İXLAS SURƏSİNİN TƏBYİNİ

İxlas surəsi Məkkədə nazil olan 22–ci surədir.

Surə, sadəcə Allahın sifətlərindən bəhs etdiyi üçün Ona, təsis edilmiş olaraq qəbul edilmiş və surəyə “Allahın birliyini xalis qılmaq” mənasında “İxlas” adı verilmişdir.

Bu adla yanaşı surə, “ معرفة mə rifətun [bilik], توحيد tövhiid [birləmə], əsas [təməl], nicat [qurtuluş], انّور ən–nur [aydınlıq, işıq], تجريد təcriid [mücərrəd etmə], vəlayət [Allah ilə yaxınlıq], جمال cəmal, النّسبة ən–nisbə [kimlik müəyyən etmə], الصّمد əs–saməd,  المعوّذة  muavvizə [sığındıran],  المقشقش əl–mukaşkış [müalicə edən], المحضر  muhdır [mələk toplayan],  مانعة maneə [əngəl],

برائة bəraə [uzaqlaşdırma], مذكّرة muzəkkirə [xatırladan] və əman [zəmanət]” kimi adlarla da anılır.

İxlas surəsi, Allah haqqında tam mənasıyla bir tərif ehtiva edir. Elə bir tərif ki, tərifi verilənin bütün ünsürlərini ehtiva etdiyi kimi, eyni zamanda yanlış başa düşılacaq olan düşüncələri də rədd edir. Surədə, həqiqi ilah və Rəbbdə olması lazım gələn xüsusiyyətlər elan edilmiş, lazım olmayanlara isə yer verilməmişdir.

İxlas surəsi haqqında bir çox rəvayətlər uydurulmuşdur. Məsələn, surənin baş–diş ağrılarını yaxşılaşdırdığı, müəyyən sayda oxunduğunda oxuyana savab təmin etdiyi kimi uydurmalar söylənilmişdir. Rəbbimizin başa düşülmək və sonra da həyata keçirilmək məqsədiylə ağır–ağır oxunmasını məsləhət bildiyi Quranın müəyyən surə və ya ayələrinin, müəyyən sayda oxunmasının insana savab qazandırdığına və ya fiziki narahatlıqlardan qurtaran bir “sehirli kitab” olduğuna inanılması, fikrimizcə, “böyük günah”dır. Çünki, Quran haqqındakı belə bir düşüncə, Rəbbimizin Quranın endiriliş məqsədi olaraq açıqladığı təməl qaydalara ziddir. Əslində elə ağlını işlədə bilən hər bir insan başa düşür ki, mənasını başa düşərək, öyüd alaraq, həyata keçirilməsi lazım olan bir kitabın, ya da bu kitaba aid bir ibarənin, mənasını başa düşmədən oxumağın insana heç bir faydası olmaz.

Surənin Enmə Səbəbi

Quranla əlaqədar klassik əsərlərdə surənin enmə səbəbi ilə əlaqədar müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu fikirlərin hamısı da bir sıra rəvayətlərə istinad etmişdir. Bu rəvayətlərdəki ilk ortaq cəhət odur ki, insanlar peyğəmbərimizə Allahın nəyə bənzədiyi barəsində sualşublarmış. İstər bu sualdan əvvəlki izahlarda və istərsə də sualı sualşanların Yəhudilərmi, Xristianlarmı, yoxsa müşriklərin olduğu barəsində hekayətlər bir–birindən ayrılır. Hekayətlərdəki ikinci ortaq cəhət isə İxlas surəsinin Rəsmi düzülüşündəki sırada, yəni Nəsr və Təbbət surələrindən sonra 112–ci sırada endiyinin qəbul edilməsi və bu qəbula görə enmə səbəbləri uydurulmasıdır. Halbuki, İxlas surəsi 22–ci sırada enmişdir və Rəsmi düzülüşdə 112–ci sıraya qoyulması səhabənin razılığına görə olmuşdur.

Fikrimizcə, bu surənin enmə səbəbi, istər həqiqi bir hadisəyə istinad etsin, istərsə də səhabənin təqdiri olsun, ilk enən ayədən bu zamana qədər hər kəsin fikrində meydana gəlmiş maraqlarını, yəni Rəbbin necə olması suallarını aradan qaldırmaq üçündür. Bunu tam olaraq anlaya bilmək üçün, ilk vəhy olan Ələq surəsindən bu surəyə qədər bütün vəhyləri gözümüz önünə gətirməyimiz lazımdır. Bu vəhylərdə Uca Rəbbimiz özünü bizlərə “Sənin Rəbbin”, “Yaradan Rəbb”, “Qələmlə öyrədən Rəbb”, “Ən üstün olan Rəbb”, “Rəbbülaləmin”, “Rəbbülməşriki vəlmağrib [şərqin qərbin Rəbbi]”, “Rəbbülfəlak”, “Rəbbünnas”, “Məlikinnas”, “İlahinnas” ifadələriylə, əsasən “Rəbb” olaraq tanıtmışdır. Başda peyğəmbərimiz olmaqla, səhabə, müşriklər, Yəhudilər, Xristianlar, hər kəs bu Rəbbin necə olması ilə maraqlanır və onu tanımaq istəyir. Fikrimizcə, İxlas surəsi, beyinlərdəki “Bu Rəbb Kimdir?” sualına cavab vermək üçün endirilmişdir.

Tərcümə:

Rəhman, Rəhim Allah adından

• ¹De ki: “O Rəbb, bir tək olan Allahdır,
• ²Saməd olan Allahdır,
• ³doğmamış və do­ğul­­mamışdır.
• ⁴Və heç bir şey Ona tay olmamışdır.”

                                                                                          (22/112, İxlas/1–4)

 

Təhlil

¹De ki: “O Rəbb, bir tək olan Allahdır,

“ اللّه Allah” ismi Rəbbimizin xüsusi adı olub, yalnız Onun üçün işlədilir. Başqa bir kəlmə bu ismin yerini tuta bilməz və başqa dillərə də bu isimdən başqa sözlə tərcümə edilə bilməz.

Tədqiqatçıların və dilçilərin çoxunun fikrinə görə “Allah” ismi törəməmiş, kökü olmayan bir isimdir. Bəzilərinin iddia etdiyi kimi, “Lahe–yəlihü–ləh” felindən, ya da “lailahə”dən törəmiş deyildir. Həmçinin də bəzilərinin iddia etdiyi kimi, Suryənicə olduğu irəli sürülən “Lahə” ismindən ərəbcələşmiş bir isim də deyildir. Təsniyə, yəni iki müxtəlif istifadəsi və ya tətbiq edilmə halı və cəmi olmadığı kimi, erkəklik, dişilik halı da almaz. Belə ki, ərəb dilində heç bir nümunə yoxdur ki, “Allah” isminin cəmi olsun və ya bir başqa şey üçün də istifadə edilmiş olsun.

Əhəd

Surədə yer alan sözlərin hamısı çox xüsusi sözlərdir.

Ayədə verilən və bizim də “bir tək olan” mənasıyla tərcümə etdiyimiz “ احدəhəd” sözü, üzərində diqqətlə durulması lazım gələn bir sözdür. Bu ayədəki “bir tək”, riyaziyyatdakı “bir” və “tək” deyilən və toplama–çıxma kimi əməliyyatlarda işlədilən saylar deyildir. Bu, məntiqdəki “bir tək”dir. “Bir tək” olmaq məntiqə görə “tayının olmaması” deməkdir. “Tayı olmayan” isə o deməkdir ki, “əlavə etmək və ya çıxmaq yoluyla “Tayı olmayan” lığı pozula bilməyən”dir.

²Saməd olan Allahdır,

“ الصّمد əs–saməd” bir çox mənası olan bir söz olub, bunların tək bir kəlmə ilə tərcümə edilə bilməsi mümkün deyildir. Rəbbimiz bu sözü xüsusi olaraq seçmişdir.

Bu mənalar belə sıralana bilər:

– Bütün ehtiyaclar barəsində, özünə yönəlinən, baş vurulan əfəndi, böyük;

– İçində boşluğu olmayan [içinə heç bir şey qoyula bilinməyən, heç bir seyə möhtac olmayan];

– Bütün hər şeyi bilən;

– Həlim;

– Şan və şərəfi zirvədə olan;

– Hər şeyi yaradan;

– Arzu edilən işlər barəsində özünə yönəlinən, yalvarılan, çətin anlarda özündən yardım istənilən;

– Dilədiyini edən, istədiyi hökmü verən, verdiyi hökm barəsində Ona hesab sualşacaq və hökmünü rədd edəcək heç kimsə mövcud olmayan;

– Yeganə şərəfli zat;

– Qəni [zəngin];

– Qulları üzərində kahir, özündən yuxarıda heç kimsə mövcud olmayan, aşağısındakılara hörmət göstərməyə məcbur olmayan, bütün ehtiyaclar özünə ərz edilən;

– Yeməyən, içməyən, doyuran amma doyurulmayan, yaratdıqları yox olduqdan sonra baki qalan, var olan;

– Əbədi və əzəli olan;

– Ölməyən, özünə varis olunmayan;

– Yuxulamayan və xəbərdar olunmayan;

– Heç kimsənin xüsusiyyətləri ilə xarakterizə edilə bilməyən;

– Eybi, çatışmazlığı, qüsuru mövcud olmayan;

– Başına bəla gələ bilməyən;

– Xüsusiyyətlərində və işlərində ən mükəmməl olan;

– Daima qalib gələn, əsla məğlub olmayan;

–Yaradılmışların, keyfiyyətindən məlumatı ola bilməyəcəyi [necə bir şey olduğunu bilə bilməyəcəyi];

– Gözlərin görə bilməyəcəyi;

– Çatışmazlıqları və artıqlıqları mövcud olmayan.

Bu ifadələri riyaziyyatçıların təbiriylə xülasə etsək: Varlığı ilə əlaqədar olaraq heç bir say sistemiylə [təbii saylardan xəyali saylara qədər] əməliyyat aparıla bilinməyən mükəmməl, kamil varlıq.

Bu qədər zəngin mənası olan bu sözün, Quranda Allah üçün işlədilmədən əvvəl tarixdə başqa bir ilah üçün işlədilməmiş olması diqqətə layiq bir cəhətdir. Bu hal, Nas surəsinin təhlilində, digər dinlərdəki “ilah” qavramı haqqında verdiyimiz izahla uyğun gəlir. Çünki, digər dinlərdəki ilahların o dinlərə mənsub olan insanların qorxularının, ehtiyaclarının bir məhsulu olmaları və “saməd” sözünün mənasına daxil olan özünəməxsusluqları daşımamaları, “saməd” sözünün Allahdan əvvəl isim və ya sifət olaraq heç bir ilaha veriləməməsini izah edir.

³doğmamış və do­ğul­­mamışdır.

Burada Allahın Uca sifətlərinə uyğun olmayan yaraşdırmalar edən Yəhudilərə, Xristiyanlara və müşriklərə cavab olaraq Allahın doğmadığı və doğulmadığı bəyan edilir.

Bu ayə ilə Yəhudilər tərəfindən Üzeyirə, Xristiyanlar tərəfindən da İsaya verilən “Allahın oğlu” sifəti rədd edilir, müşriklərin “Allahın doğduğu və mələklərin Allahın qızları olduğu barəsindəki sözlərinə qəti bir cavab verilir. Ayə bu normal olmayan inancları qəti bir şəkildə rədd edir. Bu rədd etməyə paralel olaraq “O, övlad qəbul etməmişdir” şəklindəki bir izah da irəlidə Furkan surəsində qarşımıza çıxacaqdır.

Ayədə verilən “doğma və doğulma” sözləri sadəcə cinsi yolla çoxalmanı deyil, cinsi yolla olmayan çoxalmanı da əhatə edir. Yəni bu sözlərdən Allahın bilinən bir cisim, bir maddə, bir orqanizm olmadığı, bölünmə və ya parçalanma yolu ilə hissələrə ayrılmadığı, Onun başqa bir şeydən qopmuş bir parça olmadığı da başa düşılır. Bu mənası ilə ayə, eyni zamanda Rəbbimizin “qədim”liyini də dilə gətirmiş olur.

⁴Və heç bir şey Ona tay olmamışdır.

Allah Əhəd, Saməd, Doğmamış və Doğulmamış olduğundan, heç bir varlıq, kimlik, mənlik, şəxsiyyət Ona xüsusiyyət və işlərində tay ola bilməz.

Belə ki, Quranda səksəndən artıq ayədə verilən “اللّه دون من min dunilləhi” ifadəsi də elə  bu “ekvivalent olmamağı” vurğulayır. Tərcümə və təfsirlərin bir çoxunda “Allahdan başqa” şəklində tərcümə edilən bu ifadənin həqiqi mənası “Allaha ekvivalent olmayanlardan, Allahın yaratdıqlarından” deməkdir. Yəni “kimlik, xüsusiyyət və əməl baxımından rütbəcə Allahdan aşağı olanlar, Ona tay olmayanlar” deməkdir.

Bu ifadə Quranda çox halda müşriklərin ilah qəbul etdikləri kimsələr və əşyalar üçün işlədilmişdir:

• ¹⁰⁷Göylərin və yerin hegemonluğunun, şübhəsiz, yalnız Allaha aid olduğunu və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir yaxın və bir köməkçi olmadığını bilmədinmi?  (Bəqərə/107)  
• ^165,166İnsanlardan bəziləri də Allahın yaratdıqlarından Ona taylar tutanlardır. Onları, Allahı sevdiyi kimi sevirlər. Halbuki, iman etmiş kimsələr, Allaha sevgi sarıdan daha qüvvətlidir. Və şərik qoşaraq yanlış–öz zərərlərinə iş görən o kimsələr, əzabı görəcəkləri zaman–özlərinə tabe olunanlar, əzabı görərək onlara inananlardan qaçıb uzaqlaşdıqları və əzabı gördükləri və onlarla bağların kəsildiyi zaman, qüvvətin Allaha aid olduğunu və Allahın əzabının həqiqətən çox şiddətli olduğunu kaş ki, görsəydilər.                                                                        (Bəqərə/ 165, 166)

İxlas surəsinin son ayəsində diqqət edilməsi lazım olan bir cəhət də, tay olmamağın sadəcə Ona məxsus olduğunu başa salmaq üçün edilən vurğudur [Kasr]. Bu vurğu, normal qrammatik qaydalara görə cümlənin sonunda olması lazım olan zərf tamamlığının [له lehu] əvvələ alınması vasitəsiylə edilmişdir. Yəni qrammatik qaydalara görə “احد كفوا له ولم يكن və ləm yəkun ləhu küfüvən əhəd” şəklində olması lazım olan ayə, zərf tamamlığı əvvələ alınması ilə “vələm yəkün ləhü küfüvən əhəd” şəklinə düşmüş və vurğulu olaraq “sadəcə Ona” mənasını qazanmışdır.

Surənin Ümumi Bir Dəyərləndirməsi və Tövhid Qaydası

Tövhid inancı Allahın varlığını, birliyini [təkliyini], bütün yetkin xüsusiyyətlərin özündə toplandığını, tayı və bənzəri olmadığını bilmək və buna inanmaqdır. Bu bilik və inanc, ən əsaslı şəkildə Quranda “la ilahə illa Allah [Allahdan başqa ilah yoxdur]” cümləsiylə ifadə edilmişdir. Ona görə də bu cümləyə “kəlme–i tövhid [tövhid kəlməsi]” deyilir. “Tövhid” sözünün Quranda heç verilməməsinə baxmayaraq, tövhid inancı müxtəlif tərəfləriylə bir çox ayədə dilə gətirilmişdir. Çünki, bu inanc Haqq Dinin təməl maddəsidir.

Belə ki, Allah, göndərdiyi bütün peyğəmbərlərə, tövhid həqiqətinin bir təməl qayda olaraq ağıllara, beyinlərə yerləşməsini təmin etmək və sadəcə özünə qul olunmasını öyüdləmək üçün vəzifə öhdəliyi olaraq vermişdir:

• ²⁵Və Biz səndən əvvəl heç bir elçi göndərmədik ki, ona: –“Həqiqət budur ki, Məndən başqa ilah deyə bir şey yoxdur. Onun üçün Mənə qulluq edin”–deyə vəhy etmiş olmayaq.   (Ənbiya/ 25)
• ⁵⁹And olsun ki, Biz, Nuhu cəmiyyətinə elçi göndərdik və o, “Ey cəmiyyətim! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir ilah yoxdur. Çox ciddi olaraq Mən, zərərinizə olan, üstünüzə gələcək böyük bir günün əzabından qorxuram” dedi.                                                  (Əraf/ 59)
• ⁷³And olsun ki, Biz, Səmuda da qardaşları Salehi elçi olaraq göndərdik. O dedi ki: – “Ey cəmiyyətim! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir ilah yoxdur. Sizə Rəbbinizdən açıq bir sübut gəldi. Bax budur, bu, Allahın dəvəsi–sosial yardım və dəstək qaydası, sizin üçün bir ayədir–buraxın onu Allahın yer üzündə yesin, əsla ona pislıklə toxunmayın, yoxsa sizi acıqlı bir əzab yaxalayar”.                                                                                                                                   (Əraf/ 73)
• ⁵Rəhman [yaratdığı bütün canlılara dünyada çoxlu mərhəmət edən Allah], ən böyük taxt üzərinə hegemonluq qurmuşdur.
• ⁶Göylərdə olan şeylər, yer üzündə olan şeylər, bu ikisinin arasında olan şeylər və nəmli torpağın altında olan şeylər yalnızca Rəhmanındır.
• ⁷Sən səsini yüksəldirsən, Rəhman şübhəsiz gizlini də, gizlinin gizlisini də bilir.
• ⁸Allah, özündən başqa heç bir ilah olmayandır. ən gözəl isimlər sadəcə Onundur.
• ⁹Musa ilə əlaqədar məlumatlar, əmin ol ki, sənə çatdı.
• ¹⁰O zaman ki, o bir atəş görmüşdü və əhlinə [ailəsinə, yaxınlarına]:–“Tam əmin olun ki, Mən bir atəş gördüm. Ondan sizə bir köz parçası gətirməyim, yaxud atəş yanında bir bələdçi tapmağım üçün siz gözləyin!” demişdi.                                                                         (Ta Ha/5–10)
• ¹¹Sonra onun yanına gəldiyində səslənildi:–“Musa!
• ¹²Mən, sənin Rəbbin olan Mənəm. Dərhal yaxınlarını və mallarını burada qoy, şübhəsiz sən təmizlənmiş vadidə, Tuvadasan–iki dəfə təmizlənmiş bir vadidəsən.
• ¹³Və Mən səni seçdim–O halda vəhy ediləcək olan şeyə
• ¹⁴“Heç şübhəsiz ki, Mən, Allahın məhz özüyəm. İlah deyə bir şey yoxdur Məndən başqa. O halda Mənə qulluq et və Məni anmaq üçün salaatı iqamə et. (Ta Ha/11–14)
• ^116–118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün həqiqi olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər Mən onu demiş olsaydım, Sən, bunu qətiliklə bilmişdin. Sən, mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, Mən isə Sənin mahiyyətində olanı bilmirəm. Şübhəsiz Sən–görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən, onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini–“Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” dedim. Və mən, aralarında olduğum müddətcə onlar üzərinə şahidəm. Nə zaman ki, Sən, məni vəfat etdirdin–keçmişdə etdiklərimi və etməyim lazım gələrkən etmədiklərimi bir–bir xatırlatdırdın/ məni öldürdün, Sən, onlara nəzarət edə­nin tam özü oldun. Və şübhəsiz Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər on­la­ra əzab verərsənsə, şübhəsiz onlar, sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsansa, şüb­hə­siz Sən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan /müt­ləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlamlaşdıranın məhz özü­sən” dedi.                                                                                                         (Maidə/ 116–118)
• ¹³⁰Və İbrahimin dinindən/həyat tərzindən, özünü ağılsızlaşdırandan başqa kim üz çevirər? Və Biz Onu dünyada seçmişdik. Heç şübhəsiz o, axirətdə də yaxşı­lar­dan biridir.
• ¹³¹Rəbbi Ona, “Sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran] biri ol!” dediyi zaman İbrahim, “Mən aləmlərin Rəbbi üçün sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dinini qəbul etməsini təmin edən] biri oldum” dedi.
• ¹³²İbrahim də müslim olmağı, öz oğullarına və Yaquba, “Ey oğullarım! Şübhəsiz ki, bu dini sizə Allah seçdi. Onun üçün yalnız və yalnız Sağlamlaşdıranlar [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dinini qəbul etməsini təmin edən] olaraq ölün!” deyə vəsiyyət etdi.
• ¹³³Yoxsa siz Yaquba ölüm ayağında olarkən, oğullarına, “Məndən sonra nəyə qulluq edəcəksiniz?” dediyi zaman, onların–“Biz, bir tək ilah olaraq sənin ilahına və ataların İbrahim, İsmayıl və İshaqın ilahına qulluq edəcəyik. Və biz, sadəcə Onun üçün islamlaşdıranlarıq” dediklərinə şahidlərmi idiniz?! (Bəqərə/130–133)

Belə ki, peyğəmbərlər tərəfindən insanlara öyrədilən tövhid inancı, zamanla həmişə təhrifə məruz qalmış və müxtəlif inanclarla pozulmuşdur.

Ən son olaraq Quran, insanları bu pozulmalardan arındırmaq üçün saf və yeganə tövhidi təkrar ortaya qoymuşdur:

• ¹¹Bax budur, O, göylərin və yerin yoxdan yaradıcısıdır/parçalayıcısıdır. O sizin üçün sizdən olan həm­tay­lar/zövcələr və heyvanlardan cütlər yaratmışdır. O, sizi bu sistemin içərisin­də törədib çoxaldır. Onun bənzəri olan heç bir şey yoxdur. Və O, ən yaxşı eşidəndir, ən yax­­şı görəndir.

(Şura/11)

• ¹⁰²Bax budur, Rəbbiniz Allah! Ondan başqa ilah yoxdur. Hər şeyin yaradıcısıdır. Elə isə, Ona qulluq edin. O, hər şeyi müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirəndir.                                                       (Ənam/102)
• ²Furqanı endirən, göylərin və yerin hökmranlığı Ona məxsus olan, özünə heç bir övlad götürməyən, hökmranlıqda ortağı olmayan və hər şeyi əmələ gətirib sonra da onları bir ölçüyə görə nizamlayandır.                                    (Furqan/2)
• ³Ey insanlar! Sizə göydən və yerdən ruzi verən Allahın üzərinizdəki nemətini xa­tır­la­yın. Allahdan başqa bir yaradıcımı var? Ondan başqa ilah deyə bir şey yox­dur. Buna baxmayaraq necə döndərilirsiniz?!                         (Fatir/3)
• ⁴⁴Bütün göylər–kosmos, yer üzü və bunların içində olanlar, Allahı nöqsan sifət­lər­dən münəzzəh qılırlar. Onun tərifi ilə birlikdə nöqsan sifətlərdən münəzzəh qıl­ma­yan heç bir şey yoxdur. Fəqət siz, onların Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qıl­ma­­larını yaxşı qavramırsınız. Şübhəsiz ki, O, yumşaq davranandır, çox ba­ğış­la­yan­dır.                                                (İsra/44)

İxlas surəsi də, İslamın təməl qaydası olan tövhid inancını əsaslı bir şəkildə və hər kəsin anlaya biləcəyi sadəliklə açıqlamışdır.

Bu surədəki izah o qədər əsaslı bir izahdır ki, başda “Ayətül–Kürsi” deyə adlandırdığımız Bəqərə surəsinin 255–ci ayəsi və Həşr surəsinin son üç ayəsi olmaqla, Quranda yer alan tövhid inancına aid bir çox ayə, bu surədəki izahın təfərrüatlandırılması mahiyyətindədir:

• ²⁵⁵Allah, Özündən başqa ilah deyə bir şey olmayandır, hər zaman diridir, hər şeyin fəaliyyətini təmin edən, qoruyan, canlı və kainatın idarəsini birbaşa həyata keçirəndir. Özünü mürgü tutmaz və yuxu yaxalamaz. Göylərdə olan şeylər və yer üzündə olan şeylər yalnızca Onun üçündür. Onun izni/ biliyi olmadan yanında kim yardım, şəfaət edə bilər? O, onların önlərində və arxalarında olan şeyləri bilir. Onlar isə, Onun istədiyindən başqa elmindən heç bir şeyi qavraya bilməzlar. Onun kürsüsü, göyləri və yer üzünü əhatə etmişdir. Onların ikisinin də qorunması Ona çətin gəlməz. Və O, çox ucadır, ucaldandır, sonsuz böyükdür.                                   (Bəqərə/ 255)
• ²²O, özündən başqa ilah deyə bir şey olmayan Allahdır. Görünməyəni və görünəni biləndir. O, yaratdığı canlılara dünyada çoxca mərhəmət edəndir, sonsuz mərhəmət sahibidir.
• ²³O, Özündən başqa ilah deyə bir şey olmayan Allahdır. O, kainatın hökmdarı, tərtəmiz, hər cür pislik və əskiklikdən uzaq, hər cür qüsurdan uzaq–sapsağlam, etibarlı, nəzarət edən, qoruyan, doğrulayan və inanılan, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, dilədiyini güclə etdirən, çatılmaz, əzəmətli, ehtiyacları aradan qaldıran, işləri düzəldən, dərman verən, böyüklük və ululuqda tək olan–hər şeydə və hər hadisədə böyüklüyünü göstərəndir. Allah, onların ortaq qoşduqları şeylərdən münəzzəhdir.
• ²⁴O, yaradan, qüsursuz yaradan, hər şeyə şəkil və surət verən Allahdır. Ən gözəl isimlər Onun üçündür. Göylərdə və yer üzündə olanlar Onu nöqsan sifətlərdən arındırırlar. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/ sağlamlaşdırandır.                                                   (Həşr/ 22–24)

İstər İmam Maturidi kimi söz ustadları və istərsə də təsəvvüf cərəyanından gələn bir çox şəxs bu ayələrlə ortaya qoyulan tövhid inancı üzərində müxtəlif izahlar etmişdilər. Ancaq biz, bu şəxslərin mövzu haqqındakı uzun fikirlərini təqdim etmək əvəzinə, tövhid inancının daha yaxşı başa düşılməsini təmin etmək üçün, “Allahın Zati Sifətləri”ni xatırlatmağı və beləliklə də, Rəbbimizi doğru olaraq tanıtmağı daha düzgün bir üsul hesab edirik.

Allahın Zati Sifətləri bunlardır:

Vücud

Bu sifət Uca Allahın var olduğunu ifadə edir. Uca Allahın varlığı başqa bir varlığa bağlı olmayıb, mahiyyətinin ifadəsidir. Bu, Allahın varlığının zatıyla bir bütöv olması deməkdir. Var olmaq Allahın zatının vacib bir sifətidir. Buna görə də, Uca Allaha Vacibül–Vücud deyilmişdir. “Vücud”un əksi “adəm”dir. “Yox olma” demək olan “adəm” sözü Uca Allah haqqında işlədilə bilməz. Allahın yox olduğunu iddia etmək, kainatı və içindəki varlıqları inkar etməyə gətirib çıxarır. Çünki, hər şeyi yaradan və var edən Odur.

Kıdəm (Bir vəzifədə rütbəcə kəsirlik)

Kıdəm, Uca Allahın varlığının başlangıcı olmaması deməkdir. Uca Allah qədimdir, əzəlidir. Yəni əvvəlcə yox ikən, sonradan var olmuş deyildir. Keçmişə doğru nə qədər gedilirsə gedilsin, Uca Allahın var olmadığı bir zaman təsəvvür edilə bilinməz. Əslində zaman və məkanı yaradan da Odur. Uca Allah zaman və məkan qeydlərindən münəzzəh, əzəli və qədim “Zat–ı Zülcəlal”dır. Uca Allahın haqqında “Kıdəm”in əksi olan “hudüs” [sonradan var olma, müəyyən bir zamanda yaradılma] barədə söhbət gedə bilməz.

Beka

Beka, Uca Allahın varlığının sonunun olmaması, daima var olması deməkdir. Uca Allahın varlığının başlangıcı olmadığı kimi, sonu da yoxdur. O həm qədim və əzəli, həm də baqi və əbədidir. Onsuz da kıdəmi sabit olan bir varlığın, Bekası da vacib [məcburi] olur. “Beka”nın ziddi “fəna [sonu olmaq]”dır. Bu isə Uca Allah haqqında düşünülə bilməz.

Müxaləfətün lil–Həvadis:

Allahın sonradan var olan varlıqlara bənzəməməsi deməkdir. Uca Allah nə zatında–mahiyyətində, nə də sifətlərində öz yaratdığı varlıqlara bənzəməz. Biz Allahı necə düşünürüksə düşünək, O, xatirimizə və xəyalımıza gələnlərin hamısından başqadır. Çünki, xatirimizə gələnlərin hamısı “hədis [sonradan yaradılmış]”dır.

Allahdan başqa bütün varlıqlar yox ikən, sonradan var edilmiş varlıqlardır. İnsan ağlı sonradan əmələ gəlmiş bu üç ölçülü varlıqları dərk etməklə məhduddur. Uca Allah isə hər baxımdan sərhədsiz, vücudu vacib, qədim və baqi, hər şeydən müstağni (doymuş), hər cür nöqsandan uzaq, bütün kamal sifətlərə sahib ilahi və müqəddəs bir varlıqdır. Şübhə yox ki, belə Uca bir varlıq, əvvəl yox ikən, sonra var olan, daha sonra da yenə yox olan varlıqlara bənzəməz. Belə ki, Uca Allah öz mahiyyətini Quranda “Onun bənzəri heç bir şey yoxdur. Və O, ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı görəndir.” (Şura/11) deyə tanıtmışdır.

Qıyam Binəfsihi

Uca Allahın başqa bir varlığa və heç bir məkana möhtac olmadan mahiyyəti ilə bütöv olması deməkdir. Mövcud olanların hamısı sonradan vücuda gəlmişdir. Buna görə də bir yaradana və bir məkana möhtacdırlar. Buna qarşılıq olaraq, hər şeyin yaradıcısı olan Uca Allahın varlığı, mahiyyətinin tələbidir və varlığı heç bir şeyə möhtac deyildir. Əgər Allah da var ola bilmək üçün başqa bir varlığa möhtac olsa idi, O da məxluq olardı, hər şeyin “Xaliq”i və başlangıcı olmazdı. Halbuki O, hər şeyin yaradıcısıdır. Ondan başqa hər şey məxluqdur. Xaliq [Yaradıcı] isə məxluquna [yaratdığına] əsla möhtac olmaz.

Vəhdaniyyət

Vəhdaniyyət Allahın bir [tək] olması deməkdir. Vəhdaniyyət Uca Allahın kamal sifətlərinin ən vacibidir. Çünki, bu sifət, Uca Allahın zatında, sifətlərində və fellərində bir [tək] olduğunu, səltənət və icraatında ortaqsız var olduğunu ifadə edir. Quranda belə buyurulur:

• “²²Əgər yer ilə göydə Allahdan başqa ilahlar olsaydı, bunların ikisi də qətiliklə qarı­şıq­lıq içində olardı/düzənləri pozulardu. O halda ən böyük taxtın Rəbbi olan Allah, onların xarakterizə etməkdə olduqları şeylərdən münəzzəhdir.”                         (Ənbiya/22).

Həyat

Uca Allahın həyat sahibi olması deməkdir. Uca Allahın bu sifəti məxluqatdakı kimi keçici və maddi bir həyat olmayıb, əzəli və əbədidir. Bütün həyatların qaynağı olan həqiqi həyatdır. Həyat sifəti, Allahın Elm, İradə, Qüdrət kimi kamal sifətləriylə yaxından əlaqədardır. Bu sifətlərin sahibi bir varlığın həyat sahibi olması zəruridir. Çünki, ölü bir varlığın elm, iradə və qüdrət kimi kamal xüsusiyyətlərin sahibi olacağı düşünülə bilməz. Buna görədir ki, həyat sifəti bilənlər tərəfindən “Uca Allahın elm, iradə və qüdrət kimi sifətlərlə vəsflənməsini təmin edən əzəli bir sifətdir” deyə tərif edilmişdir. Həyat sifətinin əksi “məmat [ölü olmaq]”dır. Bu isə Allah haqqında düşünülə bilməz.

Elm

Uca Allahın hər şeyi bilməsi, elmi ilə hər şeyi əhatə etməsi deməkdir. Bu aləmi ən gözəl şəkildə və ən mükəmməl bir nizam içində yaradıb, idarə edən Uca gücün, yaratdığı varlığı ən incə təfərrüatına qədər bilməsi lazımdır. Belə ki, həqiqəti, faydası, ehtiyac və hikməti bilinməyən bir şey necə yaradıla bilər? O halda yaradıcının bir şeyi yarada bilməsi üçün əvvəla elm sahibi olması, sonra o elmin tələblərinə görə yaratması əsas şərtdir. Həmçinin istər iman və saleh əməl sahiblərini mükafatlandırmaq, istərsə də üsyan edənləri və pis yolda olanları cəzalandırmaq ancaq bu kimsələrin etdiklərini bütün incəlikləri ilə bilməklə mümkündür. Allah haqqında elmin əksi olan cəhil, qəflət və unutqanlıq kimi zəiflərdən bəhs edilə bilməz.

İradə

Allahın bir şey haqqında belə olub, belə olmamasını diləməsi, hər şeyi istədiyi kimi təyin və müəyyən etməsi deməkdir. Uca Allah kamil bir iradə sahibidir. Bu kainatı əzəli olan iradəsinə uyğun olaraq yaratmışdır. Kainatda olmuş və olacaq hər şey Allahın diləməsi ilə olmuş və ya olacaqdır. Onun hər dilədiyi mütləq olur, diləmədiyi də əsla olmaz. Bu barədə Quranda belə buyurulur:

“Allah dilədiyini yaradır. Bir işə hökm edərsə [onu istərsə] ona ancaq “ol” deyir, o da dərhal olur.” (Bəqərə/117, Al–i İmran/47, Nəhl/40, Məryəm/35, Ya Sin/82, Mömin/68)

Qüdrət

Qüdrət, Uca Allahın iradə və elminə uyğun olaraq, varlıqlar üzərində təsərrüf etməsi, hər şeyi etməyə və yaratmağa gücü yetməsi deməkdir. Kainatdaki bitməz–tükənməyən nizam və göz qamaşdırıcı gözəlliklər, Allahın sonsuz qüdrət sahibi olduğuna ən böyük sübutdur.

Təkvin

Təkvin, icad və yaratma, bir başqa ifadəylə də, madum [yox] olan bir şeyi yoxluqdan çıxarmaq deməkdir. Təkvin, elm, iradə və qüdrət sifətindən ayrı bir sifətdir. Allahın yaratmaq, ruzi və nemət vermək, əzab vermək, diriltmək və öldürmək kimi bütün felləri təkvin sifətinin təcəlliləridir. Bunlara “feli sifətlər” də deyilir. Qüdrət və Təkvin Allahın kamal sifətlərindən olub, əksləri olan acizlik, Allah haqqında irəli sürülə bilməz.

Səmi və Basir

Allahın hər şeyi eşidib, hər şeyi görməsi deməkdir. Səmi və Basir sifətləri də Allahın əzəli və əbədi kamal sifətlərindəndir. Uzaqlıq–yaxınlıq, açıqlıq–gizlilik, aydınlıq–qaranlıq kimi fiziki hallar Allahın eşidib görməsinə hər hansı bir maneçilik təşkil edə bilməzlər. O, içimizdəki pıçıltıları, qəlbdən və könüldən etdiyimiz duaları eşidir və bu dualara hikmətinə uyğun şəkildə qarşılıq verir. Uca Allahın Səmi və Basir [hər şeyi ən yaxşı eşidən və ən yaxşı görən] olduğu Quranda dəfələrlə zikr edilmişdir. Səmi və Basir sifətləri bir kamal sifətlər olduğundan, Allah haqqında əksləri olan korluq [görməmək] və karlıq [eşitməmək], barəsində söhbət gedə bilməz.

Kəlam

Uca Allahın hərfə və səsə möhtac olmadan danışması deməkdir. Allahın kəlam [danışma] sifəti əzəli və əbədidir. Buna görə də Allaha “Mütəkəllim” deyilir. Quran haqqında da “Kəlamullah” sözü işlədilir. Allahın peyğəmbərlərinə bildirdiyi vəhylər, onlara verdiyi ilahi kitablar hamısı Kəlam sifətinin bir təcəllisidir.

İslamiyyətin Allah inancı ilə digər dinlərdəki “ilah” anlayışı arasında müzakirəyə yer buraxmayacaq xüsusiyyətdə böyük fərqlər vardır. Batil ilahlar insanların öz ehtiyacları istiqamətində qəbul etdikləri ilahlardır. Bu ilahların hökm qoymaq kimi bir xüsusiyyətləri də yoxdur. İnsanların ehtiyacları qarşılandığında bu ilahların funksiyaları da ortadan qalxır.

İslam isə mütləq bir yaradıcının, hökm qoyuanın və ibadət ediləcək bir tək ilahın var olduğu, onun da heç bir ortağı mövcud olmadığı əsası üzərinə qurulmuşdur. İslam, insanları bu ilaha [Allaha] iman və ibadət etməyə çağırır. Vəhy qaynaqlı olmayan digər dinlərin ilah anlayışları insanların öz düşüncələri ilə meydana gəlmişdir. İnsan yox olduğunda, bu ilahlar da yox olurlar. Əslində isə Allah, insanı yaradandır. Varlığı öz mahiyyəti ilə bir bütöv olduğu kimi, insan yaradılmamışdan əvvəl də vardı. Ona görə də, yaradılış kodlarına uyğun hərəkət edən insan, həqiqi ilah olaraq, ancaq Allaha inana bilər.

Ehtiyaclarını aradan qaldırmağa gücü çatan, sıxıntılara qarşı ona kömək əlini uzadan, onu qoruyub nəzarətdə saxlayan, sıxıntılı və qorxulu anlarında onu əminliyə çatdıran bu, tək həqiqi ilah, eyni zamanda ibadət edilməyə də layiq tək varlıqdır.

Allahın varlığını, birliyini [təkliyini], bütün yetkin xüsusiyyətlərin özündə toplandığını, tayı və bənzərinin mövcud olmadığını bilmək və buna inanmaq olaraq tərif edilən tövhid inancı, Quran tərəfindən müxtəlif tərəfləri və ölçüləri ilə ortaya qoyulur.

Bütün bunlar belə xülasə edilə bilər:

Allah birdir, Ondan başqa ilah yoxdur. O, heç bir şeyə möhtac deyildir, hər şey Ona möhtacdır. Ona bənzər bir şey yoxdur. O, bir ortağı olmaqdan arınıqdır. Əgər Onunla yanaşı başqa tanrılar olmuş olsaydı, onlardan biri digərləri üzərində hegemonluq etmək istəyəcəkdilər. O birdir, amma Xristiyanların hesab etdiyi kimi üçdən biri deyildir. Ona oğulları, qızları şamil edənlər, İsanın Onun oğlu, ya da özü olduğunu söyləyənlər, Allaha iftira atmış olurlar.

Onun nə oğulları, nə də qızları vardır. O, doğmamışdır, doğulmamışdır. Ancaq kafirlər, heç bir şey yaratmayan və özü yaradılmış olan şeyləri Ona ortaq qoşurlar. Əslində isə Ona ortaq qoşulan sözdə tanrıların nə pislik, nə də yaxşılıq etməyə gücləri çatmaz.

Bu saxta tanrılar nə ölümə, nə həyata, nə də yenidən dirilməyə nəzarət edə bilirlər. Elə ona görə də, Allahla əlaqədar ola biləcək bir tanrı yoxdur. İnsanların uydurduğu tanrılar, zənn etdikləri isimlərdən və uyduranların nəfslərinin istəyindən başqa bir şey deyildir.

Allah, mütləq güc sahibidir, hər şeyin dönüşü Onadır. O, yaradıcıdır, yaratma prosesini başladan və dilədiyi kimi yaradandır. Başlanğıcda göyləri və yeri yaratmış, onları duman, ya da duman halındakı cövhər olaraq bir yerə gətirmiş və daha sonra bir–birindən ayırmışdır. Onun əmri qətidir, kimsə onu dəyişdirə bilməz. Göylər və üzərindəki bütün varlıqlarla birlikdə yaratdığı Yer, Günəş, Ay və Ulduzların hamısı Onun qanunlarıyla və Onun buyuruğuyla hərəkət edirlər. Göydə və yerdə mövcud olan hər yaradılış Onun əmrlərinə boyun əyər. O, hər şeyi yaradan, var edən və onlara şəkil verəndir.

Allah aləmlərin Rəbbidir, gizlinlərin də Rəbbidir. Onun gücü hər şeyə çatar, göylərin və yerin bütün gücləri Ona aiddir. O, kərim olan Ərşin, Uca Ərşin Rəbbidir, bütün yüksəlmə dərəcələrinin sahibidir.

Bir beşik kimi ərzi uzadır, göydən, müəyyən ölçülərdə su endirir. O, bütün varlıqları cütlər halında yaratmışdır. Göy qübbəsinə nizam və mükəmməllik vermişdir. Göylərin, yerin və ikisi arasındakı hər şeyin hakimiyyəti Allahındır. Şərq və qərb Onundur. Nə yana dönərsəniz dönün, O oradadır. Çünki, hər şeyi əhatə etmişdir. Kürsüsü göyləri və yeri qapayır. Yaratdıqlarını qoruyub nəzarət edir və bunda heç bir çətinliklə qarşılaşmaz. O, əzizdir, hikmət sahibidir.

Allah yalnız yaradıcı deyil, eyni zamanda rəhimdir, ruzi verəndir, qoruyandır, yardımçıdır, hidayət verəndir və bütün yaradılışların darda qalmışlarına yardım çatdırandır. Allah dünyanı oyun və əyləncə olsun deyə yaratmamışdır. Dünya, müəyyən edilmiş bir müddətə görə, bir məqsədlə və bir plana uyğun olaraq yaradılmışdır. O qanunlar qoyar, rəhbərlik edər, hər şeyi bir ölçü və təqdirə görə düzənlər, yaradar, yol göstərər. O, hər şeyi biləndir, hər şeyi görəndir.

Allah, hökm verənlərin ən yaxşısıdır. Heç kimsəyə zərrə qədər zülm etməz, hökm günündə ədalət tərəziləri qurulacaq, ən kiçik bir əməl belə hesablanacaqdır. O tez cəza verəndir və ağrılı–acılı əzabla cəzalandırır. İnsanlara adil olmalarını buyurur və adil olanları sevər. Günahdan çəkinib savab işləyənlərə böyük mükafatlar verir. İnsanların yaxşı əməllərini, ən gözəl şəkildə mükafatlandırmaq üçün yazdırmışdır. Allah bütün yaxşılıqları özündə toplamışdır, bütün yaxşılıqların qaynağıdır. Hər cür pislikdən də uzaqdır.

Allah, insanı heç bir şey deyilkən var etmiş, bir tək nəfsdən bütün insanlığı yaratmışdır. İnsanın yer üzündə xəlifə olmasını istəmiş, onu ölümlü bir varlıq etmiş, ölümündən sonra qiyamət günü dirilməsinə hökm etmişdir. İnsanı yaradılmışların üstünü qılmışdır. Çünki, Allah onu ən gözəl bir surətlə yaratmışdır.

Allah, ən gözəl bir surətlə yaratdığı insanın mükəmməlləşməsindən başqa bir şey istəməz. Allah insanlığı əhatə etmişdir. O, insanın daima yanındadır, ona şah damarından belə daha yaxındır. Allahın birliyindən söz etmək, Onun zatında, sifətlərində və fellərində bir olduğunu söyləməkdir. Mahiyyətinin bir olduğunu söyləmək, Onun hissəsinin, parçasının, bölməsinin olmadığını söyləməkdir. Çünki, birləşmiş olmaması Allahın məcburi xüsusiyyətlərindəndir. Sifətlərinin bir olduğunu söyləmək, tayının, bənzərinin olmadığını qəbul etməkdir. Çünki, yaradılmış varlıqlara bənzəməmək də Onun təməl xüsusiyyətləri arasındadır. Fellərində bir olduğunu söyləmək ortağı mövcud olmadığını söyləməkdir. Çünki, ortaqlıq acizliyin nəticəsində olur.

Allaha ibadət müəyyən əməllərlə məhdud deyildir. Allaha ibadət etmək, insanın hər addımında, hər hərəkətində, hər sözündə Onun qoyduğu qaydalara tabe olması, Onun hökmlərini yerinə yetirməsi, elçiləri vasitəsiylə göstərdiyi yol ilə hərəkət etməsi deməkdir. Yalnız və yalnız Ondan kömək istəmək, qorxmaq, Ona etibar etmək, dözmək, təvəkkül etmək, sığınmaq, Ondan başqasını vəli qəbul etməmək, problemlərin həllini Ona həvalə etmək, Ondan başqa qoruyucu, mühafizəçi qəbul etməmək tövhid inancının məcburi əsaslarındandır. Bütün bunlar bir və tək olan Allaha ibadətin fərqli ölçülərini meydana gətirən qaydalardır.

 

 

 

Ən düzünü bilən Allahdır.