⁵Sonra onlar həyat qaynaqlarını qurudaraq öldürdülər. Buna görə də Saleh dedi ki: “Yurdunuzda üç gün daha faydalanın. Bu, inkar edilə bilinməyəcək bir vəddir”.

Bu ayədə, Səmud qövmünün Allahın nakasını [ictimai maliyyəsini] ayaqlarını [gəlir qaynaqlarını] kəsərək yox etmələrindən sonra Saleh Peyğəmbərin qövmünə sonlarının yaxınlaşdığı barədə xəbərdar edən sözləri yer alır. Bu sözlər arasında keçən “üç gün” ifadəsi də, çox ehtimal ki, zamanın qısalığından kinəyədir.

⁶⁷Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanları qorxunc bir gurultu yaxaladı və yurdlarında diz üstə çöküb qaldılar.

⁶⁸Sanki orada heç zəngin yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Heç şübhəsiz, Səmud qövmü həqiqətən Rəbbinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Səmud üçün uzaqlıq verildi.

Səmud qövmünün sonunun bildirildiyi bu ayələrdə, Saleh Peyğəmbər və onunla birlikdə iman etmiş olanların qurtarıldıqları, digərlərinin isə sanki orada heç yaşamamışlar kimi, məhv edildikləri anladılır. “Sanki orada heç yaşamamışdılar” ifadəsi, adlarının, sanlarının və izlərinin yox olub getdiyi mənasındadır. Bununla o qövmdən geriyə sadəcə ibrətamiz olan bu əhvalatın qaldığı vurğulanmışdır.

Xatırlanacaq olursa, bu əhvalat ilə əlaqədar olaraq Əraf surəsində bu açıqlamalar verilmişdi:

⁷³And olsun ki, Biz Səmud qövmünə də qardaşları Salehi elçi olaraq göndərdik. O dedi ki: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir tanrı yoxdur. Sizə Rəbbinizdən açıq bir sübut gəldi. Bax budur, bu, Allahın dəvəsi/sosial yardım və dəstək qaydası sizin üçün bir ayədir! Buraxın onu Allahın yaratdığı yer üzündə yesin, qətiyyən ona pislik etməyin, yoxsa sizi acıqlı bir əzab yaxalayar.
⁷⁴Və düşünün ki, Addan sonra sizi xəlifələr etdi. Və yer üzündə sizi yerləşdirdi: Onun düzənliklərində saraylar tikirsiniz, dağlarını evlər düzəltmək üçün yonursunuz. Elə isə Allahın nemətlərini xatırlayın və yer üzündə qarışıqlıq salanlar olaraq həddinizi aşmayın”.
⁷⁵Qövmün yekəxanalıq edib öndə gedənləri, içlərində zəif görünən inananlarına dedilər ki: “Siz, Salehin, həqiqətən Rəbbi tərəfındən göndərilmiş bir elçi olduğunu bilirsinizmi?” Onlar: “Tam əminliklə bilin ki, biz onunla göndərilənə inanırıq!” – dedilər.
⁷⁶O, yekəxanalıq edənlər: “Biz sizin inandığınızı bilərəkdən/şüurlu şəkildə rədd edənlərik!” – dedilər. ⁷⁷Dərhal da o sosial yardım və dəstək qurumlarının fəaliyyətini təmin edən gəlir qaynaqlarını qurutdular və yekəxanalıq edərək, Rəblərinin buyuruğundan çıxdılar və: “Ey Saleh! Əgər həqiqətən göndərilən elçilərdən birisənsə, bizi təhdid etdiyini bizə gətir!” – dedilər.
⁷⁸Buna görə də dərhal onları, şiddətli sarsıntı yaxaladı və onlar yurdlarında diz üstə çökərək qaldılar. (Əraf/73-78)

Əhvalatın hamısı nəzərə alınaraq Səmud qövmünün işlədiyi günahlar bu şəkildə xülasə edilə bilər:

* Korluğu doğru yola tərcih etmək;

* Allahın dəvəsini öldürmək;

* Elçiləri [elçilik missiyasını] yalan saymaq.

Bu günahlar başqa ayələrdə də açıqlanmışdır

¹⁷Səmuda gəlincə, bax budur, Biz onlara doğru yolu göstərdik. Lakin, onlar korluğu doğru yoldan çox sevib, üstün tutdular. Buna görə də qazandıqları şeylərə görə alçaldıcı əzabın ildırımı onları yaxaladı.
¹⁸Və Biz iman edənləri və Allahın qoruması altına girmiş olan insanları qurtardıq. (Fussilət/17, 18)
¹⁴“Allahın dəvəsinin əhəmiyyətini anlayın!” və “Onun su içməsini, yaşamasını təmin edin!”(Şəms/14)
¹⁴¹Səmud göndərilənləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı. (Şüəra/141)

⁶⁹Və and olsun ki, İbrahimə də elçilərimiz müjdə ilə gəldilər: “Salam!” – dedilər. O: “Salam!” – dedi, sonra da qızıl verməyə gecikmədi.

⁷¹Və İbrahimin zövcəsi ayağa qalxmışdı, güldü. Sonra Ona İshaqı, İshaqın da ardınca Yəqubu müjdələdik.

⁷⁴Sonra İbrahimin qorxusu getdiyi və ona müjdə gəldiyi zaman o, Bizimlə Lut qövmü haqqında mübahisə etməyə başladı.

⁷⁵Şübhəsiz ki, İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli, çox ah-vah edən/zərif ürəkli, yönələn biri idi.

⁷⁶Ey İbrahim! Bundan əl çək. Şübhəsiz ki, Rəbbinin əmri qəti olaraq gəldi və heç şübhəsiz ki, onlar… Onlara geri çevrilməsi mümkün olmayan bir əzab gələcəkdir.

Bu bölmədə Hud surəsində nəql edilən əhvalatların dördüncüsü yer alır. İbrahim Peyğəmbərin həyatından vacib bir hissənin nəql edildiyi bölmənin mahiyyəti, daha çox İbrahim Peyğəmbərin insanlara gözəl örnək olmasıyla əlaqədardır.

Bölmədə toxunulan hadisələrin Hicr və Zəriyət surələrindəki anlatmaları, mövzunun daha yaxşı başa düşülməsinə imkan verəcəkdir:

⁵¹Və qullarıma İbrahimin qonaqlarından xəbər ver.
⁵²O zaman ki, İbrahimin qonaqları, İbrahimin yanına girdilər və: “Salam!” dedilər. İbrahim: “Şübhəsiz, biz sizdən qorxanlarıq” – demişdi.
⁵³İbrahimin qonaqları: “Qorxma! Şübhəsiz, biz sənə bilikli bir oğul müjdələyirik” – dedilər.
⁵⁴İbrahim dedi ki: “Mənə qocalıq gəlmişkənmi məni müjdələyirsiniz? Yaxşı, nəyə istinad edərək məni müjdələyirsiniz?”
⁵⁵İbrahimin qonaqları: “Səni haqq ilə/doğru olanla müjdələyirik. Ümidini kəsənlərdən olma!” – dedilər.
⁵⁶İbrahim dedi ki: “Rəbbimin mərhəmətindən, pozğunlardan başqa kim ümid kəsər?”
⁵⁷İbrahim: “Ey göndərilmiş elçilər! İşiniz nədir?” – dedi.
^58–60Elçilər: “Şübhəsiz, biz günahkar bir cəmiyyətə göndərildik. Ancaq Lut ailəsi istisnadır”. Şübhəsiz, Biz Lutun zövcəsi istisna olmaqla, onların hamısını tam yəqinliklə bilin ki, qurtaracağıq. Biz nizamladıq. Şübhəsiz o, tam yəqin bilin ki, geridə qalanlardan/gözü arxada olanlardandır. (Hicr/51-60)
²⁴İbrahimin hörmətliləşdirilmiş qonaqlarının xəbəri sənə gəldimi?
²⁵O zaman onlar İbrahimin yanına gəlmişdilər və: “Salam!” – demişdilər. İbrahim salamı alıb: “Siz tanımadığım kimsələrsiniz!” – dedi.
²⁶İbrahim sonra əhlinə getdi və qızıl ilə gəldi. ²⁷Sonra qızılı onlara uzatdı: “Muştuluğunuzu almazsınızmı?” – dedi.
²⁸Sonra onlardan çəkindi. Onlar: “Qorxma!” – dedilər və onu çox bilikli bir oğulla müjdələdilər.
²⁹Buna görə də zövcəsi qışqıraraq irəli gəldi və əlini üzünə vuraraq: “Bir bəxtsiz, bir qısır!” – dedi.
³⁰Qonaqlar: “Rəbbin bax budur, belə buyurdu. Şübhəsiz ki, Rəbbin haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün olan qanun, düstur və qaydalar qoyandır. Ən yaxşı bilənin məhz özüdür” – dedilər.
³¹Buna görə də İbrahim: “Sizin ən vacib işiniz nədir, ey elçilər?” – dedi.
^32–34Elçilər: “Şübhəsiz ki, biz Rəbbinin qatından, həddini aşanlar üçün işarələnmiş, palçıqdan bişirilmiş sərt daşları üzərlərinə yağdırmağımız üçün günahkar bir cəmiyyətə göndərildik” – dedilər.
³⁵Buna görə də Biz möminlərdən orada olanları çıxardıq. ³⁶Lakin, Biz orada müsəlmanlardan bir evdən başqasını tapmadıq. ³⁷Və Biz orada acı bir əzabdan qorxan insanlar üçün bir əlamət/nümunə buraxdıq. (Zəriyət/24-37)

İbrahim Peyğəmbərin həyatının bu bölməsinin Kitab-i Müqəddəsdəki anlatması isə belədir:

Tanrı İbrahimə: “Xanımın Saraya gədlikdə, ona artıq Saray deməyəcəksən” – dedi, “Bundan belə onun adı Sara olacaq.
Onu müqəddəs qılacağam, ondan sənə bir oğul verəcəyəm. Onu müqəddəs qılacağam və ulusların anası olacaq. Xalqların kralları onun soyundan çıxacaq”.
İbrahim üz üstə yerə qapandı və güldü. İçindən: “Yüz yaşında bir adam övlad sahibi ola bilərmi?” – dedi, “Doxsan yaşındakı Sara doğa bilərmi?”
Sonra Tanrıya: “Kaş ki, İsmaili mirasçım qəbul etsəydin!”– dedi.
Tanrı: “Xeyr! Amma xanımın Sara sənə bir oğul doğacaq, adını İshaq qoyacaqsan” – dedi, “Onunla və soyuyla andlaşmamı sonsuzadək davam edəcəyəm.
İsmailə gəldikdə, səni eşitdim. Onu müqəddəs qılacağam, onu məhsuldar qılacaq, nəslini mümkün qədər çoxaldacağam. On iki bəy atası olacaq. Soyunu böyük bir millət edəcəyəm.
Ancaq andlaşmamı, gələn il bu zaman Saranın doğacağı oğlun İshaqla davam edəcəyəm”.
Tanrı İbrahimlə danışmasını bitirincə, ondan ayrılıb yuxarıya çəkildi.
İbrahim evindəki bütün erkəkləri – oğlu İsmaili, evində doğulanların və satın aldığı uşaqların hamısını – Tanrının özünə buyurduğu kimi eyni gün sünnət etdirdi.
İbrahim sünnət olduğunda doxsan doqquz yaşındaydı.
Oğlu İsmail on üç yaşında sünnət oldu.
İbrahim oğlu İsmaillə eyni gün sünnət edildi.
İbrahimin evindəki bütün erkəklər – evində doğulanlar və xaricilərdən satın alınanlar –onunla birlikdə sünnət oldu. [6]

Kitab-i Müqəddəsdəki bu anlatma Müsəlmanlara da təsir etmiş və buna uyğun rəvayətlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Mövzumuz olan 69–76-cı ayələrin təhlili:

⁶⁹Və and olsun ki, İbrahimə də elçilərimiz müjdə ilə gəldilər: “Salam!” – dedilər. O: “Salam!” – dedi, sonra da qızıl verməyə gecikmədi.

Əldə hər hansı bir dəlil olmamasına baxmayaraq, klassik qaynaqlarda bu elçilərin “mələk” olduğu iddia edilmişdir. Bizim qənaətimizə görə isə, bu elçilər İbrahim Peyğəmbərin o günə qədər tanımadığı, varlıqlarından xəbərdar olmadığı, o bölgədəki bəşər elçilərdir [Peyğəmbərlərdir].

Saylarının “bir”dən artıq olması bu mövzuda tərəddüdə səbəb olmamalıdır, çünki Ya Sin surəsində də bir şəhərə ard-arda üç elçi göndərildiyi bildirilmişdir.

Elçilərin gətirdiyi müjdə haqqında:

* Lut qövmünün həlakının müjdəsi;

* Özlərinin Allahın elçiləri olduqlarının müjdəsi;

* İbrahim Peyğəmbər üçün qorxulacaq bir şey olmadığının

– müjdəsi kimi izahlar edilmişsə də, Rəbbimiz bu müjdəni 71-ci ayədə açıqlamışdır: “Sonra ona İshaqı, İshaqın ardından da Yəqubu müjdələdik”.

İbrahim Peyğəmbərin qonaqlarına təqdim etdiyi buzov, bu ayədə “haniyz” sözüylə, Zəriyət/26-da isə “səmiyn” sözüylə xarakterizə edilmişdir. Ənənəçilər bu iki xarakterizə etməyi –sırasıyla – “qızardılmış” və “səmiz” olaraq təqdim etmişlər. Belə ki, böyük bir buzovun qızardılamayacağını və eyni buzovu xarakterizə edən “qızardılmış” ifadəsi ilə ancaq canlı bir heyvan üçün işlədilən “semiz” ifadəsi arasındakı ziddiyyəti heç nəzərə almayaraq, bariz bir xəta etmişlər. Çünki qonağa toyuq, hətta quzu qızardılıb ikram edilməsi məqbul olmaqla bərabər, bir buzovun qızardılıb bütünüylə ikram edilməsi ağlasığmaz bir haldır. Həmçinin ənənəçilərin xarakterizə etmələrinə görə, mövzumuz olan ayədəki buzov “qızardılmış”, yəni ölü bir buzovdur. Zəriyət/26-da isə eyni buzov “semiz”, yəni canlı bir buzovdur. Bu halda iki ayə arasında bir ziddiyyət meydana çıxmış olur ki, bu da əsla mümkün deyildir.

Bizə görə, bu hadisədəki “buzov” ilə qəsd edilən mənanın təvilinə o buzovun sifətləri olaraq bildirilən “haniyz” və “semiyn” sözlərinin doğru mənalarından yola çıxaraq çatmaq lazımdır.

الحنيذ Haniyz. “الحنيذ Haniyz” sözü “arıdılmış, içindəki artıqlıqlar atılmış” deməkdir. Söz ilk olaraq “atı tərlətmə” mənasında işlədilmiş, daha sonra ərəblər həm “Günəşin insanı tərlətməsi”ni, həm də “ətin isti daşlara sıxışdırılaraq suyunun çıxarılması, axıcılığının itirilməsi” fəaliyyətini bu sözlə ifadə etmişdilər. [7]

Buna görə “الحنيذ haniyz”, “bir şeyin içindəki artıqlıqların, xüsusilə də əşyanın mahiyyətini pozacaq şeylərin atılması” mənasına gəlir, dolayısıyla ayədəki “haniyz” sözü də məful mənasıyla “arıdılmış, içində zərərli maddələr mövcud olmayan, saf hala gətirilmiş” demək olur.

Lakin Klassik əsərlərdə sözün əsas mənası nəzərə alınmadığı kimi, “qurudulmuş” mənasına belə etibar edilməmiş, söz “atəşdə qızardılmış” mənasında işlədilmişdir.

“السّمين Səmiyn”. Bu söz “zəif”liyin ziddi olub, güc qaynağı olduğuna görə “yağ”a da “سمن səmən” deyilir. [8]

O halda Zəriyət/26-da keçən “səmiyn” ifadəsi də ism-i fail mənasıyla “güc verən” deməkdir.

Buradakı Buzov Qızıldır. Buzovun sifətləri olaraq verilən hər iki sözün yuxarıda qeyd etdiyimiz mənaları birləşdirildiyində, buradakı buzovun “saf halda var olan” və “güc verən” bir buzov olduğu mənasına gəlinir. Buna görə də, biz bu buzovun Əraf surəsindəki “aldadıcı səsi olan cəsəd buzovu” kimi “qızıl” olduğu qənaətindəyik. Bu təvilimizə görə, İbrahim Peyğəmbər müjdəçi elçilərə müjdəlik olaraq “qızıl” təklif etmişdir.

Ayədən anlaşıldığına görə, İbrahim Peyğəmbərin ikram olaraq təqdim etdiyinə [qızıla], qonaqları [elçilər] əl vurmamışlar, daha doğrusu, vura bilməmişdilər. Çünki onlar elçidir və daha əvvəl bir çox ayədə bildirildiyi kimi, vəzifələrinə görə etdiklərinə qarşılıq hər hansı bir əvəz almalarından bəhs edilə bilməz.

Verilən hədiyyəni almadıqlarına görə İbrahim Peyğəmbərin qorxuya düşməsindən, verilən hədiyyənin və ya edilən ikramın rədd edilməsinin o günün ənənəsində kin və düşmənçilik əlaməti sayıldığı anlaşılır. İbrahim Peyğəmbər qeybi bilmədiyi, özləri açıqlayana qədər qonaqların elçi olduğunu başa düşmədiyi üçün ənənəyə görə düşmənçilik sayılan bu davranışa görə qorxuya düşmüşdür.

Bu vəziyyətdən çıxan bir digər nəticə isə Allah bildirmədiyi müddətcə, Peyğəmbərlərin qeybi bilməsinin mümkün olmamasıdır.

Əhvalatın buraya qədərki bölməsi, bəzi əlavə məlumatlarla Hicr surəsində aşağıdakı şəkildə yer alır:

⁵¹Və qullarıma İbrahimin qonaqlarından xəbər ver.
⁵²O zaman ki, İbrahimin qonaqları, İbrahimin yanına girdilər və: “Salam!” dedilər. İbrahim: “Şübhəsiz, biz sizdən qorxanlarıq” – demişdi.
⁵³İbrahimin qonaqları: “Qorxma! Şübhəsiz, biz sənə bilikli bir oğul müjdələyirik” – dedilər.
⁵⁴İbrahim dedi ki: “Mənə qocalıq gəlmişkənmi məni müjdələyirsiniz? Yaxşı, nəyə istinad edərək məni müjdələyirsiniz?”
⁵⁵İbrahimin qonaqları: “Səni haqq ilə/doğru olanla müjdələyirik. Ümidini kəsənlərdən olma!” – dedilər.
⁵⁶İbrahim dedi ki: “Rəbbimin mərhəmətindən, pozğunlardan başqa kim ümid kəsər?”
⁵⁷İbrahim: “Ey göndərilmiş elçilər! İşiniz nədir?” – dedi.
^58–60Elçilər: “Şübhəsiz, biz günahkar bir cəmiyyətə göndərildik. Ancaq Lut ailəsi istisnadır”. Şübhəsiz, Biz Lutun zövcəsi istisna olmaqla, onların hamısını tam yəqinliklə bilin ki, qurtaracağıq. Biz nizamladıq. Şübhəsiz o, tam yəqin bilin ki, geridə qalanlardan/gözü arxada olanlardandır. (Hicr/51–60)

Bu mövzu ilə əlaqədar Kitab-i Müqəddəsdə (Təkvin, 18-ci Bab) yazılanlar isə Qurana uymur.

Mövzumuz olan 70-ci ayədə “Lut qövmü” olaraq keçən xalq, əslində Lut Peyğəmbərin soyca mənsub olduğu qövm deyildir. Çünki Lut Peyğəmbər, eynilə İbrahim Peyğəmbər kimi Cənubi Babildəki Ur şəhərinin yerlilərindəndir və əmisiylə bərabər oradan köç etmişdir. Beləliklə, Quranda keçən “Lut qövmü” təbirləri, Lut Peyğəmbərin köç edərək gəldiyi və orada yaşayarkən elçiliklə vəzifələndirildiyi şəhərin [ölkənin] sakinlərini ifadə edir ki, tarixi qeydlərə görə, bura Sodom şəhəridir.

⁷¹Və İbrahimin zövcəsi ayağa qalxmışdı, güldü. Sonra Ona İshaqı, İshaqın da ardınca Yəqubu müjdələdik.

Bu ayədə 69-cü ayənin birinci bölməsinə edilmiş bir göndərmə vardır. İbrahim Peyğəmbərin xanımının bu ayədə etdiyi bildirilən davranışı [gülməsi], 69-cu ayənin birinci bölməsində anladılanlar sırasında İbrahim Peyğəmbər ilə elçilərin salamlaşması və elçilərin müjdəni verməsindən sonra olmuşdur. Yəni İbrahim Peyğəmbərin xanımı, elçilərin verdiyi müjdəni eşitdikdə buna gülmüşdür. Burada 71-ci ayədən 69-cü ayəyə edilən göndərmə, Zəriyət surəsində də 29-cu ayədən 25-ci ayəyə edilmişdir. İbrahim Peyğəmbərin burada 69-cü ayənin ikinci bölməsində, Zəriyət surəsində isə 26-cı ayədə qeyd edilən müjdəlik təklifi isə xanımının gülməsindən sonradır.

71-ci ayədə üzərində durulmalı olan iki nöqtə İbrahim Peyğəmbərin xanımının “gülməsi” və “qaimə”liyidir:

İBRAHİM PEYĞƏMBƏRİN XANIMININ GÜLMƏSİ

Ayədə keçən “ضحكت dahıkət” sözü “gülmək” deməkdir. “Gülmək” sadəcə dodaqları gərərək və səs çıxarmadan edilən təbəssüm deyildir, dişlərin görünəcəyi şəkildə səsli olaraq edilən bir davranışdır. İbrahim Peyğəmbərin xanımı güldükdən sonar, 72-cü ayədə bildirilən danışmasında, özünün “qoca qarı” və ərinin də yaşlı olduğuna görə müjdəni çox qəribə hesab etdiyini söyləmişdir. Yəni, elçilərin İbrahim Peyğəmbərə verdiyi müjdə, İbrahim Peyğəmbərin xanımına çox qəribə gəlmiş və yaşlı ərindən bir övlad sahibi olacağı xəbəri onu qəhqəhələrlə güldürmüşdür.

Belə ki, klassik əsərlərin bir çoxunda “dahıkət” sözünə aşağıdakı mənalar verilmişdir:

Mücahid və İkrimə, Uca Allahın “Güldü” buyuruğu ilə əlaqədar olaraq “müjdənin reallaşması üçün ay halından kəsilmiş ikən, ay halı oldu” deyə açıqlamışdılar. … Cumhur isə deyir ki, burada bildiyimiz “gülmək” qəsd edilir. Ancaq bunun mahiyyəti haqqında fərqli görüşlər vardır. Bunun heyrət və çaşqınlıq ifadə edən gülmək olduğu söylənmişdir. [9]

Mukatil isə deyir ki, Hz. İbrahim, qonaqlarına xidmət edərkən və ehtişamıyla ortada ikən üç adamdan qorxması və titrəməsinə gülmüşdü, çünki Hz. İbrahim tək başına yüz adama bədəl qəbul edilirdi.

Yinə (Mukatil) deyir ki: Lüğətdə bu kəlmənin ay halı mənasına gəlməsi uyğun deyildir. Əbu Ubeyd və əl-Fərra da bu mənanı qəbul etməzlər. Əl-Fərra deyir ki: mən bu kəlmənin bu mənasını etibarlı birindən eşitməmişəm. Bu olsa-olsa bir kinayə ola bilər. [10]

Əhvalatın buradakı bölməsi ilə əlaqədar olaraq bir çox hadisə ortaya atılmışdır. Belə ki, bu həqiqətə uymayan anlatmaların nəqlində fayda görmürük.

İbrahim Peyğəmbərin Xanımının Qiyamı. Ayədə İbrahim Peyğəmbərin xanımının “قائمة qaimə” olduğu ifadə edilmişdir. Bu ifadə tərcüməçilər tərəfindən ümumiyyətlə “ayaq üstə dururdu” şəklində çevrilmişdir. Halbuki əhvalatdakı anlatmaya görə, hadisələrin inkişafında İbrahim Peyğəmbərin xanımının ayaq üstə durmasının və ya oturmasının, yaxud da yatmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Beləliklə, buradakı “qaimə” ifadəsinin başqa bir mənası olmalıdır.

Bizə görə, buradakı “qaiməlik” ayağa qalxmağı, baş qaldırmağı ifadə edir. Buna görə, İbrahim Peyğəmbərin xanımının “qaimə” olması, onun əri ilə arasının açıq olduğunu ifadə edir. Bu hal, İbrahim Peyğəmbər ilə xanımının ayrılma, boşanma ərəfəsində olduqlarını göstərir. Necə ki, “qiyam” sözü “siyasi baş qaldırma” mənasında olub, sözün Quranda bu mənada işlədildiyi bir çox ayə vardır:

¹⁹Və bu bir gerçəkdir ki, Allahın qulu – Peyğəmbər Onu çağıraraq, ayağa qalxdığı/hərəkətə keçdiyi zaman o əcnəbilərdən bir qrup onun ətrafında az qala bir-birlərini əzəcəkdilər. (Cinn/19)
^14,15Və Biz, onlar üsyan edərək: “Bizim Rəbbimiz göylərin və yerin Rəbbidir. Biz Onun yaratdıqlarına tanrı olaraq yalvarmarıq, yoxsa qətiliklə axmaq-axmaq danışmış olarıq. Bunlar bizim, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul edən qövmümüzdür. Qəbul etdikləri tanrılara dair açıq bir dəlil gətirsəydilər… Allah haqqında yalan uydurandan daha səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər?” – dediklərində onların qəlblərini sağlamlaşdırdıq. (Kəhf/14, 15)
⁹⁷Allah Kəbəni – o Beyt-i Haramı, haram ayı, həcc edənlərə yemək olaraq heyvan hədiyyə etməyi və gərdənlikləri/həcc edənlərin yeməsi üçün göndərilən heyvanlara qoyulan işarələri insanlar üçün bir dikəlmə/ayağa qalxma – silkinmə, qurtuluş etdi. Bu, Allahın göylərdə və yerdə olan hər şeyi bildiyini və Allahın hər şeyi haqqı ilə bilən olduğunu sizin də bilməyiniz üçündür. (Maidə/97)
¹²⁵Və Biz bir zaman bu Beyti/ilk düzələn məktəbi insanlar üçün bir savab qazanma/dönüş yeri və bir etibar yeri etmişdik. Siz də, İbrahimin vəzifə daşıdığı yerdən bir salaat yeri edin. Və Biz İbrahim ilə İsmayıla: “Beytimi dolaşanlar, ibadətə qapananlar və boyun əyib təslimiyyət göstərənlər – Allahı birləyənlər üçün tərtəmiz tutun” – deyə əhd almışdıq. (Bəqərə/125)

Həmçinin Həcc/26, Şüəra/218, Zəriyət/45 və Al-i İmran/97-yə də baxmaq olar.

Bu mövzudakı nəqllərdən klassik əsərlərdə yer alanlarının çoxu Kitab-i Müqəddəs qaynaqlıdır:

İçin-için gülərək: “Bu yaşdan sonra bu zövqü dada bilərrəmmi?” – deyə düşündü, “Üstəlik əfəndim də yaşlı”.
RƏBB İbrahimdən soruşdu: “Sara nə üçün, ‘Bu yaşdan sonra gerçəkdən övlad sahibimi olacağam!’ – deyərək, güldü?
RƏBB üçün mümkün olmayan bir şey varmı? Müəyyən edilən vaxtdan, gələcək il bu zaman yanına döndüyümdə Saranın bir oğlu olacaq”.
Sara qorxdu, “Gülmədim”– deyərək, yalan söylədi. RƏBB, “Xeyr, güldün” – dedi. [11]

Bu ayələrdə, İbrahim Peyğəmbərin xanımı özünü “acuz”, İbrahim Peyğəmbəri isə “şeyx [yaşlı biri]” olaraq xarakterizə etmiş və verilən müjdənin necə reallaşa biləcəyi barəsindəki heyrətini dilə gətirmişdir. Bu xarakterizə etmələr nəzərə alınaraq, Zəriyət surəsindəki sifətlərə baxıldığında, oradakı “acuz” sifətini yenə İbrahim Peyğəmbərin xanımına, “akim” sifətini isə İbrahim Peyğəmbərə izafə etmək lazımdır. Bu halda, İbrahim Peyğəmbər, xanımı tərəfindən həm “yaşlı”, həm də “qısır” olaraq xarakterizə edilmiş olur.

İbrahim Peyğəmbərin övladlarından İsmayılın burada müjdələnən İshaqdan əvvəl doğulduğuna dair əldə bir dəlil mövcud deyil. Çox ehtimal ki, İsmayıl bu müjdədən sonra, İbrahim Peyğəmbərin qısırlığı Allah tərəfindən aradan qaldırıldıqdan sonra doğulmuşdur.

“العجوز Acuz” Sözü: Bu söz “yaşlı” demək olduğu kimi, “geniş ombalı” və ya “əri yaşlı, özünə uyğun əri olmayan, tayını tapmamış, zavallı, bəxtsiz, qara bəxtli gənc xanım” mənalarına da gəlir. [12]

Yuxarıdakı mənalardan bəhs etdiyimiz mövzuya ən uyğun düşəni sonuncusudur. Çünki İbrahim Peyğəmbərin xanımının 72-ci ayədə bildirilən “Vay bə! Mənmi doğacağam! Mən bir “acuz”am [əri işə yaramayan bir zavallıyam, bəxtsiz bir qadınam]. Bu ərim də yaşlı bir adam ikən! Şübhəsiz bu, çox qəribə bir şeydir!” şəklindəki sözləri, onun gənc, doğmağa əlverişli bir qadın olduğunu göstərir, buna uyğun olaraq İbrahim Peyğəmbəri isə yaşlı (Zəriyət/26-ya görə akim, qısır) biri olaraq tanıdır. Beləliklə, İbrahim Peyğəmbərin xanımı, verilən müjdəyə ərinın yaşlılığı və qısırlığına görə gülmüşdür. Onun bu anlayışı, düşdüyü vəziyyətə görə özünü xarakterizə etdiyi “acuz” sözünü “zavallı, çiləli, tayını tapmamış” mənasında işlədilmiş olması ehtimalına üstünlük verir.

Belə ki, müjdəyə çaşan İbrahim Peyğəmbər də Hicr surəsində, çaşqınlığına səbəb olaraq yaşlılığını göstərmiş, xanımı ilə əlaqədar hər hansı bir açıqlama etməmişdir:

⁵¹Və qullarıma İbrahimin qonaqlarından xəbər ver.
⁵²O zaman ki, İbrahimin qonaqları, İbrahimin yanına girdilər və: “Salam!” dedilər. İbrahim: “Şübhəsiz, biz sizdən qorxanlarıq” – demişdi.
⁵³İbrahimin qonaqları: “Qorxma! Şübhəsiz, biz sənə bilikli bir oğul müjdələyirik” – dedilər.
⁵⁴İbrahim dedi ki: “Mənə qocalıq gəlmişkənmi məni müjdələyirsiniz? Yaxşı, nəyə istinad edərək məni müjdələyirsiniz?”
⁵⁵İbrahimin qonaqları: “Səni haqq ilə/doğru olanla müjdələyirik. Ümidini kəsənlərdən olma!” – dedilər.
⁵⁶İbrahim dedi ki: “Rəbbimin mərhəmətindən, pozğunlardan başqa kim ümid. (Hicr/51-56)

Klassik əsərlərdə isə bu mövzuya dair əsassız nəqllər mövcuddur:

Mücahid deyir ki, O vaxt Hz. Sara 99 yaşında idi. İbn İshaq da 90 yaşında idi, deməkdədir. Bundan başqa görüşlər də vardır.

Deyildiyinə görə, Hz. İbrahim yüz iyirmi yaşında idi. Onun yüz yaşında olduğu da söylənmişdir. Mücahidin görüşünə görə Hz. Saradan sadəcə bir yaş böyük idi. Deyildiyinə görə Hz. Saranın “və bu ərim də bir yaşlı ikən” sözləri ilə İbrahimin (əs) özünə yaxınlaşmadığını üstü qapalı ifadə etmişdir. Hz. İbrahimin xanımı olan Hz. Sara Haranın qızıdır. Haran Nahurun oğlu, o Şaruun, o Arğunun, o da Faliğin oğludur. Sara Hz. İbrahimin əmisinin qızıdır. [13]

⁷⁴Sonra İbrahimin qorxusu getdiyi və ona müjdə gəldiyi zaman o, Bizimlə Lut qövmü haqqında mübahisə etməyə başladı.

⁷⁵Şübhəsiz ki, İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli, çox ah-vah edən/zərif ürəkli, yönələn biri idi.

Bu ayələrə görə, İbrahim Peyğəmbərə gələn elçilərin kimlikləri və əsil vəzifələri, yəni əsas olaraq haraya və nə üçün getdikləri bəlli olduqda İbrahim Peyğəmbərin artıq özünə görə bir qorxusu qalmamış, ancaq bu dəfə də Lut qövmünün həlak ediləcəyini öyrəndiyindən, həlak edilməmələri üçün onlarla mübahisəyə girişmişdir.

³¹Və elçilərimiz İbrahimə müjdəni gətirdiklərində: “Biz bu şəhərin xalqını dağıntıya uğradacağıq” – dedilər. Şübhəsiz, oranın xalqı şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər idilər.
³²İbrahim: “Şübhəsiz ki, orada Lut var!” – dedi. Onlar: “Biz orada kimlərin olduğunu çox yaxşı bilirik. Onu və geridə qalanlardan biri olan zövcəsi istisna olmaqla, ailəsini əlbəttə, qurtaracağıq” – dedilər.(Ənkəbud/31, 32)

75-ci ayədə açıq şəkildə qeyd edildiyi kimi, İbrahim Peyğəmbər yumşaq xasiyyətli, kövrək ürəkli birisidir. Buna görə də, həlak ediləcəklərə acıdığı üçün elçilərlə mübarizəyə girmişdir. Bu mübarizə Kitab-i Müqəddəsdə (Təkvin /18: 23-32) Allah ilə edilən bir bazarlıq şəklinə salınmışdır.

⁷⁶Ey İbrahim! Bundan əl çək. Şübhəsiz ki, Rəbbinin əmri qəti olaraq gəldi və heç şübhəsiz ki, onlar… Onlara geri çevrilməsi mümkün olmayan bir əzab gələcəkdir.

Bu ayə, elçilərin onlarla mübahisəyə girişən İbrahim Peyğəmbərə verdiyi bir cavab ola biləcəyi kimi, Rəbbimizin əhvalatın sonunda İbrahim Peyğəmbəri müxatib alaraq, bütün zamanların insanlarına verdiyi ümumi bir ismarıc da ola bilər. Bu təqdirdə, ayədə, Allahdan istəniləcək şeylərin hansı şərtlərdə istəniləcəyi ifadə edilmiş olur. Belə bir ifadə fərqli bir üslubla Tövbə surəsində də yer almışdır:

^113,114Onların özlərinə cəhənnəm əhli olduqları yaxşıca bəlli olduqdan sonra, Peyğəmbərə və iman edənlərə, əqrəba belə olsalar, ortaq qoşanlar üçün bağışlanma diləmək olmaz. İbrahimin atası üçün bağışlanma diləməsi isə ancaq ona söz verdiyinə görə idi. Sonra onun Allah üçün bir düşmən olduğu özünə açıqca bəlli olan kimi, ondan uzaqlaşdı. Şübhəsiz ki, İbrahim çox səmimi, çox həlim birisi idi. (Tövbə/113, 114)

⁷⁷Və o zaman ki, elçilərimiz Lutun yanına gəldilər, bunlara görə o narahat oldu, bunlar haqqında əli-qolu bağlandı və: “Bu, dəhşətli bir gündür!” – dedi.

⁸⁰Lut: “Kaş ki, sizə qarşı bir gücüm olsaydı, ya da əlçatmaz bir bölgəyə/güclü bir cəmiyyətə sığına bilsəydim!” – dedi.

^82,83Sonunda əmrimiz gəlincə, oranın üstünü altına çevirdik. Və üzərlərinə bərkidilmiş, bişmiş palçıqdan Rəbbinin qatında işarələnmiş daşlar yağdırdıq. Bunlar isə şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən uzaq deyildir.

Beşinci əhvalat olaraq Lut əhvalatının anladıldığı bu bölmədə, Lut Peyğəmbərin iman edənlərlə birlikdə xilas edilməsi, xanımının isə iş birliyi içində olduğu kafirlərlə birlikdə həlak edilməsi nəql edilmiş və bu hadisələrdən ibrət alınması istənilmişdir.

Bundan enmiş surələrdə (Əraf/80-84, Nəml/54-58, Qəmər/33-38, Ənkəbud/28, 29) də nəql edilmiş olan Lut əhvalatının buradakı anladılmasında, qədim anladılmalara əlavə olaraq, Lut Peyğəmbərin gələn qonaqlara xalqının pislik etməsindən narahatlıq duyaraq, sıxıntıya düşdüyü vurğulanmışdır.

Mövzumuz olan Lut əhvalatı ilə əlaqədar Kitab-i Müqəddəsə (Təkvin/19) baxmaq faydalı olacaqdır. Beləliklə də, hadisənin hansı ölçülərdə təhrif edildiyi və Kitab-i Müqəddəsin necə bir cürətlə təhrif edildiyi daha yaxşı anlaşılmış olacaqdır.

78-ci ayədə “Onlar daha əvvəl çirkinliklər edərdilər” cümləsindəki çirkinliklər ilə kişilərin cinsi arzularını qadınlar əvəzinə həmcinsləriylə təmin etməsi, yəni homoseksual əlaqələr qəsd edilmişdir. Daha əvvəlki qövmlərdə görünməmiş olan bu pozğunluğun Lut Peyğəmbərin elçilik etdiyi qövmdə qarşısıalınmaz bir səviyyəyə çatdığı görünür. Tarixdəki adıyla Sodom xalqının, Lut Peyğəmbərə qonaq gəldiyini xəbər alar-almaz, gələn bu qonaqlara [elçilərə] da təcavüz etmək üçün Lut Peyğəmbərin evinə qaçmış olmaları bunu göstərir.

“Sizdən heç rəşid [ağlı başında] bir adam yoxdurmu?”

Qövmünü əvvəl fikrindən döndərməyə çalışan Lut Peyğəmbər, son olaraq onları “Sizdən heç rəşid [ağlı başında] bir adam yoxdurmu?” – deyərək, xəbərdar etmişdir. Ayənin orijinalındakı “الرّشيد rəşid” sözü “rüşd sahibi [ağlı başında]” deməkdir. Anlaşılan odur ki, Lut Peyğəmbər cəmiyyət içində bir neçə adam da olsa rəşid [ağlı başında] adam axtarmışdır. Belə ki, cəmiyyətdəki hər kəs şəhvət sərxoşudur, kimsənin ağlı başında deyildir:

⁷²Sən ömründə bunlar kimi şəhvət çılğınlığı içində çabalayan rüsvayçıları heç görmədin? (Hicr/72)

78-cü ayə göstərir ki, cəmiyyətlərdəki çürümənin yol açdığı fəlakət ağılların başlardan getməsi nəticəsində olur. Bir az irəlidə qarşımıza gələcək olan bu ayədə isə bildirilir ki, cəmiyyətlərin uğrayacağı bu cür fəlakətləri ağıl sahibləri önləyə bilər:

¹¹⁶Bax budur, sizdən əvvəlki dövrlərdən “bakiyyə” [söz, əsər, ərdəm] sahibləri – ağıllı insanlar, Kitab Əhli, yer üzündə pozuculuqdan əl çəkməyə çalışsaydılar! Lakin onların içindən qurtardığımız çox az insan bunu etdi. Allahın ortağı olduğunu qəbul edərək, Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilə-bilə rədd edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər isə, lovğalandıqları rifahın ardına düşdülər və günahkar oldular. (Hud/116)

78-ci ayədə keçən “qızlarım” və 79-cu ayədə keçən “sənin qızların” ifadələri, Lut Peyğəmbərin öz qızları mənasında deyil, “cəmiyyətin qadınları” mənasında qəbul edilməlidir. Çünkü Lut Peyğəmbərin öz sulbündən olan qızlarının sayca qövmün bütün kişiləri ilə birləşməsi mümkün deyildir. Belə bir birləşmədən ancaq “qızlarım” ifadəsi ilə qövmün bütün qadınlarının qəsd edilməsi halında bəhs edilə bilər. Lut Peyğəmbər, qövmünün bütün qadınlarını öz qızı olaraq görmüş olmalıdır ki, ayədə bu şəkildə bir ifadə işlədilmişdir. Eyni şəkildə, qövmün kişilərinin Lut Peyğəmbərə verdikləri “sən, sənin qızlarında bizim üçün hər hansı bir haqq olmadığını bildin” cavabının da “Sənin qızlarına, yəni qadınlara ehtiyacımız yoxdur, onlara cinsi arzu duymuruq, meyl etmirik, onları istəmirik və sevmirik, onlarda gözümüz yoxdur” şəklində başa düşülməlidir.

Vələd- İbn. “Vələd” və “İbn” sözləri ümumiyyətlə eyni mənalı qəbul edilir. Əslində eyni mənalı olmayıb, aralarında ciddi məna fərqi vardır.

“Vələd (oğlan/qız uşaq)” ifadəsi qəti olaraq hadisəsinin məhsuludur. Yəni “vələd” olması üçün bir “valid” və “validə” lazımdır. “Vələd” olmadan “valid” və “validə” olmaz, “valid” və “validə” olmadan da “vələd” olmaz. Bu sözlər künye/etiket olaraq istifadə edilməz.

“İbn” və “əbb” isə belə deyildir. Bunlar ümumiyyətlə künye/etiket olaraq istifadə edilir. Adamın uşağı olmasa belə, hörmət ifadəsi olaraq “Əbu filan” və “İbnü filan” deyə də istifadə edilir. Bunun bioloji ata – oğul münasibətləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

“İbn” və “Əbb” ixtisaslaşmada və söhbətdə davamlılığı (yaxın münasibəti) ifadə edir. Daim səhrada gəzən kimsəyə “İbn əl-fulat”, gecələr çox gəzən adama “ibnussurə” deyilir. Birinin məsuliyyətini üzərinə götürən şəxs “təbənnəytü ibnən (oğlum var)” deyir. Bu baş verdikdə, “ənnasu bənu ədəm” deyilir. Çünki onlar Adəmə aiddirlər. Eyni şey “Benu İsrail”ə də aiddir. “İbn” hər şeydə kiçikdir. Yaşlı biri bir gəncə “ya buneyyə” deyir. Hökmdar da təbəəsini “ebna” və “bənat” olaraq xarakterizə edir. İsrail oğullarının peyğəmbərləri də ümmətlərini “əbnaları və bənatları olaraq adlandırırdılar. Müəllimlər şagirdlərini “əbnaai” və “bənaati” olaraq ifadə edərlər.

Gecə çox gəzən adama; oğruya “İbnü’l leyl (gecənin oğlu)” deyilir. Hud/78-dəki Nuh peyğəmbərin “hâ ülâi benati (budur, mənim qızlarım” ifadəsi də bu qəbildəndir. Nuh peyğəmbər cəmiyyətinin/ümmətinin qızlarını öz qızı kimi ifadə etmişdir, künye/etiketləmişdir.

“İbn” kəliməsinin öz mənası ”b n v” kökündən təlif (birləşdirmə) və ittisal (bitişdirmə)’dir. Yəni inşa etməkdir. Beləliklə, “əbb” ilə “ibn” arasında bir birləşdirmə və bitişdirmədən bəhs edilir. [TAC, LİSAN, el Furuku fil Lüğat; Ebu’l Hilal el ASKERİ]

⁸⁰Lut: “Kaş ki, sizə qarşı bir gücüm olsaydı, ya da əlçatmaz bir bölgəyə/güclü bir cəmiyyətə sığına bilsəydim!” – dedi.

Lut Peyğəmbər, ağlını itirmiş, quduz köpək kimi hücuma keçən qövmünə qarşı çarəsiz qalmış, ya onlarla tək başına mübarizə edə biləcək bir gücə sahib olmağı, ya da şəhvət sərxoşu o cəmiyyətdən qaçıb qurtulmağı diləmişdir.

Pis vərdişlərlə və rəşid [ağlı başında] olmayanlarla mübarizə etmək həqiqətən də çox çətindir. Lut Peyğəmbər də gücünü aşan belə bir mübarizədə çarəsiz qalmışdır. Belə ki, tam o sırada hər şey dəyişmiş, çarə görünmüşdür:

Bu ayədə elçilər Allahın elçiləri olduqlarını açıqlamış və bildirmişlər ki, o azğın cəmiyyət onlara zərər vermədən Lut Peyğəmbərlə, həyat yoldaşı istisna olmaqla, ailəsini qurtaracaqlar və geridə qalan şəhvət sərxoşu qövm isə həlak ediləcək.

Ayədə keçən “Və içinizdən heç kimsə geri baxmasın, xanımın başqa” ifadəsi, “gözü arxada qalmaq” deyimiylə eyni mənaya gəlir. Bu ifadə ilə elçilər “Yaşadığınız şəhərdəki malı, mülkü, yaxınları, qısaca heç bir şeyi nəzərə almadan buradan çıxıb gedin! Gəmiləri yandırın, bir daha buraya dönməyin!” demək istəmişdilər. Lut Peyğəmbərin xanımı isə inancsız biri olmalı imiş ki, gözü arxada qalmış və o günahkar cəmiyyətlə birlikdə həlak edilmişdir.

Göründüyü kimi, Rəbbimiz, Sodom əhalisi qovmadan, Lut Peyğəmbər və inananları elçiləri vasitəsiylə ölkədən çıxartmışdır. Uca Allahın onları oradan çıxartması, Lut Peyğəmbər və ona inananların xilas olmalarını, geridə qalanların isə cəzalandırılmalarını təmin etmək üçündür.

83-cü ayənin sonundakı “Və bunlar, zalımlardan uzaq deyildir” ifadəsi çox ciddi və kəskin bir ismarıcdır. Bu ismarıc, “Buna bənzər hallar zalımlardan heç də uzaq deyildir. Lut qövmü kimi zalım cəmiyyətlər hər zaman eynilə buradakı kimi həlak edilirlər” mənasına gəlir. Rəbbimiz bu ifadə ilə bildirir ki, ilahi vəhyi və Allahın göndərdiyi elçiləri yalan sayıb inkar etmək, cinsi pozğunluq kimi əxlaqı kökündən sarsıdan davranışlar etmək və bundan geri dönməyib, pozğunlıqda israr etmək cəmiyyətlərin həlakına səbəb olacaq. Beləliklə də, gələcək nəsillərə öyüd verib xəbərdarlıq edir.

^84–86Mədyənə də qardaşları Şüeybi elçi göndərdik. Şüeyb: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin. Sizin ondan başqa tanrınız yoxdur. Ölçünü və tərəzini əskik tutmayın. Şübhəsiz, mən sizi xeyir ilə görürəm. Və mən bürüyəcək bir günün əzabından, sizə görə qorxuram. Və ey qövmüm! Ölçərkən və çəkərkən ədalətli olun. İnsanların mallarını əskiltməyin və yer üzündə qarışıqlıq salanlar olaraq pislik etməyin. Əgər möminsinizsə, Allahın verdiyi/halalındən sizə ehsan etdiyi gəlir, sizin üçün daha xeyirlidir. Və mən sizin üzərinizdə bir qoruyucu deyiləm” – dedi.

^88–90Şüeyb: “Ey qövmüm! Heç düşündünüzmü? Əgər mən Rəbbimdən bir dəlil üzərindəyəmsə və əgər O, Öz qatından mənə gözəl bir ruzi ehsan etmişsə!? Və mən, sizə qarşı çıxmaqla, sizi çəkindirdiyim şeylərə özüm düşmək istəmirəm. Mən, sadəcə, gücümün çatdığı qədər, islah etməyə çalışıram. Bacara bilməyim də ancaq Allah ilədir. Mən, yalnız və yalnız Ona işin sonunu həvalə etdim və ancaq Ona yönəlirəm. Və ey qövmüm! Mənə qarşı gəlməyiniz qətiyyən sizi, Nuh qövmünün və ya Hud qövmünün və ya Saleh qövmünün başlarına gələn müsibətlər kimi bir müsibətə uğratmasın. Və Lut qövmü sizdən çox uzaq deyildir. Və Rəbbinizdən bağışlanma diləyin, sonra Ona tövbə edin. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim çox mərhəmətlidir, çox sevəndir” – dedi.

^92,93Şüeyb: “Ey qövmüm! Mənim əqrəbalarım/tərəfdarlarım sizə qarşı Allahdan daha güclü/dəyərlidirlərmı? Və Allahı arxanızca atılmış bir şey hesab etdiniz. Şübhəsiz ki, Rəbbim bütün etdiklərinizi biləndir. Və ey qövmüm! Var gücünüzlə edəcəyiniz nə varsa edin! Şübhəsiz, mən də edənəm. Şiddətli əzabın kimə gələcəyini və yalançının kim olduğunu yaxında biləcəksiniz. Gözləyin, şübhəsiz ki, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm” – dedi.

Şüeyb Peyğəmbər ilə Mədyən xalqı arasında keçən hadisələrin anladıldığı bu bölmədə, Mədyən xalqının inanc və iqtisadi nizam etibariylə yanlış bir yol üzərində olduqları, Allah və elçi tanımadıqları, dolanışıqlarını təmin edərkən haqsız qazanc ardınca qaçıb, haram tikə yedikləri vurğulanır.

Qarşılıqlı dialoq şəklində nəql edilən əhvalatdan anlaşıldığına görə, Mədyənə elçi olaraq göndərilən Şüeyb Peyğəmbər, öz qövmü ilə Peyğəmbərimizlə Məkkəli müşriklər arasındakına bənzər – uzun bir mübarizəyə girişmişdir. Bu mübarizədə qövmünü Allaha qulluğa dəvət etmiş, onlara ədalətli olmaq, ölçüdə çəkidə dürüst davranmaq, haqqaniyyətli olmaq, indiyədək edərək gəldikləri yanlışlar üçün əfv diləmək kimi ərdəmli davranışları tövsiyə etmiş, əks halda bəlaya çarpdırılacaqlarını xəbər verərək, xəbərdarlıq etmişdir. Əhvalatda inancsızlıqla bərabər iqtisadi və sosial pozuqluqlar da dilə gətirilmişdir. Buradan aydın olur ki, şirk də, ədalətsiz bir iqtisadi quruluş da cəmiyyətlərin çöküşlərini əmələ gətirən ana maddələr arasındadır. Belə ki, Mədyən cəmiyyəti Şüeyb Peyğəmbərin bu barədəki heç bir düzəldici xəbərdarlığını dinləməmiş, buna görə də Yunus/49-da açıqlandığı kimi, çöküşün təxirə salınması mümkün olmamışdır.

Şüeyb Peyğəmbərin elçi göndərildiyi qövmün “Mədyən” ismiylə anılması mövzusunda iki görüş vardır. Birinci görüşə görə, Mədyənlilər İbrahim Peyğəmbərin oğlu Mədyənin nəslindəndirlər və buna görə də onlara “Mədyənoğulları” mənasında “Mədyən” deyilmişdir. İkinci görüşə görə isə “Mədyən” bir şəhərin adıdır, həmin şəhərdə yaşayan xalq isə şəhərin adına nisbətlə “Mədyən” olaraq anılmışdır.

87-ci ayədə keçən “Mallarımız mövzusunda dilədiyimizi etməyi tərk etməyimizi sənə salaatınmı əmr edir?” ifadəsindəki “salaat” sözü “din”i təmsil edir. Eynilə “üz” ifadəsinin bədənin bütününü, “üz” fotoşəklinin isə insanın kimliyini təmsil etməsi kimi, sosial yardım inancı və əməli olan “salaat” da “din”in sosial və fərdi həyata inikas edən ən vacib xüsusiyyətidir. Eyni ayədə Mədyən xalqının dilindən verilən “Şübhəsiz sən yumşaq xasiyyətlisən və ağlı başında bir adamsan” ifadəsi isə ya “Sən özünü yumşaq xasiyyətli, ağlı başında biri sanırsan” mənasındadır, ya da Şüeyb Peyğəmbərə lağ etmək üçün söylədikləri bir sözdür.

Şüeyb Peyğəmbərin əhvalatı digər surələrdə (Əraf/85-93, Şüəra/176-191) də yer almışdır.

^96,97And olsun ki, Biz Musanı da ayələrimizlə və açıq-aşkar bir dəlil ilə Firon və öndə gedənlərinə elçi etdik. Amma onlar Fironun əmrinə uydular. Halbuki, Fironun əmri ağıllı hərəkət etməyə sövq edən, doğruya çatdıran deyildir.

⁹⁸Firon qiyamət günü qövmünün önünə düşər. Artıq Firon qövmünü atəşə götürmüşdür. O, götürdüyü yer isə nə pis bir yerdir!

⁹⁹Və həm bu dünyada, həm də qiyamət günündə kənarlaşdırılaraq izləndilər. Bu verilən nə pis bir veriləndir!

Bu ayələrdə surənin yeddinci əhvalatı olan Musa və Firon əhvalatı anladılır. Çox qısa olaraq xülasə edilən əhvalatda, Fironun öz qövmünü yanlış bir yola saldığı, qövmünün isə bu yanlış adamın ardınca getdiyi, beləliklə də Firon ilə qövmünün həm dünyada, həm də axirətdə fəlakətə bərabər sürükləndiyi açıqlanır.

97-ci ayənin son bölməsindəki “Halbuki Fironun əmri rəşid [ağlı işlədən, doğruya çatddıran] deyildir” ifadəsi çox vacib bir nöqtəyə, ağlın yoluna vurğu edir. Fironun sürüklədiyi məlumatsızlıq, inad, zənn və xəyal məhsulu yollar, ağla uymayan yollardır və işə faydalı heç bir tərəfləri yoxdur.

98, 99-cü ayələrdə Fironun və onu izləyənlərin aqibəti açıqlanmış, dünyada və axirətdə lənətləndikləri [Allahın rəhmətindən uzaqlaşdırıldıqları] bildirilmişdir.

Firon və buna bənzər insanların sonları Quranda bir çox ayədə (Fəcr/6-13, Nəziət/21-26, Əraf/38, Əhzab/67, 68, Qasas/39-42, Mömin/45, 46) müxtəlif üslublarla anladılmışdır.

¹⁰⁰Bax budur, keçmişə yönəlik bu xatırlatma şəhərlərin ciddi xəbərlərindən, vacib biliklərindəndir. Biz onu sənə anladırıq – onlardan sağ olanı da vardır, biçilmiş əkin kimi olanı da.

¹⁰¹Və onlara Biz haqsızlıq etmədik, lakin onlar özlərinə haqsızlıq – səhv/öz zərərlərinə iş etdilər. Onun üçün Rəbbinin əmri gəldiyində, Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri tanrıları, onlara heç bir şey edə bilmədi və onlara ziyandan başqa bir şey artırmadılar.

Bu ayələrdə, surənin başından bura qədər nəql edilən əhvalatlara işarə edilərək, hər kəsin bu əhvalatlardan hissə alması istənilir.

Əhvalatlardakı hadisələrə baxıldığında, cəmiyyətlərin anladılan aqibətlərə bilavasitə öz davranışları səbəbiylə çatdıqları anlaşılır. Cəmiyyətlər öz əlləriylə əkmiş olduqlarını biçir, beləliklə pis aqibət mövzusunda heç bir haqsızlığa uğradılmırlar. Bu xüsus bir çox ayədə (Tövbə/70, Ənkəbud/40, Fussilət/46, Nisa/40, Kəhf/49, Nəhl/118) dəfələrlə təkrarlanmışdır.

¹⁰²Və Rəbbin xalqı şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər olan şəhərləri yaxaladığında, Onun yaxalaması bax budur, belədir. Şübhəsiz, Onun yaxalaması çox dəhşətlidir, çox çətindir!

¹⁰³Şübhəsiz, Axirət əzabından qorxan insanlar üçün bunda tam yəqinliklə bilin ki, bir əlamət/nümunə vardır. O, insanların özü üçün toplandığı bir gündür və şübhəsiz ki, görünəcək bir gündür.

¹⁰⁴Və Biz onu sadəcə, müəyyən bir müddətə qədər ertələyirik.

Bu ayələrdə Rəbbimizin günahkarları yaxalamasının çox çətin olduğu, heç kimin Ondan qaça bilməyəcəyi, günahkarlara sadəcə möhlət verildiyi bildirilir. Günahkarlara möhlət verilməsinin səbəbi isə Allahın onların nəslindən dünyaya gələcək olanlar haqqında qurduğu planların gerçəkləşməsi üçündür. Yoxsa, zalımlar zülmlərinin hesabını mütləq verəcəklər. Beləliklə, bu ayələrdə insanlığa, vaxt var ikən özlərini ələ almaları ismarıcı verilmışdır.

⁵¹Şübhəsiz, Biz elçilərimizə və iman edənlərə bu bəsit dünya həyatında və şahidlərin qalxdığı/şahidlik edəcəkləri gündə qətiliklə kömək edərik. (Mömin/51)
^13,14Və kafirlər elçilərinə: “Ya sizi qətiliklə, yurdumuzdan çıxaracağıq, ya da qətiliklə bizim dinimizə/həyat tərzimizə dönəcəksiniz!” – dedilər. Rəbbi də elçilərinə: “Biz şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənləri qətiliklə dəyişikliyə/dağıntıya uğradacağıq və onlardan sonra sizi, qətiliklə o yerə yerləşdirəcəyik. Bu, məqamımdan və təhdidimdən qorxan üçündür” – deyə vəhy etdi. (İbrahim/13, 14)

¹⁰⁵O gün gəldiyində Allahın izni olmadan heç kimsə danışmaz. Bax budur, o gün insanlardan bir qismi bədbəxt və bir qismi da xoşbəxtdir.

^106,107Bax budur, bu, bədbəxt olanlar cəhənnəm atəşi içindədirlər. Onlara orada içini çəkmək və hıçqırmaq nəsib olacaq. Göylər və yer durduqca onlar da o atəşdə əbədi qalacaqlar. Ancaq Rəbbinin dilədiyi istisna olmaqla. Şübhəsiz, Rəbbin dilədiyini ən üst səviyyədə edəndir.

¹⁰⁸Və bu, xoşbəxt olanlara gəlincə… Onlar da göylər və yer durduqca ardı-arası kəsilməyən bir ikram olaraq, cənnətin içində əbədi olaraq qalacaqlar. Ancaq Rəbbinin dilədiyi istisna olmaqla.

Bu ayələrdə, o gün [Məhşər günü] insanların “bədbəxtlər” və “xoşbəxtlər” olmaqla iki qrup olacaqları bildirilərək, bədbəxtlərin cəhənnəmdəki, xoşbəxtlərin isə cənnətdəki vəziyyətləri qısa şəkildə açıqlanır.

Ayələrdə keçən “göylər və yer durduqca” ifadəsi, cənnətdəki ikramların və cəhənnəmdəki əzabların davamlılığını bildirir. Çünki Klassik ərəb dilində “göylər və yer durduqca” və “gecə gündüz ard-arda gəldikcə” ifadələri, “sonu gəlməyən müddət [əbədi] mənasında işlədilir. Yoxsa axirətdə, aşağıdakı ayələrdən də görünəcəyi kimi, nə göylər vardır, nə də yer üzü. Dağlar dağıdılıb, yer dümdüz ediləcək, göy də başqa bir şəklə döndəriləcəkdir:

⁴⁷Və Bizim dağları yeritdiyimiz gün… Və sən yer üzünü çırılçılpaq/dümdüz görəcəksən. Və Biz onları bir yerə topladıq. Beləliklə, onlardan heç bir insanı buraxmadıq. (Kəhf/47)
¹⁸O gün Sura üflənər… Siz də dərhal, dəstələr halında gələrsiniz.
¹⁹Göy üzü də açılıb, qapı-qapı/deşik-deşik olmuşdur.
²⁰Dağlar da yeridilib, ilğıma dönmüşdür. (Nəbə/18-20)
^105–107Səndən dağlar haqqında soruşurlar. De ki: “Rəbbim onları sovurduqca sovuracaqdır. Beləliklə, onları dümdüz boş bir halda buraxacaq. Orada bir çuxur və bir təpə görməyəcəksən”. (Ta Ha/105-107)
⁸⁸Və sən dağları görərsən, onları donuq, durğun sanarsan. Halbuki, onlar hər şeyi sapsağlam edən Allahın yaratdığı olaraq, buludun yeriməsi kimi yeriməkdədirlər. Şübhəsiz ki, O, etdiklərinizdən tamamilə xəbərdardır. (Nəml/88)
^9,10O gün göy sarsıldıqca sarsılar, dağlar da yeridikcə yeriyər. (Tur/9, 10)
^8–10O gün göy ərimiş bir mədən kimi olar. Dağlar da didilmiş rəngli yun kimi olar. Və bir isti/yaxın dost özünün bir isti/yaxın dostundan əhvalını soruşmaz. (Məaric/8-10)
⁵Dağlar da didilmiş rəngli yun kimi olar. (Qariə/5)
^1-7olacaq o hadisə baş verdiyi zaman ki, o hadisənin olacağını təkzib eləyən yoxdur. O, hadisə alçaldıcıdır/yüksəldicidir – yer üzü şiddətlə sarsıldıqca sarsıldığı, dağlar ovalandıqca ovalanıb, toza dumana döndərildiyi və sizlər üç bərabər/təbəqə/sinif olduğunuz zaman (Vaqeə/1-7)
^48–51O gün, Allahın hər nəfsi qazandığı ilə qarşılıqlandırması üçün yer üzü bir başqa yer üzünə çevriləcək, göylər də… Və onlar tək və gücünə qarşı durulmaz olan Allah üçün ortaya çıxacaqlar. O gün günahkarları zəncirə vurulmuş olaraq, görərsən. Onların köynəkləri qətrandandır, üzlərini də atəş bürüyəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hesabı çox tez görəndir. (İbrahim/48-51)

(Bu mövzuda həmçinin İnfitar və İnşiqaq surələrinə də baxmaq olar.)
Budur o gün [Məhşər günü] dünyada ikən təxirə salınmış aqibət gəlmiş olacaq, artıq kimsə danışmayacaq, söz mülk sahibinin olacaqdır:

²⁶Bax budur, o gün əsl hökmranlıq Rəhmana aiddir. Kafirlər üçün isə o, çox çətin bir gün olmuşdur. (Furqan/26)
¹⁶O görüşmə günü onlar meydana çıxarlar. Onların heç bir şeyi Allahdan gizli qalmaz. “Bu gün mülk kimindir?”, “Sadəcə tək və qəhredici olan Allahındır!” (Mömin/16)
^38–40Endirilmiş ayələr və vəhy şahid olaraq səf-səf dikildikləri gün, Rəhmanın izin verdikləri istisna olmaqla heç kimsə danışa bilməz. Və o izin verilən doğrunu söyləyər: “Bax budur, bu, Haqq gündür. Artıq diləyən Rəbbinə sığınar. Şübhəsiz, Biz sizi yaxın bir əzab ilə xəbərdar etdik”. O gün insan iki gücünün/mal və ətrafının nə təqdim etdiyinə baxar/etdikləri ilə üz-üzə gələr və kafir: “Ah nə olaydı, kaş mən bir torpaq olaydım” – deyər. (Nəbə/38-40)

Və Ya Sin/65, Mürsəlat/35, 36, Qaf/27, 28, Əhzab/67, 68, Səba/31-33.

Ayələrdəki Mötərizə Məşiət Cümləsi

107-ci və 108-ci ayələrdə mötərizə içində “اِلَّا مَا شَٓاءَ رَبُّكَۜ illa ma şaə Rəbbükə (ancaq Rəbbinin dilədiyi müstəsnadır.)” buyurulur. Burada “Rəbbinin dilədiyi müstəsnadır” cümləsi ilə qəsd edilən nədir?

Bunu təhlil etmək faydalı olacaq.

Ayələrdə keçən hökmlərə baxıldığında üç dənə ayrı məqam diqqət çəkir. Bunlar:

Şakilərin atəşə, saidlərin cənnətə girdirilməsi;

Şakilərin atəşdə, saidlərin cənnətdə əbədi qalmaları;

Şakilər üçün atəş, saidlər üçün cənnətin hazırlanmış olmasıdır.

Ayələrdə istisna edilənlərə, birinci nöqtədan baxıldığında, şakilərdən, Allahın dilədiklərinin atəşə, saidlərdən də Allahın dilədiklərinin cənnətə girə bilməyəcəyi anlaşılır.
İstisna edilənlərə ikinci nöqtədən yaxınlaşıldığında, şakilərdən, Allahın dilədiklərinin atəşdə, saidlərin isə cənnətdə əbədi qalmayacaqları anlaşılır. İstisna ilə əlaqədar təhlil üçüncü məqamdan edildiyində isə şakilərdən, Allahın dilədiklərinin atəşə qatılmayıb, başqa cür cəzalandırılacağı, saidlərdən Allahın dilədiklərinin isə cənnətə qatılmayıb, başqa şəkildə mükafatlandırılacağı anlaşılır.

Hər üç məqamdakı istisnanı təhlil edək:

1-ci məqamdan istisnanın təhlili:

Allah kafirləri, müşrikləri cəhənnəmə qoyacağını, mömin, müttəqi, salihat işləmiş qullarını cənnətə qoyacağına söz vermişdir. Allah qətiyyən vədindən dönməz. Vədindən dönməyəcəyini də bir çox ayədə bildirmişdir. (Bəqərə/80, Al-i İmran/9, 194, Rad/31, Rum/6, Zümər/20)

Allahın yuxarıda qeyd edilən bu vədinə, 1-ci məqamdan baxılaraq edilən təhlillə “Onun, şakilərdən dilədiklərinin atəşə, saidlərdən də dilədiklərinin cənnətə girə bilməyəcəyi” şəklində qəbul ediləcək bir istisna, uyğun düşməyəcəkdir.

2-ci məqamdan istisnanın təhlili:

İkinci məqam üçün də, yəni cənnətdə əbədililik, cəhənnəmdə əbədilik mövzusunda da onlarla ayə var. Ona görə də bu ayələrə görə “Şakilərdən Allahın dilədiklərinin atəşdə, saidlərin isə cənnətdə əbədi qalmayacaqlarına dair” belə bir istisna, qəbul edilə bilməz.

3-cü məqamdan istisnanın təhlilinə gəlincə:

Rəbbimiz Quranda müşriklərin, kafirlərin cəzalarını, cəhənnəmdə atəş içində, rüsvayçılıq əzabı, vicdan əzabı və zəmhərir – hədsiz soyuq (İnsan/13) kimi müxtəlif şəkillərdə çəkəcəklərini bildirmişdir.

Bu halda 107-ci ayədəki “Göylər və yer durduqca, onlar da (şakilər) o atəşdə daimi qalacaqlar. Ancaq Rəbbinin dilədiyi müstəsnadır” hökmü ilə daimi atəşdə (NAR) qalma cəzasına istisna gətirilmiş olur. Buna görə Rəbbimiz, cəhənnəmə gedənlərdən dilədiklərini atəş ilə cəzalandırmayıb, rüsvayçılıq əzabı, vicdan əzabı və zəmhərir (hədsiz soyuq) kimi digər müxtəlif əzabların biriylə cəzalandıracaqdır.

108-ci ayədəki istisnanı da cənnət ifadəsindən edəcəyik. Bilindiyi kimi cənnət, içindən çayların axdığı yaşil bağçalar, Firdevs, Ədn cənnətləri, huri, qılman, vildan, köşklər, kreslolar, quş ətləri və s. ilə təmsili olaraq anladılır. Rəbbimiz mömin, müttəqilərdən dilədiyi bəzi kimsələri belə bir cənnətə qoymur, onlar başqa bir şəkildə mükafatlandırılacaqdır.

O zaman öyrənək ki, haraya qoyacaqdır. Bunu Tövbə/72-dən öyrənəcəyik.

Tövbə/72:
وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍۜ
وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ اَكْبَرُۜ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ۟ ﴿٧٢﴾

⁷²Allah mömin kişilərə və mömin qadınlara içində həmişəlik qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər və Ədn cənnətlərində xoş məskənlər vəd etdi. Allahın rızası isə daha böyükdür. Bax budur, bu, çox böyük qurtuluşun məhz özüdür.

Bəli, Allahın rızası, möminlər üçün bütün cənnətlərdən daha böyük bir mükafatdır.
Yuxarıdakı ayələrlə gətirilən istisna, ayələrdə verilən “atəş” və “cənnət” ifadələri nəzərə alınaraq təhlil edilmişdir.

¹⁰⁹O halda, qətiyyən bunların qulluq etdikləri şeylərdən şübhə içində olma! Onların ataları daha əvvəl necə qulluq edirdisə, bunlar da elə qulluq edirlər. Şübhəsiz ki, Biz də özlərinə nəsiblərini tam yəqinliklə bilin ki, əskiksiz ödəyərik.

Peyğəmbərimizi müxatib alan, amma onun şəxsində bütün insanlığa ismarıc verən bu ayədə, Məkkəli müşriklərə, öz atalarından qalan saxta dəyərlərə bağlı qalaraq, o yolbilməz ataları kimi yanlış yolda var olduqları və buna görə də qətiliklə cəzalandırılacaqları elan edilir. Peyğəmbərimizdən istənən, Məkkəli müşriklərin təqib etdikləri yolun yanlışlığından qətiyyən şübhə etməməsidir.

Allahın endirdiyi din yerinə atalarından öyrəndiklərinə uyanların vəziyyətləri başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

¹⁷⁰Və onlara: “Allahın endirdiyinə uyun” – deyildiyi vaxt: “Əksinə, biz atalarımızı nəyin üzərində gördüksə, ona uyarıq” – dedilər. Atalarının bir şeyə ağlı çatmamışdısa və bələdçiləndikləri doğru yolu tapmamışdılarsadamı? (Bəqərə/170)
¹⁰⁴Və onlara: “Allahın endirdiyinə və Elçiyə gəlin” – deyildiyi zaman: “Atalarımızı üzərində gördüyümüz şey bizə yetər” – dedilər. Ataları bir şey bilməyən və bələdçilənən doğru yolu tapmayan insanlar olsadamı? (Maidə/104)
²³Və bax budur, belə! Biz səndən öncə də, hansı şəhərə bir xəbərdaredici göndərmişiksə, qətiliklə oranın öyünən, imkanlı insanları: “Şübhəsiz, biz atalarımızı bir başçılı cəmiyyət olaraq gördük. Biz də qətiliklə onların izlərinə uyanlarıq” – demişdilər. (Zühruf/23)

Mövzumuz olan ayənin sonunda yer alan “Şübhəsiz Biz də, özlərinə nəsiblərini qətiliklə əskiksiz ödəyərik” ifadəsi, onların dünyada ikən xeyirdən və şərdən etdiklərinin qarşılığının tam olaraq veriləcəyi mənasına gəlir:

^7,8Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işləyərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir. (Zilzal/7, 8)
¹⁹Və hər kəs üçün işlədikləri şeylərdən, bəzi dərəcələr vardır. Və onlar haqsızlığa uğradılmadan, Allahın onlara əməllərini tam olaraq ödəməsi üçündür. (Əhqaf/19)
^24,25Bu, onların: “Atəş bizə sayı bəlli olan bir neçə gündən başqa, qətiyyən toxunmayacaqdır” – dediklərinə görədir. Onların uydurmuş olduqları şeylər də, dinlərində özlərini aldatmaqdadır. Yaxşı, özündə heç şübhə olmayan o gündə, onları bir araya topladığımız və heç kimsəyə haqsızlıq edilmədən, hər kəsə qazandıqları şeylər tamamilə ödəndiyi zaman necə olacaqdır? (Al–i İmran/24, 25)
⁷Əgər küfr edəcək, nankorluq edəcək olarsınızsa, bilin ki, şübhəsiz, Allah sizə heç bir ehtiyacı olmayandır və O, qulları üçün, küfrə, nankorluğa razı olmaz. Və əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsinizsə, sizin üçün ona razı olar. Heç bir daşıyıcı bir başqasının yükünü çəkməz. Sonra dönüşünüz yalnız və yalnız Rəbbinizədir. Beləliklə, etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verəcəkdir. Şübhəsiz ki, O, sinələrin özündə gizli olanı yaxşı biləndir. (Zümər/7)

Həmçinin Zümər/10, Bəqərə/272, 281, Al-i İmran/57, 161, 185, Nisa/173, Nəhl/111 və bu surənin 15 və 11-ci ayələrinə baxmaq olar.

¹¹¹Və şübhəsiz, hamısı elə insanlardır ki, onların etdiklərinin qarşılığını Rəbbin özlərinə tam ödəyəcəkdir. Şübhəsiz ki, O, onların etdikləri haqqında bilik sahibidir.

109-cu ayənin davamı olan bu ayədə, atalarından aldıqları yanlışlar üzərində israr edənlərə edilən təhdidlər çox çarpıcı vurğularla dilə gətirilmişdir. Belə ki, bu ayənin orijinalında texniki olaraq yeddi sayda vurğu edilmişdir.

¹¹⁰Və and olsun ki, Biz Musaya Kitabı verdik və onda ixtilafa düşdülər. Əgər Rəbbindən daha əvvəl verilmiş bir Söz olmasa idi, əlbəttə bu dünyada dərhal cəzalandırılardılar. Və onlar şübhəsiz, Qurandan narahat/nigaran bir şübhə içindədirlər.

Bu ayədə İsrailoğullarının vəziyyəti ortaya qoyulmuş, onların öz Kitablarında ayrılığa düşdükləri, məzhəblərə ayrıldıqları, fərqli-fərqli anlayışlara sahib olduqları açıqlanmışdır.

İnsanların ayrılığa düşməsi mövzusu başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

¹⁴Və onlar ancaq özlərinə bilik gəldikdən sonra aralarındakı azğınlığa görə ayrılığa düşdülər. Əgər Rəbbin tərəfindən “adı qoyulmuş bir müddətin sonuna qədər” sözü keçməmiş olsaydı, aralarında qətiliklə gerçəkləşdirilərdi. Və şübhəsiz ki, özlərindən sonra Kitaba varis qılınan insanlar Qurandan qətiliklə qərarsızlığa aparan bir şübhə içindədirlər. (Şura/14)
²¹³İnsanlar tək bir başçılı cəmiyyət idi. Allah müjdəçilər və xəbərdar edənlər olmaq üçün peyğəmbərlər göndərdi və anlaşa bilmədikləri mövzularda insanlar arasında hökm etsinlər deyə, onlarla bərabər, haqq ilə kitab endirdi. Və sırf o Kitab verilənlər, özlərinə bu qədər dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı azğınlıq üzündən anlaşılmazlığa düşdülər. Buna görə də, Allah Öz elmi daxilində iman edənlərə onların haqqında anlaşılmazlığa düşdükləri haqqa bələdçi oldu. Və Allah dilədiyini/diləyəni ən doğru yola bələdçiləyər. (Bəqərə/213)

Ayədə keçən “Rəbbindən, daha əvvəl verilmiş bir Söz” ibarəsi, Allahın bir qərarını ifadə edir və bu qərar Yunus surəsinin təhlilində qeyd etdiyimiz kimi aşağıdakı mənaya gəlir:

Rəbbimizdən Keçən Söz. 110-cu ayədə bəhs edilən “Söz”, Rəbbimizin cəzaları “adı qoyulmuş müddətə ertələmə” qaydasıdır. Əgər bu qayda olmasa idi, hər kəsin haqq etdiyi anında özünə veriləcəkdi. Lakin Allah özünün qoyduğu qaydasını qətiyyən pozmaz.

¹⁴Və onlar ancaq özlərinə bilik gəldikdən sonra aralarındakı azğınlığa görə ayrılığa düşdülər. Əgər Rəbbin tərəfindən “adı qoyulmuş bir müddətin sonuna qədər” sözü keçməmiş olsaydı, aralarında qətiliklə gerçəkləşdirilərdi. Və şübhəsiz ki, özlərindən sonra Kitaba varis qılınan insanlar Qurandan qətiliklə qərarsızlığa aparan bir şübhə içindədirlər. (Şura/14)
¹¹⁰Və and olsun ki, Biz Musaya Kitabı verdik və onda ixtilafa düşdülər. Əgər Rəbbindən daha əvvəl verilmiş bir Söz olmasa idi, əlbəttə bu dünyada dərhal cəzalandırılardılar. Və onlar şübhəsiz, Qurandan narahat/nigaran bir şübhə içindədirlər. (Hud/110)
⁴⁵Və əgər Allah, qazanmaqda olduqları şeylər ucbatından insanları sorğu-suala çəkib cəzalandıracaq olsaydı, yer üzündə kiçik-böyük heç bir canlını sağ buraxmazdı. Və lakin onlara, adı qoyulmuş bir müddətə qədər ertələməkdədir. Sonunda, müddət sona yetdiyi zaman da artıq, şübhəsiz ki, Allah öz qullarını ən yaxşı görəndir. (Fatir/45)

Həmçinin Fussilət/45 və Ta Ha/129-da da eyni qaydadan bəhs edilmişdir.

Əgər Uca Allah, haqqında anlaşmazlığa düşdükləri mövzularda mükafat və cəzanı verərək, qiyamət günündən əvvəl aralarında hökm verməyəcəyinə əvvəldən hökm etməsəydi, əlbəttə dünya həyatında haqq etdiklərini dərhal reallaşdırardı. Yəni əməlləri səbəbiylə möminləri cənnətə girdirər, küfrləri səbəbiylə də kafirləri cəhənnəmə atardı. Lakin şanı Uca Allah bütün insanların nələr edəcəyini bilməklə birlikdə, əvvəldən bəri bəlli bir əcəli təyin etmiş və bunun üçün vədə olaraq qiyamət gününü təsbit etmişdir.

Diqqət edilirsə, təhlilini etməyə çalışdığımız bu ayə, içində yerləşdiyi bölmədəki mövzu axışına uymur. Buna görə də biz, 110-cü ayənin ya İsrailoğullarının davranışlarından bəhs edildiyi bir dövrdə digər ayələrdən sərbəst olaraq enmiş ayrı bir nəcm, ya da Qurandakı başqa bir bölməyə aid bir ayə olduğunu düşünürük. Amma qəti olan budur ki, 110-cü ayə, içində yerləşdiyi bölməyə aid deyildir. Belə ki, ondan sonrakı – 111-ci ayə, ondan əvvəlki 109-cü ayənin davamı kimidir:

¹¹²Bax budur, buna görə də, əmr olunduğun kimi ən doğru ol! Səninlə birlikdə olan tövbə edənlər də doğru olsunlar və həddinizi aşmayın! Tam yəqin bilin ki, Allah bütün etdiklərinizi haqqıyla görəndir.

¹¹³Və Allahın ortağı olduğunu qəbul edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə meyl etməyin, sonra sizə atəş toxunar. Və sizin üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınlar yoxdur. Sonra kömək görə bilməzsiniz.

Tüm İslam qaydalarının çəkirdəyi mahiyyətində olan bu iki Ayədə sözə əvvəl Peyğəmbərimizə xitab edilərək başlanmış, daha sonra da İltifat sənəti edilərək xitab bütün möminlərə aid edilmişdir.

Sirat-i Müstakim. Quran ayələri işığında dəyərləndirildiyində, bu tamamlığın “Allahın Yolu”, “Haqq Yol”, “Allahın Kitabı”, “İslam Dini”, “İslam Milləti” kimi mənalara gəldiyi görünür (Al-i İmran/51, Ənam/126, 153, Hicr/41, Nəhl/76, Məryəm/36, Ya Sin/61, Zühruf/61, 64). Ancaq ən gözəl məna, Fatihə surəsindəki mənadır: “Üzərlərinə qəzəb tökülmüşlərin və çaşqınlığa uğramışların yoluna yox, özlərinə nemət verdiklərinin yolu olan ən doğru gedən yol”.

Diqqət edilərsə, 112-ci ayədə sadəcə “ən doğru ol” deyilməmiş, “Əmr olunduğun kimi, Allahın cızdığı hədlər daxilində, qoyduğu qaydalara uyğun ən doğru ol!” deyilmişdir. Bizə görə, bunun səbəbi odur ki, insanın öz-özünə ən doğru yolu tam olaraq tapmağa çalışması kifayət deyil.

113-cü ayədə keçən “Və zülm edən kimsələrə meyl etməyin, sonra sizə atəş toxunar” ifadəsindəki zülm edənlər, birinci planda müşriklər, ikinci planda isə pis əxlaqlı insanlardır. Bu kimi insanlara meyl edilməsinin meyl edənə də zərər verəcəyini bildirən bu xəbərdarlıq, eyni zamanda, bir başqasından təsirlənərək, onu təqlid etməyin yanlış olacağı mənasını da daşıyır. Belə ki, Uca Allahın bizləri çəkindirmək istədiyi bu vəziyyət, insanlar arasındakı əlaqələrdə o qədər çox baş vermiş olmalıdır ki, “Üzüm üzümə baxa-baxa qaralır”, “Atı atın yanına bağlama, həmrəng olmasa da, həmxasiyyət olar”, “Yoldaşının kim olduğunu de, sənin kim olduğunu deyim” kimi atalar sözləri ortaya çıxmışdır.

İnsanların bir-birlərindən təsirlənmələrindən başqa bir ayədə yenə bəhs edilmişdir:

⁶⁸Və ayələrimiz – əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında boş yerə çalışıb çabalayanları gördüyün zaman, onlar ondan başqa sözə uyuncaya qədər, dərhal onlardan uzaq dur. Və əgər şeytan, bunu sənə unutdursa da, xatırladıqdan sonra o şərik qoşaraq səhv davrananlarla/öz zərərlərinə iş edənlərlə bərabər oturma.
⁶⁹Allahın qoruması altına girmiş olanlara da, o şərik qoşaraq səhv davrananların/öz zərərlərinə iş edənlərin hesabından bir şey yoxdur. Lakin Allahın qoruması altına girmələri üçün bir xatırlatmadır! (Ənam/68, 69)

¹¹⁴Və gündüzün iki tərəfində və gecənin yaxın saatlarında salaatı təşkil et, fəaliyyətini təmin et, çünki yaxşılıqlar pislikləri yox edir. Bu, ibrət alanlara bir öyüddür.

Surənin “təqdimat” bölməsində də qeyd etdiyimiz kimi, bu ayə Mədinə dövrünə aiddir. Bu ayəyə görə salaat, İsra surəsində də bildirilmiş olan vaxtlarda, yəni səhər, axşam və gecə olmaqla üç vaxtda yerinə yetirilməlidir.

Salat və salaatın vaxtları ilə əlaqədar geniş açıqlamamız İsra/78-in təhlilində edildiyindən, mövzunun oradan oxunmasını məsləhət görürük. [14]

¹¹⁵Və səbr et! Çünki, şübhəsiz, Allah yaxşılıq, gözəllik edənlərin əcirlərini itirməz.

114-cü ayə Mədəni olduğuna görə, bu ayənin 114-cü ayənin davamı olaraq qəbulu mümkün deyildir. Beləliklə də bu ayə ya Peyğəmbərimizin sıxıntılı bir dövründə enmiş təklikdə ayrıca bir nəcmdir, ya da başqa bir bölmənin ayəsi olub, səhabə tərəfindən burada tərtib edilmişdir.

Biz, möminlərə ümid və dəstək verən, özlərinə verilən vəzifələri yerinə yetirərkən qarşılaşacaqları sıxıntılara, acılara sinə gərmələrini, var gücləriylə yorulmadan, bezmədən vəzifələrini davam etmələrini istəyən bu ayənin başlı başına bir nəcm olduğu qənaətindəyik.

Xatırlanacaq olursa, bu ayənin bir bənzəri də Yunus surəsində keçmişdi:

¹⁰⁹Və sən sənə vəhy olunan şeyə uy! Və Allah hökmünü verincəyə qədər, səbr et. Və Allah, hökm verənlərin ən xeyirlisidir. (Yunus/109)

Ayədə bəhs edilən “mühsinlik”, Rəbbimizin razı olduğu və daima öydüyü bir xüsusiyyətdir. Bir çox ayədə (Al-i İmran/134, Maidə/85, Əraf/56, Həcc/37, Ənkəbud/69, Zümər/34, Əhzab/29) möhsinlərin daimi mükafat alacaqları bildirilmişdir:

¹¹⁶Bax budur, sizdən əvvəlki dövrlərdən “bakiyyə” [söz, əsər, ərdəm] sahibləri – ağıllı insanlar, Kitab Əhli, yer üzündə pozuculuqdan əl çəkməyə çalışsaydılar! Lakin onların içindən qurtardığımız çox az insan bunu etdi. Allahın ortağı olduğunu qəbul edərək, Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilə-bilə rədd edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər isə, lovğalandıqları rifahın ardına düşdülər və günahkar oldular.

¹¹⁷Və sənin Rəbbin, insanları islah etdiyi halda, o ölkələri haqsız yerə dəyişikliyə/dağıntıya uğradacaq deyildir.

Həlakdan qurtulmağın bir başqa yolunun açıqlandığı bu ayələrdə, pis gedişat nümayiş etdirən cəmiyyətlərdə ortaya çıxıb, mübarizə aparmalı olan, ev, dam, övladlar, mal-mülk, məqam-mövqe düşünərək, mənfəət naminə susub duran məlumat və ağıl sahibi “nəyimə lazımdır…” deyənlər qınanır.

Demək olar ki, cəmiyyətlərin pozulma dövrlərində, o cəmiyyətdəki imkan sahibi insanların, yəni cəmiyyətin “bilikli” xüsusiyyətli fərdlərinin irəli çıxıb, cəmiyyətin düzəldilməsi yolunda çalışmaları, vecinə almazlıq etməmələri lazımdır. Belə ki, yuxarıda nəql edilən Lut əhvalatında elçinin öz cəmiyyətinə “İçinizdə rəşid, ağlı başında biri yoxmu?” – deməsi də bu nöqteyi nəzərlə söylənmiş bir sözdür.

¹⁰⁴Və içinizdən xeyirə çağıran, hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, vəhy və ortaq ağıl ilə pis/çirkin olduğu qəbul edilən şeyləri əngəlləyən bir başçılı cəmiyyət olsun. Və bax budur, onlar qurtuluşa çatanların məhz özləridir. (Al–i İmran/104)
⁵³Şübhəsiz ki, bu, bir cəmiyyət özündə olanı dəyişdirənə qədər, Allahın o cəmiyyətə nemət olaraq verdiyini dəyişdirmədiyi və şübhəsiz ki, Allahın ən yaxşı eşidən, ən yaxşı bilən olduğuna görədir. (Ənfal/53)
¹¹Hər insan üçün iki əlinin arasından və ətrafından, Allahın işindən olaraq, ona nəzarət edib, onu qoruyan izləyicilər vardır. Əslində, bir xalq öz mənliklərində olanı dəyişdirmədikcə, Allah heç bir şeyi dəyişdirməz. Və Allah bir qövmə pislik istədimi, artıq onun geri çevrilməsi barəsində söz belə ola bilməz. Onlar üçün Onun yaratdıqlarından bir kömək edən, qoruyan, yol göstərən bir yaxın da yoxdur. (Rad/11)
⁴⁶Hər kim saleh əməl edərsə, artıq özü üçün etmiş olur. Kim də bir pislik edərsə, bu artıq öz əleyhinədir. Və sənin Rəbbin qullara heç vaxt haqsızlıq edən biri deyildir. (Fussilət/46)

^118,119Əgər Rəbbin diləsəydi, insanları, əlbəttə, tək bir liderli camaat edərdi. Halbuki, Rəbbinin mərhəmət etdikləri istisna olmaqla, onlar anlaşılmazlığı davam etdirməkdədirlər. Onları bax budur, bunun üçün yaratdı. Və Rəbbinin: “And olsun, cəhənnəmi bildiyiniz-bilmədiyiniz, tanıdığınız-tanımadığınız insanlarla – onların hamısı ilə dolduracağam” – sözü tamamlanmışdır.

Bu ayələrdə, bütün insanları “iman” və ya “küfr” ümməti şəklində tək bir ümmət etməyə qadir olduğunu xəbər verən Rəbbimiz, belə etmədiyini bildirərək, insanlar üçün müəyyən etdiyi “azadlıq” qaydasını açıqlayır.

Allahın insanları sərbəst buraxdığı, bir başqa ayədə isə belə ifadə edilmişdir:

⁹⁹Halbuki, Rəbbin diləsəydi, əlbəttə yer üzündəkilərin hamısı birlikdə inanardı. Artıq inananlar olmaları üçün insanları sənmi məcbur edəcəksən? (Yunus/99)

Allahın insanı özlərinə vəhy ediləndən başqasını edə bilməyən digər canlılar kimi yaratmayıb sərbəst buraxması, fərqli düşüncələrin, fərqli görüşlərin ortaya çıxmasına səbəb olmuş, bu da insanlar arasında ayrılıqlar əmələ gətirmişdir. Ancaq bunun belə olduğunu çox yaxşı bilən Uca Allah, bu ayrılıqların ortadan qaldırılması və rəhmətindən hər kəsin istifadə etməsi üçün insanlara vəhylər və elçilər göndərmiş, beləliklə də bütün inananlara ən doğru bir yolda birləşmə imkanı vermişdir. Allahın göstərdiyi bu ən doğru yol, Quranda “Sırat-i Müstaqim” olaraq ifadə edilmişdir. İnsanların bu ən doğru yolda olmaları halında aralarında ən kiçik bir ayrılıq belə olmaz.

¹²⁰Və elçilərin xəbərlərindən qəlbini sakitləşdirəcək olanlardan hamısını sənə qısaca olaraq anladırıq. Və bunda sənə bir həqiqət, möminlərə də bir öyüd və xatırlatma gəlmişdir.

Bu Ayədə Rəbbimiz, əhvalat nəql etməyin məqsədini açıqlayaraq, əhvalatların faydalarını bildirir.

Ayənin ifadəsindən anlaşıldığına görə, əvvəlki elçilərin xəbərləri Quranda sadəcə hadisələrin gedişini nəql etmək üçün deyil, içlərindəki əxlaqi reallıqları sərgiləmək və beləliklə də, inananların inanclarını yüksəltmək üçün yer alır. Əslində elə əhvalatların üslubu da tarixi məlumat vermək məqsədiylə deyil, öyüd vermək məqsədiylə anladıldıqlarını göstərir.

Qurandakı əhvalatların insanlara təmin edəcəyi faydalar qısa şəkildə belə xülasə edilə bilir:

* Qurandakı əhvalatlar, qədimdən də Peyğəmbərlərin gəlib keçdiyi məlumatını verərək, Peyğəmbərlərin törəmə – haqqı olmayan bir hala gəlmiş olmadıqlarını göstərir;

* Qurandakı əhvalatlar, gəlmiş keçmiş bütün Peyğəmbərlərin vəzifələrinin “təbliğ etmək” və “öyüd vermək”dən ibarət olduğunu öyrədir;

* Qurandakı əhvalatlar, Allahın elçilərinə daima göndərildikləri cəmiyyətin öndə gedənləri [mələ] tərəfindən qarşı çıxıldığı məlumatını verir;

* Qurandakı əhvalatlar, Peyğəmbərimizin təbliğinə qarşı çıxıb, ona mane olmaq istəyənlərə, bu rəftarlarının əvəzini necə ödəyəcəkləri barəsində keçmişdən, bəzilərini özlərinin də bildikləri nümunələr göstərərək xatırladır, xəbərdarlıq edir;

* Qurandakı əhvalatlar, Peyğəmbərimizin və yoldaşlarının qarşı-qarşıya olduqları vəziyyətin daha əvvəlki Peyğəmbərlər və cəmiyyətləri arasında meydana gələnlərə bənzədiyini, hətta böyük ölçüdə eyni olduğunu bildirərək, Peyğəmbərimizə və yoldaşlarına güvən təlqin edər, həmçinin Allahın elçilərinin daima qalib gəldiklərini bildirərək, onlara əzm qazandırır və mənəviyatlarını qüvvətləndirir.

^121,122Və inanmayan o insanlara de ki: “Əlinizdən gələni edin! Şübhəsiz, biz edənlərik. Gözləyin! Şübhəsiz, biz gözləyənlərik”.

Ortaya qoyulan o qədər açıq dəlilə baxmayaraq, hələ də inkarda dirənənlər təhdid edilir, Peyğəmbərimizə də açıq dəstək verilir. Burada qısa və lakonik bir şəkildə verilən ismarıc, aşağıdakı ayələrdə daha geniş şəkildə verilmışdır:

^92,93Şüeyb: “Ey qövmüm! Mənim əqrəbalarım/tərəfdarlarım sizə qarşı Allahdan daha güclü/dəyərlidirlərmı? Və Allahı arxanızca atılmış bir şey hesab etdiniz. Şübhəsiz ki, Rəbbim bütün etdiklərinizi biləndir. Və ey qövmüm! Var gücünüzlə edəcəyiniz nə varsa edin! Şübhəsiz, mən də edənəm. Şiddətli əzabın kimə gələcəyini və yalançının kim olduğunu yaxında biləcəksiniz. Gözləyin, şübhəsiz ki, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm” – dedi. (Hud/92, 93)
¹³⁵De ki: “Ey qövmüm! Gücünüz yetdiyincə edəcəyinizi edin, şübhəsiz, mən də edirəm. Yaxında yurdun sonunun kim üçün olduğunu biləcəksiniz. Şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər qurtuluşa çata bilməzlər”. (Ənam/135)
^39,40De ki: “Ey qövmüm! Siz olduğunuz yer üzrə çalışın. Şübhəsiz, mən də çalışan biriyəm. Artıq özünü rüsvay edəcək əzabın kimə gələcəyini və qalıcı bir əzabın kimin üzərinə enəcəyini yaxında biləcəksiniz”. (Zümər/39, 40)

¹²³Və göylərin və yerin görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi, sadəcə, Allaha aiddir. Və bütün iş – yaradılış yalnız və yalnız Ona döndərilir. O halda Ona qulluq et, Ona sonunu həvalə et. Və Rəbbin, sizin etməkdə olduqlarınızdan xəbərsiz, bunlara laqeyd deyildir.

Bu ayədə, göylərdə və yerdə bilinməyən şeylərin hamısını Allahın bildiyi, olub bitən hər şeyin Ona döndüyü bildirilərək, insanlara Ona qul olmaqdan başqa çarələrinin olmadığı xatırladılır.

Surənin bu son ayəsinin ismarıcı qısaca budur: “Ağlınızı işlədərsinizsə, Allaha qul olmaqdan başqa çarəniz yoxdur”!

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir

[1] Mukatil; Kurtubi, el Camiu li Ahkami’l-Quran.

[2] Kurtubi; el-camiu li Ahkami’l-Quran.

[3] 11 Şubat 2006 tarihli Cumhuriyet gazetesi, Bilim Teknik ekindən.

[4] Kurtubi; el-camiu li Ahkami’l-Quran.

[5] Mevdudi; Tefhimü’l-Quran.

[6] Tekvin; 17/15-27.

[7] Lisanü’l-Arab, 2/624, 625; El-Müfrədat/133.

[8] Lisanü’l-Arab, 4/692, 693; el-Müfrədat/243.

[9] Kurtubi; el-camiu li Ahkami’l Quran.

[10] Kurtubi; el-camiu li Ahkami’l-Quran.

[11] Tekvin 18/12-15.

[12] Lisanü’l-Arab; c.6, s. 99.

[13] Kurtubi; el-camiu li Ahkami’l-Quran.

Yüklə (PDF)