KƏHF SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Kəhf surəsi Məkkədə enən 69-cu surə olub, adını 9-cu ayədəki “Kəhf [böyük mağara]” sözündən alır. 1-8, 28, 107-110-cu ayələrin Mədəni olduğuna dair nəqllərdən də bəhs edilir. [1]

Surə Quranın salihatı işləyən möminlərə cənnəti müjdələmək, şirk qoşanları da xəbərdar etmək üçün endirildiyinin açıqlanmasıyla başlayır. Rəsulullahın əhval ruhiyyə verilib, təsəlli edilməsiylə davam edən surədə üç ana möcüzəvi hadisəyə toxunulur.

Bunlardan ilki Əshab-i Kəhf və Əshab-i Raqim haqqında anladılanıdır. İkincisi Zülqərneyn ilə əlaqədar möcüzəvi işarələrlə dolu anlatma, üçüncüsü də Musa peyğəmbərin təlim müddətindən bir fraqmentin yer aldığı Musa və “Alim qul” haqqındakı hekayədir. Hər üç hekayədə də insanlığı heyran qoyan möcüzələrə toxunulur.

Həmçinin öyüd və ibrət alınması məqsədiylə iki nəfər [malıyla öyünüb təkəbbürlənən bir “zəngin” ilə imanı və inancıyla şərəf duyan bir “yoxsul qul”] – müşrik və mömin nümunəsi verilir.

Surədə yer alan Əshab-i Kəhf və Əshab-i Raqim, Musa ilə Alim qul və Zülqərneyn hekayələri daha əvvəl doğru-dürüst anlaşılmadığından bu mövzulara dair bir çox əfsanə törədilmiş, ya da bu hekayələrdə nəql edilənlər mifologiyadakı bəzi əfsanələrə uyğunlaşdırılmışdır.

Surənin enməsi ilə əlaqədar olaraq klassik qaynaqlarda bu məlumatlar verilir:

İbn İshakın nəql etdiyinə görə, Qüreyşlilər Nadr b. Haris və Ukbə b. Əbu Muaytı Yəhudi elm adamlarına göndərdilər və onlara bu təlimatı verdilər: Muhəmməd haqqında bunlara sual verin və onlara Muhəmmədin xüsusiyyətlərini anladın. Nələr söylədiklərini bildirin. Çünki onlar, özlərinə ilk kitab verilmiş insanlardır. Və onların yanında bizim sahib olmadığımız növdən peyğəmbərlərin gətirdiyi bilikdən məlumat vardır. Bundan sonra Nadr ilə Ukbə yola çıxdılar və Mədinəyə getdilər. Mədinəyə çatıb Yəhudi elm adamlarına, Rəsulullah (səs) haqqında sual verdilər. Onlara vəziyyətini anlatdılar, söylədiyi sözlərin bir hissəsini xəbər verdilər və belə dedilər: Siz, Tövrat əhlisiniz. Biz sizə, bizim bu yoldaşımızın vəziyyətini bildirməyiniz üçün gəldik. Yəhudi elm adamları onlara belə dedi: Bizim sizə söyləyəcəyimiz üç xüsusu ondan soruşun. Əgər bunlara dair sizə xəbər verəcək olarsa, o, Allah tərəfindən göndərilmiş bir peyğəmbərdir. Əgər bunu etməyəcək olarsa, o, Allaha yalan uyduran bir insandır. O təqdirdə uyğun gördüyünüzü ona edərsiniz. Siz ondan, qədim zamanda ayrılıb getmiş bir sıra gənc dəliqanlıların vəziyyətlərinin nə olduğunu soruşun. Çünki, həqiqətən onların heyrət ediləcək bir halları olmuşdu. Yenə ondan, dünyanın şərqlərinə və qərblərinə çatmış, olduqca dolaşmış bir insana dair sual soruşun. Onun xəbəri nə olmuşdur? Yenə ondan ruh haqqında soruşun, o nədir? Əgər sizə bunları xəbər verəcək olarsa, ona uyun, o bir peyğəmbərdir. Əgər etməyəcək olarsa, bilin ki, o, yalan uyduran bir insandır. Onun haqqında uyğun görəcəyiniz tətbiqatı edin.

Nadr b. Haris ilə Ukbe b. Əbu Muayt, Mədinədən dönüb Məkkəyə gəldilər və Qüreyşlilərə belə dedilər: Ey Qüreyşlilər cəmiyyəti! Biz sizlərə, sizin ilə Muhəmməd arasında ayırd edici hökmü verməyinizi təmin edəcək bir həll gətirdik. Yəhudi elm adamları bizlərə, ona soruşmağımızı istədikləri bəzi xüsuslar söylədilər. Və əgər bunlar haqqında sizə xəbər verərsə, o bir peyğəmbərdir. Verməyəcək olarsa, yalan uyduran bir insandır və onun haqqında uyğun gördüyünüzü edin – dedilər.

Bundan sonra Rəsulullahın (səs) yanına gəlib, belə dedilər: Ey Muhəmməd, sən bizlərə, qədim zamanlarda ayrılıb getmiş gənc dəliqanlıların vəziyyətini xəbər ver. Çünki onların başından heyrət ediləcək şeylər keçmişdi. İkinci olaraq sən bizə, yer üzünün şərqlərinə və qərblərinə getmiş, olduqca çox səfərdə olmuş bir adam haqqında xəbər ver, həmçinin bizlərə Ruhun nə olduğunu da bildir.

Rəsulullah (səs) onlara: “Sabah sizə bu istədiyiniz xüsusları xəbər verəcəyəm” – deyib, “inşaallah” demədi. Onlar da yanından ayrılıb, getdilər. İddia edildiyinə görə, Rəsulullah (səs) on beş gün keçdiyi halda, uca Allah bu mövzuda ona bir vəhy endirmədi və Cəbrail da yanına gəlmədi. Nəhayət Məkkəlilər yalan xəbərlər yayaraq: “Muhəmməd bizə sabah xəbər verəcəyini vəd etdiyi halda, budur bu on beşinci günün sabahı, ondan soruşduğumuz hər hansı bir şeyi xəbər vermədi” – dedilər. Nəhayət vəhyin gecikməsi Rəsulullahı (səs) narahat etdi, kədərləndirdi. Məkkəlilərin danışdıqları ona ağır gəldi. Daha sonra Cəbrail (ə.s), Allah (c.c) nəzdindən ona Kəhf Əshabdan bəhs edildiyi surəni gətirdi. Bu surədə Hz. Peyğəmbərə onlar üçün narahat olduğuna görə məzəmmət etdiyi kimi, ondan soruşduqları gənc dəliqanlıların vəziyyəti ilə dünyanı dolaşıb gəzmiş adamın xəbərini və Ruhun mahiyyətinə dair soruşduqlarının cavabını gətirdi. [2]

Muhəmməd İbn İshak bu surə-i cəlilənin nüzul səbəbi haqqında deyir ki: Misir xalqından yaşlı bir kişi mənə anlatdı. O, təxminən qırx il əvvəl bizə gəlmişdi. Ona İkrimə b. Abbasın belə dediyini nəql etmiş: Qüreyşlilər Nadr b. Haris və Ukbe b. Əbu Muaytı Mədinədəki Yəhudi hahamların yanına göndərdilər və dedilər ki: “Onlardan Muhəmmədin vəziyyətini soruşun, xüsusiyyətlərini anladın və söylədiklərini özlərinə xəbər verin. Onlar Kitab əhli bir cəmiyyətdirlər və onların yanında peyğəmbərlərin biliyinə dair bizdə olmayan şeylər vardır”. O ikisi Məkkədən çıxıb, Mədinəyə gəldilər. Yəhudi hahamlarından Hz. Peyğəmbərin vəziyyətini soruşdular, sözlərindən bir qismini təqdim edərək halını anlatdılar və dedilər ki: Siz Tövrat əhlisiniz. Biz sizdən bu yoldaşınızın vəziyyətindən xəbər almaq üçün gəldik. Yəhudi hahamları onlara dedilər ki: Biz sizə, ondan üç şeyi soruşmağınızı əmr edərik. Əgər o, sizə bunları bildirərsə, həqiqətən göndərilmiş bir peyğəmbərdir, əgər bunu bildirməzsə, adam söz uyduran birisidir, siz onun haqqında istədiyiniz kimi görüş bildirə bilərsiniz. Özünə əvvəl qədim dövrlərdə yaşamış və keçib getmiş dəliqanlıların halını soruşun, vəziyyətləri nə olmuşdu? Çünki onların qəribə bir hadisəsi vardır. Sonra ondan yer üzünün şərqlərinə və qərblərinə qədər gəzən adamın vəziyyətini soruşun, sizə onun xəbərini versin. Həmçinin ondan ruhun nə olduğunu soruşun. Əgər o, bunlar haqqında sizə məlumat verərsə, o, peyğəmbərdir, özünə uyun. Əgər sizə bunlar haqqında məlumat verməzsə, o, boş söz danışan bir adamdır. Uyğun gördüyünüz şəkildə onunla davranın.

Nadr İbn Haris və Ukbe İbn Əbu Muayt dönüb Qüreyşlilərin yanına gəldilər və: “Ey Qüreyş cəmiyyəti, biz sizinlə Muhəmmədin arasını ayıracaq bir məlumat gətirdik. Yəhudi hahamları bizə Muhəmməddən bəzi şeylər soruşmağımızı bildirdilər” – deyərək, onları Qüreyşlilərə anlatdılar. Qüreyşlilər də Hz. Peyğəmbərin yanına gəlib: “Ey Muhəmməd, bizə bunları xəbər ver!” – dedilər və Yəhudi hahamlarının onlara söylədiklərini Hz. Peyğəmbərdən soruşdular. Rəsulullah (səs) onlara dedi ki: Sabah soruşduğunuz şeyləri sizə xəbər verəcəyəm. Lakin “inşaallah” demədi. Onlar getdilər və Hz. Peyğəmbər on beş gecə gözlədi, Allah ona bu mövzuda heç bir vəhy göndərmədi. Cəbrail Əleyhissəlam da gəlmədi. Nəhayət Məkkə xalqı arsızlıq edərək dedilər ki: Muhəmməd bizə: “sabah söyləyərəm” – deyə vəd etdi. Budur, on beşinci gün də gəldi, lakin özündən soruşduğumuz şeyləri hələ də bizə xəbər verə bilmədi. Nəhayət vəhyin kəsilməsi Rəsulullahı (səs) sıxıntıya boğdu. Məkkə xalqının söylədikləri də ona ağır gəldi. Bundan sonra Hz. Cəbrail Allah qatından Kəhf Əshabından bəhs edən surəni gətirdi. Bu surədə Qüreyşlilərin etdiklərinə narahat olduğuna görə Hz. Peyğəmbərə məzəmmət vardır. Həmçinin səyahət edən adamla dəliqanlının vəziyyəti haqqında soruşduqları sualların xəbəri vardır. Allah Azzə və Cəllə “Səndən ruh haqqında soruşurlar. De ki: Ruh Rəbbimin əmrlərindən bir əmrdir. Ancaq sizə bilikdən çox azı verilmişdir” ayəsini də inzal buyurdu. [3]

Biz, Əshab-i Kəhf hekayəsinın nüzul səbəbini, İsra/85 ayəsinin də nüzul səbəbi olaraq zikr etmişdik. Muhəmməd b. İshak, bu hekayənin nüzul səbəbi olan hadisəni geniş anladaraq, belə demişdir: Nadr b. Haris, Qüreyşin şeytanlarından, pis insanlarından idi. O, Allahın Rəsuluna əziyyət edər, düşmənçilik bəslərdi. Hirə (şəhərinə) gedib, oradan [İran əfsanələrindən] Rüstəm və İsfəndiyar hekayələrini öyrəndi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir cəmiyyət içində oturduğunda, Allahdan bəhs edərdi. Ətrafındakılarına keçmiş ümmətlərin başına gələn hadisələri anladırdı. Hz. Peyğəmbər o cəmiyyətdən ayrılınca Nadr dərhal onun yerini alıb, belə deyirdi: “Vallahi, ey Qüreyşlilər, mən ondan daha gözəl [hekayələr] anladaram. Gəlin, mən sizə onun sözlərindən daha gözəlini söyləyim” – deyir və onlara İran krallarının əfsanələrini anladırdı.

Daha sonra Qüreyşlilər onu və bərabərində Utbe b. Əbu Muaytı, Mədinədəki Yəhudi alimlərinin yanına göndərib: “Onlardan Muhəmmədi və vəziyyətini soruşun. Onlara, Muhəmmədin sözlərini nəql edin. Belə ki, onlar əvvəlki kitab sahibləridir. Beləliklə, onlar bizim bilmədiklərimizi də bilirlər” – dedilər.

Bundan sonra onlar çıxıb, Mədinəyə gəldilər və Yəhudi alimlərindən Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) vəziyyətini soruşdular. Onlar da: “Ondan bu üç şeyi soruşun:

Əsrlər əvvəl gedib, yox olan o gənclərin [Əshab-i Kəhfin] vəziyyətini soruşun. Çünki bunların hekayəsi maraqlıdır.
Şərq-qərb hər yerə çata bilən o səyyahın əhvalatını soruşun.
Ondan ruhu və ruhun nə olduğunu soruşun. Əgər o sizə bunların cavabını verərsə, bilin ki, peyğəmbərdir. Əks halda, peyğəmbər olduğunu uyduran birisidir” – dedilər.

Nadr və yoldaşı Məkkəyə dönüncə Qüreyşə: “Biz, bizimlə Muhəmməd arasında qəti hökmü ortaya çıxaracaq bir şeyi gətirdik” – dedilər və Yəhudilərin söylədiklərini onlara xəbər verdilər. Qüreyş Rəsulullahın yanına gəlib bu sualları soruşdular. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də “inşaallah” demədən: “Soruşduqlarınıza sabah cavab verərəm” – dedi. Bundan sonra Məkkəlilər çəkilib getdilər. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s), onların soruşduğu şeylərin cavabını, on beş gün gözlədi. Beləcə Məkkəlilər, onun haqqında artıq-əskik danışmağa başladılar və: “Muhəmməd bizə: “sabah” – dedi amma, bu gün on beşinci gündür. Yəqin ki, bu ona çətin gəldi” – dedilər. Sonra Cəbrail (ə.s) Hz. Peyğəmbərə Kəhf surəsıni gətirdi ki, bu surədə Cənab-i Haqqın, Hz. Peyğəmbəri, Məkkəlilər iman etmirlər deyə, narahat olduğuna görə qınaması, o gənclər [Əshab-i Kəhf] ilə o səyyahın xəbəri vardır. [4]

Ayədə bəhsi keçən Mağara İnsanlarının hekayəsinə gəlincə, müfəssirlərin çoxu bunun ilk dövr Xristiyan tarixiylə, yəni Roma imperatoru Desiusun zülmünə uğrayan Xristiyanlarla əlaqədar olduğu görüşünə meyl edirlər. Əfsanəyə görə, Efesli bir qrup gənc Xristiyan, inanclarıyla uyğun gələn bir həyat yaşamaq üçün köpəkləriylə bərabər insan gözündən uzaq bir mağaraya sığınır və orada illərlə davam edən [bu surənin 25-ci ayəsinə əsaslanaraq edilən bəzi hesablara görə üç yüz il ətrafında] möcüzəvi bir yuxuya yatarlar. Nə qədər sürdüyünün fərqində olmadıqları bu yuxudan günün birində oyanır və içlərindən birini yeməyə bir şeylər satın alması üçün şəhərə göndərirlər. Təbii ki, bu arada vəziyyət bütünlüklə dəyişmiş, Xristiyanlıq artıq qovuşdurulan, təzyiq və çətinlik altındakı bir din olmaqdan çıxmış, hətta Roma İmperatorluğunun rəsmi dini olmuşdur. Gənc adamın alış-veriş üçün işlətmək istədiyi, Desius zamanından qalma, qədim pul şəhərdə istər-istəməz maraq və çaşqınlıq oyandırır və şəhər xalqı gənc adama suallar soruşmağa başlayır və beləcə Mağara İnsanlarının və onların möcüzəvi yuxularının hekayəsi aydınlığa qovuşur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, klassik müfəssirlərin əksəriyyəti, Quranın bu Mağara İnsanlarıyla əlaqədar bağlamını [9-26-cı ayələr] açıqlamağa çalışarkən həmişə bu Xristiyan əfsanəsinə əsaslanmışdılar. Amma elə görünür ki, hekayənin bu Xristiyan versiyası, Xristiyanlıqdan əvvəlki dövrə, Yəhudi qaynaqlara qədər gedən çox qədim və şifahi bir ənənənin son uzantısından başqa bir şey deyildir. Klassik müfəssirlərin demək olar ki, hamısının nəql etdiyi müxtəlif etibarlı hədislər də bunun belə olduğunu göstərir. Bu hədislərə görə, Muhəmmədin (səs) həqiqətən peyğəmbər olub olmadığını sınamaq üçün, onun Məkkəli muxaliflərini, o biri məsəllərlə yanaşı, ona Mağara İnsanlarının hekayəsi mövzusunda da sual soruşmaları üçün qızışdıranlar Mədinəli Yəhudi din adamlarıydı [Rəbbis/ahbar]. Surənin 13-cu ayəsiylə əlaqədar şərhində İbni Kəsir bu hədislərə əlaqələndirərək belə deyir: “Mağara İnsanlarının Məryəm oğlu İsanın ardıcılları olduğu söylənmişdir, amma işin əslini Allah bilir, çünki, bunların Xristiyanlıq çağından çox əvvəl yaşamış olduqları bu baxımdan açıqdır ki, əgər Xristiyan olmuş olsaydılar, özlərini din və mədəniyyət olaraq Xristiyanlardan bütünlüklə uzaq tutan Yəhudi din adamları belə bir hekayəyə öz ənənəvi söhbətləri arasında nə deyə yer versinlər?” Beləliklə, geydirilən Xristiyan görüntüsü çıxarılıb, Xristiyani rənglərdən arındıqdan sonra, rahatlıqla söyləyə bilirik ki, Mağara İnsanları hekayəsi mahiyyət etibarilə Yəhudi mənşəlidir. Sonradan əlavə edilən ünsürlərdən arındırıb, öz əsl mahiyyətinə çatdırdığımız zaman, öz istəyi ilə dünyadan əl-ətək çəkib, insan gözündən uzaq bir mağarada ömür boyu “yuxuya” çəkilən və möcüzəvi bir “oyanışla həyata dönən” bu insanların hekayəsində, Hz. İsanın zühurundan dərhal əvvəlki və dərhal sonrakı yüzillərdə Yəhudi dininin tarixində əhəmiyyətli bir rol oynayan dini bir hərəkata, [3:52 üzərinə 42-ci qeydimizdə də qeyd etdiyimiz kimi, Hz. İsanın özünün də mənsub olmuş ola biləcəyi] çiləci Essene Qardaşlığı hərəkatına və xüsusilə, onun qollarından birinə, yəni Ölü Dəniz yaxınlarında bir yerdə tənhalıq içində yaşamağı seçən və modern zamanlarda Ölü Dəniz Yazmaları/Kitabələri kəşf edildikdən bu yana “Kumran camaatı” olaraq bilinən bir cəmiyyətin həyatı ilə əlaqədar heyrətamiz bir təmsil görürük. Yuxarıdakı ayədə keçən [bizim “yazmalar” ifadəsiylə təqdim etdiyimiz] Raqim ifadəsi bu görüşə güclü bir dəstək təmin edir. Tabərinin qeyd etdiyi kimi, ilk müəlliflərdən bəziləri, xüsusilə İbni Abbas, bu termini merkum [“yazılı şey”] terminiylə və beləliklə “kitab”, ya da “kitabə/yazı” terminiylə ekvivalent mənalı görmüşdülər. Belə ki, Razi: “Bütün bəlağətçilər və ərəb dili mütəxəssisləri ər-Raqimin əl-kitabla eyni mənaya gəldiyi görüşündədirlər” – deyir. Kumran camaatı mənsublarının ki, bu Essene təriqətinin prinsiplərə ən bağlı qrupu idi, özlərini bütünüylə bəzi müqəddəs mətnlərin, ya da yazmaların tədris, çoxaltma və mühafizəsinə həsr etmiş olduqları, dünyadan tam bir əl ətək çəkmə və təcrid vəziyyəti içində yaşadıqları və mənəvi dəyərlərə bağlılıqlarıyla irəli dərəcədə sayğı oyandırdıqları tarixi olaraq ortaya qoyulmuş olduğuna görə, bu insanların dindaşlarının təxəyyülündə, zaman içində, dünyayla bağlarını kəsərək yüzillərlə “uyuyan” və mənəvi/ruhani vəzifələri bitincə “oyanan” Mağara İnsanlarının əfsanələriylə təmsili bir anlatmaya dönəcək qədər dərin bir iz buraxdıqları rahatlıqla söylənə bilir. Qaynağı nə olursa olsun, yəni istər Yəhudi qaynaqlı olsun, istər Xristiyan qaynaqlı, Quranın bu əfsanəni bütünüylə təmsili bir mənada, yəni Allahın insanda ölümü [yaxud “yuxu”nu], ölümdən sonra qalxışı [yaxud “oyanış”ı] gerçəkləşdirməsini və bu arada insanları dinlərinin saflığını qorumaq üçün günah və pisliklə dolu bir dünyanı tərk etməyə sövq edən dini həssaslığı əks etdirən və nəhayət Allahın belə bir imanı, zamanı və ölüm faktını aşan mənəvi/ruhani bir oyanma bəxş edərək necə mükafatlandırdığını dilə gətirən bir təmsil olaraq zikr etdiyi bir həqiqətdir. [5]

Başda da açıqladığımız kimi, surə əslində Məkki və Mədəni olmaqla müxtəlif nəcmlərdən ibarətdir. Biz, bir-birinə bağlı olan nəcmləri bir araya gətirərək surəni yeni bir düzülüşlə təqdim edirik.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 292

^1–4Bütün təriflər, qatından şiddətli əzaba qarşı xəbərdar etmək, düzəltmək yönündə işlər edən möminlərə, şübhəsiz ki, onlar üçün, içində həmişəlik qalanlar olaraq gözəl bir mükafat olduğunu müjdələmək və “Allah uşaq qəbul etdi” – deyənləri xəbərdar etmək üçün quluna, qoruyucu olaraq, özü ilə heç bir ziddiyyət təşkil etməyən Kitabı endirən Allah üçündür, başqası öyülə bilməz.

⁵Özlərinin və atalarının Allahın övlad qəbul etməsinə dair heç bir bilikləri yoxdur. Ağızlarından çıxan söz nə qədər böyükdür! Onlar sadəcə, yalan söyləyirlər.

⁶Sonra da onlar bu Qurana inanmazlarsa, onların etdiklərinə görə sən az qala kədərdən özünü həlak edəcəksən!

(69/18, Kəhf/1–6)

Nəcm: 293

⁷Şübhəsiz, Biz yer üzündəki, ona bəzək olan şeyləri insanların hansının daha gözəl əməl edəcəyini sınamaq üçün etdik.

⁸Və şübhəsiz, Biz yer üzündə olanları qupquru bir torpaq edəcəyik.

³²Və onlara iki nəfəri nümunə göstər: Biz bunlardan birinə hər cür üzümlərdən iki bağ verdik və iki bağın ətrafını xurmalarla bəzədik. Aralarında da bir əkin yeri yaratdıq.

³³Hər iki bağça da heç bir şeyi əskik buraxmayaraq, məhsullarını verdilər. Aralarından da bulaq axıtdıq.

³⁴Bu iki bağın sahibi üçün, həmçinin başqa gəlir yeri də var idi. Buna görə də bu adam yoldaşına danışaraq: “Mən malca səndən daha çox, insan sayı baxımından da səndən daha güclüyəm” – dedi.

^35,36Və bu adam, özünə haqsızlıq edərək bağına girdi: “Mən bunun heç bir zaman yox olacağını sanmıram. Mən Saatın qopacağını da zənn etmirəm. Fərz edək ki, Rəbbimə geri götürüldüm, qətiliklə orada bundan daha yaxşı bir nəticə taparam” – dedi.

^37–41Yoldaşı ona dedi: “Səni torpaqdan, sonra bir damla sudan yaradan, daha sonra da səni yetkin insan halına gətirənəmi inanmırsan? Lakin, mən… O, mənim Rəbbim Allahdır. Və Mən Rəbbimə kimsəni ortaq qoşmaram. Öz bağına girdiyin zaman: “Maşallah, Allah nə istərsə o olur. Allahdan başqa heç bir güc yoxdur” deməli idin! Sən hər nə qədər məni malca və övladca özündən aşağı görürsənsə də, bəlkə, Rəbbim mənə sənin bağından daha xeyirlisini verir. Səninkinin üstünə də göydən fəlakətlər göndərər və sənin bağın sürüşkən bir torpaq halına gələr. Yaxud bağının suyu yerin dibinə çəkilər və bir daha onu tapmağa güc yetirə bilməzsən” – dedi.

^42,43Və o iki bağ sahibi sərvəti ilə mühasirə altına alındı/bitirildi. Buna görə də bağında etdiyi xərclərə qarşı əllərini ovuşdurmağa başladı. Bağça çardaqları üzərinə yığılıb qalmışdı. O da: “Ah nə olaydı! Rəbbimə heç bir şeyi ortaq qoşmasaydım” – deyirdi. O adam üçün Allahın yaratdıqlarından kömək edəcək bir camaat olmadı. Və özü də intiqam alacaq/öz-özünə kömək edəcək biri deyildi.

⁴⁴Bax budur, burada hegemonluq/köməkçilik, qoruyuculuq, yol göstəricilik ancaq haqq olan Allaha aiddir. O, mükafatlandırma baxımından ən yaxşı və qovuşdurma sarıdan da ən yaxşı olandır.

⁴⁵Və sən onlara adi dünya həyatını misal göstər! O bəsit dünya həyatı göydən endirdiyimiz bir su kimidir ki, bu suya görə yer üzünün bitkiləri bir-birinə qarışmış, sonra da küləyin sovurub durduğu bir çöp yığıntısı olmuşdur. Və Allah hər şeyə gücünü qəbul etdirəndir.

⁴⁶Mal və oğullar fani dünya həyatının bəzəyidir. Qalıcı, düzəltmək yönündə işlər isə, Rəbbinin qatında, savab etibarilə daha xeyirlidir, ümid bağlamaq yönündən də daha xeyirlidir.

⁴⁷Və Bizim dağları yeritdiyimiz gün… Və sən yer üzünü çırılçılpaq/dümdüz görəcəksən. Və Biz onları bir yerə topladıq. Beləliklə, onlardan heç bir insanı buraxmadıq.

⁴⁸Və onlar səflər halında Rəbbinin hüzurunda düzülmüşdülər: “Şübhəsiz, sizi ilk öncə yaratdığımız kimi, Bizə gəldiniz. Əslində siz, sizin üçün görüşmə zamanı gerçəkləşdirməyəcəyimizə batilcə inanırdınız”.

⁴⁹Və kitab/əməl dəftəri qoyulmuşdur. Günahkarların ondan qorxduğunu görəcəksən. Və: “Vay bizim halımıza! Bu necə kitab imiş ki, böyük-kiçik heç bir şey buraxmadan hamısını saymışdır/yazmışdır” – deyərlər. Və onlar etdiklərini hazır görərlər. Və sənin Rəbbin heç kimsəyə haqsızlıq etməz.

²⁷Və sən Rəbbinin Kitabından sənə vəhy olunanı oxu/izlə! Rəbbinin sözlərini dəyişdirəcək kimsə yoxdur. Və sən, Onun yaratdıqlarından bir sığınacaq tapa bilməzsən.

²⁸Və özünü, həmişəlik olaraq Rəbbinin razılığını istəyərək, Rəbbinə yalvaran insanlarla birlikdə, səbirli biri et. Fani dünya həyatının bəzəyini istəyərək, onlardan gözlərini ayırma. Həmçinin sən Bizim anılmamızdan qəlbini laqeyd/biganə qıldığımız, boş/dünyəvi arzusuna uymuş, həmçinin işi-gücü həddini aşmaq olan kimsəyə uyma.

²⁹Və de ki: “O gerçək Rəbbinizdəndir. Ona görə də diləyən iman etsin, diləyən bilərək rədd etsin/inanmasın”. Şübhəsiz ki, Biz şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün divarları, dövrələmə onları içinə almış bir atəş hazırladıq. Və əgər yağış yağmasını istəsələr, ərimiş mədən kimi üzlərini qaynadan bir su yağdırılar. O, nə pis bir içkidir! Dayanma/sığınma yeri olaraq da, nə qədər pisdir!

³⁰Şübhəsiz, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Şübhə yoxdur ki, Biz işi gözəl edənlərin qarşılığını itirmərik.

³¹Bax budur, onlar altlarından çaylar axan Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar orada taxtlarına söykənmiş olaraq, qızıldan bilərziklərlə bəzənəcəklər, incə və qalın ipəkdən yaşıl libaslar geyəcəklər. O nə gözəl qarşılıqdır! Və nə gözəl qalma yeridir!

(69/18, Kəhf/7–8, 32–49, 27–31)

Nəcm: 294

⁹Yoxsa sən Böyük Mağara və Kitabə/Qanun əhlinin təəccüb ediləcək əlamətlərimizdən/nümunələrimizdən olduqlarınımı sandın?

¹⁰O igidlər Böyük Mağaraya sığınınca: “Rəbbimiz! Bizə qatından bir mərhəmət ver və bizim üçün bu işimizdən təfəkkür hazırla” – dedilər.

¹¹Bundan sonra Biz onların qulaqları üzərinə o böyük mağarada necə illər “vurduq”/illərlə sürəcək dərin bir yuxuya daldırdıq.

¹²Sonra da iki qrupun hansının, onların gözlədikləri müddəti daha yaxşı hesabladığını bildirmək/işarələyib göstərmək üçün Kitabə/Qanun əhli göndərdik.

^13,16Biz sənə Kəhf və Kitabə/Qanun əhlinin mühüm xəbərlərini gerçək olaraq hekayətləşdirəcəyik. Şübhəsiz, onlar Rəbbinə iman etmiş bir neçə gənc igidlər idi. Biz də onlara bələdçiliyi artdırdıq: “Madam ki, siz onlardan və Allahdan başqa sitayiş etdikləri şeylərdən ayrıldınız, o halda o böyük mağaraya sığının ki, Rəbbiniz sizə mərhəmətindən yayıb versin və işinizdən sizə rast gətirib, yararlı olanı hazırlasın”.

^14,15Və Biz, onlar üsyan edərək: “Bizim Rəbbimiz göylərin və yerin Rəbbidir. Biz Onun yaratdıqlarına tanrı olaraq yalvarmarıq, yoxsa qətiliklə axmaq-axmaq danışmış olarıq. Bunlar bizim, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul edən qövmümüzdür. Qəbul etdikləri tanrılara dair açıq bir dəlil gətirsəydilər… Allah haqqında yalan uydurandan daha səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər?” – dediklərində onların qəlblərini sağlamlaşdırdıq.

¹⁷Və sən vəhy istiqamətində araşdırma edildiyində xeyirli bir nəticə alındığını… Əks halda, mənasız bir iş edildiyini görəcəksən. Özləri də ondan böyük bir boşluqdadırlar. Bu, Allahın əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Allah kimə bələdçilik etdisə, artıq o, bələdçilənən doğru yolu tapmışdır. Allah kimi çaşdırdısa da, artıq sən ona yol göstərən bir yaxınını qətiyyən tapa bilməzsən.

¹⁸Və sən Rəqim əhlini – Kitabə/Qanun əhlini görsəydin, onların oyaq olduqlarını sanardın. Halbuki, onlar yuxudadırlar. Və Biz onları sağ yana və sol yana çeviririk. Köpəkləri də girişdə ön ayaqlarını irəli doğru uzatmışdı. Əgər sən onların vəziyyətini yaxşı-yaxşı bilsəydin, qətiliklə, qaçaraq onlardan uzaqlaşardın və onlardan ürpərti ilə dolardın.

^19,20Və beləcə, öz aralarında sorğu-sual etsinlər deyə, Kitabə/Qanun əhli göndərdik. Onlardan bir sözcü: “Nə qədər durub qaldınız?” – dedi. Digərləri: “Bir gün, ya da günün bir hissəsi qədər qaldıq” dedilər. Qanun əhlindən digərləri: “Nə qədər durduğunuzu, Rəbbiniz daha yaxşı bilir. İndi siz birinizi, bu gümüş pulunuzla şəhərə göndərin ki, baxsın, hansı yemək daha təmizdirsə, ondan sizə yemək gətirsin. Və çox nəzakətli davransın və sizi kimsəyə bəlli etməsin. Şübhəsiz, şəhər xalqı sizə qalib gələrlərsə, sizi daşlayaraq öldürərlər və ya sizi öz dinlərinə/həyat tərzlərınə döndərərlər. O zaman da siz sonsuzadək qurtuluşa çata bilməzsiniz”.

²¹Beləliklə, Allahın vədinin haqq olduğunu və Qiyamət günündə heç şübhə olmadığını bilmələri üçün onlar haqqında xəbərdar etdik. O zaman onlar öz aralarında işləri barəsində mübahisə edirdilər. Dedilər ki: “Üstlərinə adi bir bina inşa edin. Rəbbi onları daha yaxşı bilir”. Öz işlərində qalib gələnlər dedilər: “Üzərlərinə mütləq bir məscid [inandırmaq yerləri/axirətin varlığını isbat edəcək məktəblər] edəcəyik” – dedilər.

“^22–25Onlar üç nəfərdir, dördüncüləri köpəkləridir” – deyəcəklər. Onlar kimsəsiz sahəni daşlamaq kimi [əsassız, sübutsuz, başdansovma olaraq]: “Beş nəfərdir, altıncıları köpəkləridir” – deyəcəklər. “Onlar, yeddi nəfərdir, səkkizincisi köpəkləridir” və onlar: “Onlar, oraların o böyük mağaralarında üç yüz il qaldılar” – deyərlər. Və doqquza artırdılar. De ki: “Onların saylarını Rəbbim daha yaxşı bilir”. Onları ancaq çox az kimsə bilir. Buna görə də, onlar haqqında ortada olan şeydən başqası haqqında bir münaqişəyə girişmə və bunlar haqqında onlardan kimsədən də bir şey soruşma! Və heç bir şey üçün: “Allahın diləməsi istisna olmaqla, “Şübhəsiz, mən sabah onu edəcəyəm” – demə. Və tərk etdiyin vaxt Allahı an və: “Umuram ki, Rəbbim məni, doğruya bundan daha yaxın olana çatdırır” – de!

²⁶De ki: “Allah Kitabə/Qanun əhlinin nə qədər qaldıqlarını ən yaxşı biləndir”. Göylərin və yerin görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi yalnız və yalnız Ona aiddir. O, nə gözəl görür! O nə gözəl eşidir! Onlar üçün Onun yaratdıqlarından bir kömək edən, yol göstərən, qoruyan bir yaxın kimsə yoxdur. Allah Öz hökmranlığına kimsəni ortaq etməz.

(69/18, Kəhf/9–13, 16, 14–26)

Nəcm: 295

⁵⁰Və o zaman Biz təbii güclərə “Adəmə boyun əyib təslimiyyət göstərin” demişdik və İblis/düşüncə qabiliyyəti xaric, hamısı boyun əyib təslimiyyət göstərdi. İblis görünməz varlıqlardan/enerjidən idi. Sonra da öz Rəbbinin əmrinə asi oldu. İndi siz mənim yaratdıqlarımdan onu və onun soyunu köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlarmı qəbul edirsiniz? Həm də onlar sizin düşməniniz ikən. Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün nə pis bir dəyişdirmədir bu!

⁵¹Mən onları göylərin və yer üzünün yaradılışına və özlərinin yaradılışına şahid tutmadım və mən heç bir zaman azdıranları köməkçi qəbul etmiş deyiləm.

⁵²Və o gün Allah: “Səhv edərək inandığınız mənim ortaqlarımı haydı, çağırın” – deyər. Sonra onlar da onları çağırdılarsa da, onlar özlərinə cavab vermədilər. Və Biz onların arasına atəşdən bir əngəl qoymuşuq.

⁵³Və günahkarlar atəşi görmüşlər və artıq özlərinin ona düşəcəklərinə qətiliklə inanmışlar. Ondan qaçıb sığınacaq bir yer də tapa bilmədilər.

⁵⁴Və şübhəsiz, Biz bu Quranda insanlar üçün hər nümunədən geniş-geniş açıqladıq. İnsan isə mübahisə etməyə hər şeydən daha çox tərəfdar olandır.

⁵⁵Və özlərinə doğru yol [kitab, elçi] gəldiyi zaman, insanların iman etmələrinə və Rəbbindən günahlarının bağışlanmasını istəmələrinə sadəcə “əvvəlkilərlə əlaqədar tətbiqatın onlara gəlməsi, ya da önlərinə əzabın gəlməsi” mövzusu əngəl oldu.

⁵⁶Və Biz elçiləri ancaq müjdə verənlər və xəbərdar edənlər olaraq göndəririk. Kafirlər də haqqı batillə ləğv etmək/ortadan qaldırmaq üçün mübahisə edirlər. Və onlar ayələrimizi və qorxudulduqları şeyləri lağa qoydular.

⁵⁷Və Rəbbinin ayələri ilə öyüd verilsə/xatırlatma edilsə də, onlardan aralanıb uzaqlaşan və iki əlinin öndən göndərdiklərini/etdiklərini unudan [tərk edən, nəzərə almayan] insandan daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Şübhəsiz, Biz onların qəlblərinə Quranı yaxşıca anlamalarına əngəl olan pərdələr, qulaqlarına da ağırlıq əmələ gətirdik. Sən onları doğru yola çağırsan da, onlar bu vəziyyətdə, qətiyyən, bələdçiləndikləri doğru yola girməzlər.

⁵⁸Bununla bərabər, sənin mərhəmət sahibi Rəbbin çox bağışlayandır. Əgər sənin mərhəmət sahibi Rəbbin işlədikləri günahlara görə onları dərhal yaxalayacaq olsa idi, onlara əzabı qətiliklə təcili verərdi. Əksinə, onlara vəd edilən bir zaman vardır. Onlar Onun yaratdıqlarından bir sığınacaq, qətiyyən, tapa bilməzlər.

⁵⁹Və bax budur, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş etdikləri zaman dəyişikliyə/dağıntıya uğratdığımız şəhərlər! Biz onların dəyişikliyə/dağıntıya uğramaları üçün də müəyyən bir zaman təyin etmişdik.

(69/18, Kəhf/50–59)

Nəcm: 296

⁶⁰Və bir vaxt Musa gənc köməkçisinə: “Mən iki bilikli adamın toplandığı yerə çatıncaya qədər durmayacağam, yaxud illərlə gedəcəyəm” – demişdi.

⁶¹Buna görə də “iki bilikli adamın toplandığı yer”ə çatdıqlarında ikisi də bədbinliklərini/sıxıntılarını tərk etdi. O zaman bədbinlik/sıxıntı bilikli adamın köməyi ilə yox olub getdi.

⁶²Bu şəkildə keçdikləri zaman Musa gənc köməkçisinə: “Gətir nahar yeməyimizi, həqiqətən biz bu yolçuluğumuzda yorulduq” – dedi.

⁶³Gənc: “Gördünmü/heç düşündünmü? O qayaya sığındığımız vaxt doğrusu mən bədbinlikdən/sıxıntıdan qurtuldum, onu söyləməyimi də qətiliklə xudbinliyim əngəllədi. Bədbinlik/sıxıntı çaşılacaq bir şəkildə bilikli insanda yox olub getdi” – dedi.

⁶⁴Musa: “Bax budur, bu, axtardığımızdır!” – dedi. Dərhal izlərini təqib edərək, geriyə döndülər.

⁶⁵Sonra, qullarımızdan bir qul tapdılar ki, biz ona qatımızdan bir mərhəmət vermiş və tərəfimizdən bir bilik öyrətmişdik.

⁶⁶Musa ona: “Doğru yol barəsində, sənə öyrədiləndən mənə də öyrətməyin üçün sənə tabe ola bilərəmmi?” – dedi.

^67,68Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Şübhəsiz, sənin mənimlə bərabər səbr etməyə səbrin çatmaz. Və qavraya bilmədiyin bilgiyə necə səbr edəcəksən?!” – dedi.

⁶⁹Musa: “İnşallah mənim səbr edən biri olduğumu görəcəksən və sənin heç bir işinə qarşı çıxmaram” – dedi.

⁷⁰Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “O halda, əgər mənə uyacaqsansa, mən sənə öyüd olaraq ondan söz açana qədər mənə heç bir şey haqqında sual vermə”.

⁷¹Buna görə də ikisi getdilər… Sonunda, gəmiyə mindiklərində, alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul gəmidə qüsurlar əmələ gətirdi. Musa: “İçindəkiləri boğmaq üçünmi onu deşdin/qüsurlar əmələ gətirdin? Doğrusu sən, təəccüb ediləcək bir şey etdin!” – dedi.

⁷²Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Mən: “Şübhəsiz, sən mənimlə bərabər olmağa səbr edə bilməzsən demədimmi?” – dedi.

⁷³Musa: “Unutduğum şeyə görə məni cəzalandırma və işimə görə mənə problem çıxarma!”– dedi.

⁷⁴Yenə getdilər. Sonunda bir gəncə rast gəldilər. Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul onu öldürdü. Musa: “Bir nəfs qarşılığı olmadan, tərtəmiz bir nəfsimi öldürdün? Doğrusu, çox anlaşılmaz bir şey etdin!” – dedi.

⁷⁵Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Mən sənə: “Sən mənimlə birlikdə qətiyyən səbr edə bilməzsən demədimmi?” – dedi.

⁷⁶Musa: “Əgər bundan sonra sənə bir şey soruşaramsa, artıq mənimlə yoldaşlıq etmə! Qovarsan, qətiyyən incimərəm” – dedi.

⁷⁷Buna görə də yenə getdilər. Sonunda bir kənd camaatına çatıb onlardan yemək istədilər. Kənd camaatı isə onları qonaq etməkdən qaçındılar. Sonra orada yıxılmaq üzrə olan bir divar gördülər. Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul onu düzəltdi. Musa: “İstəsəydin bunun müqabilində qətiliklə bir ödəniş alardın” – dedi.

^78–82Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Bax budur, bu aramızın ayrılmasıdır. İndi sənə o, haqqında səbr etməyə güc yetirə bilmədiyin şeylərin birinci mənalarını xəbər verim:

“Gəmi hadisəsinə gəlincə… O, dənizdə çalışan bəzi yoxsulların idi. Bax budur, ona görə də mən, onu qüsurlu hala gətirmək istədim. Qarşılarında isə gözəl, sağlam gəmiləri qəsb edib, alan bir kral vardı.

Gənc oğlana da gəlincə… Onun ana-atası mömin insanlardır. Bax budur, ona görə də biz onun, ana-atasını azdırmasından və küfrə sürükləməsindən qorxduq. Sonra da istədik ki, “Rəbbi onun yerinə, onlara təmizlikcə daha xeyirli və mərhəmət baxımından daha yaxınını versin”.

Divara da gəlincə… O, şəhərdəki iki yetim oğlanındı və onun altında onlar üçün bir dəfinə vardı. Ataları da yaxşı bir adam idi. Bax budur, onun üçün Rəbbindən bir mərhəmət olaraq, Rəbbin onların yetkinlik çağına çatmalarını, dəfinələrini çıxarmalarını dilədi. Və mən, onu [divar düzəltmə işini] öz görüşümlə etmədim. Bax budur, sənin səbr etməyə tab gətirə bilmədiyin şeylərin ilk plandakı mənası!”

(69/18, Kəhf/60–82)

Nəcm: 297

⁸³Və səndən iki çağ sahibi haqqında soruşurlar. De ki: “Sizə ondan bir xatırlatma/öyüd oxuyacağam:

⁸⁴Şübhəsiz, Biz iki çağ sahibi üçün yer üzündə iqtidar təmin etdik və ona hər şeydən bir səbəb verdik.

⁸⁵Sonra o, bir səbəbə tabe oldu.

⁸⁶Sonunda o, vəhyin batdığı yerə çatdığı zaman, vəhyin qara bir palçıqda batmış olduğunu gördü [orada ilahi qaydalar həyatdan çıxarılmışdı]. Bir də bunun yanında bir cəmiyyət gördü. Biz dedik ki: “Ey Zülqərneyn! Onları ya cəzalandırarsan və ya onların haqqında yaxşı/gözəl davranarsan”.

^87,88O dedi ki: “Kim şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edərsə, qətiliklə ona əzab edəcəyik. Sonra Rəbbinə geri döndəriləcək, sonra O da onu görülməmiş bir əzabla əzablandırar. Amma hər kim də iman edər və saleh əməl edərsə, artıq buna da ən gözəl qarşılıq vardır. Və Biz onun üçün əmrimizdən asan olanı söyləyəcəyik”.

⁸⁹Sonra iki çağ sahibi bir səbəbə uydu.

⁹⁰Sonunda vəhyin doğulduğu yerə çatdı. Vəhyi bir cəmiyyət üzərinə doğulan gördü. Belə ki, Biz onları vəhy olmayan biliklərlə əhatə etmişdik/bir sipər etmişdik.

⁹¹Bax budur, belə! Və Biz onun yanında daha nələr olduğunu da bilirik.

⁹²Sonra iki çağ sahibi bir səbəbə uydu.

⁹³Sonunda iki sözləşmə arasına çatdığında iki qövmün [Mədinə və Məkkə cəmiyyətlərinin] yaratdıqlarından demək olar ki, heç söz anlamayan bir cəmiyyət [Heybər Yəhudilərini] tapdı.

⁹⁴Söz anlamaz cəmiyyət [Heybər Yəhudiləri] dedi ki: “Ey iki çağın sahibi! Şübhəsiz, öncülər və başçısı [Muhəmməd və ordusu] bu torpaqlarda pozğunçudur [əkindən anlamırlar, ərazini israf edirlər]. Onun üçün bizimlə onlar arasında bir vəsiqə etməyin şərti ilə, sənə bir vergi versək olarmı?”

⁹⁵İki çağ sahibi dedi ki: “Rəbbimin mənə verdiyi imkanlar daha xeyirlidir. Haydı, siz mənə var gücünüzlə kömək edin ki, sizinlə onlar arasında çox sağlam bir sözləşmə/vəsiqə edim. Mənə, təhlil edərək, zəkanızla hazırladığınız təklif mətnlərini gətirin”.

⁹⁶Sonunda hədəf bərabərləşdiyi zaman: “Hazırlayın sözləşməni!” – dedi. Sonunda sözləşmə hazırlanınca: “Gətirin mən də imzalayım” – dedi.

⁹⁷Artıq söz anlamaz o qövmün sağlam şəkildə edilən sözləşməni aşmağa gücləri yetmədi, onu dəlməyə də gücləri yetmədi.

⁹⁸İki çağ sahibi dedi ki: “Sağlam şəkildə edilən bu sözləşmə Rəbbimdən bir mərhəmətdir. Artıq Rəbbimin vədi gəldiyi vaxt da onu dümdüz edəcəkdir. Rəbbimin vədi də haqdır”.

(69/18, Kəhf/83–98)

Nəcm: 298

⁹⁹Və Biz qiyamət günü ortaq qoşan insanları dalğalar kimi bir-birinə qarışan halda buraxmışıq. Sura da üflənmişdir. Beləcə, ortaq qoşan kəslərin hamısını bir yerə toplamışıq.

^100,101Və Biz cəhənnəmi o gün, Məni xatırladan əlamətlərimdən/nümunələrimdən gözləri bir örtük içində olan və vəhyə qulaq asmağa gücləri olmayan kafirlər üçün genişlətdikcə genişlətdik.

¹⁰²Yaxşı, o kafirlər mənim yaratdıqlarımdan bəzi köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul edəcəklərinimi sandılar? Şübhəsiz, Biz cəhənnəmi kafirlərə bir qonaqlıq ziyafəti (!) olaraq hazırladıq.

¹⁰³De ki: “Əməllər baxımından ən çox zərərə uğrayanları xəbər verimmi? ¹⁰⁴Onlar qondarma olaraq, gözəllik etdiklərini sanarkən, dünyadakı çalışmaları da boşa getmiş olan insanlardır”.

¹⁰⁵Bax budur, onlar Rəbbinin ayələrini və Ona çatmağı bilə-bilə rədd etmiş/inanmamış insanlardır və buna görə də, etdikləri əməlləri boşa getdi. Artıq Qiyamət günü onlar üçün heç bir ölçü tutdurmarıq/heç bir dəyər vermərik.

¹⁰⁶Bax budur, kafirliklərinə/Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etdiklərinə, mənim ayələrimi və elçilərimi lağa qoyduqlarına görə, onların yeri və cəzaları cəhənnəmdir.

^107,108Şübhəsiz, iman etmiş və düzəltmək yönündə işlər etmiş bu kimsələr… Onlara içlərində həmişəlik qalmaq üçün Firdevs bağçaları ikram olunmuşdur. Onlar oradan heç ayrılmaq istəməzlər.

¹⁰⁹De ki: “Rəbbimin sözləri üçün dəniz mürəkkəb olsa, Rəbbimin sözləri bitmədən öncə, dəniz tükənərdi, hətta bir o qədərini daha gətirsək belə”.

¹¹⁰De ki: “Mən ancaq sizin kimi bir bəşərəm. Mənə ilahınızın ancaq bir tanrı olduğu vəhy olunur. Onun üçün hər kim Rəbbinə qovuşmağı umursa, saleh əməli işləsin və Rəbbinə qulluqda heç kimsəni ortaq etməsin”.

(69/18, Kəhf/99–110)

TƏHLİL

^1–4Bütün təriflər, qatından şiddətli əzaba qarşı xəbərdar etmək, düzəltmək yönündə işlər edən möminlərə, şübhəsiz ki, onlar üçün, içində həmişəlik qalanlar olaraq gözəl bir mükafat olduğunu müjdələmək və “Allah uşaq qəbul etdi” – deyənləri xəbərdar etmək üçün quluna, qoruyucu olaraq, özü ilə heç bir ziddiyyət təşkil etməyən Kitabı endirən Allah üçündür, başqası öyülə bilməz.

Surənin girişi olan bu ayələrdə, Qurana və onun endirilmə məqsədinə diqqət çəkilmiş və bunun nə qədər əhəmiyyətli olduğunu vurğulayacaq şəkildə Allahın bütün təriflərə layiq olduğu ifadə edilmişdir. Quranın mövzusu, əmrləri, qadağaları, xəbərdarlıqları, öyüdləri, bizə işarə etdiyi ayələri, keçmişə aid anlatmaları həm peyğəmbər, həm də bizim üçün bir nemətdir.

Ayədə Quranın hər kəsi xəbərdar etməklə yanaşı xüsusilə də “Allah uşaq qəbul etdin” deyənləri xəbərdar etmək üçün endirildiyi açıqlanmışdır.

Burada Quran iki sifətlə – “pürüzsüz” və “qoruyucu” sifətləriylə xarakterizə edilmişdir.

Pürüzsüzlük. “Pürüzsüz” sifətiylə Quranda heç bir əyriliyin, yanlışlığın, ziddiyyətin və yararsızlığın olmadığı qəsd edilir. Yəni Quran həqiqətdir; realdır, onda ziddiyyətli, tutarsız və ya faydasız heç nə yoxdur. İçində nə varsa, tövhid, peyğəmbərlik, iman, ibadət və əxlaq prinsipləri hamısı doğru şeylərdir.

⁸²Onlar hələ Quranı lazım olduğu qədər düşünməzlərmi? Əgər ki, o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, qətiliklə onun içində bir çox qarışıqlıqlar/ziddiyyətlər tapardılar. (Nisa/82)
^27,28Və and olsun ki, Biz, düşünüb öyüd alsınlar deyə, səlis ərəbcə bir oxuma olaraq, Allahın qoruması altına girsinlər deyə, bu Quranda insanlar üçün hər cür nümunə verdik. (Zümər/27, 28)
²Özündə şübhə olmayan bu kitab aləmlərin Rəbbi tərəfindən endirilmişdir. (Səcdə/2)
^2–4Bax budur, bu kitab – özündə heç şübhə yoxdur, kimsəsiz yerlərdə iman edən, salaatı iqamə edən, onları ruziləndirdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyən/başda yaxınları olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edən, sənə endirilənə və səndən öncə endirilənə iman edən, Allahın qoruması altına girənlər – ki, bunlar, axirətə də qətiliklə inanırlar – üçün bir bələdçidir. (Bəqərə/2-4)

Qəyyumluq/ Nəzarətçilik. Tərcümədə “nəzarətçi” olaraq çevirdiyimiz sözün əsli “قيّم qəyyim”dur. Bu söz dilimizə ümumiliklə “ən doğru” olaraq çevrilmişdir. Bu məna doğru deyildir, belə ki, sözə bu məna verildiyində “pürüzsüz” sözüylə tam eyni mənaya gəlmiş olur. Bu da təkrardan başqa bir şey olmaz.

“قيّم Qəyyim” sözü “dik, ayaqda tutan, nəzarət edən” deməkdir. Gündəlik həyatda “məscidin qəyyumu, hamamın qəyyumu” deyə işlədilir. [6]

Demək olur ki, “qəyyum” sifəti “başqasının faydasına olan şeyləri yerinə yetirən” deməkdir. Beləliklə sözün mübaliğə qəlibiylə cəm halı Nisa/34-ün başında “Allahın, bəzi şeyləri bəzisinə artıq qılması və kişilərin mallarından xərclədikləri şeyə görə, kişilər qadınlar üzərinə qəyyumdurlar/qoruyub, nəzarət edəndirlər …” – deyə yer alır.

Bu ayədən hərəkətlə, “qəyyum” sifətinin burada Quranın insanlar üzərindəki funksiyasına, nəzarətçiliyinə, yəni insanlara rəhbər olmasına, ölü səviyyəsindəki insanları inandırıb, imana çatdıraraq, dirildilməsinə işarə etdiyini söyləyə bilərik.

Mövzumuz olan ayə qrupunun ehtiva etdiyi ismarıclardan biri də Quranın xüsusilə xəbərdarlıq məqsədi ilə endirilmiş olması reallığıdır. Bu xüsus Quranda yüzlərlə ayədə bəhs edilmişdir: məsələn, Nəbə/38-40, Zəriyət/50, 51, Ya Sin/69, 70.

Ayədə “… qatından şiddətli əzaba qarşı xəbərdar etmək üçün” deyildikdən sonra, xüsusilə də “və “Allah uşaq qəbul etdi” – deyənləri xəbərdar etmək üçün” deyilmişdir. Bu, Allaha uşaq isnad etməyin nə dərəcədə böyük bir günah olduğuna diqqət çəkən bir ifadədir.

Qurana baxdığımızda, (İsra/40, 111, Maidə/18, Ənam/100 və Tövbə/30) Allaha uşaq isnad etmə günahının həm İsanın Allahın oğlu olduğunu söyləyən Xristiyanlar, həm Uzeyrin Allahın oğlu olduğunu söyləyən Yəhudilər, həm də mələklərin Allahın qızları olduğunu söyləyən ərəb müşrikləri tərəfindən işləndiyi görünür.

⁵Özlərinin və atalarının Allahın övlad qəbul etməsinə dair heç bir bilikləri yoxdur. Ağızlarından çıxan söz nə qədər böyükdür! Onlar sadəcə, yalan söyləyirlər.

Bu ayədə, 4-cü ayədə bəhs edilən “Allah uşaq qəbul etdi” deyənlərə xəbərdarlıq edilir və ağızlarından çıxan sözün necə böyük bir pozğunlıq olduğuna işarə edilir. Onların bu inanclarının hər hansı bir təməli olmadığını bildirən Rəbbimiz, dilə gətirdikləri iftiralarını “Onlar, sadəcə yalan söyləyirlər” – deyərək rədd edir.

⁸⁸Və onlar: “Rəhman özünə övlad etdi” – dedilər.
⁸⁹And olsun ki, siz çox çirkin bir şey söylədiniz.
^90,91Az qaldı ki, buna görə/Rəhmana uşaq isnad etdiklərinə görə göylər çatlayacaq, yer yarılacaq və dağlar parçalanıb dağılacaqdı.
⁹²Halbuki, Rəhman üçün özünə övlad etmək yaraşmaz. ⁹³Göylərdə və yerdə olan bütün hər kəs Rəhmana yalnız və yalnız qul olaraq gələcəkdir. (Məryəm/88-93)

“Elmlərinin Olmaması” Məsələsi. Mövzumuz olan 5-ci ayədə eyni zamanda biliyin də əhəmiyyətinə diqqət çəkilir. Demək ki, maddi və mənəvi bütün zərərlər, yanlışlıq və pozulmalar savadsızlıqdan qaynaqlanır. Eyni xəbərdarlıq Möminlər surəsində də edilmişdir:

¹¹⁷Hər kim heç bir dəlili olmadığı halda, Allah ilə birlikdə digər bir ilaha yalvarırsa, bilsin ki, o insanın hesabı ancaq Rəbbinin nəzdindədir. Şübhəsiz, kafirlər vəziyyətlərini qoruya bilməzlər, zəfər qazana bilməzlər. (Möminlər/117)

⁶Sonra da onlar bu Qurana inanmazlarsa, onların etdiklərinə görə sən az qala kədərdən özünü həlak edəcəksən!

Bu ayədə Rəsulullahın müşriklərin inadla şirklərində dirənmələrinə çox narahat olduğu ifadə edilərək, əslində onlar üçün narahat olmağa dəyməyəcəyi bildirilir. Bununla Rəsulullah həm təsəlli edilir, həm də xəbərdarlıq müddətində təmkinli olunmasının lazım olduğu ismarıcı verilir. Xəbərdar etmə mövzusundakı bu təmkinlilik “laqeydlik” və “vecinə almamazlıq” mənasında deyil, insanın psixologiyasına neqativ təsir etməyəcək bir həddin gözlənilməsi mənasındadır. Belə ki, başqasının sıxıntılarına laqeydlik münafiqlik əlamətidir.

⁵⁰Əgər sənə bir yaxşılıq toxunarsa, narahat olarlar. Əgər sənə bir müsibət toxunarsa: “Biz qətiliklə tədbirimizi öncədən almışdıq” – deyərlər. Və onlar sevincək halda dönüb gedərlər. (Tövbə/50)

Ayədəki “buraxdıqları əsərlər” ifadəsi, “onların etdikləri” deməkdir. Bu halda ayənin mənası, “onların səndən üz çevirib, dönüb getdiklərinə görə özünü az qala həlak edəcəksən” – deməkdir.

Ayədə diqqəti çəkən bir digər nöqtə də, Rəsulullahın istər özünün, istərsə də yoldaşlarının gördüyü işgəncəyə və çəkdiyi əziyyətə deyil, qövmünün pozğunlıq və ağılsız davranışlarına narahat olmasıdır. Ancaq ayədən anlaşılacağı kimi, möminlər bir başqasına narahat olarkən də ölçülü olmalıdırlar. Rəsulullahın bu mövzudakı rəftarı bizə bir çox dəfə nəql edilmişdir.

⁷Kafirlər… Onlar üçün şiddətli bir əzab vardır. İman etmiş və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər – onlar üçün bir bağışlanma və böyük bir mükafat vardır. ⁸Onun üçün, pis əməli özünə bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən insanmı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırar, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə/kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz ki, Allah onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir. (Fatir/7, 8)
³Ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran Allah sənə və səndən öncəkilərə bax budur, belə vəhy edər. (Şura/3)
¹²⁰Sizə bir yaxşılıq toxunsa, narahat olarlar və əgər sizə bir pislik isabət etsə, ona sevinərlər. Və əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, onların hiylələri sizə heç bir şəkildə zərər verməz. Şübhəsiz ki, Allah onları öz etdikləri şeylərlə bürümüşdür. (Al-i İmran/120)
¹²⁷Sən səbirli ol! Sənin səbr etməyin də ancaq Allah ilədir. Onlar üçün kədərlənmə! Onların qurduqları tələlərdən sıxıntıya düşmə! (Nəhl/127)

⁷Şübhəsiz, Biz yer üzündəki, ona bəzək olan şeyləri insanların hansının daha gözəl əməl edəcəyini sınamaq üçün etdik.

⁸Və şübhəsiz, Biz yer üzündə olanları qupquru bir torpaq edəcəyik.

Bu ayələrdə, yer üzündə nə varsa hamısının bir bəzəkdən ibarət olduğu, sonunda hamısının da işə yaramaz torpaq olacaqları, beləliklə heç birinin keçici hallarına aldanılmamalı, dəyər verilməməli olduğu bildirilir.

²⁰Bilin ki, keçici dünya həyatı, ancaq bir oyun, ehtiraslı bir əyləndirmə, bir bəzək, öz aranızda bir öyünmə vasitəsi, mal və uşaqlar barəsində bir çoxaltma yarışıdır. Bir yağış örnəyi kimi – onun bitirdiyi əkin əkinçilərin xoşuna gedər, sonra quruyar, bir də baxarsan ki, sapsarı kəsilmiş, sonra o, bir çör-çöp olmuşdur. Axirətdə isə şiddətli bir əzab və Allahdan bir bağışlama və bir məmnunluq vardır. Dünyadakı dünya həyatı aldanış vasitəsindən və vəsaitindən başqa bir şey deyildir. (Hədid/20)

Rəbbimiz 8-ci ayədə “Və şübhəsiz Biz, yer üzündə olanları qupquru bir torpaq qılacağıq” buyurmuşdur. Bu ayədə insanlığa verilən ismarıc, yer üzünün daimi olaraq nemətlər içində yaşanması üçün deyil, imtahan və sınanma üçün bəzədilməsidir. Elə ki, sonunda ortada hər hansı bir bəzək qalmayacaq, hər şey qupquru bir torpağa dönəcəkdir.

^26,27Yer üzünün üzərindəki hər kəs gəlib keçicidir. Və o cəlal və ikram sahibi Rəbbinin yalnız və yalnız Özü baqi qalır. (Rəhman/26, 27)
^1–5Göy çatladığı zaman, ulduzlar tökülüb dağıldığı zaman, dənizlər yarılıb axıdıldığı zaman, qəbirlər alt-üst edildiyi zaman, insan öncədən göndərdiyi və geridə qoyduğu şeyləri öyrənmişdir. (İnfitar/1-5)

³²Və onlara iki nəfəri nümunə göstər: Biz bunlardan birinə hər cür üzümlərdən iki bağ verdik və iki bağın ətrafını xurmalarla bəzədik. Aralarında da bir əkin yeri yaratdıq.

³³Hər iki bağça da heç bir şeyi əskik buraxmayaraq, məhsullarını verdilər. Aralarından da bulaq axıtdıq.

^35,36Və bu adam, özünə haqsızlıq edərək bağına girdi: “Mən bunun heç bir zaman yox olacağını sanmıram. Mən Saatın qopacağını da zənn etmirəm. Fərz edək ki, Rəbbimə geri götürüldüm, qətiliklə orada bundan daha yaxşı bir nəticə taparam” – dedi.

^37–41Yoldaşı ona dedi: “Səni torpaqdan, sonra bir damla sudan yaradan, daha sonra da səni yetkin insan halına gətirənəmi inanmırsan? Lakin, mən… O, mənim Rəbbim Allahdır. Və Mən Rəbbimə kimsəni ortaq qoşmaram. Öz bağına girdiyin zaman: “Maşallah, Allah nə istərsə o olur. Allahdan başqa heç bir güc yoxdur” deməli idin! Sən hər nə qədər məni malca və övladca özündən aşağı görürsənsə də, bəlkə, Rəbbim mənə sənin bağından daha xeyirlisini verir. Səninkinin üstünə də göydən fəlakətlər göndərər və sənin bağın sürüşkən bir torpaq halına gələr. Yaxud bağının suyu yerin dibinə çəkilər və bir daha onu tapmağa güc yetirə bilməzsən” – dedi.

^42,43Və o iki bağ sahibi sərvəti ilə mühasirə altına alındı/bitirildi. Buna görə də bağında etdiyi xərclərə qarşı əllərini ovuşdurmağa başladı. Bağça çardaqları üzərinə yığılıb qalmışdı. O da: “Ah nə olaydı! Rəbbimə heç bir şeyi ortaq qoşmasaydım” – deyirdi. O adam üçün Allahın yaratdıqlarından kömək edəcək bir camaat olmadı. Və özü də intiqam alacaq/öz-özünə kömək edəcək biri deyildi.

Bu ayə qrupunda, inanan və inanmayan olmaqla iki insan tipi nümunə verilmişdir. Bir-birləriylə yoldaş olan bu insanlardan ilki, inanan və Rəbbinə təvəkkül edən bir insan; digəri isə özünə zülm etmiş [şirk qoşmuş], malına-mülkünə güvənən bir insandır. Müşrik olanın iki bağı, xurmalığı və əkin tarlaları vardır. Suvarılan və məhsuldar ərazilərinin içindən bulaqlar keçir. Bunlardan başqa digər gəlirləri də vardır. Qısacası, çox zəngin və imkanlı bir adamdır. Bu gün belə birini, mülkləri, hamamları, fabrikləri, bankları olan bir adam olaraq xarakterizə edə bilərik.

Dünya malının ziynət və keçici olduğu ismarıcının verildiyi bu ayələr, surənin 7-ci və 8-ci ayələriylə əlaqələndirilərək oxunarsa, verilən ismarıc daha da yaxşı anlaşılar.

Mənfi bir tip olaraq anladılan bu insan korlanmışdır. İkidə bir yoldaşına: “Mən malca səndən daha çox, insan sayı baxımından da səndən daha güçlüyəm” – deyir. Sərvətiylə qarşılaşdığında isə: “Mən bunun heç yox olacağını sanmıram. Mən Saatın qopacağını da zənn etmirəm. Qaldı ki, Rəbbimə geri götürüldüm, qəti olaraq orada bundan daha yaxşı bir nəticə əldə edərəm” – deyərək yanlış inancında inadla israr edir.

Onun bu korlanmışlığına, azgınlığına qarşılıq, yoldaşı da: “Səni torpaqdan, sonra bir damla sudan yaradan, daha sonra da səni yetkin insan halına gətirənimi inkar edirsən?” – deyərək, onu xəbərdar edir, doğru münasibətin nə olduğu barəsində ona bu sözlərlə öyüd verir: “Lakin, mən… O, mənim Rəbbim Allahdır. Və Mən Rəbbimə kimsəni ortaq qoşmaram. Öz bağına girdiyin zaman: “Maşallah, Allah nə istərsə o olur. Allahdan başqa heç bir güc yoxdur” deməli idin! Sən hər nə qədər məni malca və övladca özündən aşağı görürsənsə də, bəlkə, Rəbbim mənə sənin bağından daha xeyirlisini verir. Səninkinin üstünə də göydən fəlakətlər göndərər və sənin bağın sürüşkən bir torpaq halına gələr. Yaxud bağının suyu yerin dibinə çəkilər və bir daha onu tapmağa güc yetirə bilməzsən”

Sonunda Allah, o qədər malı xarab edərək, onu yoxsul hala salır. Nemətin qədrini bilməyərək, Rəbbinə qarşı cahilcəsinə və axmaqcasına davranan insan isə bu aqibətə görə peşman olur və: “Ah nolaydım! Rəbbimə heç bir şeyi ortaq qoşmasaydım!” – deməyə başlayır.

Malına, mülkünə, güc aldığı yaxınlarına bel bağlayanlar, Quranda bir çox dəfə nümunə olaraq nəql edilmişdir:

^17–24Şübhəsiz, Biz o bağ sahiblərinə bəla verdiyimiz kimi, onlara da bəla verəcəyik: O zaman ki, onlar, səhər açılınca, mütləq bağın məhsullarını yığacaqlarına/biçəcəklərinə and içmişdilər… Bir istisna yeri də qoymamışdılar… Amma onlar yuxuda ikən Rəbbin tərəfindən bir tufan bağın üzərindən dolaşıb keçdi. Səhərə bağ, biçilmiş/yığılmış kimi oldu. Səhər oyandıqları vaxt bir-birlərinə səsləndilər: “Haydı, biçəcəksinizsə/yığacaqsınızsa, səhər-səhər erkəndən gedin!” – dedilər. Dərhal yola düzəldılər, aralarında pıçıldaşırdılar: “Diqqətli olun, fikir verin ki, bu gün aranıza bir yoxsul soxulmasın!”
^25–29Sadəcə maneolma gücünə sahib ola biləcək/zorakılığa gücləri çata biləcək bir tövrlə erkəndən getdilər. Amma bağı gördüklərində: “Biz şübhəsiz, çaşmışıq, səhv yerə gəlmişik! Yox, yox, biz yoxsulluğa məhkum olunmuşuq. Allah bizi cəzalandırıb!” – dedilər. Ən xeyirli olanları: “Mən sizə: “Allahı nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmırsınızmı?” – deməmişdimmi?” – dedi. Onlar: “Rəbbimiz, Səni tənzih edərik, doğrusu bizlər yanlış/öz zərərlərinə iş edən, haqsız davranışlar edənlər imişik!” – dedilər.
^30–32Sonra döndülər. Bir-birlərini qınayırdılar: “Vay bizim halımıza! Bizlər doğrudan da özünü Firon kimi görən azğınlar imişik, ümid edək ki, Rəbbimiz bizə onun yerinə daha xeyirlisini verər; doğrudan, biz bütün ümidimizi Rəbbimizə çeviririk”. (Qələm/17-32)
¹Arxadan çəkişdirənlərin, qaş-göz hərəkətləri ilə lağ edənlərin hamısının vay halına!
^2,3O ki, malı toplayan və malının həqiqətən özünü ölümsüzləşdirəcəyini sanaraq, onu çoxaldan/təkrar-təkrar sayandır.
⁴Qətiyyən onun düşündüyü kimi deyil! Tam əmin olun ki, o, Hütəməyə fırladılıb atılacaqdır.(Hüməzə/1-4)
⁶⁰Və sizə verilən şeylər fani dünya həyatının qazancı və onun bəzəyidir. Allah qatında olanlar isə, daha xeyirli və daha qalıcıdır. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi?
⁶¹Bu halda Bizim, özünə gözəl bir surətdə söz verərək, ona qovuşan insan, bəsit dünya həyatının qazancını qazandırdığımız və sonra qiyamət günündə hüzurumuza gətirilənlərdən/hüzurumuzda “hazır ol!” əmrinə müntəzir tutulan insan kimidirmi?
⁶²Və o gün Allah onlara səslənər və deyər ki: “Səhv edərək inanmış olduğunuz Mənim ortaqlarım hanı, haradadır?” (Qasas/60-62)
^76,77Şübhəsiz, Qarun Musanın qövmündən idi və onlara qarşı azğınlıq etmişdi. Biz ona elə xəzinələr vermişdik ki, onun açarları güclü, qüvvətli bir topluluğa ağır gələrdi. Bir zaman qövmü ona demişdi ki: “Öyünmə! Şübhəsiz ki, Allah öyünənləri sevməz. Və Allahdan sənə axirət yurdunu verməsini istə. Dünyadan da nəsibini unutma! Allahın sənə ehsan etdiyi kimi, sən də ehsan et. Və yer üzündə pozğunçuluğu istəmə. Şübhəsiz ki, Allah pozğunçuları sevməz”.
⁷⁸Qarun: “Bu sərvət, mənə ancaq məndə olan bilik sayəsində verildi” – dedi. Bilməzdimi ki, Allah, özündən əvvəlki nəsillərdən, ondan daha güclü, ondan daha çox tərəfdarı, təcrübələri olan insanları tam yəqinliklə bilin ki, dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdı. Və bu günahkarlar, digərlərinin günahlarına görə məsuliyyət daşımazlar.
⁷⁹Sonra Qarun bəzək, görkəm içində qövmünün qarşısına çıxdı. Dünya həyatını istəyən insanlar: “Kaş ki, Qaruna verilənlərdən bizdə də olsaydı! Şübhəsiz ki, o – Qarun çox böyük bir nəsib sahibidir” – dedilər.
⁸⁰Və özlərinə bilik verilmiş olan insanlar isə: “Vay bizim halımıza! İman edən və saleh əməl edən insanlar üçün Allahın verəcəyi mükafat daha xeyirlidir. Ona da ancaq səbr edənlər qovuşa bilərlər” – dedilər.
⁸¹Sonunda Biz onu və evini yerlə yeksan etdik. Artıq Allahın yaratdığı sərvətlərdən özünə kömək edəcək bir tərəfdar da olmadı və o, özünü müdafiə edib, qurtara biləcək insanlardan da deyildi.
⁸²Və elə dünən onun yerində olmağı istəyənlər: “Demək ki, Allah qullarından dilədiyinə ruzini çoxaldır və azaldır. Əgər Allah bizə ərməğan vermiş olmasaydı, bizi də yerin dibinə batırardı. Və demək ki, kafirlər özlərini qurtara bilmirlər” – deyərək sabahladılar. (Qasas/76-82)

Nümunə verilən insanın bölmənin son hissəsində nəql edilən “Ah nə olaydı! Rəbbimə heç bir şeyi ortaq qoşmasaydım!” ifadəsi onun tövhidə yönəldiyini göstərir. Unudulmamalıdır ki, Rəbbimiz insanların doğruya dönmələri üçün onlara bir sıra kiçik cəzalarla xəbərdarlıq edir. Ağlını işlədənlər dönər, israrçılar isə axirətdəki böyük cəza nəticəsinə qatlanmaq məcburiyyətində qalırlar.

⁴¹İnsanlar dönərlər deyə, özlərinin əlləri ilə qazandıqları şeylərə görə, etdiklərinin bir qismini onlara daddırmaq üçün quruda və dənizdə qarışıqlıq ortaya çıxdı.(Rum/41)
⁵⁵Və Allah sizlərdən iman etmiş və düzəltmək yönündə işlər etmiş olan kimsələrə özlərindən öncəkiləri başqalarının yerinə gətirdiyi kimi, yer üzündə onları da başqalarının yerinə keçirəcəyini, onlar üçün bəyənib, seçdiyi dini onlar üçün qətiliklə tutunduracağını və qorxularından sonra onları qətiliklə təhlükəsizliyə qovuşduracağını vəd etdi. Onlar Mənə qulluq edərlər, Mənə heç bir şeyi ortaq qoşmazlar. Bundan sonra da kim küfr edərsə/inanmazsa, artıq bax budur, onlar yoldan çıxanların məhz özləridir. (Nur/55)
⁴⁰Bax budur, hamısını günahlarına görə yaxaladıq. Onlardan kiminin üzərinə daşlar sovuran küləklər göndərdik, kimini dəhşətli bir səs yaxaladı, kimini yerin dibinə keçirdik, kimini də suda boğduq. Və Allah onlara haqsızlıq etmirdi, lakin onlar şərik qoşmaqla, özlərinə haqsızlıq edirdilər. (Ənkəbud/40)
¹⁵And olsun ki, Səba qövmü üçün yurd etdikləri yerdə bir əlamət/nümunə var idi. Sağdan və soldan iki bağça! “Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Onun üçün nemətlərin qarşılığını ödəyin! Nə gözəl bir diyar və çox bağışlayan bir Rəbb!”
¹⁶Lakin onlar üz çevirdilər! Nemətlərin qarşılığını ödəmədilər. Biz də üzərlərinə su anbarlarının selini saldıq və onların iki bağçalarını onlara acı meyvəli, yulğunluq və içində bir az da “sidr ağacı” olan iki bağçaya çevirdik.
¹⁷Bu, onlar küfr etmiş olduqlarına görə, Bizim onları cəzalandırmağımızdır. Və Biz, sadəcə çox nankor olanları cəzalandırırıq.
¹⁸Və Biz onlarla o bərəkət verdiyimiz məmləkətlər arasında ard-arda şəhərlər meydana gətirmişdk. Və onlara da müntəzəm gediş-gəliş təşkil etdik: Buralarda gecələr də, gündüzlər də əmniyyət içində gedin, gəlin!
¹⁹Sonra da onlar: “Rəbbimiz! Səfərlərimizin arasını uzaqlaşdır!”– dedilər və nəfslərinə səhv/öz zərərlərinə işlər edərək haqsızlıq etdilər. İndi də Biz onları əfsanələr etdik və tamamilə didik-didik dağıtdıq. Şübhəsiz ki, bunda, bütün özünə verilən nemətlərin qarşılığını çox-çox ödəyən, səbr edən üçün, əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır. (Səba/15-19)
⁹⁸Nə olardı, iman edib və imanları da özlərinə fayda vermiş bir şəhər olardı? Ancaq Yunusun qövmü ayrıdır. Onlar iman etdikləri vaxt, bəsit dünya həytında o rüsvayçılıq əzabını üzərlərindən qaldırdıq və onları bir müddətə qədər faydalandırdıq. (Yunus/98)

Mövzumuz olan bölmədəki nümunə tiplərin kim olduqları mövzusunda fərqli görüşlər vardır:

Kəlbi deyir ki: Ayə-ti kərimə, Məkkə əhalisindən Mahzumoğullarına mənsub birisi, Mömin olub adı Əbu Sələmə Abdullah b. Abdiləsəd b. Hilal b. Abdullah b. Ömər b. Mahzura olan və Peyğəmbərdən (səs) əvvəl Umm Sələmənin əri olan, digəri isə kafir olub, Esved b. Abdiləsəd olan iki qardaş haqqında enmişdir. Eyni zamanda Saffat surəsındə Uca Allahın: “Aralarından birisi deyəcək ki: Həqiqətən mənim bir yaşıdım/yaxın yoldaşım vardı (Saffat/51)” buyuruğunda bəhs edilən iki qardaş da bunlardır. Bunların hər birisinə dörd min dinar miras qalmışdı. Onlardan birisi malını Allah yolunda xərcləyib daha sonra qardaşından özünə bir şeylər verməsini istədi, qardaşı da bilinən sözlərini söylədi. Bunu Saləbi və Kuşeyri zikr etmişdilər.

Ayə-ti kərimənin Peyğəmbər (səs) ilə Məkkə əhalisi haqqında endiyi də söylənmişdir.

Bir digər görüşə görə isə bu buyuruq Allaha iman edən hər kəs ilə inkar edən hər kəsə dair bir misaldır.

Bir başqa görüşə görə isə, bu Uyeynə b. Hısn ilə yoldaşlarının və Səlman, Suheyb və yoldaşlarının bir misalıdır. İbn Abbasın görüşünə görə, Allah onları, biriləri Mömin olub, adı Yahuda olan İsrailoğullarından iki qardaşa bənzədir. Muqatil isə bu insanın adının Temliha olduğunu söyləmişdir. Digəri isə kafir olub, adı Kartuş idi. Budur Uca Allahın Saffat surəsində bəhs etdiyi iki insan da bunlardandır. Muhəmməd b. əl-Hasən əl-Mukri də bundan beləcə bəhs edərək, belə deyir: Bu iki insandan xeyirli olan zatın adı Temliha, digərinin adı da Kartuş idi. Bunlar ortaq idilər. Daha sonra mallarını paylaşdırdılar. Bunların hər birinə üç min dinar düşdü. Mömin olanı min dinara kölə satın alıb, onları azad etdi, min dinara geyim satın alıb, çılpaqları geyindirdi, min dinara da yemək satın alaraq, acları yedirtdi. Eyni şəkildə məscidlər inşa etdi, xeyir işləri etdi. [7]

36-cı ayənin orijinalındakı “منها minha” əvəzliyi ilk Rəsmi Düzülüşlərdən Məkkə, Mədinə, Şam və Topqapı rəsmi düzülüşlərində “منهما minhüma” şəklindədir. Bəsrə, Küfə, Daşkənd, T.İ.E. Muzeyi və Qahirə rəsmi düzülüşlərində “منها minha” şəklində tək haldadır. [8]

Bölmədəki mənaya uyğun olanı isə “منهما minhüma [o iki bağdan]” şəklində olanıdır. Biz də buna görə tərcümə etdik.

Yuxarıdakı bölmədə Allahın inananlara hər cür yardımı etdiyi, müşrikləri isə rəhmətindən məhrum buraxdığı ismarıcı verilincə, bölmə “Budur burada hegemonluq/köməkçilik, qoruyuculuq, yol göstəricilik ancaq haqq olan Allaha aiddir” – deyə davam edir. Bu ayədə bütün insanlığa yol göstərənin, yardım edənin, qoruyanın, xilas edənin, qaranlıqlardan aydınlığa çıxaranın kim olduğu vurğusu edilir. Həmçinin ödülləndirməyin, cəzalandırmağın da sadəcə Allaha aid olduğuna diqqət çəkilir.

Ayədə keçən “وَلاية vəlayət” sözü, “و vav” hərfi kəsrəli olaraq “وِلاية vilayət” şəklində də oxuna bilir. Beləliklə, bir çox oxuyucular [Ameş, Həmzə və Qısai,] belə oxumuşdular. [9]

Biz, tərcümədə seçim etməyərək, hər iki mənanı da vermiş oluruq. Hər iki mənanı da təsdiqləyən ayələr vardır:

²⁵⁷Allah inananların kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınıdır. Onları qaranlıqlardan aydınlığa çıxarır. Kafirlərə gəlincə, onların kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınları tağutdur ki, özlərini aydınlıqdan qaranlıqlara çıxarır. Bunlar, cəhənnəm əhlidir. Onlar orada həmişəlik qalanlardır. (Bəqərə/257)
¹¹Bax budur, möminlərin bəxtiyarlığı, kafirlərin pərişanlığı… Şübhəsiz ki, bu ona görədir ki, İman edən kimsələrin kömək edəni, yol göstərəni, qoruyan yaxını Allahdır. Kafirlərin/inanmayanların isə kömək edəni, yol göstərəni, qoruyan yaxını deyə bir şey yoxdur. (Muhəmməd/11)
¹⁷Din Gününün nə olduğunu sənə nə bildirdi? ¹⁸Sonra yenə, Din Gününün nə olduğunu sənə nə bildirdi? ¹⁹Din Günü kimsə kimsəyə yekəxanalıq edə bilməz. Və o gün–^{İnşiqaq/1–5}göy yarıldığı, Rəbbinə qulaq asdığı və gerçəkləşdirildiyi zaman, yer üzü də dümdüz olduğu, içində nə varsa atdığı/boşaldığı və Rəbbinə qulaq asdığı və gerçəkləşdirildiyi zaman ¹⁹buyuruq Allaha aiddir. (İnfitar/17-19)
²⁶Bax budur, o gün əsl hökmranlıq Rəhmana aiddir. Kafirlər üçün isə o, çox çətin bir gün olmuşdur.
^27–29Və o gün, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edən o insan əllərini dişləyərək: “Eyvah, kaş ki, elçi ilə bərabər bir yol tutsaydım! Eyvah, kaş ki, flankəsi başçı edib, izi ilə getməsəydim. Heç şübhəsiz, mənə gəldikdən sonra məni öyüddən/Kitabdan o azdırdı. Və şeytan… O insanı rüsvay edən imiş!” – deyər. (Furqan/26-29)
¹⁶O görüşmə günü onlar meydana çıxarlar. Onların heç bir şeyi Allahdan gizli qalmaz. “Bu gün mülk kimindir?”, “Sadəcə tək və qəhredici olan Allahındır!”
¹⁷Bu gün hər insan qazandığının qarşılığını alacaqdır. Bu gün haqsızlıq deyə bir şey yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah hesabı çox tez görəndir.(Mömin/16, 17)

Əvvəlki ayə qrupunda malına mülkünə ehtirasla bağlanıb qalmış inancsız bir insanın pərişanlığı nümunə verilmişdi. Burada isə surənin giriş hissəsindəki ayələrdə də bəhs edilən “bəzək” mahiyyətindəki dünya qazanclarının mahiyyəti yenidən geniş izah edilir. Dünyada nə varsa gəlib keçicidir. Mal və övlad dünyanın bəzəyidir. Buna görə də, onlar da gəlib keçicidir. Gəlib keçici olmayan isə “salihat”dır. Salihat, Allah qatında ən dəyərli olan şeydir.

⁷⁶Və Allah bələdçiləndikləri doğru yola girənlərə bələdçiliyi artırar. Və qalıcı olan düzəltməyə yönəlik işlər Rəbbinin qatında savab baxımından daha xeyirlidir, son baxımından da daha yaxşıdır”. (Məryəm/76)

Dünyanın keçiciliyi bir çox ayədə nümunə verilmişdir:

²⁴Dünya həyatının misalı Bizim göydən endirdiyimiz su kimidir. Göydən endirdiyimiz su ilə insanların və heyvanların yediyi bitkilər bir-birinə qarışmışdır. Sonunda yer üzü bəzəklərini taxıb bəzəndiyi, sahibləri də özlərinin ona gücləri çatanlar olduqlarına inandıqları bir anda, bəzən gecə vaxtı, bəzən də gündüz vaxtı, ona əmrimiz gəlmişdir və anidən, sanki dünən orada heç bir şənlik yox imiş kimi, onu lap kökündən biçmişdir. Biz ayələrimizi düşünəcək olan bir cəmiyyət üçün bax budur, belə ətraflı açıqlayırıq. (Yunus/24)
²¹Sən, şübhəsiz, Allahın göydən bir su endirərək, onu bir yolla yer üzündəki bulaqlara qovuşdurduğunu, sonra onunla müxtəlif rəngli bir əkin çıxardığını, sonra onun yetişərək, sənin onu saralmış gördüyünü, sonra da onu bir çöpə çevirdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz ki, bunda qavrama qabiliyyəti olanlar/təmiz ağıl sahibləri üçün qətiliklə bir öyüd/xatırlatma vardır.(Zümər/21)
²⁰Bilin ki, keçici dünya həyatı, ancaq bir oyun, ehtiraslı bir əyləndirmə, bir bəzək, öz aranızda bir öyünmə vasitəsi, mal və uşaqlar barəsində bir çoxaltma yarışıdır. Bir yağış örnəyi kimi – onun bitirdiyi əkin əkinçilərin xoşuna gedər, sonra quruyar, bir də baxarsan ki, sapsarı kəsilmiş, sonra o, bir çör-çöp olmuşdur. Axirətdə isə şiddətli bir əzab və Allahdan bir bağışlama və bir məmnunluq vardır. Dünyadakı dünya həyatı aldanış vasitəsindən və vəsaitindən başqa bir şey deyildir. (Hədid/20)

45-ci və 46-cı ayələr yuxarıda bəhs edilən korlanmış, azğın zənginlərin düşüncəsinin də rədd edilməsi və qınanmasıdır. O arxalandıqları şeylər məhv olur, çör-çöp kimi küləyin önündə sürüklənib gedərlər. Onlara arxalanıb, bel bağlayan insanlar isə arxalarından heyfsilənib, dururlar.

¹⁴Ey iman edənlər! Şübhəsiz, həyat yoldaşlarınızdan və uşaqlarınızdan sizə düşmən olanlar da vardır. Ona görə də, onlardan çəkinin. Və əgər əfv edər, qüsurlarını başlarına qaxmaz, xoş görər və bağışlayarsınızsa, bilin ki, şübhəsiz, Allah çox bağışlayan çox mərhəmət edəndir.
¹⁵Əlbəttə, mallarınız və uşaqlarınız sizi atəşə ata biləcək imtahan vasitəsidir. Allah isə… Böyük mükafat Öz qatında olandır. (Təğabun/14, 15)
¹⁴Qadınlara, oğullara, qızıl-gümüş yığınlarına, seçmə gözəl atlara, ətindən və südündən yararlanılan heyvanlara və əkinlərə duyulan ehtiraslı, həddindən artıq istək, insanlara bəzəkli/cəlbedici göstərildi. Bunlar, adi fani dünya həyatının qazancıdır. Və Allah… çatılacaq ən gözəl yer Onun qatında olandır.
^15–17De ki: “Sizə bundan daha xeyirli olanı bildirimmi? Allahın qoruması altına girərək: “Rəbbimiz! Şübhəsiz, biz inandıq, artıq bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru!” – deyən, səbr edən/dirənən, doğru olan, həmişəlik hörmətli duran, Allah yolunda xərcləyən və səhərlər də bağışlanma diləyənlər üçün Rəbbinin qatında, içində təməlli qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz həmtaylar və Allahdan məmnunluq vardır. Və Allah qulları ən yaxşı görəndir. (Al-i İmran/14-17)

Ayədə bəhs edilən “qalıcı salihat” ifadəsi xüsusi bir məna daşıyır. “Salihat” qavramı ilə əlaqədar daha əvvəl Əsr surəsində açıqlama edilmişdir.

⁴⁷Və Bizim dağları yeritdiyimiz gün… Və sən yer üzünü çırılçılpaq/dümdüz görəcəksən. Və Biz onları bir yerə topladıq. Beləliklə, onlardan heç bir insanı buraxmadıq.

Bu ayələrdə, indi hər cür varlıqlarla bəzənmiş, bəzəkli bir halda olan dünyanın dəyişdiriləcəyi; üzərindəki dağ, daş, ağac, ot, canlı, cansız, bilinən heç bir şeydən əsər qalmayacağı; hər kəsin toplanıb etdikləri əməllərlə üzləşəcəyi bildirilir. O gün hər kəsin əməl dəftəri önünə qoyulacaq, günahkarlar öz əməl dəftərlərindən qorxub “Vay bizim halımıza! Bu necə kitabmış ki, böyük-kiçik heç bir şey buraxmadan hamısını saymışdır/yazmışdır!” deyəcəklər. Peşmanlıq duyacaqlar və pərişan olacaqlar.

^28,29Və hər başçılı qövmü, diz çökmüş görərsən. Hər başçılı cəmiyyət, öz kitabına çağırılır: “Bu gün etmiş olduğunuz əməllərin qarşılığı sizə veriləcəkdir. Bax budur, bu, üzünüzə qarşı haqqı danışan kitabınızdır. Şübhəsiz, Biz sizin etdiklərinizi yazdırırdıq”. (Casiyə/28, 29)
^13,14Və hər insanın öz etdiklərinin qarşılıqlarını ayrılmayacaq şəkildə boynuna doladıq. Və Biz qiyamət günü açılmış gördüyü kitabı onun üçün çıxararıq: “Oxu öz kitabını! Bu gün öz zatın, özünə qarşı hesab soruşan olaraq, sənə yetər!” (İsra/13, 14)

Bölmədə çox qısa olaraq verilən məlumatlar və sərgilənən səhnələr Quranda yüzlərlə dəfə yer almış, xəbərdarlıq məqsədli olaraq bir çox dəfə təkrar edilmişdir.

Bu ayələrdən bir neçəsini təqdim edirik:

^48–51O gün, Allahın hər nəfsi qazandığı ilə qarşılıqlandırması üçün yer üzü bir başqa yer üzünə çevriləcək, göylər də… Və onlar tək və gücünə qarşı durulmaz olan Allah üçün ortaya çıxacaqlar. O gün günahkarları zəncirə vurulmuş olaraq, görərsən. Onların köynəkləri qətrandandır, üzlərini də atəş bürüyəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hesabı çox tez görəndir. (İbrahim/48-51)
^105–107Səndən dağlar haqqında soruşurlar. De ki: “Rəbbim onları sovurduqca sovuracaqdır. Beləliklə, onları dümdüz boş bir halda buraxacaq. Orada bir çuxur və bir təpə görməyəcəksən”.
¹⁰⁸O gün heç bir əyriliyi/səhvi olmayan o dəvətçiyə uyarlar və Rəhman üçün səslər qısılmışdır. Artıq sadəcə, yüngül bir səs eşidəcəksən.
¹⁰⁹O gün Rəhmanın özünə izin verdiyi və söz sarıdan məmnun olduğu insanlar istisna olmaqla, kömək/dəstək fayda verməz.
¹¹⁰Allah kömək görməyənlərin önlərindəki və arxalarındakı şeyləri bilir. Onlar isə Onu biliklə əhatə edə bilməzlər.
¹¹¹Və insanlar diri və bütün yaratdıqlarına nəzarət edən Allah üçün baş əymişdir. Bir şərikə bulaşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanlar, həqiqətən zərərə uğramışdır.
¹¹²Və hər kim iman edən biri olaraq, quruculuq yolunda fəaliyyət gostərərsə, artıq o, bir haqsızlıqdan və haqqının azaldılacağından qorxmaz. (Ta Ha/105-112)
⁸⁸Və sən dağları görərsən, onları donuq, durğun sanarsan. Halbuki, onlar hər şeyi sapsağlam edən Allahın yaratdığı olaraq, buludun yeriməsi kimi yeriməkdədirlər. Şübhəsiz ki, O, etdiklərinizdən tamamilə xəbərdardır.
⁸⁹Kim bir yaxşılıq/gözəllik gətirərsə, onun üçün gətirdiyindən daha xeyirlisi/gətirdiyinə görə bir xeyir vardır. Və onlar o gün qorxudan təhlükəsizlikdə olanlardır.
⁹⁰Və kim pisliklə gələrsə, artıq üzləri atəşdə sürtülər. Siz, etdiyiniz əməllərdən başqası iləmi qarşılıq görəcəksiniz? (Nəml/88-90)

Bu səhnələrlə əlaqədar olaraq Təkvir/3, İnşiqaq/4, Tur/9-12, Zilzal/2, İnfitar/10-12, Qariə/5, Nəbə/38, Fəcr/22 -yə də baxıla bilər.

²⁷Və sən Rəbbinin Kitabından sənə vəhy olunanı oxu/izlə! Rəbbinin sözlərini dəyişdirəcək kimsə yoxdur. Və sən, Onun yaratdıqlarından bir sığınacaq tapa bilməzsən.

Bu ayə qrupunda, surənin nazil olduğu dövrdə Məkkəli müsəlmanların vəziyyətlərindən söz edilir. Rəbbimiz elçisinə bu direktivi verir: “Qurandan azma, başqa bir yol izləmə, bu kitaba uyğun olaraq əməl etməyə davam et!”

Bu direktivdən sonra, Allahın sözlərinin dəyişdirilə bilməyəcəyi ifadə edilərək, Məkkə müşriklərinə “Göndərdiyimiz elçinin Quranda hər hansı bir dəyişiklik etmə səlahiyyəti yoxdur, etməz və etdirtmərik. O, ancaq özünə vəhy olunanı bildirməklə məsuliyyət daşıyır. Əgər inanacaqsınızsa, belə inanacaqsınız; inkar edəcəksinizsə də sərbəstsiniz” şəklində bir ismarıc verilir.

Xatırlanacağı kimi, bu ismarıcı ehtiva edən bir bölmə də Yunus surəsində yer almışdı:

¹⁵Və ayələrimiz onlara açıqca oxunduğunda, Bizə qovuşmağı ummayanlar: “Bundan başqa bir Quran gətir, yaxud bunu dəyişdir!” – dedilər. De ki: “Onu özümün məsləhətimlə dəyişdirmərəm/mənə bu barədə heç söz ola bilməz. Mən sadəcə, mənə vəhy olunana uyuram. Rəbbimə üsyan edərəmsə, tam yəqin bilin ki, böyük günün əzabından qorxaram”.
¹⁶De ki: “Allah diləsəydi, mən Quranı sizə oxumazdım və Allah, Quranı sizə bildirməmiş olardı. Mən də Qurandan əvvəl tam yəqin bilin ki, içinizdə bir ömür qalmışdım. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi?” (Yunus/15, 16)

Yunus surəsinə aid yuxarıdakı bölmədə Rəbbimiz, Quranın dəyişdirilməsi tələbində olan müşriklərə, əgər yaxşı-yaxşı düşünər və ağıllarını işlədərlərsə, Peyğəmbərin təbliğ etdiyi Quranın Allahdan başqasının sözü olamayacağını qəti olaraq anlayacaqlarını söyləyir. Müşriklərə verilən bu cavab eyni zamanda Quranın inananların qəlblərindəki yerini də möhkəmləndirir.

Əsbab-i nüzul nəqllərində, Qüreyş müşriklərinin öndə gedənlərindən Abdullah b. Ümeyy əl-Mahzumi, Vəlid b. Muğirə, Mukevvir b. Hafs, Amr b. Abdullah b. Əbu Kays əl-Amiri və As b. Amir b. Hişam adlarındakı beş nəfərin peyğəmbərimizdən öz ağıllarına uyğun, onların tanrılarını rədd etməyən, onlara nə edəcəklərini bildirməyən və istədikləri hala görə dəyişdirilə bilən bir başqa Quran gətirməsini istədikləri, bu ayələrin də bu tələbdən sonra endiyi xəbəri yer alır. [10]

Yunus/15-16-nın təhlili daha əvvəl Yunus surəsində edildiyindən, detayın oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Mövzumuz olan Kəhf/28-də açıqlananlar isə Ənam/51, 52-də açıqlanan prinsiplərə bənzəyir.

⁵¹Və Rəblərinin hüzurunda toplanılacaqlarından qorxanları, Allahın qoruması altına girmələri üçün sənə vəhy edilənlə xəbərdar et. Onların Onun yaratdığı sərvətlərdən kömək edən, yol göstərən, qoruyan bir yaxınları və köməkçiləri, ara düzəldənləri yoxdur.
⁵²Və Allahın rizasını diləyərək səhər-axşam/həmişə dua edən insanları qovma! Onların hesabından sənə heç bir məsuliyyət yoxdur, sənin hesabından da onlara heç bir şey yoxdur. Əgər onları qovarsansa, səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarsan!(Ənam/51, 52)

“Əsbab-i Nüzul” qeydləri bu ayələrin enmə səbəbi haqqında da yenə eyni hadisəni zikr edir:

Abdullah İbn Məsudun belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Qüreyşdən bir cəmiyyət Rəsulullahın (s.ə.s) yanına gəlmişdilər. O sırada Hz. Peyğəmbərin yanında, müsəlmanların zəif və yoxsullarından olan Süheyb, Habbab, Bilal, Ammar və başqaları var idilər. Bundan sonra onlar: “Sən, qövmündən əl çəkərək bunlarımı seçdin? Biz bunlaramı tabe olacağıq? Onları yanından qov! Onları qovarsansa, bəlkə o zaman sənə uyarıq” – deyincə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Mən, möminləri qovan bir insan deyiləm” – dedi. Qüreyş: “O halda biz gəldiyimizdə onları yanından qaldır, biz qalxıb getdiyimizdə isə, istərsən onları yanında oturt!” – deyincə də, Hz. Peyğəmbər onların iman etmələrinə ümid edərək: “Olar” – dedi. Rəvayət olunduğuna görə Hz. Ömər, Hz. Peyğəmbərə: “Bir etsən, beləcə baxsaq necə olacaqlar!” – dedi. Sonra bu Qüreyşlilər bu xüsusda israr edib, Hz. Peyğəmbərə: “Bu mövzuda bizim üçün bir yazı yazsan!” – dediklərində, Hz. Peyğəmbər, bunu yazması üçün, bir kağız ilə bərabər Hz. Əlini çağırdır. Budur bundan sonra bu ayə nazil olur. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər o kağızı fırladıb atar. Hz. Ömər də bu sözünə görə üzr bəyan edər. Budur buna görə, Səlman və Habbab: “Bu ayə bizim haqqımızda nazil oldu. Hz. Peyğəmbər bizimlə bərabər oturur və biz Ona diz qapağımız diz qapağına təmas edəcək qədər yaxın idik. O, yanımızdan ayrılmaq istədiyində, qalxıb gedirdi”. [11]

Ənam/51, 52-nin təhlili daha əvvəl Ənam surəsində edildiyindən, detalın oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Kəhf/29-dakı “O haqq [gerçək], Rəbbinizdəndir. Ona görə də diləyən iman etsin, diləyən inkar etsin” ifadəsiylə hər kəsə tam bir sərbəstlik tanınır, insanların bu reallığı qəbul edib-etməməkdə sərbəst olduğu bildirilir. Qısacası: “Diləyən dilədiyini etsin” – deyilir.

Nəticəsinə qatlanmağı nəzərə almaq şərtiylə, hər kəsin istədiyi inanca sahib olmaqda sərbəst olduğu bundan əvvəl də bir çox yerdə detaylı olaraq təqdim edilmişdi:

²⁵⁶Dində məcbur etmək/diksindirmək yoxdur! İman Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etməkdən – yaxşı pisdən, gözəl çirkindən, doğruluq pozğunluqdan qəti olaraq, yaxşı-yaxşı ayrılmışdır. O halda kim tağuta küfr edər – onu tanımaz, Allaha inanarsa, qopmaq bilməyən ən sağlam bir dəstəyə yapışmışdır. Allah, ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir. (Bəqərə/256)

Hər kəsin inanc tərcihində sərbəst olduğu bildirilən 29-cu ayənin davamında “Şübhəsiz ki, Biz şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün divarları, dövrələmə onları içinə almış bir atəş hazırladıq. Və əgər yağış yağmasını istəsələr, ərimiş mədən kimi üzlərini qaynadan bir su yağdırılar. O, nə pis bir içkidir! Dayanma/sığınma yeri olaraq da, nə qədər pisdir! – deyilərək yanlış seçim edənlərin nələrə qatlanmağı nəzərə almalı olduqları da açıq şəkildə bildirilmişdir.

Ayədə cəhənnəmi xarakterizə edən sifətlər, daha əvvəlki surələrdə [Məsələn, Gaşiyə/4-7-də] geniş şəkildə təqdim edilmişdi.

³⁰Şübhəsiz, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Şübhə yoxdur ki, Biz işi gözəl edənlərin qarşılığını itirmərik.

İnkarçı müşriklərə edilən təhdidlərdən sonra, bu ayələrdə də azad iradəsini işlədərək iman etmiş və salihatı işləmiş möminlərin axirətdəki vəziyyətləri nəql edilir. Ayədə bəhs edilən qızıl bilərzik və ipək geyim, yaşayış standartının zirvə nöqtəsini ifadə edir. Çünki ərəb ənənəsində qızıl bilərzik və ipək geyim hər zaman lüks və ehtişamın simvolu olmuşdur. Əslində elə özlərini ilahi ismarıca dəvət edən peyğəmbərlərdən qızıl bəzək əşyası istəmələri də bu yaşayış qavrayışlarına görədir.

Rəbbimiz cənnətliklərin gümüş və inci kimi təşviq edici bəzək əşyaları taxacaqlarını başqa ayələrdə (Həcc/23, İnsan/21, Fatır/32, 33) də bildirmişdir.

Bu ayələr də bundan əvvəl nazil olmuş digər bir çox ayə kimi Rəsulullah və möminləri salihat işləməyə təşviq edir.

⁹Yoxsa sən Böyük Mağara və Kitabə/Qanun əhlinin təəccüb ediləcək əlamətlərimizdən/nümunələrimizdən olduqlarınımı sandın?

¹⁰O igidlər Böyük Mağaraya sığınınca: “Rəbbimiz! Bizə qatından bir mərhəmət ver və bizim üçün bu işimizdən təfəkkür hazırla” – dedilər.

¹¹Bundan sonra Biz onların qulaqları üzərinə o böyük mağarada necə illər “vurduq”/illərlə sürəcək dərin bir yuxuya daldırdıq.

¹²Sonra da iki qrupun hansının, onların gözlədikləri müddəti daha yaxşı hesabladığını bildirmək/işarələyib göstərmək üçün Kitabə/Qanun əhli göndərdik.

“Giriş” hissəsində, surənin enmə səbəbiylə əlaqədar olaraq “Əsbab-i Nüzul” qeydlərində yer alan bəzi nəqlləri təqdim etmişdik. Bu nəqllərdə, Məkkəli müşriklərin Yəsribdəki Əhli-Kitab biliklilərinə müraciət etdikləri və onlardan Əshab-i Kəhfə dair peyğəmbərimizdən sual soruşmaqları və onun bu suala verəcəyi cavabı nəzərə almaları yönündə məsləhət aldıqları ifadə edilirdi.

Bəhs edilən nəqllər nəzərə alınaraq, bu ayələrin peyğəmbərimizə yönəldilən bir sualın cavabı olduğu görüşü məqbul kimi görünsə də, biz bu mövzuda fərqli qənaət daşıyırıq. Belə ki, nəqllərdə yer alsa belə, ayələrin mətnində peyğəmbərimizə bu mövzuda sual yönəldildiyinə dair hər hansı bir ifadə yoxdur. Halbuki Zülqərneynlə əlaqədar bölmə üçün əksindən bəhs edilir. Ayələrin mətnində “Səndən Zülqərneyn haqqında soruşurlar. De ki: …” ifadəsi keçir. Əshab-i Kəhf haqqındakı anlatma isə birbaşa peyğəmbərimiz və hər kəs müxatib alınaraq, “Yoxsa sən, Kəhf [Böyük mağara] və Raqim [Yazı] əshabının çaşılacaq ayələrimizdən olduqlarınımı sandın?” deyilərək başlanmış və hər hansı bir suala işarə edilməmişdir.

Bölməni oxumağa başlamazdan əvvəl diqqət edilməli olan bir digər nöqtə də, hekayədə sadəcə Əshab-i Kəhfdən deyil, Əshab-i Kəhf ilə bərabər Əshab-i Raqimdən də bəhs edilmiş olmasıdır. Buna görə də, bölmədəki əvəzliklərin bir hissəsi Əshab-i Kəhfə, bir hissəsi isə Əshab-i Raqimə racidir.

Ayələrin mətnindən açıq şəkildə anlaşıldığı kimi, surənin bu hissəsində, Quranın endiyi dövrə görə hələ həyata keçməmiş, ondan əsrlərlə sonra həyata keçəcək olan və insanların yox olmadığını, zamanı gəlincə sağda solda dağınıq olaraq olan hüceyrələrin əmanətən durduqları yerlərdən alınıb birləşdiriləcəyi reallığına və axirətin qəti varlığını elmi olaraq ortaya qoyacaq insanlara və hadisələrə toxunulmuşdur.

“Kəhf” və “Raqim Əshabı” mövzularının yaxşı anlaşıla bilməsi üçün əvvəlcə 21-ci ayəyə diqqət edilməlidir :

²¹Beləliklə, Allahın vədinin haqq olduğunu və Qiyamət günündə heç şübhə olmadığını bilmələri üçün onlar haqqında xəbərdar etdik. O zaman onlar öz aralarında işləri barəsində mübahisə edirdilər. Dedilər ki: “Üstlərinə adi bir bina inşa edin. Rəbbi onları daha yaxşı bilir”. Öz işlərində qalib gələnlər dedilər: “Üzərlərinə mütləq bir məscid [inandırmaq yerləri/axirətin varlığını isbat edəcək məktəblər] edəcəyik” – dedilər. (Kəhf/21)

Göründüyü kimi, Kəhf və Raqim Əshablarından bəhs edilmələrinin məqsədi, onların Allahın vədinin haqq olduğuna və Qiyamətə dair heç şübhənin olmayacağına elmi sübut olmalarıdır.

On ikinci ayədəki “linaləmə” ifadəsinin təhlili ilə əlaqədar geniş məlumat Səba/21-ci ayənin təhlilində verilmişdir. [12]

Kəhf və Raqim Əshabları bizə bir hekayə olaraq anladılmamışdır. Keçmişdəki hekayələrin gələcəkdəki Qiyamətə sübut olması əslində elə düşünülə bilməz. Anlatmada istifadə edilən fellərin geniş və ya gələcək zaman şəkli ilə verilməsi də anladılanların keçmişə deyil, gələcəyə yönəlik olduğuna görədir.

Bu açıqlamalardan sonra, Əshab-i Kəhf haqqında verilən məlumatların “Əshab-i Kəhf hekayəsi” olaraq qəbul edilməsini təmin edən nəqllərə göz atılması yararlı olacaqdır. Rəvayət kitablarında Əshab-i Kəhfə aid nəql edilən hekayəlar olduqca geniş və bir-birindən fərqlidir.

Biz, Quranda bəhs edilən Əshab-i Kəhf ilə əfsanələrdəki Əshab-i Kəhfin bir-biriylə əlaqəsinin olmadığına qane olsaq da, sırf müqayisə edilə bilinsin deyə, mərhum Mevdudinin hazırladığı ən yığcam nəql seçməsini aşağıda nəql edirik:

“Bu hekayə ilə əlaqədar ən qədim qaynaq, Suriyalı bir Xristiyan rahib olan Saruclu Jamesə aiddir. James “Mağarada yuxlayanların” ölümündən bir neçə il sonra b.e. 452-ci ilində doğulmuşdur. Bu hadisəni geniş təfərrüatlarıyla açıqlayan xitabə, James tərəfindən b.e. 474-cü ildə və ya o sıralarda qələmə alınmışdır. Bu Suryani qaynağı ilk müsəlman müfəssirlərin əlinə keçmiş və İbn Cərir ət-Tabəri də öz təfsirində bir çox ravidən bu qaynağı nəql etmişdir. Digər tərəfdən eyni qaynaq Avropaya çatmış və Yunanca, Latınca tərcümələri yayınlanmışdır. Gibbonun The Declinə and the Fall of Roman Empire [Roma İmperatorluğunun Çöküşü] adlı kitabının 33-cü hissəsində “Yeddi Yuxlayanlar” başlığı altında söylədikləri, bizim müfəssirlərimizin anlatdığı hekayəyə o qədər bənzəyir ki, ikisinin də eyni qaynaqdan alındığında şübhə yoxdur. Məsələn, Yeddi Xristiyan gəncə işgəncə edərək, mağaraya sığınmağa məcbur edən kralın adı, Gibbona görə İmperator Deciusdur. Decius, Roma İmperatorluğunu b.e. 249-251-ci illəri arasında idarə etmişdir və onun dövrü Hz. İsanı (ə.s) təqib edənlərə edilən işgəncələrlə məşhurdur. Müsəlman müfəssirlərin kitablarında isə bu imperatorun adı “Decanus” və ya “Decaus” olaraq keçir. Bizim müfəssirlərimizə görə, bu hadisənin keçdiyi yerin adı “Aphesus” və ya “Aphesos”dur. Digər tərəfdən Gibbona görə bu yerin adı Ephesos [Efes]dir. Yəni Anadolunun qərb sahilindəki Romanın ən böyük limanı və şəhəridir. Bu şəhərin xarabalarını bu gün də Türkiyənin İzmir şəhərindən 20-25 mil o tərəfdə görmək mümkündür. “Mağarada Yuxlayanların” oyandıqları dövrün imperatorunun adı Müsəlman müfəssirlərə görə “Tezusius”dur, Gibbona görə isə II Theodosiusdur. Bu imperator, Roma imperatorluğu Xristiyanlığı qəbul etdikdən sonra b.e. 408-450 illərində taxtda idi.

İki hekayə arasında o qədər bənzərlik vardır ki, Mağarada Yuxlayanların oyandıqdan sonra yemək almaq üçün şəhərə göndərdikləri adamın adı Müsəlman müfəssirlərə görə “Jamblicha”, Gibbona görə isə Jamblichusdur. İki hekayənin təfərrüatları da demək olar ki, eynidır.

İmperator Decius zamanında Hz. İsaya uyanların qəddarlıqla işgəncəyə uğradığı sırada, Yeddi Xristiyan gənc bir mağaraya sığındılar və yuxuya daldılar. Daha sonra İmperator I Theodosiusun taxta keçməsinin 38-ci ilində [təxminən b.e. 445-446 illərində] yəni bütün Roma İmperatorluğunun müsəlman olduğu bir dövrdə oyandılar. O halda mağarada təxminən 196 il qaldılar.

Bəzi orientalistlər yuxarıda anladılan hekayə ilə Quranda anladılan hekayənin eyni olmadığı görüşündədirlər. Çünki onlar Quranda anladılan hadisənin 309 il olduğu, amma bu hekayədə hadisənin 196 il olduğu fikrini müdafiə edirlər. Bu etiraza 25 saylı açıqlama qeydində cavab verdik.

Quran ilə bu Suryani qaynağı arasında bir neçə kiçik fərq vardır. Budur, buna görə də Gibbon, Hz. Muhəmmədi (səs) “cahilliklə” günahlandırır. Lakin onun özünə əsaslanaraq bu iftiranı atdığı Suryani qaynağı, ona görə belə hadisə bitdikdən 30-40 il sonra bir Suriyalı tərəfindən ələ alınmışdır. Gibbon bu hadisənin bir ölkədən digər bir ölkəyə ağızdan ağza yayılarkən necə dəyişdiyini nəzərə almır. Buna görə də bu qaynağı qəti olaraq doğru qəbul edib, aralarında mövcud olan dəyişikliyə görə Quranı ittiham etmək yanlışdır. Belə bir münasibət ancaq dini düşüncələr haqqında çox ön mühakiməli olan və məntiqin tələblərini belə görməzlikdən gələn kafirlərin münasibəti ola bilir.

“Mağarada Yuxlayanlar” hadisəsinin keçdiyi Ephesus [Efes] şəhəri, təxminən e.ə. II yüzildə qurulmuş və bütpərəstliyin ən böyük mərkəzi olmuşdur. Bu şəhərin ən böyük bütü Ay tanrıçası Diana idi və onun olduğu məbəd qədim dünyanın xarüqələrindən biri olaraq qəbul edilirdi. Bu bütə sitayiş edənlərin böyük bir hissəsini Anadolulular təşkil edirdi. … Roma İmperatorluğu da onu tanrıçalarından biri olaraq qəbul edirdi.

Hz. İsa (ə.s) dan sonra onun ismarıcı Roma imperatorluğunun müxtəlif bölgələrinə çatmağa başladığında, Efesli bir neçə gənc bütpərəstlikdən əl çəkdilər və Allahı Rəbbləri olaraq qəbul etdilər. Tourslu Gregory “Meraculorum Liber” adlı kitabında bu Xristiyan gənclər haqqında geniş məlumatlar toplamışdır.

“Onlar yeddi gənc idilər. İmperator Decius onların inanclarını dəyişdirdiklərini öyrənincə, onlara yeni dinləriylə əlaqədar suallar soruşdu. Onlar İmperatorun İsanın dininə tamamilə qarşı olduğunu bildikləri halda, inandıqları Rəbbin yerlərin və göylərin Rəbbi olduğunu və ondan başqa heç bir tanrı tanımadıqlarını, əks təqdirdə böyük bir günah işləmiş olacaqlarını açıqladılar. İmperator buna çox əsəbləşdi və onları öldürəcəyini söylədi. Lakin daha sonra, gəncliklərini nəzərə alaraq, onlara dinlərini dəyişdirmələri üçün üç gün vaxt verdi. Bu üç günün sonunda inanclarından dönməzlərsə, öldürüləcəkdilər.

Bu yeddi gənc fürsətdən istifadə etdilər və şəhərdən ayrılaraq, dağda bir mağaraya sığınmaq üçün yola çıxdılar. Yol üzərində bir köpək onların yanınca gəldi. Onu geri çevirməyə çalışdılar, lakin köpəyi yanlarından ayıra bilmədilər. Sonunda gizlənə biləcək bir mağara tapdılar və içində gizləndilər. Köpək də mağaranın girişində oturdu. Yorğunluqdan dərin bir yuxuya daldılar. Bu hadisə b.e. 250 illərində meydana gəldi. Təxminən 197 il sonra b.e. 447-ci ilində, İmperator II Theodosius zamanında, bütün Roma İmperatorluğunun Xristiyan olduğu və Efeslilərin də bütpərəstlikdən əl çəkdiyi bir dövrdə oyandılar.

Bu dövrdə Romalılar arasında, öldükdən sonra dirilmə və məhşər günü ilə əlaqədar gərgin bir mübahisə gündəmdəydi. İmperatorun özü də insanların başından bu inancsızlığı silmək üçün bir fürsət gözləyirdi. O qədər ki, bir gün insanların inanclarını və düşüncələrini düzəldəcək bir ayə, bir möcüzə verməsi üçün Allaha yalvarıb dua etdi. Budur, tam o günlərdə “Yeddi Yuxlayanlar” mağaralarında oyandılar.

Oyandıqdan sonra gənclər bir-birlərindən nə qədər yatdıqlarını soruşmağa başladılar. Bəziləri bir gün, bəziləri də günün bir hissəsi qədər yatdıqlarını söylədilər. Bir nəticəyə varamayınca mübahisəni tərk etdilər və gerçək müddətin nə olduğunu Allaha həvalə etdilər. Daha sonra yoldaşlarından Jeanı gümüş pullarla yemək almaq üçün şəhərə göndərdilər və ona tanınmamağa diqqət etməsini, belə ki, Efeslilərin onu Diananın önündə səcdə etməyə məcbur edəcəklərini təmbih etdilər. Lakin Jean şəhərə endiyində bütün dünyanın dəyişmiş olduğunu görərək çaşdı: “Bütün cəmiyyət Xristiyanlığa girmiş və şəhərdə Dianaya sitayiş edən heç kimsə qalmamışdı. Jean bir dükana girdi və bir neçə yumru çörək almaq istədi. Lakin para olaraq verdiyi gümüşlərin üstündə İmperator Deciusun rəsmini görən dükan sahibi gözlərinə inana bilmədi və əcnəbidən bu pulu hardan tapdığını soruşdu. Gənc adam paranın özünün olduğunu söyləyincə, aralarında bir mübahisə başladı. Daha sonra ətraflarına böyük bir kütlə toplandı və məsələ şəhərin idarəçisinə qədər çatdı. İdarəçi də çaşmışdı və pulu aldığı xəzinənin harada olduğunu soruşurdu. Lakin gənc pulun özünə aid olduğu mövzusunda israr etdi.

İdarəçi ona inanmadı, çünki yaşlılardan heç birinin tanımadığı yüzillər əvvələ aid bir pula gənclər sahib ola bilməzdi. Jean, imperator Deciusun öldüyünü öyrənincə buna həm çaşdılar, həm də sevindilər. Kütləyə əvvəlki gün Deciusun zülmündən qurtulmaq üçün bir neçə yoldaşı ilə birlikdə mağaraya sığındıqlarını söylədi. İdarəçi çox çaşmışdı və yoldaşlarının gizlənməkdə olduqları mağaranı görmək istəyərək, gəncin ardınca getdi. Onların arxasından böyük bir kütlə də gəlirdi. Mağaraya gəldiklərində gənclərin həqiqətən də İmperator Decius zamanına aid olduqlarını fərq etdilər. Ən sonunda İmperator Theodosiusa da xəbər verildi və o da mağaranı ziyarət etdi. Daha sonra yeddi gənc mağaraya geri döndülər və orada son nəfəslərini verdilər. Bu apaçıq möcüzəni görüncə insanların öldükdən sonra dirilməyə inancları təkrar gücləndi və imperator mağaranın ətrafına böyük bir xatirə abidəsi inşa edilməsi üçün əmr verdi”.

Yuxarıda anladıldığı şəkliylə mağarada yuxlayanların hekayəsi Quranda anladılan hekayəyə o qədər bənzəyir ki, bu yeddi gəncin Əshab-i Kəhf [Mağarada Yuxlayanlar] olduğu asanlıqla qəbul edilə bilir. Bununla birlikdə bəziləri bu hekayənin bir Anadolu şəhərində keçdiyi, əslində isə Quranın Ərəbistandan kənarda baş verən bir hadisəyə toxunulmadığı şəklində bir etiraz yönəldirlər. Buna görə də, onlara görə, bu Xristiyan hekayəsini Əshab-i Kəhf hekayəsi olaraq qəbul etmək Quranın üslub və ruhuna ziddir. Bizə görə bu etiraz yanlışdır. Quran, ərəbləri xəbərdar etmək məqsədiylə Ərəbistan içində və ya kənarında yaşayan ərəblərin tanıdığı doğru yoldan azan bir çox qədim cəmiyyətlə əlaqədar hekayələr anladır. Budur, buna görə də Quranda Misirin qədim tarixinə toxunulmuşdur, belə ki, Misir heç bir zaman Ərəbistanın bir parçası olmamışdır. Problem budur: Quranda Misir tarixinə toxunula bilinirkən, niyə ərəblərin Misir tarixi qədər tanış olan Roma və Roma tarixinə toxunulmasın? Roma sərhədləri şimali Hicaza qədər uzanmışdı və ərəb karvanları demək olar ki, bütün il boyunca Romalılarla ticarət edirdi. Bundan başqa, birbaşa Roma idarəsi altında olan ərəb qəbilələri də vardı. Roma İmperatorluğu ərəblər üçün yad deyildi. Və bu reallıq Rum surəsiylə açığa çıxmışdır. Belə bir fikir də ağla gələ bilər: Mağarada yuxlayanlar hekayəsi, Hz. Muhəmmədin (səs) peyğəmbərliyini sınamaq üçün Yəhudi və Xristiyanların qızışdırması və ərəblərin heç bilmədiyi mövzularda suallar soruşmalarını tövsiyə etmələrindən sonra Məkkəli müşriklərin Peyğəmbərə (səs) yönəltdikləri suallara bir cavab olaraq da anladılmış ola bilir”. [13]

Əshab-i Kəhf və Əshab-i Raqimin lüğəti mənaları:

الكهف əl-Kəhf. Kəhf dağdakı böyük və geniş oyuq [mağara] deməkdir. Kiçiyinə ” غار Gar” deyilir. [14]

الرّقيم Raqim. Raqim” sözü “rqm” kökündən olub “yazmaq” mənasındadır. Beləliklə, Quranda “Kitabun mərqum [yazılmış kitab]” (Mutaffifin/9, 20) olaraq keçər. “Raqim” isə “yazılmış, rəqəmlənmiş” deməkdir. Bununla “lövhə; kitabə, yazı” qəsd edilir. Kimiləri Raqimin, üzərində mağara olan dağ; kimiləri Əshab-i Kəhfin yaşadığı şəhərin adı; kimiləri də Əshab-i Kəhfin isimlərinin yazılı olduğu qurğuşun kitabə” olduğunu söyləmişdir. [15]

Sözün ən uyğun mənası isə “Yazı; kitabə, yazı, yazılı lövhə” mənasıdır.

“Kəhf” və “Raqim” sözləri “اصحاب Əshab” sözü ilə tamamlandığında, “ اصحاب الكهف Əshab-ul-Kəhf [Böyük Mağara əhli] və “اصحاب الرّقيم Əshab-ur-Raqim [Kitabə, Yazı əhli]” mənaları ortaya çıxar.

Demək olar ki, bu bölmədə “Böyük Mağara”da baş verən bir sıra hadisələr anladılır. “Böyük Mağara”da çalışanlar ilə “Yazı Əshabı” arasında bir şeylər olacaqdır. Mağarada olacaq hadisələrin anladıldığı ayələrə baxılırsa, bu böyük mağara bir “dağ oyuğu” deyil bir laboratoriya və səs keçirməz bir stüdiyadır.

Əshab-i Kəhf və Əshab-i Raqimi doğru anlaya bilmək üçün Rəbbimizin daha əvvəl biz qullarına bildirmiş olduğu bəzi məlumatları xatırlamağımız lazımdır. Belə ki, o məlumatlar, burada bəhs ediləcək olan hadisələrin bünövrəsi, fundamenti mənasındadır. Hud surəsinin təhlilində vermiş olduğumuz bu məlumatları, mövzuyla yaxın əlaqəsinə görə xülasə olaraq deyil, eynilə nəql etməyə məcburuq:

⁶Və yer üzündə heç bir kiçik-böyük canlı yoxdur ki, ruzisi Allaha aid olmasın. Allah onun yerləşdiyi yerini də, müvəqqəti olduğu yeri də bilir. Hamısı açıq-aşkar bir kitabdadır. (Hud/6)

Allah ilə canlılar arasındakı əlaqənin vurğulandığı bu ayədə Allahın hərəkət etməkdə olan hər yer üzü canlısının ruzisini verdiyi, onların qoyulduğu və olduğu yerləri bildiyi, beləliklə, hər bir canlıya daimi olaraq nəzarət etdiyi bildirilir.

Ayədə keçən “دابّة dabbəh” sözü, virus, bakteriya kimi ən kiçiklər də daxil olmaqla, hərəkət edən hər cür canlı varlıq deməkdir. Ayənin ifadəsindən, Uca Allahın sadəcə insanların deyil, böyüyüylə-kiçiyiylə, dənizdəkiylə-qurudakıyla bütün yaradılışların ruzilərinə kəfil olduğu anlaşılır.

“Dabbəh” sözünü ilk keçdiyi Nəml/82-nin təhlilində geniş olaraq təhlil etmiş, sözə yanlış mənalar yüklənməsi nəticəsində ortaya nə kimi yanlış inancların çıxdığını təfərrüatlarıyla anlatmışdıq. Buna görə də, istər “dabbəh” sözünün Qurandakı doğru mənası, istərsə də bu söz ətrafında meydana çıxan rəvayət yığınının xüsusiyyəti haqqındakı açıqlamalarımızın təkrar oxunmasını məsləhət görməklə kifayətlənirik.

“مستقرّ Müstəqarr” və “ مستودع Müstəvda” Sözləri. Ayədə keçən “əl-müstəqarr” sözü “yerləşmə yeri”, “əl-müstəvda” sözü isə “keçici yer” deməkdir. Allahın hər canlının “yerləşmə” və “keçici” yerlərini bilməsi demək, canlıların həm əmanət edildikləri, həm də sonradan məkan tutduqları yerlərin Allah tərəfindən bilinməsi deməkdir. Bu yerlər nə qədər dəyişikliyə uğrayarsa, uğrasın, Allahın bilməsi baxımından hər hansı bir vəziyyət dəyişikliyi [ya da “çətinlik”] əmələ gətirməz. Məsələn:

– Bir kimsə bəlli bir ünvanda iqamət edərkən, bəzi səbəblərlə başqa şəhərlərə, başqa ölkələrə gedə bilir; haraya gedərsə, getsin, Allah o insanın harada olduğunu bilir.

– Bir kimsənin hər gün yatdığı yer ilə öləcəyi yer eyni olmaya bilir; ancaq Allah hər ikisini də bilir.

– Bir sperma hüceyrəsi atanın vücudunda yaradılır, sonradan yeri dəyişərək ananın yumurta hüceyrəsinə girər. Allah bu hüceyrənin də nə zaman, harada olduğunu tam olaraq bilir.

– Bir bakteriya müəyyən bir yerdə əmələ gəlir, sonra da müxtəlif yollarla başqa canlıların vücudlarına girər və orada fəaliyyət göstərir. Allah o bakteriyanın da harada və hansı fəaliyyətdə olduğunu bilir.

Beləliklə Rəbbimiz belə buyurur:

⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)

Mövzumuz olan ayə, bizə görə, yuxarıda saydıqlarımızdan əlavə bir başqa məna daha ehtiva edir. O da “insanın özünə aid biliklərlə bərabər diriliş gününə qədər əmanət olaraq durduğu yerin Allah tərəfindən bilinən olması”dır.

Bu mənanın bir az daha geniş açıqlana bilməsi üçün bu ayələr xatırlanmalıdır:

1-cu ayə:

¹³O gün, o insan, öncədən yolladığı şeylər və geridə qoyduğu şeylər barədə xəbərdar edilir. (Qiyamət/13)

“اليوم əl-Yəvm” sözü Quranda sadəcə “gün” mənasında deyil, “period, dövr, mərhələ” mənalarında da istifadə edilmişdir. Bu söz Quranda bəzən qısa bir “an”ı, bəzən isə uzun “illər”i işarə edir. Məsələn, Rəhman/29-da “an” mənasına gələn “yevm” sözü Hud/7 və Fussilət/9, 10-da “uzun illər” mənasına gəlir.

Bizə görə, bu ayələrdəki “o gün”, yuxarıdakı hadisələrin meydana gəldiyi və inancsızların “Qaçacaq yer harada!” deyərək, sanki qaçacaq dəlik aradığı, yəni gözün fal daşı kimi açıldığı, Ayın tutulduğu, Günəş və Ayın birləşdiyi gündür, ölüm anıdır.

Budur “o son an”da, insanın yaradılışda içinə yerləşdirilmiş bioloji “çip”lər [hafizə funksiyasını görən sinir hüceyrələri] vəzifə başına gəlib qeyddəki məlumatları insanın görüşünə təqdim edərlər. İnsan artıq vicdanıyla baş-başa qalmış və etdiklərinin əzabını vicdanında hiss etməyə başlamışdır. Beləliklə, insanın öz ələyhinə həm şahid, həm də xəbərçi olacağı dövr o ölüm anıyla başlamışdır. Təbii ki, bu müddət axirətdə də davam edəcəkdir.

Hafızə hüceyrələrinin vəzifə başına gələcəyinə və insanın etdiklərini əskiksiz olaraq bildirəcəyinə dair görüşümüz, elmi araşdırmalardan da dəstək almışdır. Dr. Pınar Uysal Onganer bir məqaləsində bunları söyləyir:

“… Kaliforniyadakı Salk Enstitüsü Bioloji Bölməsi neyrobioloqları [sinir bioloqları], “Neuron” jurnalında mövzu ilə əlaqədar tapıntılarını yayınladılar. Etdikləri təcrübi çalışmaları ilə, unutduğumuzu sandığımız üçün çətir götürmədiyimizə inandığımız halda, əslində beynimizin xatırladığını sübut etdilər. … Dr. Thomas D. Albright və qrupu, meymunların beyinlərində nələr olduğunu anlamaq üçün ‘İnferior Temporal Korteksdəki [İTK] sinir hüceyrələri siqnallarını təhlil etmişlər. İTK beynin ‘görüntünü tanıma və xatırlamadan məsul olan sahəsidir. Elektrik siqnalları şəklində bu bölgənin xəbərdarlıq edilməsinin, keçmişdə yaşanan hadisələrə aid görüntü hallüsinasiyalara səbəb olduğu göstərilmişdir. Həmçinin İTKnın görüntü hafizəsinin depolanması və lazım gəldiyində çağırılmasında rolu olduğu düşünülür”. [16]

⁶¹Və Allah, qulları üzərində hökmranlığı davam etdirir və O, sizin üzərinizə qoruyucular göndərir. Sonra da sizdən birinizə ölüm gəldiyi vaxt elçiləri, heç artıq-əskik etmədən, onu vəfat etdirirlər. Onlara keçmişdə etdiklərini, etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırladırlar. ⁶²Sonra öz gerçək Mövlalarına – Allaha döndərilirlər. Diqqətli olun, hökm ancaq Onundur və O, hesab görənlərin ən sürətlisidir”. (Ənam/61, 62)

Yuxarıdakı ayədə “Qoruyucular” olaraq tərcümə etdiyimiz söz, orijinal mətndə “Hafizə” olaraq keçir. Bu sözün kök mənası “qorumaq”dır. “Qoruyucular” mənasına gələn “hafaza” ilə “yaddaş” mənasına gələn “hafıza” sözünün eyni kökdən törədilmiş olması xüsusilə diqqət çəkicidir. Göründüyü kimi, ayə insan quruluşunda hafizə funksiyasını görən hüceyrələrin [yaddaşların] varlığını isbat edir. Çünki Allahın vəfat etdirdiyi sırada qullarına göndərəcəyini bildirdiyi “mühafizlər [qoruyucular]”, insana təqdim etdiyini və təxirə saldığını əskiksiz xəbər verən, bir baxıma, insana öz həyatının “Z” raporunu çıxaran “ yaddaşlar”dır.

^2,3Amma onlar, özlərinə içlərindən xəbərdar edicinin gəlməsinə çaşdılar və kafirlər: “Bu, çaşılacaq bir şeydir! Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu, uzaq bir dönüşdür” – dedilər.
⁴Biz yerin onlardan nəyi əskiltdiyini, əlbəttə, bilmişdik. Yanımızda da çox yaxşı qeyd edib qoruyan bir kitab vardır. (Qaf/2-4)

Bu ayə, inkarçıların “Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu uzaq bir dönüşdür” şəklindəki bəhanələrinə verilən cavabdır. İnkarçıların yenidən dirilməyi qeyri-mümkün zənn etmələri, yaradılış reallığını və yaradılışın bütün bölmələrini təfərrüatlarıyla bilməmələrindən [savadsızlıqdan] qaynaqlanır.

Həyatın bütün sirləri kəşf edilmiş olsa idi, hər halda ölümdən sonra dirilmə də ağlasığmaz kimi görünməzdi. Belə ki, Uca Allah bu sirləri bilir və ona görə yaradır:

^79,80De ki: “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə yamyaşıl ağacdan bir atəş/oksigen düzəldəndir. İndi də siz ondan/oksigendən yandırırsınız. (Ya Sin/79, 80)

Öldükdən sonra çürüyüb torpaq olanlara nə olduğu, varlıqları nələrin əmələ gətirdiyi, onları əmələ gətirən parçalar arasındakı bağların xüsusiyyəti, bu parçalardan nələrin yox olub, nələrin yox olmadığı, nələrin şəkil dəyişdirərək mövcud olaraq qaldığı [varlıqlarını qoruduğu] kimi xüsuslar ancaq Rəbbimiz tərəfindən bilinə biləcək sirlərdir. Rəbbimiz varlıqlarla əlaqədar bütün bu xüsusları nöqsansız olaraq bilir, yaratdığı həyatla əlaqədar bütün sirləri öz elmində mühafizə edir. Ayədə yaradılışla əlaqədar bütün məlumatların qorunduğu bildirildiyinə görə, insanların öldükdən sonra çürüyüb toprağa qarışmaları onların yox olub getdikləri mənasına gəlməz. Həyatın bu torpaqdan [maddədən] yenidən başlaması, daha əvvəl bir dəfə reallaşmışdır və daima reallaşmağa davam edib gedir.

Yuxarıdakı üç ayəni nəzərə alaraq “müstakarr” və “müstəvda” sözləri ilə əlaqədar yuxarıda verdiyimiz son mənanın açıqlaması bu şəkildə edilə bilir:

İnsanın quruluşunda özü haqqındakı bütün hadisələri qeydə alan yaddaş hüceyrələri mövcuddur. Hətta bütün hüceyrələrin yaddaş xüsusiyyətinə sahib olmaları ehtimalı da uzaq deyildir. Bu yaddaş hüceyrələri, ölüm anında funksiyalarını yerinə yetirərək, vəfatın reallaşmasını təmin edirlər. Mövzumuz olan ayədəki “O [Allah], onun yerləşdiyi yerini də, keçici olduğu yeri də bilir” ifadəsindən, bu hüceyrələrin ölüm nəticəsində torpağa qarışıb yox olmadığı və Allahın insanların bütün həyatlarının qeydlərini daşıyan bu mühafizlərin [yaddaş hüceyrələrinin] harada olduqlarını bildiyi anlaşılır.

Bunun belə olması, reinkarnasiya ilə izah edilməyə çalışılan bəzi hadisələrə yeni bir açıqlama imkanı gətirir. Bilindiyi kimi, dünyaya gəlməzdən əvvəl başqa bir həyat yaşadığını iddia edib o həyatına dair əhəmiyyətli təfərrüatlar verən bəzi insanlardan bəhs edilir. Tənasüh [Ruh Köçməsi] inancına istinad mənbəyi edilməyə çalışılan bu cür vaqiələr, bir insanın zaman içində fərqli bədənlərdə yaşadığına sübut olaraq izah oluna bilməz. Çünki ölən bir insan nə bir daha həyata dönə bilir, nə də bir başqa insanın bədənində yeni bir həyata keçə bilir. Bunda heç bir şübhə yoxdur. Ancaq keçmişdə başqa həyatlar yaşadığını iddia edənlər arasından yalançı, şarlatan və ya patoloji şəxsiyyətli olmadıqları müəyyən edilənlər çıxarsa, bunların vəziyyəti necə açıqlanmalıdır?

Mövzumuz olan ayədə, Rəbbimizin hər şeyin təqibçisi olduğu, heç bir fakt, hadisə və əşyanın Onun elmi və nəzarətindən kənarda var olmadığı bildirilir. Bu ayənin bizim ön gördüyümüz mənası daxilində hadisəyə belə bir açıqlama gətirilə bilər:

Əsrlər əvvəl yaşamış bir nəfərə aid yaddaş hüceyrələrinin həzm, ya da tənəffüs yoluyla hər hansı bir insanın vücuduna girməsi və orada əmanət olaraq durması, o insanın da bu yaddaş hüceyrələrindəki qeydləri öz keçmişi imiş kimi xatırlayıb anlatması mümkündür.”

Bu uzun açıqlamalardan sonra Allahın izniylə deyə bilərik ki, “Əshab-i Raqim”, keçmişdə yaşamış insanların yox olmamış və yox olmayacaq yaddaş hüceyrələrini [yazıları] daşıyan insanlardır. Əshab-i Kəhf də, səssiz bir şəraitdə, laboratoriyada, studiyada, hipnoz yöntəmiylə bu insanların daşıdıqları başqasına aid hüceyrələri deşifrə edən, yox olmadığını, yox olmayacağını, Rəbbimizin hər bir şeyi yox olmadan durdurduğunu elmi olaraq isbat edəcək iğidlərdir.

İndi də bu faktlar istiqamətində bölmənin digər paraqraflarını təhlil edə bilərik:

10 və 12-ci ayələr, Kəhf və Raqim Əshabları haqqındakı anlatmanın xülasəsi mahiyyətindədir. Əshab-i Kəhf araşdırma etmək üçün çalışma məkanlarına yönəlirlər və burada çalışmalarını davam edirlər. Bunlar inanclı insanlardır. Hədəflərinə çata bilmək üçün Allaha yalvarırlar. Allah bunlara Əshab-i Raqimi göndərir. Bunlar, 11-ci ayədəki “Bundan sonra Biz, onların qulaqları üzərinə o böyük mağarada neçə illər vurduq” ifadəsindən anlaşıldığına görə, səssiz, izolyasiya olunmuş bir şəraitdə çalışmalarını illərlə davam edirlər. Sonra da müvəffəq olurlar. Əshab-i Raqimin hansı dövrdən yaddaş hüceyrələri daşıdıqlarını öyrənirlər. Nəhayət bu hadisə 21-ci ayədə ifadə edildiyi kimi , bu da yenidən dirilmənin böyük sübutlarından biri olur.

^13,16Biz sənə Kəhf və Kitabə/Qanun əhlinin mühüm xəbərlərini gerçək olaraq hekayətləşdirəcəyik. Şübhəsiz, onlar Rəbbinə iman etmiş bir neçə gənc igidlər idi. Biz də onlara bələdçiliyi artdırdıq: “Madam ki, siz onlardan və Allahdan başqa sitayiş etdikləri şeylərdən ayrıldınız, o halda o böyük mağaraya sığının ki, Rəbbiniz sizə mərhəmətindən yayıb versin və işinizdən sizə rast gətirib, yararlı olanı hazırlasın”.

^14,15Və Biz, onlar üsyan edərək: “Bizim Rəbbimiz göylərin və yerin Rəbbidir. Biz Onun yaratdıqlarına tanrı olaraq yalvarmarıq, yoxsa qətiliklə axmaq-axmaq danışmış olarıq. Bunlar bizim, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul edən qövmümüzdür. Qəbul etdikləri tanrılara dair açıq bir dəlil gətirsəydilər… Allah haqqında yalan uydurandan daha səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər?” – dediklərində onların qəlblərini sağlamlaşdırdıq.

Bu ayə qrupunda Kəhf Əshabının araşdırmaya başlamaları nəql edilmişdir. Ayədən anlaşıldığına görə, bir qrup inanclı gənc: “Rəbbimiz! Bizə qatından bir rəhmət ver və bizim üçün bu işimizdən ağıl inkişafı hazırla” – deyərək işə başlamağa qərar verincə, Rəbbimiz də onlara: “Madam ki, siz onlardan və Allahdan başqa sitayiş etdikləri şeylərdən ayrıldınız, o halda o böyük mağaraya sığının ki, Rəbbiniz sizə rəhmətindən yayıb versin və işinizdən sizə rast gətirib, faydalı olanı hazırlasın” – deyərək özlərinə imkan təmin etmişdir.

16-cı ayə istər texniki, istərsə də semantik olaraq 13-cü ayənin parçasıdır. Ona görə də 13 və 16-cı ayələri birlikdə təqdim etdik.

^19,20Və beləcə, öz aralarında sorğu-sual etsinlər deyə, Kitabə/Qanun əhli göndərdik. Onlardan bir sözcü: “Nə qədər durub qaldınız?” – dedi. Digərləri: “Bir gün, ya da günün bir hissəsi qədər qaldıq” dedilər. Qanun əhlindən digərləri: “Nə qədər durduğunuzu, Rəbbiniz daha yaxşı bilir. İndi siz birinizi, bu gümüş pulunuzla şəhərə göndərin ki, baxsın, hansı yemək daha təmizdirsə, ondan sizə yemək gətirsin. Və çox nəzakətli davransın və sizi kimsəyə bəlli etməsin. Şübhəsiz, şəhər xalqı sizə qalib gələrlərsə, sizi daşlayaraq öldürərlər və ya sizi öz dinlərinə/həyat tərzlərınə döndərərlər. O zaman da siz sonsuzadək qurtuluşa çata bilməzsiniz”.

Bu ayələrdə Kəhf Əshabının araşdırmaları yer alır. Kəhf Əshabı, tətbiq etdikləri hipnoz yöntəmiylə Raqim Əshabının əmanət olaraq daşıdığı yazılardakı [yaddaş hüceyrələrindəki] keçmişdə yaşamış insanlara aid olan qeydləri deşifrə edirlər. Beləliklə, həm Quranın möcüzəliyi, həm də Allahın vədinin haqq olduğu və Qiyamətdə heç şübhənin olmadığı elmi olaraq ortaya çıxır.

Ayədəki “doğulduğu zaman günəşi, onların o böyük mağaralarından sağ yana yönəldiyini, batdığı zaman isə onları sol yandan kəsən-keçən görəcəksən” ifadəsi, bu olub keçənlərin Quran nöqteyi nəzərindən mövqeyini bildirir.

Burada qeyd olunan günəş ulduz olan günəş deyil, məcazi mənada Qurandır. Biz bir qədər əvvəl “Şəms” surəsində “Şəms [Günəş]” sözünün məcazi mənada Qurani-Kərimi ifadə etdiyini açıqlamışdıq. Bəli, burada olub keçənlərin Quran ilə təmin edilməsi həyat keçirilərsə, yəni olanlar Quran lupası altında dəyərləndirilərsə, sağ yönə yönəldiyi [tam isabətlə, xeyirli bir iş edildiyi] görünəcəkdir. Yox, Quran nöqteyi nəzərindən baxılmazsa, bu dəfə sol yönə sürüşüb gedəcəkdir [uğursuz, mənasız bir hadisə olaraq qalacaqdır, araşdırmalar heyf olacaqdır.] “Sağ” sözünün “uğur”, “sol” sözünün “uğursuzluq” mənasında istifadə edildiyini daha əvvəl “Əshab-i Meymənə və Əshab-i Məşəmə” başlığı altında geniş şəkildə açıqlamışdıq.

Rəbbimiz Quranda gələcəkdə afaq və enfüsdən Quranın möcüzələrinin ortaya çıxacağını bizə daha əvvəl bildirmişdi:

⁵³Onun haqq olduğu ortaya çıxana qədər həm kənar dünyada/xarici aləmdə, həm öz bünövrələrində əlamətlərimizi/nümunələrimizi onlara göstərəcəyik. Rəbbinin, şübhəsiz, hər şeyə şahid olmuş olması da yetmədimi? (Fussilət/53)

Bu mövzuyla əlaqədar təfərrüat daha əvvəl Fussilət surəsinin təhlilində verilmişdi.

18-ci ayədə, Əshab-i Raqimin daşıdığı hüceyrələrdəki hafızə kodlarının deşifrə yöntəmi bildirilir. Anlaşıldığı qədəriylə, bəhs edilən kod həlli fəaliyyəti hipnoz yöntəmiylə gerçəkləşdiriləcəkdir. Yuxladılmış olmalarına rəğmən görənlər tərəfindən oyaq sanılacaq olmaları hipnotik bir hala işarə edir. Yatdıqları halda saga-sola hərəkət etmələri də bunu göstərir.

19-cu ayədəki “Və beləcə öz aralarında soruşsunlar deyə onları [yazı əshabını] göndərdik” ifadəsi, Rəbbimizin Əshab-i Kəhfə etdiyi yardımı ifadə edir. Yəni Rəbbimiz onlara çalışacaqları, araşdırma aparacaqları insanları tapmaq üçün kömək etmişdir.

12 və 19-cu ayənin orijinalındakı “ بعث bəasə” feli ümumiliklə “diriltdi” deyə tərcümə edilmişdir. Biz isə eyni feli hər iki ayədə də “göndərmək” mənasıyla çevirmiş oluruq. Beləcə 12-ci ayədəkinə “göndərdik”, 19-cu ayədəkilərə isə “göndərdik” və “göndərin” şəklində məna verdik. Bunun səbəbi, ərəb dili dilçilik qaydalarının bu mənanı tələb etməsidir. Belə ki, بعث Bəasə sözü lügətdə “tək başına və ya birisiylə birlikdə göndərmək” deməkdir. [17] Qurana baxıldığında, bu sözün “yenidən diriltmə” mənasından çox, “göndərmə” mənasında istifadə edildiyi görünür. Sözün “diriltmə” mənası da əslində “məzardan göndərmə” mənasından qaynaqlanır.

Həmçinin Quranda elçi göndərməyin “ بعث bəasə” feliylə ifadə edildiyi bir çox ayə vardır. Biz burada “fərd” və “qrup” göndərmə mənasıyla bir neçə ayəni nümunə verəcəyik:

¹²Və and olsun ki, Allah İsrailoğullarının sağlam sözünü almışdı. Və Biz özlərindən on iki müfəttiş/başçı göndərmişdik. Və Allah demişdi ki: “Mən qətiliklə, sizinlə birlikdəyəm. Salaatı iqamə edər, zəkatı/verginizi verər, elçilərimə iman edər, onları dəstəkləyər və Allaha gözəl bir borc verərsinizsə, and olsun ki, sizdən pisliklərinizi örtəcəyəm və sizi altından çaylar axan cənnətlərə girdirəcəyəm. Bax budur, sizdən hər kim bundan sonra küfr edərsə, artıq qətiliklə doğru yolu itirmiş olar”. (Maidə/12)
³⁵Və əgər ər-arvadın arasının açılmasından qorxarsınızsa, o zaman bir hakim kişinin yaxınlarından, bir hakim də qadının yaxınlarından onlara göndərin. Bu ər-arvad, həqiqətən barışmaq istəyərlərsə, Allah ər-arvadın arasında dolanışıq verir. Şübhəsiz, Allah çox yaxşı bilən, hər şeyin iç üzünü, gizli tərəflərini də yaxşı biləndir. (Nisa/35)
⁶⁵De ki: “O, üstünüzdən və ayaqlarınızın altından əzab göndərməyə, yaxud separatçı/bölücü qruplar sizi ayırıb, kiminizin kiminizə qisasını daddırmağa gücü çatandır”. Bax, onlar yaxşı-yaxşı anlasınlar deyə, ayələrimizi necə hər tərəfinə çevirırik/təfərrüatı ilə açıqlayırıq. (Ənam/65)
⁴Və Biz İsrailoğullarına Kitabda/yazıda bunu həyata keçirdik: “Tam yəqinliklə bilin ki, siz yer üzündə iki dəfə qarışıqlıq çıxaracaqsanız/pozğuna uğrayacaqsanız və tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir yüksəlişlə yüksələcəksiniz”. ⁵Bax budur, o ikisindən birincisinin zamanı gəldikdə, üzərinizə güclü, qüvvətli qullarımızı göndərdik və onlar evlərin aralarına girib, araşdırdılar. Və o, yerinə yetirilməli olan bir vəd idi. ⁶Sonra sizi təkrar, güclü qulların üzərində qalib etdik və sizə mallarla və oğullarla kömək etdik. Və sizi işə yarayanlar sarıdan, daha çox şey sahibi etdik. (İsra/4-6)
⁴⁶Və əgər çıxmalarını istəsəydilər, qətiliklə çıxmaları üçün bəzi hazırlıq edərdilər. Lakin, Allah onların göndərilmələrini xoş görmədi və onları yoldan saxladı. Və: “Oturun oturanlarla birlikdə!” – deyildi. (Tövbə/46)

19 və 20-ci ayələrdə, daşıdıqları hafizə hüceyrələri deşifrə olanlardan eyni çağda yaşamış iki qrupun təsbit edildiyi və hipnoz edilmiş bir haldaykən bir-birlərinə sual yönəldərək danışdıqları nəql edilir.

Bu iki qrup Yazı əshabı günahkarların daşlanaraq öldürüldükləri dövrün qeydlərini daşıyırlar. Özlərində daşıdıqları keçmiş dövrə aid hafizə hüceyrələrinə görə hər iki qrup da sanki o çağda yaşayırmış kimi davranırlar, yəni o günkü şərtlərin davam etdiyini sanırlar.

Bu ayədə Rəbbimiz Kəhf Əshabını niyə işə qoşaraq, onlara araşdırma etdirdiyini açıqlayır. Rəbbimizin Yazı Əshabındakı əmanət hüceyrələrdə qeyd olunmuş məlumatları Allahın baas, həşr və nəşr ilə əlaqədar vədinin haqq və gerçək olduğunu anlasınlar deyə ortaya çıxarıb hər kəsin eşitməsini, bilməsini təmin edəcəyi anlaşılır.

Belə bir araşdırmanı edən igidlər, öz aralarında bu araşdırmadan sonra nələr edə biləcəklərini müzakirə edirlər. Bəzisi düşünür ki, bunu artıq böyütmədən işlərinə davam etsinlər. Bəzisi də qərar verirlər ki, bunların üzərinə bir məscid qursunlar [boyun əyilən, inandırılan bir yer, yəni bu mövzunu hər kəslə paylaşaraq və bu paylaşmanı daimi olaraq edərək bu mövzuda hər kəsi ölümdən sonra dirilməyə inandıran, bunu hər kəsin gözüylə görməsini təmin edən bir məktəb] və bunların dedikləri kimi də olur.

Bu ayə qrupunda, Kəhf Əshabının öz aralarında Əshab-i Raqim ilə əlaqədar faktlar haqqındakı fikir mübadilələri dilə gətirilmişdir. Bu fikir mübadilələrindən aydın olur ki, bəhs edilən tədqiqat obyektlərinin kimisində üç, kimisində dörd, kimisində beş, kimisində isə altı fərqli insanın yaddaş hüceyrəsi olmuşdur. Həmçinin bu hüceyrələrdə bir köpəklə əlaqədar məlumatların da olduğu; bəhs edilən hüceyrələrin üç yüz il əvvələ aid olduğu; hətta bir insandakı əmanət yaddaşların sayının doqquza çıxarıldığı da anlaşılır.

25-ci ayənin başındakı “و vav” ədatı 22-ci ayənin üzərinə göndərmə olub, müstəqil bir cümlə deyildir. Bu halda, bəhs edilən ifadə onlara dair Rəbbimizin bir bəyanı deyil, Əshabı Kəhfdən bir nəqldir.

Rəbbimiz daha sonra “Onları ancaq çox az kimsə bilir. Buna görə də, onlar haqqında ortada olan şeydən başqası haqqında bir münaqişəyə girişmə və bunlar haqqında onlardan kimsədən də bir şey soruşma! Və heç bir şey üçün: “Allahın diləməsi istisna olmaqla, “Şübhəsiz, mən sabah onu edəcəyəm” – demə. Və tərk etdiyin vaxt Allahı an və: “Umuram ki, Rəbbim məni, doğruya bundan daha yaxın olana çatdırır” – de!

ifadəsiylə, “Heç bir şey haqqında “inşaallah” demədikcə, yəni Allahın bu söz xüsusunda sənə izin verməyi diləməsi müstəsna, “Şübhəsiz, mən sabah onu edəcəyəm” – demə!” – deyə xəbərdarlıq etmişdir. Bu xəbərdarlıqdan anlaşılır ki, bir elçinin din mövzusunda özündən və özünün istədiyi zaman bir işi etməsindən və bir söz söyləməsindən bəhs etmək mümkün deyil. Hər şey bilavasitə Allahın məşiətinə bağlıdır. O, istər yaradar, istər yaratmaz. Qurana baxıldığında, Allahın bütün təsərrüflərinin bilavasitə Özünün “Məşiət”inə bağlı olaraq ifadə edildiyi görünür.

Ayədəki “Buna görə də, onlar haqqında ortada olan şeydən başqası haqqında bir münaqişəyə girişmə və bunlar haqqında onlardan kimsədən də bir şey soruşma!” ifadəsiylə, ciddi məsələlərdə təxmin etməklə hökm verilməməsi istənir. Bir hadisənin biliyə əsas olması üçün çox ciddi sübutlar olmalıdır. Doğru olan münasibət odur ki, ciddi sübutlarla bilinməyən şeylər Allaha həvalə edilsinlər.

Surənin başında bu ayələrin enişiylə əlaqədar olaraq, Rəsulullaha suallar verildiyi, onun da “inşallah” demədən, “sabah cavablayacağam” – dediyi, ancaq vəhyin on beş gün gecikdiyi və bu ayənin ondan sonra endiyinin anladıldığı nəqllərdən nümunələr vermişdik. Başda uzun-uzadı yer aldığı və məsələyə ehtiyatla yaxınlaşdığımız üçün bu nəqllərin təkrarına ehtiyac duymuruq.

Bu ayə Raqim Əshabı haqqında fikir yürüdənlərə bir məsləhətdir. Bu mövzuya aid qəti məlumatlar hələ qeyb səviyyəsindədir. Bu mövzu araşdırmağa, tədqiq etməyə açıqdır. Araşdırmalar davam etdikcə inkişaflar təmin ediləcək, daha konkret biliklərə, sağlam nəticələrə çatılacaqdır.

⁵¹Mən onları göylərin və yer üzünün yaradılışına və özlərinin yaradılışına şahid tutmadım və mən heç bir zaman azdıranları köməkçi qəbul etmiş deyiləm.

⁵³Və günahkarlar atəşi görmüşlər və artıq özlərinin ona düşəcəklərinə qətiliklə inanmışlar. Ondan qaçıb sığınacaq bir yer də tapa bilmədilər.

Bu ayə qrupunda qısaca insanın yaradılış xüsusiyyəti, insanın aldanış nöqtələri və Rəbbimizin bu mövzudakı xəbərdarlıqları nəql edilmişdir. 50-ci ayənin birinci hissəsi ilə əlaqədar məqam daha əvvəl Sad və Ta Ha surələrində verilmişdi.

İnsanı ən çox aldadan, pozulmasına, şirk qoşmasına səbəb olan İblisdir. Ona qarşı daima tədbirli olunmalıdır. Onun ağla gətirdiyi xam düşüncələr, ölçmədən, düşünmədən [təfəkkür etmədən] qəti olaraq tətbiqata qoyulmamalıdır. Hələ mənfəət üçün şirkə bulaşılmamalıdır. Şirk qoşulan insan və əşyaların Allah ilə bir bağı yoxdur.

52-ci ayədəki “Və Biz, onların arasına atəşdən bir əngəl qoymuşuq” ifadəsiylə müşriklərin və onların şirk qoşduğu şeylərin bir-birindən ayrı tutulacaqları ismarıcı verilir.

^28,29Və hamısını toplayacağımız, sonra da o ortaq qoşanlara: “Yerlərinizə! Siz və ortaqlarınız!” – deyəcəyimiz gün, artıq tam yəqinliklə bilin ki, aralarını yaxşıca açacağıq və onların ortaqları: “Siz sadəcə bizə sitayiş etmirdiniz ki! İndi bizim aramızda və sizin aranızda şahid olaraq Allah yetər. Biz sizin qulluğunuzdan tam yəqinliklə bilin ki, xəbərsiz idik/laqeyd idik” – deyəcəklər. (Yunus/28, 29)
²²Və o gün hamısını toplayacağıq. Sonra Biz ortaq qoşan insanlara: “Hanı, haradadır o həqiqətin əksinə olaraq inandığınız ortaqlarınız?” – deyəcəyik. ²³Sonra onların atəşlərə atılmaları: “Rəbbimiz, Allaha and olsun ki, Biz ortaq qoşanlardan deyildik” – deməkdən başqa bir şey deyildi.
²⁴Bax, öz əleyhlərinə necə də yalan söylədilər! O uydurduqları şeylər də özlərindən ayrılıb yox oldu. (Ənam/22-24)
⁹⁴Və and olsun ki, siz, sizi ilk dəfə yaratdığımız zamankı kimi yalnız/tək-tək Bizə gəldiniz və sizə verdiyimiz şeyləri arxanızda buraxdınız. Və içinizdə, onların ortaqlar olduğuna inandığınız, sözdə dəstəkçilərinizi sizinlə bərabər görmürük. And olsun aranızda kəsilmə/qopma olmuş və səhv inandığınız şeylər yox olmuşdur. (Ənam/94)
⁵Və Allahın yaratdıqlarından, Qiyamət gününə qədər özünə heç bir cavab verə bilməyəcək olan insanlara dua edəndən daha azğın kim ola bilər? Üstəlik sitayiş olunan insanlar, o insanların yalvarışlarından da xəbərsizdirlər.
⁶İnsanlar bir araya toplandığı zaman da sitayiş etdikləri kimsələr onlara düşmən oldular. Və onlara sitayiş olunmasını qəbul etməyənlər idilər. (Əhqaf/5, 6)
⁸¹Və onlar özləri üçün bir güc, şan-şərəf olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.
⁸²Tam yəqinliklə bilin ki, onların düşündüyü kimi deyil! O qəbul etdikləri tanrılar, onların qulluqlarını qəbul etməyəcəklər və əleyhlərinə dönüb qarşı çıxacaqlar.(Məryəm/81, 82)

⁵⁴Və şübhəsiz, Biz bu Quranda insanlar üçün hər nümunədən geniş-geniş açıqladıq. İnsan isə mübahisə etməyə hər şeydən daha çox tərəfdar olandır.

Rəbbimiz bu ayədə Quranda daima şahid olduğumuz bir doğruya toxunur: Quranda hər şey, insanlar inansınlar deyə, hekayələrlə, ətraflarındakı və öz varlıqlarındakı yüzlərlə ayə ilə və nümunələrlə təqdim edilərək ən incə təfərrüata qədər açıqlandırılmışdır. Buna rəğmən mənfəətpərəst insan buna qarşı mübarizə edir.

⁴¹Biz bu Quranda, onların ağıllarını başlarına almaları üçün dediklərimizi müxtəlif şəkillərdə çevirdik/fərqli şəkillərdə şərh/izah etdik. Və bu şərhlər, onların ancaq nifrətini artırmışdır. (İsra/41)
⁸⁹Və and olsun ki, Biz bu Quranda insanlar üçün hər örnəkdən və hərtərəfli vermişik. Yenə də insanların çoxu həqiqəti ört-basdır etməkdən başqa bir şey etməkdən qaçındılar/inkar etməkdə israrçı oldular. (İsra/89)
⁵⁰Və and olsun ki, Biz öyüd almaları üçün hər şeyi, müxtəlif şəkillərdə anlatdıq, amma insanların çoxu sadəcə, nankorluq etməkdə davam etdilər. (Furqan/50)
⁵¹Və and olsun Biz Sözü [vəhyi/Quranı] öyüd alsınlar deyə, bir-biri ardınca yolladıq. (Qasas/51)
¹⁷And olsun Biz Quranı düşünmə/öyüd üçün asanlaşdırdıq/hazırladıq. O halda varmı ibrət alıb düşünən? (Qəmər/17)

Bu ayədə, özlərinə rəhbər [kitab, elçi] gəlməsinə baxmayaraq, inanmayan və günahlarına görə istiğfar etməyən Məkkəli müşriklər qınanır və onları bu yanlış münasibətə yönəldən psixoloji, sosioloji əngəl açıqlanır. Bu əngəl, “əvvəlkilərin sünnətlərinin özlərinə gəlməsi, ya da önlərinə əzabın gəlməsi” mövzusunda etdikləri yanlış dəyərləndirmədir. İnkarçılar, özlərinin də əvvəlki cəmiyyətlər kimi cəzalandırılmadıqlarını düşünərək, Elçinin xəbərdarlıqlarına şübhə ilə yaxınlaşdılar, yaxşı-yaxşı düşünüb dəyərləndirmədikləri üçün ilahi ismarıcı inkar etmək yolunu tutdular.

³²Bir vaxt da onlar: “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/gerçəyin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver” – demişdilər.
³³Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də, Allah onlara əzab edən deyildir. (Ənfal/32, 33)
^185–187Onlar: “Sən, tam yəqinliklə bil ki, ovsunlanmışlardan birisən. Sən də bizim kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyilsən. Biz sənin, yəqin bil ki, yalançılardan biri olduğundan əminik. Əgər doğrulardansansa, üstümüzə göydən bir parça düşür!” – dedilər. (Şüəra/185-187)
^28,29Lutu da göndərdik. O zaman o, qövmünə: “Şübhəsiz ki, siz qətiliklə, aləmlərdən sizdən öncə keçmiş olanların etmədiyi bir həyasızlığı edirsiniz! Siz şübhəsiz ki, qətiliklə kişilərə gedəcək, yol kəsəcək və bir yerə toplaşdığınızda ədəbsizlik edəcəksinizmi?” – demişdi. Buna görə də qövmünün cavabı, sadəcə: “Doğru söyləyənlərdənsənsə, Allahın əzabını bizə gətir!” – demələri oldu.(Ənkəbud/28, 29)
^6,7Və onlar: “Ey özünə Öyüd – Quran endirilən insan! Şübhəsiz ki, sən gizli güclərlə dəstəklənən biri/dəlisən. Əgər doğrulardansansa, bizə mələklər ilə gəlməliydin” – dedilər. (Hicr/6, 7)

Bu ayədə, 55-ci ayənin təməl mövzusu olan “Sünnətullah”a toxunulmuş, sonra da kafirlərin münasibətləri bildirilmişdir.

Allah, rəhmətinə uyğun olaraq, elçilərini müjdəci və xəbərdarlıqçı olaraq göndərir, lakin işlərinə sərf etməyənlər elçilərin hər yolla əleyhinə çıxmağa çalışırlar.

Ayənin “Ve Biz, elçiləri ancaq müjdəcilər və xəbərdarlıqcılar olaraq göndəririk” şəklindəki ilk cümləsini, ayənin texniki quruluşuna uyğun olaraq iki şəkildə anlamaq mümkündür:

Birincisi, elçilərin adi vəzifələrinin nə olduğu ilə əlaqədardır. Elçilər cəmiyyətlərinə özlərinə inanıb təsdiqləyənləri müjdələmək, yalan sayıb qarşı çıxanları isə xəbərdar etmək üçün göndərilirlər. Onların ən əsas vəzifəsi, cəmiyyətlərini təlim etməkdir. Tətbiq edəcəkləri təlim metodları isə bilavasitə Allah tərəfindən qeyd edilmişdir. Bu metodların ən öndə olanı, müjdələmək və xəbərdar etməkdir. Bu ikisi, insan psixologiyası üzərində təsirli olan ən güclü inandırıcı vasitələrdir.

Ayədən alına biləcək ismarıcların ikincisi, müşriklərin əzab tələbinin yanlış yerdən olmasıyla əlaqədardır. İnkarçılar, əgər əzab istəyəcəklərsə, onu elçidən deyil, Allahdan istəməlidirlər. Elçilərin əzab gətirmək kimi bir vəzifələri yoxdur.

Bu ayə qrupunda, bu qədər açıqlamaya baxmayaraq, kafirlərin inadla dirənmələri, haqqı batil ilə ortadan qaldırma təşəbbüsləri, sonra da özlərinə yenə rəhmətlə müdaxilə edilməsi bəyan edilir. Ayədəki “Və Rəbbinin ayələri ilə öyüd verilsə/xatırlatma edilsə də, onlardan aralanıb uzaqlaşan və iki əlinin öndən göndərdiklərini/etdiklərini unudan [tərk edən, nəzərə almayan] insandan daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər?” sualının mənası, “Rəbbinin ayələri ilə özünə öyüd verildiyi halda bunları əhəmiyyət verməyən və bunları qəbul etməyərək üz çevirən kimsədən daha zalım kimsə olmaz” – deməkdir. Yəni onlar, ən zalım insanlardır. Etdikləri zülm, özlərinə verilmiş olan imkanları doğru dəyərləndirməyərək, içinə düşdükləri nankorluq, şirk və inkarçılıqdır.

Ayədə “qəlbləri üzərində, onu [Quranı] yaxşı-yaxşı anlamalarına əngəl pərdələr, qulaqlarına da ağırlıq olan insanlar” olaraq xarakterizə edilən bu zalımlar, Ənam surəsində də bənzər ifadələrlə qınanmışdılar:

²⁵Onlardan sənə qulaq asanlar vardır, halbuki Biz onu qavrayıb anlamalarına/qəlbləri üzərinə qat-qat örtüklər və qulaqlarında bir ağırlıq əmələ gətirdik. Onlar bütün əlamətləri/nümunələri görsələr də ona inanmazlar. Belə ki, o kafirlər sənin yanına gəldiklərində, səninlə mübahisəyə girişərək: “Bu, öncəkilərin uydurma məsəllərindən başqa bir şey deyildir” – deyərlər.
²⁶Və onlar ondan imtina edərlər və özləri ondan uzaq durarlar. Və onlar şüursuzca, yalnız və yalnız özlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğramağa sürükləyirlər. (Ənam/25, 26)

Bağlılıqları və cahillikləri, inkarçıların gözlərinin görməməsinə, qulaqlarının eşitməməsinə səbəb olur. Buna görə də Quranı anlaya bilmirlər. Nə var ki, bu vəziyyətlərinın şüurunda da deyildirlər. Şüursuzca özlərini haqqdan uzaq tutmaları yetməzmiş kimi, bir də: “Bu, qədimlərin əfsanələridir, bunda yeni bir şey yoxdur. Biz bunları əslində elə qədimdən bəri dinləyirik” – deyərək başqalarının da haqq ilə şərəflənmələrinə mane olmağa çalışırlar.

Uca Allah, müşriklərin anlama, görmə və eşitmə pozuqluqlarının səbəbini, “… Əslində isə Biz, onu qavrayıb anlamalarına; qəlbləri üzərinə qat-qat örtülər və qulaqlarında bir ağırlıq qıldıq (Ənam/25)” ifadəsiylə özünə şamil etmişdir. Bunun nə mənaya gəldiyinin daha yaxşı anlaşılması üçün Tin surəsində olan “Allahın Qəlbləri Möhürləməsi və Damğalaması” başlıqlı açıqlamamızın təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

58-ci ayədə, Rəbbimiz yenə rəhmət qapılarını açır, bağışlayıcılığını ön planda tutur:

⁴⁴Və yer üzündə gəzərək bir baxmadılarmı, özlərindən öncəkilərin sonu necə olub? Halbuki, onlar qüvvətcə özlərindən daha güclü idilər. Göylərdə və yer üzündə Allahı aciz buraxan heç bir şey yoxdur. Tam yəqinliklə bilin ki, O, ən yaxşı biləndir, ən güclü olandır.
⁴⁵Və əgər Allah, qazanmaqda olduqları şeylər ucbatından insanları sorğu-suala çəkib cəzalandıracaq olsaydı, yer üzündə kiçik-böyük heç bir canlını sağ buraxmazdı. Və lakin onlara, adı qoyulmuş bir müddətə qədər ertələməkdədir. Sonunda, müddət sona yetdiyi zaman da artıq, şübhəsiz ki, Allah öz qullarını ən yaxşı görəndir. (Fatir/44, 45)
⁶¹Və əgər Allah səhv işlərinə görə insanları sorğu-suala çəkib cəzalandıracaq olsaydı, yer üzünün üstündə irili-xırdalı bütün canlılardan heç bir şey buraxmazdı. Lakin onları adı qoyulmuş bir müddətə qədər təxirə salar. Artıq onların müddətlərinin sonu gəlincəyə qədər, nə bir saat ertələnə, nə də önə alına bilərlər. (Nəhl/61)
⁶Və onlar səndən, yaxşılıqdan öncə pisliyi tezləşdirməyini istəyərlər. Halbuki, onlardan öncə onlara iz qoyan cəzalar gəlib keçmişdir. Və həqiqətən, sənin Rəbbin, səhv işlərinə qarşılıq olaraq, insanlar üçün ciddi bağışlama sahibidir. Və qətiliklə, sənin Rəbbin, əzabı/qovuşdurması ciddi, lap sərt olandır. ⁷Və küfr edən/inanmayan bu kimsələr: “Rəbbindən ona bir əlamət/nümunə endirilməli deyildimi?” – deyərlər. Sən ancaq bir xəbərdar edənsən. Və hər cəmiyyət üçün bir yol göstərən vardır. (Rad/6, 7)

59-cu ayədə həlak edildiyi bildirilən məmləkətlər, Qüreyşlilərin ticarət səfərlərində rastlaşdıqları və digər ərəblər tərəfindən də çox yaxşı bilinən Səba, Səmud, Lut qövmü və Mədyən şəhərləridir.

⁶⁰Və bir vaxt Musa gənc köməkçisinə: “Mən iki bilikli adamın toplandığı yerə çatıncaya qədər durmayacağam, yaxud illərlə gedəcəyəm” – demişdi.

⁶²Bu şəkildə keçdikləri zaman Musa gənc köməkçisinə: “Gətir nahar yeməyimizi, həqiqətən biz bu yolçuluğumuzda yorulduq” – dedi.

⁶⁴Musa: “Bax budur, bu, axtardığımızdır!” – dedi. Dərhal izlərini təqib edərək, geriyə döndülər.

Surənin bu ayələrində Musa peyğəmbərin təlim müddətindən bir hissə nəql edilir.

Hekayənin giriş mahiyyətindəki bu hissəsində, Musa (əs), beynindəki vəsvəsələrdən [depressiyadan qurtulmaq üçün] xilas olmaq üçün alimlərin toplaşdığı yerə getməyi və dərdinə çarə axtarmağı düşünür. Bu barədə əzm və qərarlılıq içindədir. Nəhayət yola çıxarlar və “iki biliklinin toplandığı yerdə”, hələ axtardığı yerin burası olduğunu bilmir, ikisi də hutlarından [depressiyalarından, sıxıntılarından] xilas olurlar. Depressiyaları dənizdə [bilikli insanda] yox olub, gedər. Sonra oradan ayrılırlar. Musa (əs) dəliqanlıdan yemək istədiyi zaman dəliqanlı, Musaya (əs) depressiyadan qurtulduğunu, lakin bunu Musaya (əs) söyləmədiyini, bilərək, şeytana [İblisinə] uyaraq, belə etdiyini etiraf edir. Əslində Musa da (əs) özünə problem etdiyi mövzuları həll etmiş və o da depressiyadan qurtulmuşdur. Yanındakı dəliqanlı ilə etdiyi bu dialoqdan sonra, əsl axtardığı yer olan “iki biliklinin toplandığı yer”in ora olduğunu anlayır və “budur bu axtardığımızdır” – deyir. Beləliklə, gəldikləri yoldan dərhal geri dönərlər. Bu hekayə Kitab-i Müqəddəsdə yer almadığı üçün hekayədə keçən Musanın Tövrat sahibi Musa Peyğəmbər olmadığı, haqqında bəhs edilən insanın bir başqa Musa olduğu irəli sürülmüşdür. Hətta bu Musanın “Gılgamış [Gılga-Mesh] adının ərəbcələşmiş şəkli olduğu, Quranda anladılan hadisənin Gılgamış Dastanı ilə əlaqədar olduğu da iddia edilmişdir. Bəzi rəvayət təfsirlərində bu mövzuyla əlaqədar çox fərqli görüşlər ortaya qoyulmuşdur.

Bizə görə, hekayədə adı keçən Musa, Qurandakı xüsusiyyətləri etibariylə Musa peyğəmbərə uyğundur. Bu mövzuda başqa söz-söhbətlər nəzərə alınacaq xarakter daşımır.

Musanın bu macəranı nə zaman yaşadığına gəlincə, Musanın (əs) Misirdən Mədyənə yalnız qaçdığını və orada bir ailə qurduğunu bilirik. O dövründə Musa qərib və yoxsul birisidir. Mədyənə yalnız və subay olaraq getmişdir. Orada evlənmiş, Mədyəndəki sözləşməsi bitdikdən sonra da oradan ayrılmışdır. Qasas/29-da, əhli [həyat yoldaşı, uşaqları, yaxınları və xidmətçiləri] ilə birlikdə yola çıxdıqları bildirilir, ancaq hara getmək istədiyi qeyd edilmir. Ola bilsin ki, hekayədə anladılan bu macəranı Mədyən ilə Tur dağı arasındakı bir dövrdə yaşamışdır.

Musanın depressiyası, özünə Fironu öldürərək, İsrailoğullarını Misirdən çıxarma vəzifəsi verildiyi zaman bunu niyə edəcəyi və necə bacaracağı barəsindəki narahatçılıqlarıdır. Belə ki, bilindiyi kimi Musa daha əvvəl birisini öldürmüş, bu günahına görə çox narahat olmuş və vicdan əzabı çəkmişdir.

Musa bu hekayədə bunu necə bacaracağını və Allaha döyüş açanların öldürülməli olduğunun, beləliklə də Fironu niyə öldürəcəyini öyrənəcəkdir.

Musa peyğəmbərlə əlaqədar bu bölmədə də Əshab-i Kəhf və Əshab-i Raqim hekayəsində olduğu kimi mütəşabih [alleqorik, bədii ifadəli] bir anlatma vardır. Buna görə də bəzi sözlər üzərində xüsusilə durulmalıdır:

Musanın Dəliqanlısı. “فتى Fətə”, “sağlam gənc, igid dəliqanlı” deməkdir. [18] Sözün cəmi “fityətun”dur. Sözün cəm halı yenə bu surənin əvvəlində [Kəhf/10, 13-də] Əshab-i Kəhf üçün istifadə edilmişdir. “Fəta” sözü “filan insanın fətası/filankəsin gənc igidi” şəklində hər hansı bir şəxs üçün işlədilərək, istifadə edildiyində, ümumiliklə o şəxsin hürr və ya kölə xidmətçilərini ifadə edər. Ərəb dili buna uyğundur.

Gəncin kimliyi ilə əlaqədar Quranda məlumat verilməmişdir. Ancaq Musanın Mədyəndən əhli/ailəsi/yaxınları ilə birlikdə ayrıldığı [Qasas/29] bilinir. Bu gənc igid Musanın (əs) əhlindən birisidir; ya oğlu, ya qardaşı, ya da xidmətçisidir. Qurandan anladığımıza görə, Musa (əs) Mədyəndən zəngin birisi olaraq ayrılmışdır.

Bu gənc ilə əlaqədar bir çox rəvayət ortaya atılmışdır. Gəncin adının nə olmasının əhəmiyyəti yoxdur. Mövzunun bizə verdiyi ismarıclar onun adı və kimliyi üzərinə qurulu deyildir. Həmçinin kimliyini ön plana çıxaracaq şəkildə dəliqanlıya mötəbər bir ad tapmaq da mənasızdır və Quran tərbiyəsinə ziddir.

Ədəbiyyatdakı səyahatnəmələrə, xüsusilə də feodal dövr səyahatnamələrinə baxıldığında, Marco Polo, Evliya Çələbi, Robinzon Kruzo, Strabon, Piri Rəis, İbn Batuta, Mark Tven, Henry Miller və Paul Boules kimi səyyahların/səyahətçilərin bir xidmətçilərinin/köməkçilərinin olduğu görünür.

İki Dənizin Toplandığı Yer. Bu günə qədər ayələrin Məkki olması və mütəşabihliyi nəzərə alınmayıb, hadisə coğrafi olaraq ələ alınmışdır. Bu yaxınlaşmaya görə də yer üzünün hər tərəfində “iki dənizin toplandığı yer” xarakterizə edilməsinə uyğun məkanlar aranmışdır. Kimi Qaradəniz və Xəzər Dənizi arasını, kimi Ermənistanda Kür və Res [Aras] çayları arasını, kimi Ağdəniz ilə Qızıldəniz arasını, kimisi də İordaniya ilə Kuzum çayları arasını bu xüsusiyyətə uyğun hesab etmişdir. Bəhs edilən coğrafi məkanın Antakya, Eylə, Atlantik Okeanı sahillərindəki bir Əndəlus şəhəri, Afrikada Tanjer, Amerika qitəsində Panama olduğunu irəli sürənlər olduğu kimi, İstanbul Boğazının Qaradənizə çıxışı olan Anadolukavağı və ya Çanaqqala Boğazının çıxışındakı Gelibolu yarımadası olduğu görüşünü dilə gətirənlər də olmuşdur.

Paraqrafa görə, Musanın gedəcəyi, arayacağı şey “ صخرة saxra [qaya]”dır. Hutlarını orada [iki dənizin toplandığı yerdə və ya iki dənizi toplayan şeydə] unutmuşdular. Gənc 63-cü ayədə keçən iqrarına görə, Hutu Saxrada [Qayada] unutmuşdur, tərk etmişdir, bir baxıma ondan qurtulmuşdur. Bu halda, Saxra [Qaya] ilə Mecmeul-Bahreyn [İki Dənizin Toplandığı Yer] eyni yer və ya eyni şeydir.

صخرة Saxra. “Saxra” “Böyük qaya” deməkdir. [19] Ayədə keçən [صخرة ] Saxra/Böyük qaya, bu gün Qüdsdəki Qübbətü’s-Saxranın [Məscid-i Aksanın] yaxınında olan və “Saxratullah” olaraq bilinən qayadır. Yəhudilər də oranı “Ağlama Divarı” olaraq anırlar. Bundan da anlaşılır ki, Davud və Süleyman peyğəmbərlər, ataları Musa peyğəmbərdən bu yana bir elm mərkəzi olduğuna görə Beytü’l-Məqdisi orada inşa etmişdilər. Ola bilsin ki, bəhs edilən qayanın müqəddəs qəbul edilməsinə də bu hadisələr səbəb olmuşdur.

Saxra/Qaya sözü, başına xüsusi isim əlavəsi olan “Əl” sözönü alaraq “ الصّخرة Əs-Saxra” olmuş və beləliklə, xüsusi bir isim halına gətirilmişdir. Sözü “Saxratullah” olaraq da xüsusi isim halına gətirmək mümkündür. Loğman/16-da isə söz nəkra [qeyri müəyyən] olaraq yer almışdır.

Bəhr [Dəniz]. “البحر Bəhr” sözü “genişlik və açıqüzlülük” deməkdir. Dənizə “bəhr” deyilməsi genişliyinə, ənginliyinə görədir. “Bəhr” sözü eyni zamanda “çox bilikli insan” deməkdir. [20] Məcaz olaraq isə “çox bilikli, sayğın insan” deməkdir. [21] Bilindiyi kimi, dilimizdə də çox bilikli insanlar üçün “dərya kimi adam” deyimi istifadə edilir.

Buradan hərəkətlə, ayədə keçən “məcmaul-bəhreyn [iki bəhrin toplandığı yer]” ifadəsinin coğrafi olaraq “iki dənizin toplandığı, birləşdiyi yer” demək olmayıb, “iki bilikli insanın toplandığı yer” mənasında olduğunu söyləyə bilirik.

Bölmədən açıq şəkildə anlaşıldığına görə, Musa bu “iki dənizin görüşdüyü yer”ə getmək niyətiylə yola çıxmışdır. “Mən iki dənizin toplandığı [iki bilikli insanın toplandığı] yerə çatana qədər durmayacağam, yaxud illərlə gedəcəyəm” deməsi, bu mövzudakı qərarlılığını göstərir. Gənc xidmətçisinə etdiyi açıqlamadan, məlumat toplamaq üçün illərini xərcləməyi nəzərə aldığı anlaşılır. Daha sonrakı ayələrdən də anlaşılacaqdır ki, Musanın bu səyahətdəki məqsədi ticarət deyil, bilik sahibi olmaqdır, zehnindəki problemlərini çözmək, bədbinlikdən və depressiyadan xilas olmaqdır. Belə ki, Musa elçilik vəzifəsinə hazırlanmazdan əvvəl bir çox təhlükələrdən keçirilmişdir, təlimləndirilmişdir.

³⁷Və and olsun Biz sənə bir başqa dəfə yenə yaxşılıq etmişdik. ³⁸“O zaman ki, bir vaxt vəhy olunan şeyləri anana vəhy etmişdik: ³⁹“Musanı sandıq içinə qoy və bol suya/çaya burax, sonra da bol su/çay onu sahilə atsın. Onu Mənə düşmən olan və ona düşmən olan birisi götürsün”. Və Mən, tərəfimdən sənin üzərinə bir məhəbbət əta etdim və Mənim nəzarətim altında yetişdirilməyin üçün, ⁴⁰o zaman ki, bacın yeriyirdi və: “Sizi ona baxa biləcək birinə aparımmı?”– deyirdi. Beləliklə, gözü aydın olsun və kədərlənməsin deyə, səni anana geri döndərdik. Və sən, bir can öldürmüşdün və səni qəmdən qurtarmışdıq. Və Biz səni butada əridib saflaşdırdıqca, saflaşdırdıq/səni yetkinləşdirdik. Bir də illərlə Mədyən xalqı içində qaldın. Sonra bir ölçüyə/plana uyğun olaraq gəldin, ey Musa!
⁴¹Və Mən, səni Özüm üçün yetişdirdim. (Ta Ha/37-41)

Musa və dəliqanlının Kəhf surəsində anladılan səfərləri və Musanın bu səfərdən öyrəndikləri də onu peyğəmbərliyə hazırlama fəaliyyətlərindəndir.

Bölmədə üzərində durulmalı olan bir digər nöqtə də ümumiliklə “balıq” deyə çevrilən “hut” sözüdür. Sözlə əlaqədar olaraq daha əvvəl Əraf surəsində etdiyimiz açıqlamanı, əhəmiyyətinə görə, qısaca təkrarlamağı yararlı hesab edirik:

Hut. “ حوت Hut” sözü, dilçilərin bir qisminə görə “balıq”, bir qisminə görə də “böyük balıq” deməkdir. Bu mənasıyla söz, şirin və duzlu sularda yaşayan soyuqqanlı onurğalıların ümumi adıdır. Həmçinin qədim dövrlərdən bəri bürclər zolağındakı bir sıra ulduzun adı olaraq da istifadə edilir.

Ancaq Quranı doğru anlamaq üçün sözlərin adətən işlədilməsini deyil, əsl mənalarını bilmək lazımdır.

Sözün kökü olan “حوت hvt”, ərəb dilində “hut” və “havt” olmaqla iki cür oxunur. Bu oxunuşlardan ilki olan “Hut”, Bədəvilər arasında “ağır-ağır da udsa, tez-tez də udsa, özünə kifayət etməyən [doymayan, doyma duyğusu olmayan]” mənasında istifadə edilmişdir.

“Havt” isə “quşun suyun ətrafında və ya vəhşi heyvanın bir şeyin ətrafında dönüb durması, oradan ayrılmaması” mənasındadır. [22] Bu mənalardan anlaşılacağı kimi, “hut” sözü əslində doyma hissi olmadığı və doyduğunu bilmədiyi üçün balıqlara yaraşdırılmış bir sifətdir, balıq demək deyildir. Beləliklə, hər kəsin bildiyi kimi, sularda yaşayan balığın əsas adı “semək”dir. Bu gün artıq elm sübut etmişdir ki, balıqlarda doyma hissi yoxdur. onların yeməyə ara vermə səbəbləri doymaları deyil, tıxanmalarıdır. Balıqların bu xüsusiyyətlərini bilməyən həvəskar akvariumçuların, gündəlik ehtiyacdan artıq yemləmə etdikləri təqdirdə, çatlayaraq ölən balıqlarla qarşılaşdıqları bilinən bir haldır. Balıq acgözlüyünün balıq cinsləri etibariylə göstərdiyi xüsusiyyətlər isə Su Məhsulları Fakültələrinin araşdırma məqalələrində də qeyd edilmişdir.

Buna görə, “hut” və “havt” sözlərinin mənalarını “hirs, doyumsuzluq” olaraq ifadə etmək mümkündür.

“Hut” sözünün Quranda yer aldığı bölmələrdəki anlatma nəzərə alındığında, sözün daima “səbəbiyyət məcaz-i mürsəli” şəklində istifadə edildiyi görünür. Yəni, səbəb olan “hirs və doyumsuzluq” zikr edilir, lakin hirsin insanda səbəb olduğu “depressiya və bədbinlik” qəsd edilir. Musanın depressiyasının səbəbini yuxarıda açıqlamışdıq.

İndi bölməni təhlilə davam edək:

“Bu şəkildə keçdikləri zaman Musa gənc köməkçisinə: “Gətir nahar yeməyimizi, həqiqətən biz bu yolçuluğumuzda yorulduq” – dedi.” ayəsinin mətninə diqqətlə baxıldığında, Musanın gənc köməkçisindən nahar yeməklərini istədiyi, lakin “hutu gətir ki, yeyək” demədiyi görünür. Ancaq gənc adam yeməyi gətirdimi, gətirmədimi, yeməklərini yedilərmi, yemədilərmi, bizə bildirilmir. Musa nahar yeməyi istədiyi anda, gənc: “Gördünmü/heç düşündünmü? O qayaya sığındığımız vaxt doğrusu mən bədbinlikdən/sıxıntıdan qurtuldum, onu söyləməyimi də qətiliklə xudbinliyim əngəllədi. Bədbinlik/sıxıntı çaşılacaq bir şəkildə bilikli insanda yox olub getdi” – deyir. 61-ci ayədəki ifadəyə görə isə sadəcə gənc unutmamış, Musa da hutunu unutmuşdur/tərk etmişdir, yəni dərddən qurtulmuş, rahatlamışdır.

Hutun bəhrdə [bilikli adamda] yox olması:

Musa və köməkçisinin sıxıntıları, bədbinlikləri, depressiyaları Böyük qayada biliklilər arasında yaşadıqları şeylər vasitəsiylə ortadan qalxmışdır. Sanki dənizdə bir balığın dərin bir dəliyə dalıb, yox olub getməsi kimi olmuşdur.

Əhvalat dəniz və balıq simvolları ilə anladıldığından, ifadələr gurultulu-parıltılıdır.

64-cü ayədəki “Musa: “Bax budur, bu, axtardığımızdır!” – dedi. Dərhal izlərini təqib edərək, geriyə döndülər.” şəklindəki ümumi ifadədən anlaşılır ki, Musa əslində axtardığı yeri tapmışdı, lakin axtardığı yerin orası olduğunu anlaya bilməmişdi.

Böyük Qayanın orada yaşadıqları hadisələrə – orada dəniz kimi biliyə sahib insanlarla qarşılaşıb sıxıntıdan, bədbinlikdən qurtulmalarına baxılırsa, Musanın çatmaq istədiyi yer, iki dənizin birləşdiyi [biliklilərin toplanıb bilik mübadiləsi etdiyi, biliksizləri bilikləndirdikləri, zehni problemləri həll etdikləri] yer orası olmalıydı. Oraya dönüb bir şeylər daha öyrənməliydi. Buna görə də dərhal geriyə, o Böyük Qayaya döndülər.

⁶⁵Sonra, qullarımızdan bir qul tapdılar ki, biz ona qatımızdan bir mərhəmət vermiş və tərəfimizdən bir bilik öyrətmişdik.

Musa ilə dəliqanlı geri döndüklərində, iki biliklinin görüşdüyü o yerdə [Qayada] bir nəfər ilə görüşürlər. Bu adam Allahın özünə elm və rəhmət vermiş olduğu bir quldur.

Qənaətimizə görə, Musa ilə köməkçisinin Saxrada tapdıqları bu qul bir peyğəmbərdir. Çünki ayədə: “Biz ona qatımızdan bir rəhmət vermişdik” – deyilmişdir. Aşağıdakı Quran ayələri göstərir ki, Uca Rəbbimiz bu ifadəni peyğəmbərlik neməti üçün işlədir:

³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” – dedilər.
³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini digər bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb saxladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf/31, 32)
⁸⁶Və sən Kitabın sənə vəhy ediləcəyini/endiriləcəyini ummurdun. O, ancaq Rəbbindən bir mərhəmət olaraq verildi. Elə isə, qətiyyən kafirlərə arxa çıxma/kömək etmə. (Qasas/86)

Bilikli qulun bir peyğəmbər olduğunun digər dəlili isə surənin 82-ci ayəsində divar düzəltmə işini öz iradəsi ilə etmədiyini bəyan etməsidir. Bu o deməkdir ki, divar altında duran, iki yetimə aid dəfinənin varlığı və bu dəfinənin müəyyən bir vaxt daha olduğu yerdə qorunmalı olduğu və beləliklə, bunun üçün zəruri olan divarın düzəldilməsi işi Bilikli qula [peyğəmbərə] vəhy ilə təlqin edilmişdir.

Yuxarıdakı dəlillərə əsaslanaraq, peyğəmbər olduğunu söylədiyimiz “bilikli qul” haqqında Quranda başqa bir məlumat verilməmişdir. Bu halda, onun da Nisa/164 və Mömin/78-də peyğəmbərimizə adlarının və hekayələrinın xəbər verilmədiyi bildirilən peyğəmbərlərdən olduğu anlaşılır.

⁶⁶Musa ona: “Doğru yol barəsində, sənə öyrədiləndən mənə də öyrətməyin üçün sənə tabe ola bilərəmmi?” – dedi.

Musa “Bilikli qul” ilə tanış olmuş və onun bilikli birisi olduğunu, doğru yolu tapma barəsində özünə çox məlumat verilmiş olduğunu anlamışdır. Ondan istəyir ki, “doğru yolu tapma barəsində ona öyrədilənlərdən öyrənmək üçün” onun tələbəsi olsun.

^67,68Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Şübhəsiz, sənin mənimlə bərabər səbr etməyə səbrin çatmaz. Və qavraya bilmədiyin bilgiyə necə səbr edəcəksən?!” – dedi.

Musanın o bölgə və “Bilikli qul” haqqında biliyinin olmadığı aydındır. Çünki o bölgəyə yeni gəlmiş və “Bilikli qul” ilə yeni tanış olmuşdur. Buna qarşılıq “Bilikli qul”un ifadələrindən, onun o bölgənin yerli insanı olduğu və bir sıra vəzifələri olduğu anlaşılır. Belə ki, “Bilikli qul”, Musa ilə birlikdə olduqları təqdirdə meydana gəlməsi ehtimal olunan hadisələr qarşısında Musanın idrakının bu hadisələri qəbul etməyəcəyi və səbr edə bilməyəcəyini məsləhət görür. Yəni “Bilikli qul” müəyyən bir işi yerinə yetirmək üçün gəzdiyi bölgədə o bölgəni yaxşı bildiyi üçün bəzi mənfiliklərlə qarşılaşa biləcəyini təhmin edə bilir və Musanın buna dözə bilməyəcəyini düşünür.

⁶⁹Musa: “İnşallah mənim səbr edən biri olduğumu görəcəksən və sənin heç bir işinə qarşı çıxmaram” – dedi.

⁷⁰Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “O halda, əgər mənə uyacaqsansa, mən sənə öyüd olaraq ondan söz açana qədər mənə heç bir şey haqqında sual vermə”.

Bazarlıq edilmış və “Bilikli qul”, özü açıqlama edənə qədər, şahid olacağı hər hansı bir hadisə haqqında sual soruşmaması şərtiylə, Musanın özüylə bərabər gəlməsinə izin vermişdir.

Diqqət çəkən nöqtələrdən biri də, hekayənin bundan sonrakı hissələrində artıq Musanın gənc köməkçisindən bəhs edilməməsidir.

⁷²Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Mən: “Şübhəsiz, sən mənimlə bərabər olmağa səbr edə bilməzsən demədimmi?” – dedi.

⁷³Musa: “Unutduğum şeyə görə məni cəzalandırma və işimə görə mənə problem çıxarma!”– dedi.

Bilikli qul, mindikləri gəmidə zədə əmələ gətirincə, Musa dayana bilməz və ona “İçindəkiləri boğmaq üçünmi onu deşdin/qüsurlar əmələ gətirdin? Doğrusu sən, təəccüb ediləcək bir şey etdin!” – deyir. Bilikli qul da: “Mən: “Şübhəsiz, sən mənimlə bərabər olmağa səbr edə bilməzsən demədimmi?” – deyərək anlaşmanı xatırladır. Bundan sonra Musa: “Unutduğum şeyə görə məni cəzalandırma və işimə görə mənə problem çıxarma” – deyərək, üzr diləyər.

Bilikli qulun özü o yerləri tanıdığı kimi, gəmi sahibləri və yolçular da “Bilikli qul”u tanıyır və ona etibar edirlərmiş ki, onun gəmini zədələməsinə mane olmamışdılar. Nə “Bilikli qul”, nə də o bölgə haqqında məlumatı olmayan Musa isə bu işə qarşı çıxmışdır.

Bu hadisədə hər hansı bir fövqəladilik, əsrarəngizlik yoxdur. Qulun qeybi bilməsi kimi bir haldan da bəhs edilmir.

⁷⁴Yenə getdilər. Sonunda bir gəncə rast gəldilər. Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul onu öldürdü. Musa: “Bir nəfs qarşılığı olmadan, tərtəmiz bir nəfsimi öldürdün? Doğrusu, çox anlaşılmaz bir şey etdin!” – dedi.

⁷⁵Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Mən sənə: “Sən mənimlə birlikdə qətiyyən səbr edə bilməzsən demədimmi?” – dedi.

⁷⁶Musa: “Əgər bundan sonra sənə bir şey soruşaramsa, artıq mənimlə yoldaşlıq etmə! Qovarsan, qətiyyən incimərəm” – dedi.

Bilikli qul ilə Musa yola davam edərlər. Nəhayət bir dəliqanlıya rast gələrlər. Bilikli qul bu dəliqanlını öldürür. Bundan sonra Musa: “Bir nəfs qarşılığı olmadan, tərtəmiz bir nəfsimi öldürdün? Doğrusu, çox anlaşılmaz bir şey etdin!” – deyərək hadisəni qınayır. Bundan sonra Bilikli qul Musaya: “Mən sənə: “Sən mənimlə birlikdə qətiyyən səbr edə bilməzsən demədimmi?” – deyərək, səyahət şərtlərini xatırladır. Musa da: “Əgər bundan sonra sənə bir şey soruşaramsa, artıq mənimlə yoldaşlıq etmə! Qovarsan, qətiyyən incimərəm” – deyərək, təkrar son üzrünü bildirir.

Ayədə keçən “ غلام ğulam” sözünün orijinal mənası, “cinsi əlaqəyə ala bildiyincə düşkün və arzulu olan” deməkdir. Bu xüsusiyyət uşaqluq yaşından çıxmış insanlarda olur. Bu da dəliqanlılıq çağıdır. Gulam/dəliqanlı sözü, şeyx/yaşlı sözünün zidd mənalısı olaraq işlədilir. [23]

Ayədəki “Bir nəfis qarşılığı olmadan, tərtəmiz bir nəfsimi öldürdün? Qəti olaraq, çox anlaşılmaz bir şey …” ifadəsindən, “gulam”ın yetkin birisi olduğu anlaşılır. Musa bu qətl hadisəsinin ancaq “qisas” yoluyla edilə biləcəyini irəli sürmüşdür. Uşaq yaşda birisi başqasını öldürərsə, ona qisas edilməz. Buradakı hadisə qisasa uyğun görüldüyünə görə, “gulam” uşaq deyil, yetkin bir gəncdir.

Dəliqanlının öldürülməsinə Musadan başqa qarşı çıxan da olmamışdır. Demək ki, “Bilikli qul”un dəliqanlını nə üçün öldürdüyünü o bölgənin insanları, öldürülən dəliqanlının yaxınları, ana-atası və hər kəs bilir. Əks halda bir əcnəbinin gələrək, məmləkətlərində özlərindən bir dəliqanlını öldürüb, əlini qolunu sallayaraq, çıxıb getməsinə kimsə laqeyd qalmazdı.

“Gulam”ın öldürmə səbəbi surənin 80 və 81-ci ayələrində açıqlanmışdır.

Bilikli qul ilə Musa yenə yola davam edərlər və bir şəhərə çatarlar. Acmış olduqları üçün o şəhərdəkilərdən yemək istəyərlər. Şəhərdəkilər onlarla maraqlanmazlar. Anlaşılan odur ki, “Bilikli qul” bu şəhərdə tanınmır və bilinmir.

Buna baxmayaraq, Bilikli qul yıxılmaq üzrə olduğunu gördükləri bir divarı təmir edib dikəldir. Musa yaşananlar qarşısında yenə dayana bilmir və Bilikli Qula: “İstəsəydin bunun müqabilində qətiliklə bir ödəniş alardın” – deyə məzəmmət edər.

^78–82Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Bax budur, bu aramızın ayrılmasıdır. İndi sənə o, haqqında səbr etməyə güc yetirə bilmədiyin şeylərin birinci mənalarını xəbər verim:

Bilikli qul: “Bax budur, bu aramızın ayrılmasıdır. İndi sənə o, haqqında səbr etməyə güc yetirə bilmədiyin şeylərin birinci mənalarını xəbər verim”– deyərək Musanın məzəmmətindən sonra Musaya: “Gəmi hadisəsinə gəlincə …” – deyərək hadisələri anlatmağa başlayar.

Gəmini Zədələmə Hadisəsi. Bilikli qul, “Gəmi hadisəsinə gəlincə… O, dənizdə çalışan bəzi yoxsulların idi. Bax budur, ona görə də mən, onu qüsurlu hala gətirmək istədim. Qarşılarında isə gözəl, sağlam gəmiləri qəsb edib, alan bir kral vardı” – deyə açıqlama edir.

Anlaşılan odur ki, Bilikli qul bu bölgədə tanınan və o bölgəni yaxşı bilən birisidir. Bunun sübutu, mindikləri gəminin sahiblərini tanıması və o biri sahildə hökm sürən zalım kraldan xəbərdar olmasıdır. Bunları bildiyi üçün gəmini yaralamış və zalım kralın gəmiyə əl qoymasını əngəlləmişdir. Gəmi sahibləri və gəmidəki yolçular da “Bilikli qul”u tanıyıb, ona etibar edirlər ki, ona əngəl olmamışlar və gəmiyə verdiyi zərərin qarşılığını tələb etməmişdilər.

Qeyd: Əldəki rəsmi düzülüşdə, 79-cu ayənin mətnində “ صالحة salihatin” ifadəsi yoxdur. Zəmaxşəri, Kəşşafda Ubyy və Abdullah ibn-i Məsud rəsmi düzülüşlərində ayənin “ كل سفينة صالحة… külləsəfinətin salihatin …” şəklində olduğunu bildirir. [24] Ona görə də biz, tərcümədə bu ibarəni və cümlədəki “qüsurlu hala gətirmək istədim” ifadəsini nəzərə alaraq, “bütün sağlam, gözəl gəmiləri” deyə tərcümə etdik.

Burada diqqət edilməli olan nöqtə, “Bilikli qul”un gəmidəki zədəni öz iradəsi ilə etmiş olmasıdır. Bu xüsusu özü də: “ فاردت ان اعيبها mən onu qüsurlu hala gətirmək istədim” – deyərək, bəyan etmişdir. Burada qeybi bilmək kimi fövqəladə, sirli bir vəziyyətdən bəhs edilmir.

Dəliqanlının Öldürülməsi. Bilikli Qul dəliqanlını öldürmə səbəbini isə belə açıqlamışdır: – “Gənc oğlana da gəlincə… Onun ana-atası mömin insanlardır. Bax budur, ona görə də biz onun, ana-atasını azdırmasından və küfrə sürükləməsindən qorxduq. Sonra da istədik ki, “Rəbbi onun yerinə, onlara təmizlikcə daha xeyirli və mərhəmət baxımından daha yaxınını versin.”

İfadələrə diqqət edilirsə, öldürmə hadisəsində Bilikli Qulun yalnız olmadığı görünür. Hadisədə Bilikli Qul ilə bərabər başqaları da vardır. Hekayəyə ənənəvi açıqlamalar istiqamətində baxanlar, bu ayələrdəki “qorxduq” və “istədik” şəklindəki cəm halda olan fellərin subyektlərini uydura bilməmişdilər. “Bilikli qul”un “Xızır” və ya “mələk” olduğu iddia edilincə, “qorxanlar”ın da, haşa, Allah ilə Xızır və ya Allah ilə mələk olduğu mənası ortaya çıxır.

Ayələrdən anlaşıldığına görə, dəliqanlını öldürmə hadisəsi rəsmi səlahiyyətdir; Cəmiyyət qanunlara görə verdikləri bir qərara görə olmuşdur. “Bilikli qul” bu qərarın icra məmurudur. Buna görə də, hadisəni açıqlayarkən “ فخشينا qorxduq” və “فاردنا istədik ki” şəklində cəm halda bir ifadə işlətmişdir. Əgər dəliqanlının öldürülməsi o dəliqanlının yaşadığı şəhərdə qanuni bir icraat olmasaydı, həm dəliqanlının yaxınları, həm də şəhər xalqı [ictimai nüfuz] “Bilikli qul”a lazımi əks təsiri göstərməli və onu cəzalandırmalı idilər.

Göründüyü kimi, “dəliqanlının öldürülməsi” hadisəsinin bilinməyəcək, qəribə görünəcək, ezoterika ilə izah ediləcək hər hansı bir yanı yoxdur. Normal, qanuni bir tətbiqatdır. Belə ki, Musa o bölgəyə yad olduğundan, bunu bilmir. Musa: “Bir can qarşılığı olmadan məsum bir canamı qıydın?” – deyərək, bir insanın öldürülməsinin, sadəcə, qisas olaraq edilə biləcəyini irəli sürmüşdür.

Halbuki şərən [qanun sarıdan] insan sadəcə qisas üçün öldürülməz, Allaha döyüş açanlar da öldürülür:

^33,34Allaha və Elçisinə qarşı döyüşən/pozğunçuluq etməyə təşəbbüs etmiş olan və yer üzündə qarışıqlıq çıxarmağa çalışanların, siz onlardan güclü olmadan/onları yaxalayıb sınaq altına almadan əvvəl xətalarından dönənlər istisna olmaqla, qarşılığı, ancaq öldürülməkləri və ya asılmaqları, yaxud ayaq və əllərinin çaprazlama/ard-arda kəsilməsi, ya da olduqları yerdən sürgün edilmələridir. Bu, onlar üçün dünyada bir alçaqlıqdır. Axirətdə də onlar üçün böyük bir əzab vardır. Artıq yaxşı bilin ki, Allah çox bağışlayan və çox mərhəmət edəndir. (Maidə/33-34)

Diqqət edilirsə, 80-ci ayədə “Onun ana-atası mömin insanlardır. Bax budur, ona görə də biz onun, ana-atasını azdırmasından və küfrə sürükləməsindən qorxduq.” – deyilir. Bu ifadədən də dəliqanlının mömin ana və atasını dindən çıxarmaq üçün çalışdığı [Allah ilə savaşdığı] anlaşılır. Yəni bu halda Maidə surəsinin 33-cü ayəsinə görə, onun öldürülməsi qanuni bir hadisədir.

Divar Hadisəsi. Bilikli qul, divarı düzəltmə işinin iç üzünü açıqlayarkən: “Divara da gəlincə… O, şəhərdəki iki yetim oğlanındı və onun altında onlar üçün bir dəfinə vardı. Ataları da yaxşı bir adam idi. Bax budur, onun üçün Rəbbindən bir mərhəmət olaraq, Rəbbin onların yetkinlik çağına çatmalarını, dəfinələrini çıxarmalarını dilədi. Və mən, onu [divar düzəltmə işini] öz görüşümlə etmədim.” – deyir.

Göründüyü kimi, Bilikli qul: “Rəbbindən bir mərhəmət olaraq, Rəbbin onların yetkinlik çağına çatmalarını, dəfinələrini çıxarmalarını dilədi [فاراد ربّك]” – deyərək, işin Allah tərəfindən etdirildiyini açıqlayır. Həmçinin “Və mən, onu [divar düzəltmə işini] öz görüşümlə etmədim” – deyərək də, sadəcə, divar hadisəsini öz görüşüylə etmədiyini bəyan edir.

Demək olur ki, Bilikli Qula bu üç hadisədən sadəcə üçüncü hadisə vəhy ilə bildirilmişdir. Yəni “Bilikli qul”un öz məlumatı və iradəsiylə gerçəkləşdirmədiyi hadisə sadəcə divar düzəltmə işidir.

Ayənin orijinalındakı “ وما فعلته عن امرى və ma fəaltuhu ən amri” ifadəsi, təfsir və tərcümələrin əksəriyyətində [demək olar ki, hamısında] “və mən bunların heç birini öz görüşümlə etmədım” deyə çevrilmişdir. Bu tərcüməyə görə, üç hadisədən heç birində “bilikli qul”un öz görüşü ilə davranmadığı, hər üç hadisədə də aldığı vəhylə hərəkət etdiyi anlaşılır. Əslində isə bu tərcümə yanlışdır. Doğru tərcümə “Və mən onu [divarı düzəltməyi] öz görüşümlə etmədım” şəklindədir.

Rəvayətçilərin və dirayəsizlərin yanlış tərcümə və təfsirlərinin doğru ola bilməsi üçün ayənin orijinalının “عن امرى فعلتهن وما və ma fəaltuhunnə ən amri” şəklində, yəni cəmi olaraq olmalı idi. Ancaq bu təqdirdə cümlənin mənası, “Mən onları öz görüşümlə etmədim” şəklində olurdu. Halbuki ayənin orijinalı belə deyildir. Əvəzlik “onu” şəklində, tək haldadır.

Bu hadisələrlə Musa Misirə döndüyü zaman izləyəcəyi yolu öyrənmiş oldu.

Nəticə olaraq, rəvayətlərin, məsəllərin, əfsanələrin ayənin orijinal mənasını təhrif etdiyi anlaşılır.

⁸³Və səndən iki çağ sahibi haqqında soruşurlar. De ki: “Sizə ondan bir xatırlatma/öyüd oxuyacağam:

Surənin 83-98-ci ayələrindən əmələ gələn bu hissəsində bir çox sirri olan “Zülqərneyn” mövzusu gündəmə gətirilir. “Və səndən Zülqərneyn haqqında soruşurlar” ifadəsindən anlaşıldığına görə, Rəsulullaha Zülqərneyn ilə əlaqədar bir sual yönəldilmiş və ondan bu mövzuda məlumat istənmişdir. Bölməni təhlil etdikdən sonra Rəbbimizin bu sualı yönəldənlərə və o cəmiyyətə onların bildiyi, soruşduğu, öyrənmək istədiyi Zülqərneyni deyil, bambaşqa, tamamilə yeni və yaşayan bir Zülqərneyn anlatdığı anlaşılmış olacaqdır.

Mövzuya girmədən əvvəl qeyd edək ki, klassik anlayışın Zülqərneyn haqqındakı görüş və yaxınlaşmalarının ortaya qoyulması yararlı olacaqdır.

Zülqərneynin Kimliyi. Alimlər, Zülqərneynin kim olduğu xüsusunda aşağıdakı müxtəlif görüşləri zikr etmişdilər:

Birinci Görüş: O Yunanlı İskəndər [Filipin oğlu] idi. Bunun dəlili budur: Quran, Zülqərneyn adındakı o padşahın ölkəsinin qərbin ən uc nöqtəsinə qədər uzandığını göstərir. Çünki Haqq Təala, “Sonunda o, vəhyin batdığı yerə çatdığı zaman, vəhyin qara bir palçıqda batmış olduğunu gördü (Kəhf/86)” buyurmuşdur. Yenə Quran, onun mülkünün şərqin ən uzaq nöqtələrinə qədər uzandığını da göstərir. Bunun dəlili də, “Sonunda vəhyin doğulduğu yerə çatdı. Vəhyi bir cəmiyyət üzərinə doğulan gördü. (Kəhf/90)” ayəsidir. Onun mülkü şimalda da ən uzaq bir yerə qədər uzanırdı. Bunun dəlili də, Türk qövmlərindən bir cəmiyyət olan Yəcuc və Məcucun şimalın ən uzaq nöqtəsində yerləşmiş olmalarıdır. Yenə bunun dəlili, Quranda bəhs edilən o səddin tarix kitablarında bunun Şimalın ən uzaq yerlərində edilmiş olduğunun söylənməsidir. Əslində Quranda ayələr Zülqərneyn deyə bəhs edilən bu insanın mülkünün şərq-qərb və Şimalın ən uc nöqtələrinə qədər uzandığını göstərir. Yer üzündə məmur və məskun olan bütün yerlər bundan ibarətdir. Belə geniş bir mülkün fövqəladə bir şey olduğunda şübhə yoxdur. Belə bir mülkə sahib olan bir kralın adı uzun zaman yaddaşlarda qalmalı, gizli və bilinməz qalmamalıdır. Tarix kitablarında mülkü belə olaraq şöhrət tapmış hökmdar isə sadəcə İskəndərdir. Çünki atası ölüncə, o daha əvvəl qəbilələr halında olan Rumların krallarını əmri altında bir araya toplamış, sonra da qərbin krallarına hakim olub, onları əmri altına almışdır. Beləliklə, əl-Bahrul Ahdara çatdı. Sonra Misirə dönüb İskəndəriyyə şəhərini qurdu və oraya öz adını verdi. Daha sonra Şama girdi və İsrailoğullarına yönəldi. Sonra Beyt-i Maqdisə gəldi və orada qurban kəsdi. Sonra Ermənistana və Babul-Əbvaba yönəldi. Beləcə İraklılar, Qibtilər və Bərbərilər ona boyun əydilər. Daha sonra da Dara oğlu Daraya yönəldi və onu dəfələrlə məğlub etdi. Nəhayət, mühafizə dəstəsinin komandiri Daranı öldürdü. Beləliklə, İskəndər İranlıların mülkünə də sahib oldu. Sonra Hindistana, Çinə yönəldi, uzaq diyarlardakı millətlərlə döyüşdü. Sonra Xorasana döndü. Bir çox şəhərlər qurdu. İraka gəldi və Şəhərizurda xəstələndi və orada öldü. Əslində Zülqərneynin bütün dünyaya, yaxud dünyanın tamamına yaxın qisminə sahib olmuş bir kral olduğu Quran ilə sabit olduğuna və tarix elminə görə də, bu vəsfdəki kral İskəndər olduğuna görə, ayədə Zülqərneyn deyə bəhs edilən bu şəxs ilə Yunanlı Filipin oğlu İskəndərin qəsd edildiyini qəti olaraq söyləmək lazımdır.

Daha sonra alimlər, bunun o adı almasının səbəbi xüsusunda bu izahları etmişdilər:

O bu ləqəbi eynilə Ərdəşir b. Bəhmənin, nüfuzunun istədiyi hər yerdə keçdiyinə görə “Tavilul-yedeyn” [İki əli uzun] ləqəbini alması kimi, bu da günəşin iki çağına yəni şərqinə, qərbinə çatdığı üçün iki çağ sahibi [Zülqərneyn] deyə ləqəb qazanmışdı.
Farslar belə iddia etmişdilər: Böyük Dara, Filipin qızıyla evlənmişdi. Ona yaxınlaşınca pis qoxduğunu hiss etdi və onu atası Filipə geri göndərdi. Qız isə ondan İskəndərə hamilə qalmışdı. Qız atasının yanına döndükdən sonra İskəndəri doğdu. Beləcə İskəndər, Filipin yanında qalmış oldu. Filip əslində Böyük Daranın oğlu olan İskəndəri öz oğlu deyə təqdim etdi. Bunun dəlili budur: İskəndər, Dara oğlu Daraya son nəfəsində yetişincə, onun başını qucağına aldı və: “Ey atacığım, bunu sənə edəni mənə söylə, ondan intiqamını alım” – dedi. Bu, Farsların iddia etdiyi bir şeydir. Onlar sözlərinə davamla belə deyirlər: “Belə olması halında, İskəndərin atası Böyük Dara, anası isə Filipin qızı idi. O halda İskəndər iki fərqli soydan, yəni Rum və Fars soylarından doğulmuş bir uşaqdır”. Farslar bunu, İskəndəri öz krallarının soyundan saymaq istədikləri, beləcə də, öz krallarının soyundan kənarda belə böyük bir kralın olmasını qəbul edə bilmədikləri üçün, bu fikri irəli sürmüşdülər ki, bunlar əslində tamamilə yalandır, çünki İskəndər Böyük Daraya təvazö göstərmək üçün atam demiş və ona ikram etmək üçün belə xitab etmiş ola bilir.

İkinci Görüş: Münəccim əbu Reyhan əl-Hərevi əl-Biruni “el-Asarul-Bakiyə anıl-Kurunil-Haliyə” [Keçmiş Əsrlərdən Geridə qalan Əsərlər] adını verdiyi kitabında belə deyir: “Rəvayətə görə Zülqərneyn, əbu Kerb Şem b. Ubey Efrikış əl-Himyeridir. Çünki bunun mülkü yer üzünün şərqinə-qərbinə uzanmışdı. Bu, Himyer şairlərindən birinin belə deyirkən öyündüyü insandır:

“Zülqərnəyn, məndən əvvəl yer üzündə hökm sürmüş, müsəlman bir kraldı. Məni də, təkzib etməzdi. Kərim bir insandan hakimiyyət vəsilələrini əldə etmək arzusuyla şərq və qərbə çatmışdı”. Əbu Reyyan sonra belə deyir: “Bu görüş, doğruya yaxın görünür. Çünki “əzivva”nı [başında “zu” olan isimləri] Yəmənlilər işlədir. Çünki Yəmənli hökmdarların isimləri həmişə “zu”ludur. Zün-Nadi, Zü-Nuvas, Zün-Nun kimi.

Üçüncü Görüş: Zülqərneyn Allahın yer üzünə hakim qıldığı, saleh bir insan idi. Allah ona elm və hikmət vermiş, heybət libasını geyindirmişdir. Lakin biz onun tam olaraq kim olduğunu bilmirik.

Alimlər bu insana Zülqərneyn deyilməsi ilə əlaqədar bu izahları etmişdilər:

İbnul-Kevva Hz. Əlidən (r.a) Zülqərneynin kim olduğunu, bir kralmı, yoxsa bir peyğəmbərmi olduğunu soruşduğunda, Hz. Əli: “O, nə bir kral, nə də bir peyğəmbər idi. O, sağ gicgahından, Allaha itaət yolunda vurulmuş və beləcə ölmüş. Daha sonra Allah Təala onu diriltmiş. Sonra bu dəfə də, sol gicgahından vurulub ölmüş. Sonra onu təkrar diriltmişdir. O, belə saleh bir quldur. Budur buna görə də, o, “Zülqərneyn” adını almış və o mülkə sahib olmuşdur”– demişdir.
Onun həyatı boyunca iki karn [nəsil] insan gəlib keçdiyi üçün “Zülqərneyn” [iki karn sahibi] adını almışdır.
Onun başının iki yanı misdən olduğu üçün bu adı aldığı da söylənmişdir.
Onun başında, iki buynuza bənzər iki şey olduğu üçün bu adı almışdır.
Tacının iki buynuzu olduğu üçün bu adı almışdır.
Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s): “O, dünyanın iki karnini, yəni şərqini-qərbini dolaşdığı üçün bu adı almışdır” – dediyi rəvayət edilmişdir.
Onun iki karni, iki saç hörüyü olduğu üçün bu adı aldı.
Allah Təala həm nuru, həm zülməti [qaranlığı və işığı] onun əmrinə vermişdir, buna görə də o yeridiyində, işıq önündən onu gedəcəyi yerə çatdırır, qaranlıq da arxasından uzanıb gedərdi.
Yaşıdlarını sanki buynuzladığı [məğlub etdiyi] üçün, cəsur insanlara “qoç” deyildiyi kimi, Zülqərneyn də cəsarətinə görə belə ləqəb qoyulmuş ola bilər.
O, yuxusunda özünün fələklərə [ulduzlara] dırmandığını və günəşin tərəfindən [karnından] tutduğunu görmüşdü. Budur, buna görə də bu adı almışdı.
Nura və zülmətə girdiyi üçün bu adı almışdır.

Dördüncü Görüş: Zülqərneyn məliklərdən bir məlikdir. Hz. Ömərdən (r.a) rəvayət edildiyinə görə, Hz. Ömər bir nəfərin “Ey Zülqərneyn” – dediyini eşitdi və belə dedi: “Əfv et Allahım, demək siz, peyğəmbərlərin adlarını qoymaqdan xoşlanmırsınız ki, məliklərin adlarını [isim olaraq] qoyursunuz hə!” Budur, bu mövzuda söylənənlərin hamısı bunlardır.

Birinci görüş, zikr etdiyimiz bu dəlildən ötürü daha açıqdır: Beləsinə böyük bir kralın, əhl-i dünya tərəfindən bilinən olmalıdır. Beləsinə halı [hər kəs tərəfindən] bilinən böyük kral da İskəndərdir. Əslində “Zülqərneyn”dən muradın o olması gərəkir. Lakin bu görüşdə belə güclü bir müşkül vardır: O, filosof Aristotelin tələbəsi idi və onun inancı üzərində idi. Əslində [Quranda] Allahın onu ucaltması Aristotelin məzhəbinin [inanc və düşüncəsinin], haqq və doğru olduğuna hökm etməyi vacib edir. Halbuki buna imkan yoxdur. Allah ən yaxşı biləndir. [25]

“Səndən iki çağ sahibi haqqında soruşurlar. De ki: “Sizə ondan bir xatırlatma/öyüd oxuyacağam” buyruğu ilə əlaqədar olaraq İbn İshak dedi ki: Zülqərneynə dair xəbərlərdə qeyd edildiyinə görə, ona başqalarına verilməmiş olan şeylər verilmişdi. Səbəblər onun üçün mümkün olduğu qədər çoxaldılmış və asanlaşdırılmışdı. Nəhayət yer üzünün şərqlərinə də, qərblərinə də getmişdi. Ayağını haraya basdısa oranın xalqına üstün qılındı. Nəhayət şərqə, qərbə, ondan o yana da heç bir məxluqun mövcud olmadığı yerlərə qədər səfərlərini bitirdi. İbn İshak deyir ki: ərəb olmayanlardan bir sıra xəbərlər nəql edən insanların mənə anlatdıqlarına görə, Zülqərneyn ilə əlaqədar məlumatlardan miras olaraq dərs aldıqlarına görə o, Misir əhalisindən olub, adı Yunanlı Merzuban b. Merdubə imiş. Yunan b. Yafes b. Nuhun soyundanmış. İbn Hişam deyir ki: Adı İskəndər olub, İskəndəriyyəni quran odur. Buna görə də şəhər ona nisbət edilmişdir.

İbn İshak deyir ki: Mənə, Sevr b. Yezid, Halid b. Madan əl-Kelaıdən ki, Halid bir çox insana yetişmiş bir insan idi, anlatdığına görə, Rəsulullahdan (səs) Zülqərneynə dair sual soruşulmuş. O da bu cavabı vermiş: “O yer üzünü alt tərəfindən izlədiyi yollarla tamamilə dolaşmış bir hökmdardır”. Halid dedi ki: Ömər b. əl-Xəttab (ra) bir adamı başqasına: “Ey Zülqərneyn!” – deyə səsləndiyini eşidincə belə demiş: “Allahım, mağfirətini dilərəm. Sizlər peyğəmbərlərin adlarını işlətməklə kifayətlənməyərək, indi də məliklərin adlarınımı işlətməyə başladınız?” İbn İshak deyir ki: Zülqərneynin bunların hansı olduğunu ən yaxşı bilən Allahdır. Rəsulullah həqiqətən bunu söylədimi, söyləmədimi, Allah bilir. Doğru onun söylədiyidir. [26]

Allah tərəfindən göndərilmiş və Uca Allahın ona yer üzünü fəth etməyi nəsib etmiş olduğu da söylənmişdir.

Daraqutni “Kitabul-Ahbar”da Rabağıl adındakı bir mələyin Zülqərneynə endiyindən söz edir. Qiyamət günündə yer üzünü qatlayıb, buracaq olan mələk də budur. O, bəzi elm adamlarının nəql etdiyinə görə, yer üzünü bir-birindən çözüb ayıracaq və bütün məxluqatın ayaqları [Uca Allahın yenidən yaradacağı yer olan] əs-Sahirənin üzərinə düşəcəkdir.

Süheyli deyir ki: Bu, bu mələyin yer üzünün şərq və qərbini qət edən Zülqərneynin üzərinə enməklə vəzifələndirilmiş olmasına bənzəyir. Beləliklə, Xalid b. Sinena atəşin kəşf olunması ilə əlaqədar hekayə də atəş üzərində vəzifəli olan mələyin vəziyyətinə uyğun düşür. Bu vəzifəli mələk isə Malikdir. Ona və bütün mələklərə salam olsun.

İbn Əbu Haysəmə, “Kitabul-Bedh” adlı əsərində Xalid b. Sinən əl-Absıdan bəhs edir və onun peyğəmbər olduğunu bildirir. Bu peyğəmbərə mələklərdən atəşin gözətçisi Malikin vəzifələndirilmiş olduğunu bildirir. Xalid b. Sinənın peyğəmbərliyinin əlamətlərindən [möcüzələrindən] birisi də bu idi: Narul-Hadesan deyə adlandırılan bir atəş mağaradan insanlar üzərinə çıxır və onları yandırırdı. Onlarsa bu atəşi geri çevirə bilmirdilər. Xalid b. Sinən bu atəşi geri çevirdi və bir daha da bu atəş oradan çıxmadı.

Zülqərneynin adının nə olduğu və hansı səbəbdən ötürü özünə bu adın verildiyi xüsusunda bir çox görüş ayrılıqları vardır. Adının Yunanlı-Makedoniyalı Kral İskəndər olduğu söylənmişdir. Adının Hermes olduğu söyləndiyi kimi, Herdis olduğu da söylənmişdir. İbn Hişam deyir ki: “O, Vail b. Himyerin oğullarından, Himyerli Sab b. Zi Yezen adını daşıyır”. İbn İshakın görüşü barəsində də az əvvəl məlumat vermişdik.

Vehb b. Münəbbih deyir ki: “Zülqərneyn, Romalıdır”.

Tabəri də Peyğəmbərdən (səs) bir hədis zikr edərək Zülqərneynin bir Romalı gənc olduğunu bildirir. Ancaq bu, sənədi olduqca zəif bir hədisdir. Bunu da İbn Atiyyə ifadə etmişdir.

Süheyli deyir ki: “Xəbərlər elmindən anlaşıldığına görə, bunlar iki nəfər idilər. Bunlardan birisi İbrahim (əs) dövründə olub, deyildiyinə görə Şamda olan Birus-Seb xüsusunda onun hökmünə müraciət etdiklərində, İbrahimin (əs) lehinə hökm verən insandır. Digəri isə İsa (əs) dövrünə yaxın bir zamanda yaşamışdır”. Onun İbrahim (əs) dövründə, yaxud ondan az bir vaxt əvvəl yaşamış azğın hökmdar olan və Erendaseb oğlu Beyurasebi öldürmüş olan Efridun [Feridun] olduğu da söylənmişdir.

Ona bu adın [Zülqərneynin] verilmə səbəbi ilə əlaqədar görüş ayrılıqlarına gəlincə, Onun iki dənə saç hörüyünün olduğu və buna görə də ona bu adın verildiyi söylənmişdir ki, bunu əs-Saləbi və başqaları nəql edir, çünki hörüklər də başın karnları [buynuzları] deməkdir. Əslində elə Zülqərneyn də “buynuzları olan, buynuz sahibi” deməkdir. Şairin bu beytində də belədir:

“Hörüklərindən yaxalayaraq öpdüm ağzını… Su içməsi qadağan olunmuş qızdırmalının, qaya çuxurunda yığılmış soyuq suyu içməsi kimi”.

Deyildiyinə görə o, krallığının ilk dövrlərində yuxusunda günəşin iki tərəfini yaxalayırmış kimi görmüş, bunu anladınca günəşin aydınlatdığı hər tərəfı qalib gəlib, hökmünün altına keçirəcəyi şəklində yozulmuş, buna görə də ona Zülqərneyn adı verilmiş.

Bir digər görüşə görə, bu adın ona verilmə səbəbi həm şərqə, həm qərbə çatmış olmasıdır. O, beləliklə, sanki dünyanın iki buynuzunu əlinə keçirmiş kimi oldu.

Bir qisim də belə deyir: “Günəşin doğuş yerinə çatınca oradakı buynuzları görmüş, yaxud da onun ətrafındakı şeytanın iki buynuzunu görmüş, o baxımdan ona Zülqərneyn adı verilmiş”.

Vehb b. Münəbbih deyir ki: “Sarığının altında iki dənə buynuzu [hörüyü] vardı”.

İbnul-Kevva, Əlidən (ra) Zülqərneynə dair: “O bir peyğəmbərmiydi, yoxsa bir hökmdarmıydı?” – deyə soruşmuş. Bu cavabı vermişdir: “Nə bu, nə o… O saleh bir qul idi. Qövmünü Uca Allaha dəvət etdi. Onun bir karnını [gicgahını] yaraladılar. Sonra yenə onları dəvət etdi, bu dəfə digərini yaraladılar. O baxımdan ona Zülqərneyn deyildi”. [27]

Allah Təala peyğəmbərinə buyurur ki: “Ey Muhəmməd; səndən Zülqərneyni soruşarlar”. Yəni Zülqərneynin xəbərini soruşarlar. Daha əvvəl nəql etdiyimiz kimi Məkkə kafirləri Əhl-i Kitaba [Yəhudi və Xristiyanlara] bir heyət göndərərək, Hz. Peyğəmbəri imtahan edə biləcəkləri suallar istədilər. Onlar da dedilər ki: Ondan yer üzündə gəzinən adamı, nə etdikləri bilinməyən igidləri, bir də ruhu soruşun. Bundan sonra Kəhf surəsi nazil oldu. İbn Cərir burada Əməvi əl-Məğazi adlı əsərində isnadı zəif bir hədis nəql edir. Belə ki, Ukbe b. Amir dedi ki: “Yəhudilərdən bir cəmiyyət Hz. Peyğəmbərin yanına gəlib Zülqərneyn haqqında soruşdular. Hz. Peyğəmbər də daha başından etibarən onlara Zülqərneynin xəbərini anlatdı. Anlatdığı bu xəbər içərisində bunlar var idi: Zülqərneyn Rum əsillı bir dəliqanlı idi. İskəndəriyyəni o qurmuşdu. Bir mələk onu göyə yüksəltmiş və səddə qədər götürmüşdü. Orada üzləri köpək üzü kimi olan bir qövmü görmüşdü. Daha uzun-uzadı nəql edilən bu rəvayət çirkinliklərlə doludur və onun Hz. Peyğəmbərə ucaldılması səhih deyildir. Daha çox İsrailoğullarının xəbərlərindən sitatdır. Nə qəribədir ki, Əbu Züra ər-Razi, çox dəyərli bir yerə sahib olmasına baxmayaraq, bu rəvayəti bütünüylə Dəlailün-Nübüvvə adlı əsərində nəql etmişdir. Bu, onun üçün qəribə bir nəqldir və onun nəql etdiyində də münkər tərəflər vardır. Bu pis xüsuslardan birisi də, Zülqərneynin Bizanslı olduğunu söyləməsidir. Əslində Rum olan Makedonyalı Filipin oğlu II İskəndərdir ki, Rumlar tarixlərini onunla başladırlar. I İskəndər isə Ezrakinin və digərlərinin zikr etdiyinə görə, İbrahim Əleyhissəlam Kəbəni təmir etdiyi sırada Allahın evini təvaf etmiş, ona inanıb tabe olmuşdur. Bərabərində də Xızır Əleyhissəlam varmış. İkincisi isə Yunanlı, Madekonyalı Filipin oğlu İskəndərdir. Onun vəziri də məşhur filosof Aristoteldir. Allah ən yaxşısını biləndir. Bu adam, Rum millətinin məmləkətlərində istifadə edilən tarixini qoyandır. İsa Məsihdən (əs) təxminən üç yüz il əvvəl yaşamışdır. Quranda zikr edilən I İskəndərə gəlincə, bu, Ezraki və digərlərinin zikr etdiyi kimi, İbrahim Xəlilullah zamanında yaşamışdır. Hz. İbrahim Kəbəni bina edib Allaha qurban verdiyində onunla bərabər bu evi təvaf etmişdir. Biz, əl-Bidayə ven-Nihayə adlı əsərimizdə bunun xəbərlərindən bir qismini təqdim etdik. Oradakı nəqllərimiz kafidir. Həmd, Allaha məxsusdur”. Vehb b. Münəbbih deyir ki: “Zulqərneyn bir hökmdar idi. Bu adı almasının səbəbi başının iki tərəfində mis olması idi”. Yenə Vehb b. Münəbbih deyir ki: “Bəzi Əhl-i Kitab biliklilərinin söylədiyinə görə, Zülqərneyn adını almasının səbəbi, Bizans və İrana hakim olmasıdır”. Bəziləri də deyirlər ki: “Onun başında buynuza bənzər iki şey vardı, onun üçün iki buynuzlu mənasında Zülqərneyn adı verilmişdir”. Süfyan əs-Sevri, Əbu Tufeylin belə dediyini nəql etdi: “Hz. Əlidən (r.a.) Zülqərneyn soruşulduğunda, dedi ki:” O özünü Allah Azzə və Cəlləyə həsr edən bir qul idi. Qövmünü Allaha dəvət etdi, onu alnından vurdular və öldü. Sonra Allah onu diriltdi. Qövmünü yenə Allaha dəvət etdi, yenə alnından vurdular və öldü. Bunun üçün ona Zülqərneyn adı verildi”. Eyni ifadəni Şubə də Əbu Tufeyldən nəql edər ki, Hz. Əlinin belə dediyini eşitmişdir. [28] Zül-Qərneynin kim olduğunu müəyyən etmək, ilk dövrlərdən bəri mübahisəli bir mövzu olaraq bu günə qədər gəlmişdir. Müfəssirlərin çoxu onun Böyük İskəndər olduğu görüşündədirlər, lakin Quranda anladıldığı şəkliylə Zül-Qərneynin xüsusiyyətləri ona uymur. İndi isə müfəssirlər onun qədim İran İmperatoru Kisra Haris [Hüsrev və ya Sayrıs] olduğuna inanmağa meyl edirlər. Biz də onun böyük bir ehtimalla Kisra olduğu görüşünü qəbul edirik, lakin bu günə qədər gün işığına çıxan tarixi gerçəklər belə bir iddianı dəstəkləməkdən uzaqdır.

İndi də Zül-Qərneynin Quranda anladıldığı şəkliylə xüsusiyyətlərinə bir göz ataq:

Zül-Qərneyn [iki buynuzlu] adı Yəhudilər tərəfindən çox yaxşı bilinməlidir, çünki onların təklifi ilə Məkkəli müşriklər bu sualı Peyğəmbərə (s.ə) yönəltdilər. Buna görə də “İki Buynuzlu” deyə bilinən şəxsın kim olduğunu və ya “İki Buynuzlu” deyə bilinən krallığın hansı krallıq olduğunu öyrənmək üçün Yəhudi ədəbiyatından yararlanmalıyıq.
Zül-Qərneynin fəthləri şərqdən qərbə, daha sonra da üçüncü bir yönə – ya şimala, ya da cənuba yayılmış böyük bir kral və böyük bir fateh olmalıdır. Quranın endirilməsindən əvvəl belə böyük fateh olan bir neçə kral vardı. Buna görə də araşdırmamız Zül-Qərneynin digər xüsusiyyətlərini bu krallardan birində tapmaq yönündə olmalıdır.
Bu ad ancaq krallığını Yəcuc və Məcucun hücumundan qorumaq üçün iki dağın arasına sağlam bir divar edən bir krala verilmişdir. Bunu açığa çıxara bilmək üçün Yəcuc və Məcucun kim olduqlarını öyrənməliyik. Eyni zamanda belə bir divarın nə zaman inşa edildiyini və hansı ölkənin sərhədləri içində olduğunu da təsbit etməliyik.
Yuxarıdakı xüsusiyyətlərlə yanaşı Zül-Qərneyn Allaha ibadət edən bir kral və adil bir idarəçi olmalıdır. Çünki Quran hər şeydən əvvəl bu xüsusiyyətləri vurğulayır.

Bu xüsusiyyətlərin ilki Kisraya uyur, çünki Kitab-i Müqəddəsə görə Daniel Peyğəmbər, yuxusunda Medva və Fas krallıqlarını Yunanlıların yüksəlişindən əvvəl iki buynuzlu bir qoç şəklində görmüşdür (Daniel 8: 3, 20). Yəhudilər “İki Buynuzlu” şəxsə çox sayğı duyarlar, çünki onun hücumuyla Babil Krallığı çökmüş və İsrailoğulları sərbəstliklərinə qovuşmuşdur.

İkinci xüsusiyyəti də tamamilə olmasa belə, qismən Kisraya uyur. Onun fəthləri qərbdə Anadolu və Suriyaya, şərqdə Belhə qədər uzanmışdır, lakin onun şimala və cənuba bir səfər təşkil etdiyini göstərən heç bir dəlil yoxdur. Lakin Quran onun bu üçüncü səfərindən açıq şəkildə bəhs edər. Bununla birlikdə üçüncü səfər tamamilə mövzudan kənar deyildir, çünki tarix Kisranın krallığının şimalda Qafqaza qədər genişləndiyini söyləyir. Yəcuc və Məcuca gəlincə, onların qədim zamanlardan bəri oturaq imperatorluq və dövlətlərə hücumlar təşkil edən və müxtəlif adlarla bilinən – Tatarlar, Moğollar, Hunlar və İskitlər – Orta Asiya qəbilələri olduğu söylənir. Qafqazın cənub bölgələrində sağlam sipər və divarların inşa edildiyi də bilinir. Lakin bunların Kisra tərəfindən etdirildiyi tarixi olaraq təsbit edilmiş deyildir.

Son xüsusiyyətə gəlincə, Kisra qədim krallar arasında bu xüsusiyyətə sahib ola biləcək tək insandır. Çünki düşmənləri belə onun ədalətini öyməkdən özlərini saxlaya bilməzdilər. Kitab-i Müqəddəsin kitablarından biri olan Ezra onun İsrailoğullarını Allaha ibadət etdiyi üçün sərbəst buraxan və ortağı olmayan Allaha ibadət edilməsi üçün Süleyman məbədinin təkrar inşa edilməsini əmr edən, Allahdan qorxan və Allaha ibadət edən bir kral olduğunu söyləyir.

Yuxarıda qeyd edilən məqamların işığında Quranın nazil olmasından əvvəl yaşayan krallar içində sadəcə Kisranın Zü’l-Qərneynin xüsusiyyətlərinə uyduğunu söyləyə bilirik. Lakin Kisranın Zül-Qərneyn olduğunu qəti bir şəkildə iddia edə bilməyimiz üçün daha artıq dəlilə ehtiyacımız var. Yenə də Quranda anladılan xüsusiyyətlərə Kisradan daha artıq uyan heç bir kral və fateh yoxdur.

Tarixi olaraq Kisranın e.ə. 549-cu ildə taxta keçən bir Fars kralı olduğunu söyləməyimiz yetər. Taxta keçdikdən bir neçə il sonra Mədyən və Liviya krallıqlarını ələ keçirdi və e.ə. 539-cu ildə Babili fəth etdi. Bundan sonra ona qarşı çıxacaq heç bir güclü krallıq qalmamışdı. Kisranın fəthləri bir tərəfdə Sind və Türküstana, bir tərəfdə Misir və Liviyaya, digər tərəfdə Trakya və Makedonyaya və şimalda Qafqaz və Harzemə qədər uzanmışdı. Yəni bütün mədəni ölkələr onun idarəçiliyi altındaydı. [29]

Çağdaş təfsirlərdən olan Qasiminin təfsirində bəzi araşdırmaçılara nisbət edərək, bunlar nəql edilmişdir: Dağıstan bölgəsində ərəblər arasında Qaf dağı deyə bilinən Qafqaz dağlarından birisinin arxasında iki qəbilə vardır. Birisinin adı Akuk, digərinin isə Makukdur. Ərəblər bunları Yəcuc və Məcuc deyə ərəb dilinə çevirmişlərdir. Bu iki qəbilə, bir çox millət tərəfindən bilinir və Əhl-i Kitabın kitablarında da anladılırlar. Bu iki qəbilədən Rusya və Asiyadakı bir çox şimal və şərq millətləri törəmişdir. “Sədd” isə Dağıstan bölgəsində Dərbənd ilə Xəzər şəhərləri arasındakı dar boğazda yerləşir və indi dəmir qapı, Sədd adıyla anılır. Bu iki dağ arasındakı dar boğazda qədim dəmirdən səddin izləri vardır.

“Safvətü’l-Ahbar” kitabından nəql edilərək anladıldığına görə, Abbasi Xəlifəsi Vasıkın göndərdiyi səriyyənin çatdığı sədd, Çin səddidir. Bu surların uzunluğu təxminən 1250 milə, qalınlığı altdan 25 addıma, yuxarıdan isə 15 addıma, yüksəkliyi isə 15 addım ilə 25 addıma çatır. Bəzi yerlərində isə yüksəkliyi 40 addıma çatan qüllələr vardır. Bu surları İskəndər inşa etməmişdir. İskəndərin inşa etdiyi sədd, Dərbənd səddidir. Bu müfəssirin ifadə etdiyinə görə, Zülqərneyn məşhur Makedonyalı İskəndərdir. Müfəssir, Makedonyalı İskəndərin bilinən bütpərəst inancıyla Quran ayələrinin ifadə etdiyi inanc arasını tapmağa çalışaraq belə demişdir: “Yunanlıların inancının bütpərəstlik olmasından, onun da bütpərəst olması mənası çıxmaz. Onun ustadları olan Aristotel və Pifaqor da Allaha inanırdılar”. Ancaq müfəssirin bu cəhdi inandırıcı deyildir. Onun sözündən anlaşıldığına görə, o, bəhs edilən səddi Makuk və Akuk qəbilələrin hücumlarını əngəlləmək üçün inşa etmişdir.

Digər tərəfdən, çağdaş iki Hindistanlı Müsəlman alimi, Şibli Numani və Əbu Kelam Azad, Quranın müxtəlif bölmələrində anladılan mövzular haqqında elmi ölçülərə uyğun, bir çox qaynaqlara və əhəmiyyətli tarixi sənədlərə istinad edən araşdırmalar etmişlər. Birinci alimin araşdırması nəticəsində tərcih etdiyinə görə, Zülqərneyn e.ə. 5-ci əsrdə yaşamış Fars [İran] kralı Dara cl-Kəbirdir. Yəcuc və Məcuc Qafqaz dağlarının ardında şərqdə yerləşmiş Tatar-İskit qəbilələrindəndir. İnşa etdiyi sədd isə, Xəzər dənizinin qərb yaxasında yer alan Dərbənd şəhərinə yaxın Dərbənd səddi deyə bilinən yerdir. İkinci alimin araşdırması nəticəsində də tərcih etdiyinə görə, Zülqərneyn, e.ə. 6-cı əsrdə yaşamış Fars kralı Kuruşdur. Bu kral Dara əl-Kəbirdən əvvəl hökmdarlıq etmişdir. Babil məmləkətini yıxmış, Babil ölkəsindən sürülən Yəhudilərin Fələstinə dönmələrinə və İerusəlim [Beytü’l-Maqdis] ilə məbədinin e.ə. 538 ilində yenidən inşa edilməsinə izin vermişdir. İnşa edilən sədd isə Dərbənd səddi olmayıb, Viladi Kuyuköz və Tiflis şəhərləri arasında yer alan Qafqaz dağlarından birisinin iki tərəfində, adlarından birisi olan Kurs boğazı adıyla tanınan yerdəki səddir. Bu sədd hələ də mövcud olub dəmir və mis qarışığıdır. Yəcuc və Məcuc isə Moğol qəbilələrindən olub, yer üzündə pozğunculuq edirdilər. Kurs səddi də onları əngəlləmək üçün bina edilmişdir. [30]

Bu nəql etdiyimiz anladılarından başqa, Əbul-Kəlam Azad “Zülqərneyn” deyə bir kitab yazmış, bu kitabında Zülqərneynin Fars kralı “Kuruş” olduğunu iddia etmişdir. Buna da İsraili qaynaqları dəlil göstərmişdir.

Bunlardan başqa Zülqərneynin kosmoslu olduğuna dair başqa fikirlər də irəli sürülmüşdür.

Zülqərneyn əslində kimdir?

Etdiyimiz nəqllər və sitat gətirdiyimiz görüşlər, Zülqərneynin gerçək kimliyinin spekulyativ nəql və izahlar arasında yaxşı-yaxşı anlaşılmaz bir hala gəldiyini göstərir. Halbuki ayələrin mətninə sadiq qalaraq və Quranın məna koordinatlarından kənara çıxılmayaraq, ediləcək bir təhlil nəticəsində Zülqərneynin əsl kimliyi ilə əlaqəlı isabətli bir açıqlamaya çatılacağı qənaətindəyik.

Bu istiqamətdə bu mövzudakı təhlilimiz belədir:

Bölmənin girişində Rəbbimiz: “Və səndən Zülqərneyn haqqında soruşurlar. De ki: Sizə ondan, bir xatırlatma/ öyüd oxuyacağam”– deyərək, Zülqərneynlə əlaqədar həqiqətləri açıqlayacağını və elçisinin də insanlara Zülqərneyni buna görə anlatmasını istəyir.

“Zülqərneyn” sözü “ذو zü” ədatı ilə “نقر qarn” sözünün təsniyəsi “olan “ قرنين qarneyn” sözlərindən meydana gəlmə bir tamamlıqdır. Məna olaraq “iki karn sahibi” deməkdir.

“Karn” sözü, “buynuz”, “böyük çadır”, “bir çağdakı insanların ömür müddəti, çağ”, “eyni zaman dilimində olma nöqteyi nəzərindən bir araya gəlmiş cəmiyyət, nəsil, qurşaq” mənalarındadır. [31]

Bu açıqlamaya görə “Zü’l-Qərneyn” tamamlığı, “iki buynuz sahibi”, “iki böyük çadır sahibi”, “iki çağ sahibi”, “iki nəsil sahibi” mənalarına gəlir.

Bölmə tam olaraq nəzərə alındığında, “Zülqərneyn” tamamlığının mənalarından “iki çağ sahibi” mənası tərcih edilməlidir.

⁸⁴Şübhəsiz, Biz iki çağ sahibi üçün yer üzündə iqtidar təmin etdik və ona hər şeydən bir səbəb verdik.

⁸⁵Sonra o, bir səbəbə tabe oldu.

Bu ayələrdə Zülqərneyn haqqında ümumi məlumat verilərək, onun yer üzündə iqtidar sahibi olduğu, yəni “idarəedici, hökmdar” olduğu açıqlanmışdır. Zülqərneyn, Allahın özünə təmin etdiyi iqtidar dövründə çox macəralı bir həyat keçirmiş, bir səbəbə bağlı olaraq, ilk macərasını da bu müddətdə yaşamışdır.

Çalışmalarımız nəticəsində çatdığımız təvil, Zülqərneynin son peyğəmbər Muhəmməd Əleyhissəlam olduğudur.

İndi Zülqərneynin [Rəsulullahın] bu ilk macərasını görəcəyik.

^87,88O dedi ki: “Kim şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edərsə, qətiliklə ona əzab edəcəyik. Sonra Rəbbinə geri döndəriləcək, sonra O da onu görülməmiş bir əzabla əzablandırar. Amma hər kim də iman edər və saleh əməl edərsə, artıq buna da ən gözəl qarşılıq vardır. Və Biz onun üçün əmrimizdən asan olanı söyləyəcəyik”.

Bölmənin bu hissəsində açıqlanan məlumatları sıra ilə düzək:

* Zülqərneyn olduğu yerdən günəşin batdığı bir yerə getmişdir.

* O oraya çatdığı zaman, günəş qara bir palçıqda batır.

* Orada bir cəmiyyət vardır.

* Allah Zülqərneynə: “Ey Zülqərneyn! Onları ya cəzalandırarsan və ya onların haqqında yaxşı/gözəl davranarsan” – demişdir. Yəni ona belə vəhy etmişdir. Bu o deməkdir ki, Zülqərneyn bir hökmdar olmaqla yanaşı, eyni zamanda da bir peyğəmbərdir…

* Zülqərneyn, Allahdan gələn bu səlahiyyət və öyrətmə ilə yanlarına çatdığı cəmiyyətə: “Kim şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edərsə, qətiliklə ona əzab edəcəyik. Sonra Rəbbinə geri döndəriləcək, sonra O da onu görülməmiş bir əzabla əzablandırar. Amma hər kim də iman edər və saleh əməl edərsə, artıq buna da ən gözəl qarşılıq vardır. Və Biz onun üçün əmrimizdən asan olanı söyləyəcəyik” – demişdir.

Sıraladığımız bu beş maddədəki üzərində durulmalı olan nöqtələr bunlardır:

Günəş və bu yerin hara olduğu:

Yəsrib [Mədinə], o dövrdə cəmiyyət olaraq bir bataqlıq halındadır. Vəhydən əsər qalmamaq üzrədir.

Günəş: Qurandakı “Günəş” ifadələrinin məcaz olaraq “Vəhy, Quran” mənasında olduğunu daha əvvəl bir çox dəfə bəyan etmişdik.

Günəşin batdığı Yer: Günəşin batması, bu ayələrdə “Vəhyin, daha əvvəl endirilmiş Kitabın [Suhuf-i İbrahim, Tövrat, Zəbur, İncil] ortadan qaldırılmış olmasıdır.

Günəşin Qara Palçığa batması: Qara palçıq, məcazi mənasıyla Yəsrib xalqının çürümüş sistemidir.

Zülqərneynə edilən: “Ey Zülqərneyn! Onları ya cəzalandırarsan və ya onların haqqında yaxşı/gözəl davranarsan” şəklindəki vəhyin nə olduğuna gəlincə, Qurana baxdığımız zaman görürük ki, Zülqərneynə edilən vəhy və Zülqərneynin getdiyi yerin xalqıyla etdiyi anlaşmanın məzmunu Şura surəsinin 40-43-cü ayələridir:

⁴⁰Və bir pisliyin cəzası, onun kimi bir pislikdir. Amma kim əfv edər və düzəldərsə, artıq onun ödənişi Allaha aiddir. Şübhəsiz ki, O, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri sevməz.
⁴¹Kim də haqsızlığa uğradıqdan sonra haqqını alırsa, bax budur, onların əleyhinə bir yol yoxdur.
⁴²Yol ancaq insanlara haqsızlıq edən və yer üzündə haqsız yerə azğınlıq edənlərin əleyhinədir. Bax budur, onlar özləri üçün acı bir əzab olanlardır.
⁴³Hər kim ki, səbr edər və qüsuru bağışlayarsa, şübhəsiz, bax budur, bu, qətiliklə işlərin əzmindəndir. (Şura/40-43)

Artıq buradan anlayırıq ki, bu hökmdar və peyğəmbər Muhəmməddir (əs). Getdiyi yer o günün Yəsribi, yəni bu gün Mədinə olaraq bildiyimiz şəhərdir. Anladılan hadisə isə peyğəmbərimizin Mədinəyə hicrəti və orada mülki idarəçiliyi əlinə alması və onlarla bir sənəd [Mədinə Vəsiqəsi] imzalamasıdır. Mədinə Vəsiqəsi, Kəhf/87, 88-də ifadə edilən “Kim şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edərsə, qətiliklə ona əzab edəcəyik. Sonra Rəbbinə geri döndəriləcək, sonra O da onu görülməmiş bir əzabla əzablandırar. Amma hər kim də iman edər və saleh əməl edərsə, artıq buna da ən gözəl qarşılıq vardır. Və Biz onun üçün əmrimizdən asan olanı söyləyəcəyik” prinsipləri istiqamətində edilmiş bir sözləşmədir.

Bu tarixi sözləşmənin maddələri bunlardır:

MƏDİNƏ VƏSİQƏSİ

Rəhman və Rəhim olan Allahın adından:

Bu yazı Peyğəmbər Muhəmməd tərəfindən Qüreyşli və Mədinəli möminlər, Müsəlmanlar, bunlara tabe olanlara sonradan qatılanlar və onlarla bərabər cihad edənlər üçündür.
Budur, bunlar digər insanlardan ayrı bir ümmət əmələ gətirirlər.
Qüreyşdən olan mühacirlər, öz aralarında adət olduğu kimi, qan bahasını ödəməkdə iştirak edərlər. Onlar döyüş əsirlərinin qurtuluş fidyələrini möminlər arasındakı yaxşı və məqbul bilinən əsaslara və ədalət ölçülərinə görə ödəməkdə iştirak edəcəklər.
Bəni Avflar, öz aralarında adət olduğu kimi, əvvəlki şəkillər altında qan bahasını ödəməkdə iştirak edəcəklər. Müsəlmanların təşkil etdiyi hər zümrə döyüş əsirlərinin qurtuluş fidyələrini möminlər arasındakı yaxşı və məqbul bilinən əsaslara və ədalət ölçülərinə görə ödəməkdə iştirak edəcəklər.

(Eyni maddələr, Bəni Haris, Bəni Saidə, Bəni Cuşem, Bəni Nəccar, Bəni Amr b. Avf və Bəni Evslər üçün təkrarlanmışdır. Buna görə də eyni təkrarı yazmadıq.)

Möminlər, öz aralarında ağır maliyyə məsuliyətləri altında olan heç kimsəni bu halda buraxmayacaqlar. Qurtuluş fidyələrini və ya qan bahası kimi borclarını yaxşı və məqbul bilinən əsaslara görə verəcəklər.
Heç bir mömin digər möminin mövlası [özü ilə əqd ilə qardaşlıq əlaqəsi qurulan insan] ilə onun əleyhinə olacaq bir anlaşma etməyəcəkdir.
Təqva sahibi möminlər, öz aralarında, təcavüzçüyə, haqsız bir feli təşkil edənə, bir günaha və ya bir haqqa təcavüzə, ya da möminlər arasında bir qarışıqlıq çıxarma qəsdini daşıyan insana qarşı çıxacaqlar və bu insan onlardan birinin övladı belə olsa, hamısının əlləri onun əleyhinə qalxacaqdır.
Heç bir mömin, bir kafir üçün, bir mömini öldürə bilməz və mömin əleyhinə heç bir kafirə yardım edə bilməz.
Allahın zimməti [himayə və təminatı] təkdir. Möminlərin ən əhəmiyyətsizlərindən birinin himayəsi onların hamısı üçün bağlayıcı bir hökm ifadə edər. Belə ki, möminlər digər insanlardan fərqli olaraq bir-birlərinin mövlası [dostu] vəziyyətindədir.
Yəhudilərdən bizə tabe olanlar, zülmə uğramadan və onların əleyhinə olanlarla yardımlaşmazlarsa, yardım və dəstəyimizə haqq qazanacaqlar.
Sülh möminlər arasında bir təkdir. Heç bir mömin Allah yolunda cəhd edilən bir hərbdə, digər möminləri kənarlaşdıraraq, bir barış anlaşması edə bilməz. Bu sülh ancaq möminlər arasında ümumilik və ədalət əsasları üzərində ediləcəkdir.
Bizimlə bərabər döyüşə qatılan bütün hərbi birliklər, bir-birləriylə növbələşəcəklər.
Möminlər bir-birlərinin Allah yolunda axıdılan qanlarının intiqamını alacaqlar.
Təqva sahibi möminlər ən yaxşı və ən doğru yolda olurlar.
Heç bir müşrik bir Qüreyşlinin mal və canını himayəsi altına ala bilməz, heç bir möminə bu xüsusda əngəl ola bilməz.
Hər hansı bir insanın bir möminin ölümünə səbəb olduğu qəti dəlillərlə sabit olarsa, öldürülənin vəlisi razılıq göstərməzsə, qisas hökmlərinə tabe olur. Bu halda, bütün möminlər ona qarşı olurlar. Ancaq, bunlara sadəcə bu qaydanın tətbiqi üçün hərəkət etmək halal olur.
Bu yazının İçindəkiləri qəbul edən, Allaha və Axirət Gününə inanan bir möminin bir qatilə yardım etməsi və onu sığınacaqla təmin etməsi halal deyildir. Ona yardım və yataqlıq edən, Qiyamət günü Allahın lənət və qəzəbinə uğrayacaqdır. O zaman artıq özündən nə bir para və nə də bir bədəl qəbul ediləcəkdir.
Üzərində ixtilafa düşdüyünüz hər hansı bir şey, Allaha və Muhəmmədə götürüləcəkdir.
Yəhudilər, möminlər kimi döyüş sürdüyü müddətcə hərb məsrəflərini qarşılamaq məcburiyyətindədirlər.
Bəni Avf Yəhudiləri möminlərlə birlikdə bir ümmət [cəmiyyət] təşkil edərlər. Yəhudilərin dinləri özlərinə, möminlərin dinləri özlərinədir. Buna, Mövlaları da daxildir.
Yalnız kim haqqsız bir hərəkətə yol verərsə və ya bir günah işləyərsə, o sadəcə özünə və ailə üzvlərinə zərər vermiş olacaqdır.
Bəni Nəccar Yəhudiləri də Bəni Avf Yəhudiləri kimi eyni haqqlara sahibdirlər.

(Bəni Haris, Bəni Saidə, Bəni Cuşem, Bəni Evs və Bəni Saləbə Yəhudiləri üçün 21 və 22-ci maddələrdəki sözlər eynilə təkrarlandığı üçün bu qisimlər zikr edilməmişdir.)

Cefnə ailəsi Saləbənin bir qoludur. Buna görə də Saləbələr kimi mütaliə ediləcəklər.
Bəni Şuteybə də Bəni Avf Yəhudiləri kimi eyni haqqlara sahib olacaqlar. Qaydalara mütləq riayət ediləcək və bunlara zidd davranılmayacaqdır.
Yəhudilərə sığınanlara da onlar kimi rəftar ediləcək.
Yəhudilərdən heç kimsə Muhəmmədin izni olmadan, Müsəlmanlarla birlikdə bir hərbi səfərə çıxa bilməyəcəkdir.
Bir yaralamanın intiqamını almaq qadağan edilməyəcəkdir. Biri bir adam öldürəcək olarsa, nəticədə özünü və ailə üzvlərini məsuliyyət altına salar. Əks halda haqsızlıq olacaqdır. Allah bu yazıya ən yaxşı riayət edənlərlə bərabərdir.
Bir döyüş baş verdiyində Yəhudilərin məsrəfləri öz üzərinə və Müsəlmanların məsrəfləri öz üzərinədir. Bu səhifədə göstərilən insanlara hərb açanlara qarşı, onlar bir-birləriylə yardımlaşacaqlar. Onlar arasında yaxşı davranma olacaqdır. Qaydalara mütləq riayət ediləcək, bunlara zidd davranış olmayacaqdır.
Heç kimsə müttəfiqlərinə qarşı bir günah işləyə bilməz. Zülmə uğrayana mütləq yardım ediləcəkdir.
Yəhudilər Müsəlmanlarla birlikdə, bərabərcə hərb etdikləri müddətcə məsrəfdə olacaqlardır.
Bu səhifənin göstərdiyi insanlar üçün Mədinə, vadisi də daxil olmaqla Müqəddəs bir yerdir.
Himayə altındakı kimsə, bilavasitə himayə edən kimsə kimidir. Nə zülm edilir, nə də özü zülm edə bilər.
Himayə vermə haqqına sahib olanlardan başqa heç kimsə himayə edə bilməz.
Bu səhifədə yazılı insanlar arasında zühurunda qorxulan bütün öldürmə və münaqişə vaqiələrinin Allaha və Rəsuluna götürülmələri gərəkir. Allah səhifəyə ən yaxşı riayət edənlərlə bərabərdir.
Nə Qüreyşlilər, nə də onlara yardım edəcəklər, himayə altına alınmayacaqlardır.
Müsəlmanlar və Yəhudilər arasında Mədinəyə hücum edəcək olanlara qarşı yardımlaşma ediləcəkdir.
Əgər Yəhudilər, Müsəlmanlar tərəfindən bir sülh etməyə və ya bir sülh əqdinə iştiraka dəvət olunurlarsa, bunu bilavasitə əqd edəcəklər və ya onda iştirak edəcəklər. Əgər Yəhudilər, Müsəlmanlara eyni şeyləri təklif edəcək olarlarsa, möminlərə qarşı eyni haqqlara sahib olacaqlar. Din mövzusunda girişilən hərb vaqiələri müstəsnadır.
Hər zümrə, özünə aid məntəqədən məsuldur.
Bu səhifədə göstərilən insanlar üçün ortaya qoyulan şərtlər, eyni şəkildə Evs Yəhudilərinə, yəni onların Mövlalarına və bilavasitə özlərinə, yenə bu səhifədə göstərilən insanlar tərəfindən sıx və tam bir şəkildə tətbiq olunur. Qaydalara mütləq riayət ediləcək, bunlara zidd hərəkət edilməyəcəkdir. Haqsız yollarla qazanc təmin edənlər, sadəcə özlərinə zərər etmiş olurlar. Allah, bu səhifədə göstərilən maddələrə ən doğru və ən mükəmməl riayət edənlərlə bərabərdir.
Bu yazı, bir haqsız fel və ya günah işləyənin cəza görməsinə əngəl ola bilməz. Hərbə çıxan da, Mədinədə qalan da əmniyyət içindədir. Haqsız bir fel işləmək müstəsnadır. Allah və Rəsulu Muhəmməd himayələrini, bu səhifəni tam bir sədaqət və diqqət içində mühafizə edənlər üzərində tutacaqlar. [32]

⁸⁹Sonra iki çağ sahibi bir səbəbə uydu.

⁹⁰Sonunda vəhyin doğulduğu yerə çatdı. Vəhyi bir cəmiyyət üzərinə doğulan gördü. Belə ki, Biz onları vəhy olmayan biliklərlə əhatə etmişdik/bir sipər etmişdik.

⁹¹Bax budur, belə! Və Biz onun yanında daha nələr olduğunu da bilirik.

Bu ayələrdə isə Zülqərneynin [Rəsulullahın] bir başqa səbəbə görə başqa bir macərasından bəhs edilir. Zülqərneyn bu dəfə günəşin doğulduğu yerə gedir. Yuxarıda “günəş” ilə “vəhy”in qəsd edildiyini söyləmişdik. Buna görə, burada bəhs edilən hadisə, Zülqərneynin [Rəsulullahın] vəhyin özünə ilk endiyi yerə, yəni Məkkəyə [Hudeybiyyəyə] gedişidir.

90-cı ayədəki “Vəhyi (günəşi) bir cəmiyyət üzərinə doğulan gördü” ifadəsi, o günlərdə Məkkəlilərin Quranı yeni-yeni idrak etmə mərhələsində olduğunu bildirir.

Yenə 90-cı ayədəki “Biz onları vəhy olmayan biliklərlə əhatə etmişdik/bir sipər etmişdik” ifadəsiylə, bu gedişin ilahi bir əmrlə olmayıb, Rəsulullahın öz ictihadına əsaslandığı, lakin sahib olduğu məlumatlar sayəsində çox uğurlu bir sözləşmə etdiyi anladılır. Ayədəki “günəş” sözü “vəhy” olaraq ələ alınınca, vəhyin astı/vəhy olmayan bilik də Rəsulullahın öz ictihadı olmalıdır. Hudeybiyyə andlaşmasının uğurlu bir sözləşmə olduğu, Heybərin fəthinin Hudeybiyyə andlaşması sayəsində reallaşmış olmasından anlaşılır.

Tarixi qeydlərə görə, Hicrətin 6-cı ilində [M. 628-də] Rəsulullah 1500 nəfərə qədər Müsəlman ilə birlikdə Kəbəni ziyarət etmə niyətiylə Məkkə yaxınlarındakı Hudeybiyyə mövqeyinə gəlmiş, Məkkəlilərin buna müsaidə etməmə yönündəki münasibətlərindən sonra Müsəlmanlar ilə Məkkəlilər arasında diplomatik bir müzakirə müddəti yaşanmışdır. Edilən müzakirələr nəticəsində iki tərəf arasında bir sülh sözləşməsi əqd edilmişdir.

Hudeybiyyədə edilən bu tarixi sözləşmənin təməl maddələri bunlardır:

Müsəlmanlar Kəbəni ziyarət etmədən, dərhal Mədinəyə dönəcəklər, ancaq onlara ertəsi il Həcc üçün üç günlük bir izin veriləcəkdir.
Məkkəyə iltica edən heç bir Mədinəli Müsəlman iadə edilməyəcək, lakin Muhəmməd, özünə sığınan hər Məkkəlini, bu Məkkəlinin vəlisinin [kölələr üçün sahibi, ya da ailə rəisi] istəyinə uyğun olaraq, geri göndərmək məcburiyyətində olacaqdır.
Anlaşmaya qatılan iki tərəfin müttəfiqlərini də əhatə edəcək şəkildə, iki cəmiyyət arasında on illik bir barış anlaşması fəaliyyətə qoyulacaqdır. Bu barış anlaşmasıyla, tərəflərdən hər birinin ərazisi, qarşı tərəfdən gələcək olan [karvan]ların barış məqsədli keçişlərinə açılacaqdır. Bu anlaşma ilə tərəflər, üçüncü bir tərəflə döyüş edilməsi halında tərəfsiz qalacaqlarını sözsüz olaraq qəbul edirlər.

⁹²Sonra iki çağ sahibi bir səbəbə uydu.

Bu ayələrdə isə Zülqərneynin [Rəsulullahın] bir başqa macərası yer almışdır. Bu macərada Zülqərneyn iki səddən sonra bir başqa yerə getmiş və orada “söz anlamaz bir qövmə” rast gəlmişdir.

Bu söz anlamaz qövm, Zülqərneynə müraciət edib, müəyyən bir vergi qarşılığında ondan o torpaqlarda qarışıqlıq çıxaran Yəcüc və Məcüc ilə öz aralarında bir sədd etməsini [vəsiqə təşkil etməsini] istəmişdilər.

Bu hissəni yaxşı anlaya bilmək üçün bəzi sözləri təhlil edirik:

“ سدّ Sədd”: Bu söz, “aralığı qapatma, gedişi qapatma, qarışıqlığı əngəlləmə” deməkdir. Sözün “səddə, yesüddü” şəklindəki felləri “düzəltdi, barışı təmin etdi, sənədlədi, vəsiqəyə, sənədə bağladı” mənasında işlənir. [33]

Biz “sədd” sözünün bu mənalarından “vəsiqə [sənəd]” mənasını tərcih edirik.

“İki sədd [vəsiqə] arası”. Ayədə keçən bu ifadəylə iki ayrı sənədin imzalandığı iki şəhərin arasına işarə edildiyi qənaətindəyik. İmzalanan iki sənəd Mədinə Vəsiqəsi və Hüdeybiyyə Vəsiqəsi, imzalandıqları şəhərlər isə Məkkə və Mədinə şəhərləridir. Bu iki şəhərin arası isə Heybər şəhəridir.

“Söz anlamaz qövm”. Zülqərneyn, Heybərə çatdığında “iki qövmün astlarından (o iki qövmə daxil olmayan, o iki qövmdən çıxan), haradaysa heç söz anlamayan bir qövmə rast gəldi” – buyurulur. Burada Zülqərneynin qarşılaşdığı cəmiyyətin iki xüsusiyyəti verilmişdir. Birincisi, bu cəmiyyətin Məkkə və Mədinə cəmiyyətlərinə görə səviyyəsiz olması, digəri isə “haradaysa heç söz anlamayan bir cəmiyyət” olmalarıdır.

Ayənin orijinalında “ يفقهون yəfqahunə” sözü istifadə edilmişdir. Bu söz, dil bilməz mənasında deyildir. Bu söz “ الفقه fıkıh” sözünün törəmələrindəndir.

“ الفقه əl-Fıkıh” sözü “bir şeyi bilmək, onu anlamaq” deməkdir. “Fıkıh” sayğınlığı, şərəfi, üstünlüyü digər biliklərdən artıq olduğuna görə zamanla “din məlumatı, din anlayışı [hüquq məlumatı, hüquq anlayışı, mədəni qanun haqqında bilik]” mənasında işlədilməyə başlamışdır. [34] Bu halda, ayədə keçən “haradaysa heç söz anlamayan bir qövm” mənasındakı “la yəkadunə yəfqahunə qavlən” ifadəsi, bu cəmiyyətin “əlindən gəlsə, qanun-qayda tanımayacaq, haqqa-hüquqa əhəmiyyət verməyəcək bir cəmiyyət” olduğu ismarıcını verir.

Bilindiyi kimi, verdikləri sözdə durmamaq, əhdlərini, sözləşmələrini pozmaq, etdiklərini könüllü etməmək kimi davranışlar İsrailoğullarının sıxlıqla işlədikləri davranışlardır.

Bu halda, burada bəhs edilən cəmiyyət “Heybər Yəhudiləri”dir. Beləliklə, Heybərdə yaşayan Yəhudilərdən bir qismi, Mədinə sözləşməsinə riayət etməyərək, Mədinədən oraya köçmüş olan Yəhudilərdir.

Yəcüc Və Məcüc. Bu sözlərlə əlaqədar bir çox şişirdilmiş nəqllər ortaya atılmışdır. Bunların ən sadəsini nəql edirik:

Yəcuc və Məcuc haqqında etdiyi nəqldə isə bunlar vardır: Bəziləri “Yəcuc” və “Məcuc” kəlimələrinin ərəbcə əslindən gəldiyini, atəşin tutuşub alovlanması mənasında olduğunu söyləmişdir. Və ya bunlar, əcnəbi kəlimələr olub sonradan ərəb dilinə keçmişdir. Bu iki qövm Yafes b. Nuhun uşaqlarından olub, Türklərdən bir nəsildir. Yaxud Türklər onlardan bir qrup olub, Zülqərneyn səddi inşa etmədən əvvəl oradan çıxmışlar və kənarda qalmışlardır. Sonra da Türk deyə adlandırılmışlardır. 22 qəbilə olub, Adəmoğullarının onda doqquzunu əmələ gətirirlər. Onlar iki millət olub, hər millət də dörd min millətdir. Kişilərinin hər biri, nəslindən min kişinin yetişib silah işlədə biləcək hala gəldiyini görmədən ölməz. Bunlar Adəmin (əs) uşaqlarından olub, dünyanı xarab etmək üçün dolaşırlar. Onlar haqqında anladılanlara görə, bunlar üç sinifdir: Bir sinif Şamdakı çamlar kimidir. Boyları göyə doğru 120 ziradır [Bir zira təxminən 70 cm uzunluğundadır]. Digər bir sinif, genişliyi və uzunluğu bərabər olaraq 120 ziradır, bunların qarşısında nə dağ, nə də dəmir dura bilməz. Üçüncü sinif isə, bir qulağını yerə yayıb, üzərində yatar, o biri qulağıyla da sarınıb örtünür. Bunlar, qarşılaşdıqları hər cür vəhşi heyvanı, fili, donuzu, köpəyi, hətta özlərindən öləni belə yeyirlər. Önləri Şamda, arxaları Horasandadır, şərq çaylarının hamısını içərlər. Bununla bərabər bunlardan bir qarış uzunluğunda olanlar da vardır. Zülqərneyn onlardan, boyu orta boylu adamın yarısı qədər olanlar da gördü, onların əllərində pəncələr gördü. Dişləri vəhşi heyvanların dişləri kimiydi, özlərini isti və soyuqdan qoruyan cəsədlərində qıllar vardı və heyvanlar kimi çütləşirdilər. Adəm (əs) bir gecə ihtilam olmuş, mənisi torpaqla qarışmış, Allah da bu sudan Yəcuc və Məcucu yaratmışdır. Onlar Adəmoğulları ilə ata cəhətindən birləşirlər. Onlar yırtıcılara bənzəyib, heyvanları, yırtıcıları parçalayarlar, ilan, əqrəb və hər cür canlını yeyərlər. Yazda ölkələrindən çıxırlar və yaş, yaşıl olan hər şeyi yeyir, quru olanları isə özləri ilə götürürdülər. [35]

Bizim bu mövzuyla əlaqədar təhlilimiz isə belədir:

“Yəcuc” və “Məcuc” sözlərinin ərəb dilində olmadığı haqqında görüşlər ortaya atılmışdır. Hətta Qurandakı ərəb dilində olmayan kəlimələrin təsbit və açıqlaması mövzusunda edilən çalışmalarda, bu sözlərin “Harut” və “Marut” sözləri kimi əcnəbi [Yunanca] olduğu, sonradan ərəb dililəşdirildikləri nəql edilmişdir. [36]

Bu sözlərin quruluşlarına əlavə etmə-çıxarma edilərək, ərəb dilində olduğu da qəbul edilmişdir. Bu mövzuda bizim də bir xeyli cəhdimiz olmuş, ancaq bu cəhdlər də boşuna olmuşdur.

Belə ki, bu sözləri ərəb dilində qəbul edə bilmək üçün bu sözlərdən “ يأجوج Yəcuc” sözünün “atəşi alovlandırmaq, atəş səsi, acı vermək [duz acısı]” mənasındakı “ا ج ج ecc” kökündən; “ مأجوج Məcuc” sözünün də “atmaq, saçmaq” [37] mənasındakı “ م ج ج mcc” kökündən törədiyi düşünülə bilir. Belə ki, bu kökdən hər nə qədər “ يأجج Yəcucu” və ya “ يؤجج yü’cicü”, يمجج yəmcicu” qəlibində geniş zaman feli əmələ gətirilə bilinsə də, heç bir zaman “Yəcuc” və ya “Yacuc”; “Məcuc” və ya “Macuc” qəlibində isim əmələ gətirilməsi mümkün deyildir. Bu halda, isim olan bu sözlərin ərəb dilinə başqa dillərdən gəldiyini qəbul etmək məcburiyyəti yaranır. Bütün dillərdə bu tərz qurmalar vardır. Buna “Hərcü Mərc”, “Harut Marut”, “hərrü mərrü” kimi sözləri nümunə verə bilirik.

Yəcuc və Məcuc sözləri, bizim qənaətimizə görə də, ümumi qəbula uyğun olaraq, ərəb dili köklü deyildir. “Teogog” və “Demogog” sözlərinin qısaldılmışları olan “Gog” və “Magog” sözlərinin ərəb dililəşmiş hallarıdır.

Bu sözlərlə əlaqədar Əhl-i Kitabın [Yəhudi və Xristiyanların] müqəddəs kitablarında mətnlər vardır:

“Min il dolunca, şeytan zindanından çözüləcəkdir və yerin dörd guşəsində olan millətləri, Gog və Magogu, azdırmaq və onları döyüş üçün bir araya toplamaq üçün çıxacaqdır. Onların sayı dənizin qumu kimidir”. [38]

“Yafəsin oğulları: Gomer, Məcuc, Maday, Yavan, Tubal, Meşek, Tiras…” [39] Rəbb uzaqdan, dünyanın o biri ucundan olan, dilini anlamayacağın bir milləti qartal uçan kimi sənin üzərinə gətirəcək; qocalmış olana etibar etməyən və uşaqlara acımayan, sərt üzlü bir millət… Və o səni həlak edincəyə qədər, heyvanlarının səmərəsini və torpağının səmərəsini yeməyə və səni bitirincəyə qədər sənə buğda, yeni şərab və yağ, heyvanlarının balalarını və qoyunlarının balalarını buraxmayacaqdır. Və bütün məmləkətində güvənmiş olduğun yüksək və dayanıqlı divarların yıxılana qədər səni bütün şəhərlərində mühasirə edəcəklər və Allahın Rəbbin sənə verdiyi məmləkətində, səni bütün şəhərlərində mühasirə edəcəklər. [40]

“Adəmoğlu, Magog diyarından olan Roşun, Meşekin və Tubalın bəyi Goga yönəl və ona qarşı peyğəmbərlik et və de: Yehova belə deyir: “Roşun, Meşekin və Tubalın bəyi Gog, budur, mən sənə qarşıyam”. [41]

“Buna görə də, Adəmoğlu peyğəmbərlik et və Goga de: “Rəbb Yahova belə deyir: “Qövmüm İsrail əmniyyətdə oturunca, sən o gün öyrənməyəcəksən. Və sən və səninlə bərabər bir çox qövmlər, hamısı atlara minmiş, böyük bir cümhur və qüvvətli bir ordu olaraq, şimalın sonlarından, öz yerindən gələcəksən və diyarı örtmək üçün bir bulud kimi qövmüm İsrailə qarşı çıxacaqsan, son günlərdə vaqi olacaq ki, millətlərin gözü önündə səndə təqdis olunacağım zaman, ey Gog, onlar məni tanısınlar deyə, səni öz diyarıma qarşı gətirəcəyəm”. [42]

“Və Gog İsrail diyarına qarşı gəldiyi zaman, Rəbb Yahovanın sözü, o gündə vaqi olacaq ki, atəş püskürəcəyəm. Və sən Adəmoğlu, Goga qarşı peyğəmbərlik et və de: “Rəbb Yehova belə deyir: “Roşun, Meşekin və Tubalın bəyi Gog, budur, mən sənə qarşıyam və səni geri çevirəcəyəm və səni irəli götürəcəyəm və şimalın sonlarından səni çıxaracağam və səni İsrail dağları üzərinə gətirəcəyəm və sol əlindən yayını və sağ əlindən oxlarını vurub salacağam. Sən, bütün ordularınla və yanında olan qövmlərlə İsrail dağları üzərində düşəcəksən. Yesinlər deyə hər növ yırtıcı quşa və kırın canavarına səni verəcəyəm. Açıq kırda düşəcəksən, çünki mən söylədim, Rəbb Yehovanın sözü. Və Magog üzərinə və adalarda əmniyətdə oturanlar üzərinə atəş göndərəcəyəm və biləcəklər ki, mən Rəbbəm” . [43]

“Və o gün vaqi olacaq ki, İsraildə, dənizin şərqində keçicilər dərəsində [Abarim dərəsində] Goga qəbir yeri verəcəyəm və oradan keçənləri o durduracaq və orada Gogu və bütün cumhurunu göməcəklər və oraya Hamon-Gog [Gog cumhuru] dərəsi deyiləcək. Və məmləkəti təmizləsinlər deyə İsrail evləri yeddi ay onları gömməkdə davam edəcəklər. Və onları məmləkətin bütün qövmü göməcək, və onlara izzət gördüyüm gündə nam olacaq, Rab Yehovanın sözü. Və davam etmək üçün məmləkət içindən keçəcək adamlar və o keçənlərlə bərabər məmləkəti təmizləmək üçün yerin üzərində qalanları göməcək adamlar ayıracaqlar. Onlar yeddi ayın sonunu da araşdıracaqlar. Və məmləkət içindən keçəcək olanlar keçəcəklər və biri insan sümüyü görüncə göməcək olanlar onu Hamon-gog dərəsinə gömüncəyə qədər yanına bir nişan qoyacaq. Və Hamona da bir şəhərin adı olacaq. Məmləkəti təmizləyəcəklər” . [44]

“Və min il tamam olunca, şeytan zindanından çözüləcəkdir və yerin dörd guşəsində olan millətləri, Yəcuc və Məcucu, azdırmaq və onları cəng üçün bir araya toplamaq üçün çıxacaqdır. Onların sayı dənizin qumu kimidir. Və yerin genişliyi üzərinə çıxdılar və Müqəddəslərin ordusunu və sevgili şəhəri əhatə etdilər və göydən atəş enib, onları yedi” . [45]

“Budur, ey İsrail evi, uzaqdan evinizə bir millət gətirəcəyəm, Rəbb deyir. O çətin bir millət, qədim bir millətdir, bir millət ki, sən onun dilini bilməz və nə dediklərini anlamazsan. Onların ox qılıfı açıq bir qəbirdir, hamısı igidlərdir. Oğullarının və qızlarının yeməkləri harman məhsulunu və çörəyini onlar yeyəcəklər, asmalarını və əncir ağaclarını yeyəcəklər, güvənməkdə olduğun divarlı şəhərlərini qılıncla vurub, dağıdacaqlar. Lakin o günlərdə belə sizi bütün-bütün bitirməyəcəyəm, Rəbb deyir. [46]

Bu mənaları Yəcuc və Məcucun ikinci dəfə yer aldığı Ənbiya surəsindəki paraqrafda tədqiq edək:

⁹²Şübhəsiz ki, bu bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda, Mənə qulluq edin.
⁹³Halbuki, ortaq qoşanlar işlərini aralarında parça-parça etdilər. Hamısı yalnız və yalnız Bizə dönənlərdir.
⁹⁴Belə isə, kim inanmış olaraq, düzəltmək yönündə işlər edərsə, onun əməyinə qarşılıq ədalətsizlik edilməyəcəkdir. Biz həm də heç şübhəsiz, onu yazanlarıq.
⁹⁵Və dəyişikliyə/dağıntıya uğratdığımız bir şəhər üzərinə qanun qoyulmuşdur: “Şübhəsiz, bunlar dönməyəcəklər!”
⁹⁶Hətta hücumçu əsgərlər və komandiri hücuma keçdiyi zaman onlar yüksək təpədən axıb çıxarlar.
⁹⁷Və gerçək vəd yaxınlaşdığı zaman kafirlərin gözləri dönür: “Vay bizim halımıza! Qətiliklə biz bundan biliksizlik/laqeydlik içindəydik. Əslində biz səhv/öz zərərlərinə iş edən insanlar idik”. (Ənbiya/92-97)

İstər Kitab-i Müqəddəs və əldəki İncillərdəki, istərsə də Quranda anladılanlara görə Yəcuc və Məcucun ortaq xüsusiyyəti işğalçılıq, istilaçılıqdır.

Beləliklə, bu iki sözün ifadə etdiyi güc bir ordunun gücüdür. Bu halda “Yəcuc” ordu komandiri, “Məcuc” da onun əsgərləri mənasındadır.

Diqqət çəkən bir digər nöqtə də, bu sözlərin “yandırıb yıxma, atıb saçma” sözlərini ifadə edən kəlimələrlə ərəb dilliləşmiş olmalarıdır.

Yəcuc və Məcucu müəyyən bir tarixə və coğrafyaya sıxışdırmaq yanlışdır. Hər dövrdə və hər bölgədə Yəcuc Məcuc ola bilir. Keçmiş dövrdə Böyük İskəndər və ordusu Yəcuc Məcuc idi. Anadolunu istila/fəth edən Alpaslan və ordusu da Anadolu xalqı üçün Yəcuc və Məcuc idi. Bizansı istila/fəth edən Fateh və ordusu Bizans üçün, bu gün İrakı işgal/istila edən Amerika və müttəfiqləri də İslam dünyası üçün Yəcuc və Məcucdur. Əfqanıstanı, Çeçenistanı, Fələstini, Vyetnamı, Misiri, Liviyanı, Fası, Tunisi istila edənlər də elə Yəcuc və Məcucdur.

Bütün bu açıqlamalardan varacağımız nəticə budur: Heybəri istila edən komandir [Muhəmməd] və əsgərləri [Səhabə] də Heybərlilər üçün Yəcuc və Məcucdur.

94-cü ayədə, sözlərin həqiqi mənalarına görə, “söz anlamaz, qanun qayda dinləməz cəmiyyət”in sanki üçüncü şəxslərdən bəhs edər kimi Zülqərneynə “Ey Zülqərneyn! Şübhəsiz Yəcuc və Məcuc bu torpaqlarda pozğunçulardır” şəklində xitab etdikləri görünür. Üzərində yetərincə təfəkkür edilmədiyi üçün, ayədə nəql edilən bu söhbət yanlış dəyərləndirilir. Halbuki bəhs edilən “söz anlamaz, qanun-qayda dinləməz cəmiyyət” Zülqərneynə birbaşa: “Sən və ordun, bu torpaqlarda pozğunçularsınız” – deməyib, incə və diplomatik bir üslubla: “Ey Zülqərneyn! Şübhəsiz, Yəcuc və Məcuc bu torpaqlarda pozğunçulardır” – şəklində kinayəli bir dillə səslənirlər.

“Kinayə sənəti” Quranda və ərəb ədəbiyyatında tez-tez müraciət edilən bir yoldur. Xatırlanacağı kimi, Ələq surəsində “Salaat etdiyin [təlim öyrətdiyin, sosial dəstək təmin etdiyin] zaman səni əngəlləyən adamı gördünmü?” yerinə, “Salaat etdiyi [təlim öyrətdiyi, sosial dəstək təmin etdiyi] zaman bir qulu əngəlləyən adamı gördünmü? (Ələq/9, 10)” deyilmişdir. Yenə eyni şəkildə, Əbəsə surəsində də “Üzünü turşutdun və üz çevirdin; sənə o kor gəldi deyə” yerinə, “Üzünü turşutdu və üz çevirdi; özünə o kor gəldi deyə… (Əbəsə/1, 2)” deyilmişdir. Hər iki ayədə də müxatibə birbaşa deyil, kinayəli bir anlatma ilə, üçüncü şəxs olaraq xitab edilmişdir.

Torpaqlarda Pozğunçuluq. Ayədə, qanun-qayda tanımaz cəmiyyətin [Heybərli Yəhudilərin] Zülqərneynə: “Ey Zülqərneyn! Şübhəsiz, Yəcuc və Məcuc bu torpaqlarda pozğunçulardır. Onun üçün, bizimlə onlar arasında bir sədd qılmağın üçün [şərtiylə] sənə bir vergi versək olarmu?” – deyə təklif etdikləri nəql edilir.

Ayənin orijinalındakı “ الآرض əl Ərd” sözünün başındakı “ ال əl” bağlayıcısı “əhd” mənasına alındığı zaman, məna da “yer üzündə” deyil, “bu yerdə, bu torpaqlarda” şəklində olur. Söz bu mənasıyla ələ alındığında isə, Heybərlilərin Zülqərneynə [Rəsulullaha]: “İstilaçılar [sən və əsgərlərin] əkinçilikdən anlamazsınız, bu torpaqları əkib-biçməyi bilməzsiniz, bu torpaqlara heyf edərsiniz, tarlaları pozub dağıdarsınız. Ona görə də, bu torpaqları əlimizdən almayın. Bu torpaqları yenə biz əkək, tikək. Qarşılığında da sizə vergi verək” – deyə təklif etdikləri anlaşılır.

⁹⁶Sonunda hədəf bərabərləşdiyi zaman: “Hazırlayın sözləşməni!” – dedi. Sonunda sözləşmə hazırlanınca: “Gətirin mən də imzalayım” – dedi.

Bu ayələrdə, Zülqərneynin vergi qarşılığında sədd etməsini təklif edən söz anlamaz qövmə verdiyi cavab və etdiyi işlərdən bəhs edilmişdir. Zülqərneyn [Rəsulullah], verdiyi bu cavabda, Allahın özünə lütf etdiyi zəfərin oradan alınacaq qənimətdən daha dəyərli və yararlı olduğunu dilə gətirmiş, sonra da: “gəlin, çox sağlam bir anlaşma edək” – demişdir. “Çox sağlam bir sədd” mənası verdiyimiz “rədm” sözü, “sədd” sözündən daha geniş və hərtərəfli bir məna ifadə edir. [47]

Haqq-hüquq bilməz qövm Zülqərneynə: “Bizə bir sədd düzəlt” – dedikdə, Zülqərneyn onlara çox daha sağlam bir sədd [rədm] etməkdən bəhs edir. Buradan anlaşılan odur ki, Heybərlilərlə ediləcək sözləşmə, Mədinəlilərlə edilən sözləşmədən də, Məkkəlilərlə Hudeybiyyədə edilən sözləşmədən də daha sağlam olacaqdır. Əslində elə də olmuşdur.

زبر الحديد Zübər Əl-Hadid. “الزّبر Zübər” sözü “parça, kütlə” mənasında istifadə edildiyi kimi, “kitab, kiçik kitab, broşyura, yazılı qeydlər” mənasında da işlədilir. Davud peyğəmbərə verilən kitabın adı olan Zəbur da bu sözlə eyni kökdən gəlir. [48]

“الحديد Hədid” sözü “dəmir” mənasında olduğu kimi, “kəskin zəka, kəskin görüş, göz kəskinliyi” mənasında da işlədilir. Sözlə əlaqədar olaraq daha əvvəl Səba/10, 11-in təhlilində açıqlama edildiyindən, detalın oradan [49] oxunmasını məsləhət görürük.

Hədid sözü, Qaf/22-də “Qətiliklə sən bundan qəflət içində idin. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün kəskindir” şəklində “kəskin görüş, iti zəka” mənasında istifadə edilmişdi. Söz bəhs etdiyimiz ayədə də yenə “kəskin görüş, iti zəka” mənasındadır.

“Zübərəl-Hədid” tamamlığını, bu məna istiqamətində dəyərləndirdiyimizdə, cümlənin mənası da “kəskin zəkanızın qeydlərini mənə gətirin” – demək olur. Digər bir ifadəylə “iti zəkanızla hazırladığınız təklif mətnlərini mənə gətirin” – deməkdir. Beləliklə, ediləcək anlaşma üçün Zülqərneyn ilk təklifi onlardan gözləyir.

Ayədəki “Nəhayət iki təpə/hədəf eyniləşdiyi zaman” ifadəsi isə “hər iki tərəfin qəbul edəcəyi şərtlər ortaya çıxınca” deməkdir. Bu gerçəkləşincə onlara “üfürün” deyilmişdir. “Üfürün” ifadəsi, “siz hazırlayınca, biz də imzalayaq, anlaşma sap-sağlam olsun” deməkdir. Belə ki, sözlərin hərfi mənalarına görə, dəmiri atəş halına gətirib, üzərinə su boşaltmaq, dəmirə, polada su verməkdir. Dəmirə, polada su vermək, onu daha sağlam, əyilməz, bükülməz, pozülmaz qılmaqdır.

Zülqərneyn “Nəhayət onu bir atəş halına gətirincə”, yəni hər iki tərəfin şərtləri ortaya qoyulub, anlaşma təmin edilincə, “gətirin mənə, üzərinə su boşaldım” demişdir. Burada da yenə çox mənalı sözlərlə sənətsal bir anlatma icra edilir. Buna görə də, ifadələrin məcazi mənalarına diqqət edilməlidir. Klassik qəbullardakı kimi, iki dağ arasına dəmir kötükləri yığdırıb, sonra üzərinə ərimiş mis tökmək, ağlın alacağı şey deyildir. Xalqın o qədər dəmiri və onu əridəcək körüyü olsaydı, Zülqərneyndən yardım da istəməzdilər. Həmçinin iki dağ arasına yığılmış minlərlə ton dəmirin körüklə isidilib əridilməsi də imkansız bir şeydir.

Ayədə ümumi halda “ərimiş mis” mənası verilən “قطر qtr” sözü bu mənanı ifadə etməklə birlikdə, əsas mənası “su”, yağış” və “göz yaşı” kimi mayelərdir. [50] Biz burada su mənasını tərcih etmiş oluruq.

⁹⁷Artıq söz anlamaz o qövmün sağlam şəkildə edilən sözləşməni aşmağa gücləri yetmədi, onu dəlməyə də gücləri yetmədi.

Bu ayələrdə sözləşmənin xeyirlə, rəhmətlə nəticələndiyi və bu sözləşmənin pozulmadığı açıqlanmışdır.

Bu ayələr endiyi zaman bunların heç birisi olmamışdı. Beləliklə, Rəsulullahın bu hadisələri yaşayıncaya qədər Quranda bəhs edilən Zülqərneynin bilavasitə özü olduğunu anlayıb, anlamadığını bilmirik.

Son olaraq bunu da ifadə edək: Rəsulullahın “Zülqərneyn [İki Çağ Sahibi]” olması, peyğəmbərlikdəki həyatının iki mərhələli olduğuna görədir. Müsəlmanlar daha sonrakı illərdə Hicrəti təqvimlərinin başlangıc ili olaraq qəbul etdilər. Beləliklə, hadisələr “h.ə. [hicrətdən əvvəl]” və “h.s. [hicrətdən sonra]” deyə ayırd edilərək, tarixə girdi. Eynilə “m.ə. [Miladdan əvvəl] və “m.s. [Miladdan sonra]” ifadələrindəki “Milad” kimi, “Hicrət” hadisəsi də tarixi xronologiyada iki ayrı çağa işarə edən bir başlanğıc nöqtəsi olaraq qəbul edildi.

Heybərlilərlə Edilən Sözləşmə. Mövzumuzla əlaqəsi baxımından Heybərlilərlə edilən sözləşmənin xüsusilə bilinməli olduğuna inanırıq. Heybər Yəhudilərinin əllərindəki torpaqları icarəçi olaraq işlətmələrinin məsləhət görüldüyü bu andlaşmanın şərtləri belə idi:

Heybər Yəhudiləri, xüsusən Vatih və Sülalim Yəhudiləri özlərinə Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam tərəfindən verilən əmniyyət və söz üzərinə, bütün mallarını, mülklərini buraxaraq Heybərdən çıxıb gedəcəkdilər. Peyğəmbərimiz Əleyhissəlamın onları Heybərdən sürgün edib, çıxarmaq istədiyi sırada, Yəhudilər: “Bizim Heybərdə qalmağımıza imkan ver ki, bu Heybər toprağında olaq, onları inkişaf etdirək, görüb müşahidə edək. Ey Muhəmməd! Biz mal-mülk sahibləriyik. Biz mülk baxımını, işlətməsini sizdən daha yaxşı bilir və bacarırıq. Sən bu mülkləri bizə işlətdir!” – dedilər. Beləliklə, Heybər mülkləri üzərində icarəçi olaraq çalışmaq istədiklərini qeyd etdilər.

Həqiqətən də nə Peyğəmbərimiz Əleyhissəlamın, nə də əshabının Heybər mülklərinə baxa biləcək işçiləri olmadığı kimi, oranı bilavasitə görüb, müşahidə etməyə də vaxtları yox idi.

Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam:

“İstəyirsiniz, bu malları işləmək üçün sizə verək, məhsul və meyvələr aramızda bölüşülsün! Sizi bu mallar üzərində Allahın durdurduğu müddətcə durduraq!” – buyurdu.

Heybər Yəhudiləri qəbul etdilər. Bundan sonra Peyğəmbərimiz (əs): “Sizi çıxarmaq istədiyimiz zaman, çıxarmağımız şərtiylə!” – deyərək və məhsulu yarı-yarıya bölüşmək üçün, onlarla anlaşma etdi. Heybər ərazisini beləcə onlara işlətdi.

Buna görə, Yəhudilər çalışacaqlar, əkəcəklər, tikəcəklər, əldə ediləcək əkin və xurma məhsullarının yarısını xidmətlərinin qarşılığı olaraq alacaqdılar.

Abdurrəzzakın İmam Zühridən rəvayətinə görə:

Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam Heybər Yəhudilərini, Heybərdən çıxıb gedəcəkləri sırada yanına çağırdı. Məhsulunu yarı-yarıya bölüşmək üçün Heybər xurmalıq və əkinliklərini onlara təslim etdi və onlara: “Allah sizi durdurduqca, bu iş üzərində duracaqsınız” – buyurdu.

Heybərdə nə Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam, nə də əshabı hesabına Yəhudilərdən başqa işçi çalışdırılmamışdır.

Kətibədə yetişmiş 400.000 xurma ağacı vardı. Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam, məhsul zamanında Abdullah b. Revahayı, sonra da Cebbar b. Sahrı Heybərə göndərir, məhsul və meyvələri ədalət və haqqaniyyət üzrə təhminlətdirib, yarı-yarıya bölüşdürürdü.

Abdullah b. Rəvaha, məhsulu təhminləyib ikiyə böldükdən sonra, istədikləri bölgünü almaqda Yəhudiləri sərbəst buraxır, yaxud onlara: “Siz təhminləyib bölün, birisini almaqda məni sərbəst buraxın” – deyirdi.

Buna baxmayaraq, Yəhudilərin Abdullah b. Revahaya: “Bizə haqsızlıq etdin!” – deyəcək qədər irəli getdikləri olur, Abdullah b. Revaha: “İstərsinizsə, bizə düşən sizin olsun! Sizə düşən də bizim olsun!” – deyərək, yetkinlik göstərirdi.

Yəhudilər qadınlarının zinət əşyalarını toplayıb, Abdullah b. Revahaya: “Bunlar sənin olsun da, bizə bölüşdürməkdə yaxşılıq et! Göz yum!” – dedilər.

Abdullah b. Revaha: “Ey Yəhudi camaati! Vallahi, siz mənim fikrimcə, Allahın yaratdıqlarının ən sevimsizi və iyrəncisinizdir! Sizin mənə təklif etdiyiniz ödəniş, bir rüşvətdir. Rüşvət isə haramdır! Biz onu ağzımıza qoymarıq, yemərik!” – dedi.

Yəhudilər: “Göylər və yer durduqca, haqq və gerçək olan da budur!” – deyərək, rüşvətin özlərincə də haram olduğunu etiraf etdilər.

Abdullah b. Revaha, məhsulu 40.000 vesk olaraq təhminləmiş, hər iki tərəfə iyirmi min vesk düşmüşdü.

Heybər Yəhudiləri Abdullah b. Süheyli öldürüncəyə qədər, Müsəlmanlardan heç bir sərt müamilə görmədilər. Peyğəmbərimiz Əleyhissəlamın vəfatından sonra, Hz. Əbu Bəkir də Heybər Yəhudiləri haqqında eyni şəkildə hərəkət etdi. Hz. Əbu Bəkirin vəfatından sonra Hz. Ömər də Heybər Yəhudiləri haqqında onlar işi cığırından çıxarana qədər belə hərəkət etdi. Hz. Ömərin dövründə Müsəlmanların əlində işçilər çoxalmış, toprağı işləmək asanlaşmış, Yəhudilərə çox da ehtiyac qalmamışdı.

Kətibənin illik xurma məhsulu təxminən 8.000 vesk idi. Bunun yarısı olan 4.000 vesk xurma icarəçi olan Yəhudilərə buraxılırdı.

Kətibədə əkilən arpanın illik hasılatı 3.000 sa idi. Bunun yarısı olan 1.500 sa arpanı Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam alır, 1.500 saını da Yəhudilərə buraxırdı.

1.000 sa tutan xurma çəyirdəyinin də yarısı Peyğəmbərimiz Əleyhissəlama aid idi.

Peyğəmbərimiz Əleyhissəlam, bütün bu arpa və xurma məhsullarıyla xurma çəyirdəyindən Müsəlmanlara verirdi. [51]

^100,101Və Biz cəhənnəmi o gün, Məni xatırladan əlamətlərimdən/nümunələrimdən gözləri bir örtük içində olan və vəhyə qulaq asmağa gücləri olmayan kafirlər üçün genişlətdikcə genişlətdik.

Zülqərneyn tanıdıldıqdan sonra, bu ayə qrupunda Rəbbimiz insanları xəbərdar etmək üçün mövzunu yenə Qiyamətə gətirmişdir. Bölmədə bəhs edilən insanlar surənin giriş qismində bəhs edilən müşriklərdir.

Qiyamət günündə müşriklər mütləq bir xəyal qırıqlığına uğrayacaqlar. Elə ki, inanmadıqları, olmaz dedikləri Qiyamət ilə artıq üz-üzə qalmışlar. İstər-istəməz məhşərdə toplanmışlar, hesablarının görülməsini gözləyirlər. Qarşılarında bütün inancsızları içinə alacaq qədər genişlədilmiş bir cəhənnəm vardır.

^6–8O halda onlardan uzaq dur. O gündə Çağırıcının, bilinməyən/unudulan bir şeyə çağırdığı o gündə maraq dolu gözlərlə, o dəvətçinin yanına sürətlə qaçaraq qəbirlərindən çıxarlar. Sanki onlar darmadağın olmuş çəyirtkələr kimidirlər. O, kafirlər: “Bu, çətin bir gündür” – deyərlər. (Qəmər/6-8)
⁹⁹Biz sənə keçmişdə olan şeylərin mühüm xəbərlərindən bir qismini beləcə anladırıq. Şübhə yox ki, sənə qatımızdan bir öyüd/xatırlatma [Quran] verdik. ^101–102Kim Bizim verdiyimiz öyüddən [Kitabdan/Qurandan] üz çevirirsə, şübhəsiz ki, o qiyamət günü/Sura üfləndiyi gün, əbədi olaraq içində qalacaqları bir yüklə yüklənəcəkdir. Və qiyamət günü onlar üçün bu nə pis bir yükdür! Biz günahkarları o gün, gözləri göyərmiş olaraq toplayacağıq. ¹⁰³Aralarında pıçıldaşacaqlar: “Siz dünyada, sadəcə, on gün qaldınız”. ¹⁰⁴Biz aralarında nə danışacaqlarını daha yaxşı bilirik. Yolca ən üstün olan: “Siz ancaq bir gün qaldınız” – deyəcəkdir. (Ta Ha/99-104)
¹⁸O gün Sura üflənər… Siz də dərhal, dəstələr halında gələrsiniz. (Nəbə/18)

¹⁰²Yaxşı, o kafirlər mənim yaratdıqlarımdan bəzi köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul edəcəklərinimi sandılar? Şübhəsiz, Biz cəhənnəmi kafirlərə bir qonaqlıq ziyafəti (!) olaraq hazırladıq.

Bu ayədə də yenə küfrə batmış olanlara bir göndərmə edilib, təhdid və alçaltma üslubuyla onlara: “Yaxşı, o kafirlər mənim yaratdıqlarımdan bəzi köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul edəcəklərinimi sandılar?” – deyilmişdir. Təbii ki, onları içində olduqları haldan qurtaracaq kimsə tapılmaz.

Və onlar özləri üçün bir izzət [güc, şan, şərəf] olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.

⁸¹Və onlar özləri üçün bir güc, şan-şərəf olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.
⁸²Tam yəqinliklə bilin ki, onların düşündüyü kimi deyil! O qəbul etdikləri tanrılar, onların qulluqlarını qəbul etməyəcəklər və əleyhlərinə dönüb qarşı çıxacaqlar. (Məryəm/81, 82)

¹⁰³De ki: “Əməllər baxımından ən çox zərərə uğrayanları xəbər verimmi? ¹⁰⁴Onlar qondarma olaraq, gözəllik etdiklərini sanarkən, dünyadakı çalışmaları da boşa getmiş olan insanlardır”.

¹⁰⁵Bax budur, onlar Rəbbinin ayələrini və Ona çatmağı bilə-bilə rədd etmiş/inanmamış insanlardır və buna görə də, etdikləri əməlləri boşa getdi. Artıq Qiyamət günü onlar üçün heç bir ölçü tutdurmarıq/heç bir dəyər vermərik.

¹⁰⁶Bax budur, kafirliklərinə/Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etdiklərinə, mənim ayələrimi və elçilərimi lağa qoyduqlarına görə, onların yeri və cəzaları cəhənnəmdir.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz “ən çox zərərə uğrayanlar”ı elçisi vasitəsiylə açıqlayır. Buna görə ən çox zərərə uğrayanlar, dünyada gözəl şeylər edib, törətdiklərini sanırkən, çalışmaları boşa getmiş olan insanlardır. Belə ki, onlar yanlışın ən böyüyünü etmiş, Allahın ayələrini və axirəti inkar etmişdilər. Buna görə də bütün əməkləri boşa getmiş, etdiklərinın tərəziyə qoyulmasından belə bəhs edilə bilməz. İnkar etdikləri və elçini lağa qoyduqlarına görə, gedəcəkləri yer də sadəcə cəhənnəmdir.

Bir çox ayədə qeyd edildiyi kimi, burada da əməllərin bir qiymət ifadə etməsi iman şərtinə bağlanmışdır. İman olmadan əməllər dəyərləndirilməyəcəkdir.

¹⁵Hər kim fani dünya həyatını və bəzəyini istəyərsə, etdiklərinin qarşılığını, ona heç əskiltmədən, burada bütünlüklə verərik. Onlar orada heç bir zərərə uğradılmazlar.
¹⁶Bax budur, onlar, özləri üçün, axirətdə atəşdən başqa bir şey olmayanlardır. Etdikləri də orada boşa getmişdir. Etdikləri şeylər də yox olub, getməyə məhkumdur.(Hud/15, 16)
⁹¹Şübhəsiz ki, küfr etmiş və bu vəziyyətdə olduqları halda da ölənlərin heç birindən, yer üzü dolusu qızıl, onu fidyə/qurtarmaq üçün əvəz versələr belə, qətiyyən qəbul edilməyəcəkdir. Bax budur, onlar dayanılmaz əzab özləri üçün olanlardır. Onlar üçün köməkçilərdən də yoxdur. (Al-i İmran/91)
¹⁸Kafirlərin/Rəbbini bilə-bilə rədd edənlərin/inanmayanların vəziyyəti… Onların etdikləri tamamilə, fırtınalı bir gündə küləyin şiddətlə sovurduğu bir kül kimidir. Qazandıqlarından heç bir şeyi əldə saxlaya bilməzlər. Bax budur, bu, uzaq azğınlığın məhz özüdür. (İbrahim/18)
²³Və Biz, Bizə qovuşmağı ummayanların etdikləri hər əməlin qarşısını aldıq və onu dağılmış toz zərrələri halına gətirdik. (Furqan/23)
^39,40Və kafirlər… Onların əməlləri kimsəsiz çöllərdəki sərab/ilğım kimidir ki, susayan onu su zənn edər, ona çatdığında isə orada hər hansı bir şey tapmaz. Yanında Allahı tapmışdır. Sonra da Allah onun hesabını tamamilə ödəmişdir. Allah, hesabı çox tez görür. Yaxud çox dərin, əngin bir dənizdəki, yoğun qaranlıqlar kimidir – onu dalga üstünə dalga kimi örtməkdə – üstündə də bulud vardır. Bir-biri üstünə qaranlıqlar… Kimə əlini çıxarıb uzatsa, hardaysa onu belə görə bilməz. Və Allah kimə nur verməmişsə, artıq o insan üçün nurdan hər hansı bir şey yoxdur. (Nur/39, 40)

^107,108Şübhəsiz, iman etmiş və düzəltmək yönündə işlər etmiş bu kimsələr… Onlara içlərində həmişəlik qalmaq üçün Firdevs bağçaları ikram olunmuşdur. Onlar oradan heç ayrılmaq istəməzlər.

Bu ayələrdə isə inanan və salihatı işləyənlərin vəziyyəti ortaya qoyulmuşdur. Onlar Firdevs bağçalarına yerləşdiriləcək, orada daimi qalacaqlar və oradan heç çıxmaq istəməyəcəklərdir.

Firdevs Bağçaları. Ayədə yer alan “Firdevs”, ümumi qənaətə görə sonradan ərəb dilinə daxil olmuş bir sözdür. Rumca “bağça” deməkdir. Firdevs sözünün cəmi olan “Fəradis” Suriyada [Şamda] bir yerin adıdır. [52]

“Firdevs bağçaları” ifadəsiylə möminlər cənnəti qazandıracaq işlər etməyə təhrik edilir. Klassik qaynaqlardakı nəqllərə görə, Katade Firdevsin cənnətin mərkəzi və ən üstün yeri olduğunu irəli sürərkən, Kab da: “Cənnətlər içində Firdevsdən daha üstün və ucası yoxdur” – deyir.

Ayədən, möminlərin axirətdə Firdevs bağçaları ilə ödülləndiriləcəyi anlaşıldığı kimi, bu ayənin endiyi dövrdə hələ Bizans torpağı olan Suriyadakı Firdevs bağçalarının bir gün inananların olacağı müjdəsi də anlaşıla bilir.

¹⁰⁹De ki: “Rəbbimin sözləri üçün dəniz mürəkkəb olsa, Rəbbimin sözləri bitmədən öncə, dəniz tükənərdi, hətta bir o qədərini daha gətirsək belə”.

Rəbbimiz bu ayədə qüdrətinin sonsuzluğuna işarə edərkən, eyni zamanda qullarına olan rəhmətinin də sonsuzluğunu açıqlayır. Qullarına o qədər müşfiq və mərhəmətlidir ki, onlar üçün daima peyğəmbər göndərmiş, vəhy endirmişdir.

Bu ayənin bir bənzərini daha əvvəl Loğman surəsində görmüşdük:

²⁷Və əgər, şübhəsiz, yer üzündə olan bütün ağaclar qələm olsa, dəniz də ardınca, yeddi dəniz qatılaraq, onun mürəkkəbi olsa, Allahın sözləri tükənməzdi. Şübhə yox ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan, tam əmin olun ki, qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan, sağlam edəndir. (Loğman/27)
⁹⁶Sizin yanınızdakı tükənir, Allahın qatındakı isə qalıcıdır. Və Biz qətiliklə səbr edənlərə mükafatlarını, etdiklərinin daha gözəli olaraq qarşılığını verəcəyik. (Nəhl/96)

¹¹⁰De ki: “Mən ancaq sizin kimi bir bəşərəm. Mənə ilahınızın ancaq bir tanrı olduğu vəhy olunur. Onun üçün hər kim Rəbbinə qovuşmağı umursa, saleh əməli işləsin və Rəbbinə qulluqda heç kimsəni ortaq etməsin”.

Bu ayədə Rəbbimiz ismarıcını elçisinin diliylə verir. Bu ismarıca görə, elçinin özü də bir bəşərdir. Belə ki, elçiliklə vəzifələndirilərək, ona tək bir tanrının olduğu vəhy edilmişdir. Seçim insanların özünə aiddir. Kim öldükdən sonra Allaha qovuşmağa inanırsa, saleh əməl işləməlidir. Allaha qulluqda kimsə bir tək olan Rəbbinə başqa varlıqları ortaq qoşmamalıdır.

Allaha necə və nə üçün ortaq qoşulduğuna və belələrinin necə bir aqibətlə qarşılaşacağına dair bir neçə ayə xatırlayaq:

^104–106De ki: “Ey insanlar! Əgər mənim dinimin nə olduğunu qəti və tam olaraq bilmirdinizsə, yaxşı bilin ki, Allahın yaratdığı sərvətlərdən sizin sitayiş etdiklərinizə, mən sitayiş etmərəm. Və lakin sizin canınızı alacaq olana – Allaha sitayiş edərəm. Və mən möminlərdən olmağımla və: “Bütün mənliyini ortaq qoşmaqdan, Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilə-bilə rədd etməkdən haqqa dönən biri olaraq, dinə döndər və qətiyyən ortaq qoşanlardan olma! Və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sənə fayda verə bilməyən, zərəri də toxuna bilməyən şeylərə yalvarma! Buna baxmayaraq, əgər edərsənsə, o zaman heç şübhəsiz, sən şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarsan” – deyə əmr olundum”. (Yunus/104-106)
^65,66Və and olsun ki, sənə və səndən öncəkilərə belə vəhy edildi: “And olsun ki, əgər ortaq qoşarsansa, əməlin qətiliklə boşa gedəcək və qətiliklə itirənlərdən olacaqsan. Ona görə də, tam əksinə, yalnız Allaha qulluq et və sahib olduğu nemətlərin qarşılığını ödəyənlərdən ol”. (Zümər/65, 66)
³Diqqətli olun, xalis din sadəcə, Allaha aiddir. Onun yaratdıqlarından bəzi köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul edənlər dedilər: “Allahın yaratdıqlarından qəbul etdiyimiz köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar, bizi Allaha daha artıq yaxınlaşdırsın deyə, biz onlara sitayiş edirik”. Şübhəsiz ki, onların ayrılığa/anlaşmazlığa düşdükləri şeylərdə, onların arasında Allah hökm verəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah yalançı və çox nankorun məhz özü olan insanlara bələdçilik etməz. (Zümər/3)
^30,31Bax budur, belə! Və kim Allahın toxunulmaz qıldıqlarına hörmət göstərərsə, artıq bu, özü üçün Rəbbinin qatında xeyirdir. Sizə bildiriləndən başqa heyvanlar sizə halal qılınmışdır. O halda Allaha yönələnlər olaraq, Ona ortaq qəbul edənlər olmayaraq, o bütlərdən olan kirlilikdən qaçının, yalan sözdən də qaçının. Allaha kim ortaq qoşarsa, artıq o kimsə göydən düşərək quşların qapdığı və ya küləyin özünü kimsəsiz bir yerə sürüklədiyi şey kimidir. (Həcc/30, 31)
⁸⁸Bax budur, bu, Allahın bələdçiliyidir. O, onunla qullarından dilədiyinə bələdçilik edər. Və əgər onlar ortaq qoşsaydılar, tam yəqinliklə bilin ki, etmiş olduqları şeylər boşa getmişdi. (Ənam/88)
⁹⁴Və and olsun ki, siz, sizi ilk dəfə yaratdığımız zamankı kimi yalnız/tək-tək Bizə gəldiniz və sizə verdiyimiz şeyləri arxanızda buraxdınız. Və içinizdə, onların ortaqlar olduğuna inandığınız, sözdə dəstəkçilərinizi sizinlə bərabər görmürük. And olsun aranızda kəsilmə/qopma olmuş və səhv inandığınız şeylər yox olmuşdur. (Ənam/94)
²¹Yoxsa onların Allahın dində izin vermədiyi şeyi onlar üçün qanuni qılmış ortaqlarımı vardır? Əgər “Fasl Sözü” olmasaydı, aralarında qətiliklə işləri bitirilmişdi. Və şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər, özləri üçün acı bir əzab olanlardır. (Şura/21)

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Süyuti, el İtqan; Mukatil.

[2] Kurtubi; el Camiu li Ahkamıl Kuran.

[3] İbn kəsir)

[4] Razi; el Mefatihul Gayb.

[5] Muhəmməd Esed; Kuran ismarıcı.

[6] Lisanü’l Arab, c. 7, s. 549.

[7] Kurtubi; el Camiu li Ahkamıl Kuran.

[8] Mushaf-ı Şerif; İSAM Yayınları, Resmi düzülüşlerdeki Farklar, s. 151.

[9] Kurtubi; el Camiu li Ahkamıl Kuran.

[10] Razi; el-Mefatihul-Gayb.

[11] Muqatil; Razi, el-Mefatihul-Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil Kuran.

[12] Tebyinul Kuran; clt ??? s. ????*

[13] Mevdudi; Tefhimü’l Kuran.

[14] Lisanü’l Arab, c: 7, s: 751.

[15] Lisanü’l Arab, c.4 , s. 220-222.

[16] 11 Şubat 2006 tarixli Cumhuriyet gazetesi, Bilim Texniki ekindən.

[17] Tebyinü’l Quran; c. 1, s. 449, 450; Tacü’l Arus; c.3, s. 170, 171. “bas” mad.

[18] Lisanü’l Arab, c: 7, s: 21,22.

[19] Lisanü’l Arab, c.7 , s. 79.

[20] Lisanü’l Arab, c.1 , s. 332-335.

[21] Tacü’l Arus; c. 6 , s. 51.

[22] Lisanü’l Arab; c: 2, s: 644.

[23] Lisanü’l Arab, c.6 , s. 664-666.

[24] Keşşaf/cilt, 2; S. 495; Kehf/79 açıqlaması.

[25] Razi; el Mefatihul Gayb.

[26] Kurtubi; el Camiu li Ahkamıl Kuran.

[27] Kurtubi; el Camiu li Ahkamıl Kuran.

[28] İbn kəsir.

[29] Mevdudi; Tefhimü’l Kuran.

[30] Derveze; et Təfsirü’l Hadis.

[31] Lisanü’l Arab, c. 7, s.336-340; el-Müfredat, “krn” mad.

[32] Bkz: Niyazi Kahveci, İnsan Haqqları və İslam, Ankara: TDV Yayını, 1995, s: 45–49. Mədinə Sözleşmesınin bir başqa Türkçe tercümesi için bkz: Ahmet Gürqan, İslam Kültürünün Garbı Medenileştirilmesi, Ankara:3, b. [Tarixsiz], s. 74–80.

[33] Lisanü’l Arab, c.4 , s.530.

[34] Lisanü’l Arab, c. 7, s.147.

[35] Derveze; et Təfsirü’l Hadis.

[36] el Cevaliki ; el Muarreb, Dr. Semih əbu Muğuli; Fıl Kurani min Külli Lisan.

[37] Lisanü’l Arab, c. 8, s. 204)

[38] İncil /Vəhy 20. Bab 7–8.

[39] Tekvin 10/2.

[40] Tesniye 28/49–51.

[41] Hezekiel 38/2–3.

[42] Hezekiel 38/14–16.

[43] Hezekiel 39/1–6.

[44] Hezekiel 39/ 11–12.

[45] Yuhannanın Vəhyi 20/7–8.

[46] Yerəmya 5/15.

[47] Lisanü’l Arab, c. 4, s. 121, “rdm” mad.

[48] Lisanü’l Arab, c.4, s. 332–335.

[49] Tebyinü’l Quran; c.6, s. 79–82.

[50] Lisanü’l Arab, c. 7, s. 410, 411.

[51] Tüm İslam Tarixi Belgələri.

[52] Lisanü’l Arab, c.7 , s. 55, 56.

Yüklə (PDF)