LOĞMAN SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Loğman surəsinin Məkkədə 57. sırada endiyi qəbul edilir. Surə, adını 12– 19– ayələrdə keçən لقمان Loğman ismindən almışdır. 27– 29– ayələrinin Mədinədə endiyinə dair nəqllər vardır. [1] Nəcmlərinin bir–biriylə olan yaxın bağına və nüzul səbəbləriylə əlaqədar nəqllərə görə surənin ayələrinin yaxın aralıqlarla endiyi anlaşılır.

Surədə kainatdakı ayələrə diqqət çəkilərək tövhid, elçilik vəzifəsi və öldükdən sonra dirilmə üzərində durulur. Həmçinin Loğmanın oğluna etdiyi öyüdlər vasitəsilə möminlərə əhəmiyyətli olan bəzi kütləvi əxlaq qaydaları öyrədilir.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

Loğman surəsinin Məkkədə 57-ci sırada endiyi qəbul edilir. Surə, adını 12-19-cu ayələrdə keçən لقمان Loğman ismindən almışdır. 27-29-cu ayələrinin Mədinədə endiyinə dair nəqllər vardır. [1] Nəcmlərinin bir-biriylə olan yaxın bağına və nüzul səbəbləriylə əlaqədar nəqllərə görə, surənin ayələrinin yaxın aralıqlarla endiyi anlaşılır.

TƏRCÜMƏ:

MƏKKƏ DÖVRÜ

¹Əlif/1, Lam/30, Mim/40.

^2–5Bax budur, bunlar, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergini verən, axirətə də qəti olaraq inananların məhz özləri olan gözəllik/yaxşılıq edənlərdir… Bax budur, bunlar, Rəbbi tərəfindən bir doğru yol üzərindədirlər. Və onlar nicat tapacaq olanların məhz özləridir… Onlar üçün bir doğru yol bələdçisi və mərhəmət olaraq, qanunlar ehtiva edən o kitabın ayələridir.

(57/31, Loğman/1–5)

⁶İnsanlardan eləsi də vardır ki, şüursuzcasına, Allah yolundan azdırmaq və əylənmək üçün, boş sözü/zarafatı satın alır. Bax budur, onlar özləri üçün alçaldıcı bir əzab olanlardır.

⁷Və ona ayələrimiz oxunduğu zaman sanki qulaqlarında bir ağırlıq varmış və onları eşitmirmiş kimi, yekəxanalıq edərək, üz çevirir. Bax budur, ona çox acı verəcək bir əzabı müjdələ.

^8,9Şübhəsiz, bu iman etmiş və düzəltməyə yönəlik işlər etmiş olan insanlar… Onlar üçün içində sonsuz qalanlar olaraq, nemət cənnətləri vardır. Bu, Allahın gerçək bir vədidir. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edəndir.

(57/31, Loğman/6–9)

¹⁰Allah göyləri dayaq olmadan yaratmışdır, bunu görməkdəsiniz. Yer üzündə də, sizə süfrə hazırlasın deyə, sarsılmaz dağlar buraxdı və oralarda irili-xırdalı hər canlıdan törədib yaydı. Və Biz göydən su endirdik, beləliklə, orada hər dəyərli cütdən bitki bitirdik.

¹¹Bax budur, bu, Allahın yaratmasıdır. Haydı, göstərin Mənə! Onun yaratdıqlarından olan kimsələr nə yaratmışlar? Əslində o, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər, açıq-aşkar bir pozğunluq içindədirlər.

(57/31, Loğman/10–11)

¹²And olsun ki, Biz Loğmana: “Allaha, sənə verilən nemətlərin qarşılığını ödə!” – deyə haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar verdik. Kim özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsə, özü üçün ödəyər. Kim də nankorluq edərsə, şübhəsiz ki, Allah, heç bir şeyə möhtac deyildir, həmişə tərifə ən layiq olandır.

¹³Və o zaman ki, bir dəfə Loğman, oğluna öyüd verərək: “Əziz oğlum! Allaha ortaq qoşma, heç şübhəsiz ki, Allaha ortaq qoşmaq, tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir səhv davranışdır/öz zərərlərinə iş etməkdir. ¹⁶Ey əziz oğlum! Şübhəsiz, ortaq qoşmaq – işlənən pislik bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə, bir qayanın içində, yaxud göylərdə, ya da yerin içində olsa belə, Allah onu gətirəcəkdir. Şübhəsiz, Allah ən zərif, haqqıyla xəbərdar olandır. ¹⁷Əziz balam! Salaatı iqamə et, yaxşılığı əmr et, pislikdən çəkindir. Sənə isabət edənə də səbr et. Şübhəsiz, bunlar, işlərin qəti olanlarındandır. ¹⁸Və insanlara ovurdunu şişirtmə, burnunu sallama və yer üzündə təkəbbürlənərək yerimə. Şübhəsiz ki, Allah, bütün öyünən, səhv və yersiz düşüncəyə qapılanları sevməz. ¹⁹Və yerişində yavaş və mülayim ol, səsini aşağı et. Şübhəsiz, səslərin ən anlaşılmazı, tam yəqinliklə bilin ki, eşşəklərin səsidir” – ¹³demişdi.

¹⁴Və Biz insana, anası və atasını məsuliyyət olaraq çatdırdıq: Anası onu zəiflik üstünə zəifliklə daşıdı. Onun süddən ayrılması da iki il içindədir. “Mənə, anana və atana qarşılıq ödə!” Dönüş, ancaq Mənədır.

¹⁵Və əgər ki, ana-ata bilmədiyin bir şeyi Mənə ortaq qoşmağın üçün səni məcbur edərsə, onlara itaət etmə. Və dünyada onlarla yaxşı rəftar et və Mənə yönələn insanların yolunu tut. Sonra dönüşünüz, ancaq Mənədır. Sonra da Mən, sizə etməkdə olduğunuz şeyləri xəbər verəcəyəm.

(57/31, Loğman/12–13, 16–19, 14–15)

²⁰Allahın, göylərdə və yer üzündə nə varsa hamısını sizin üçün boyun əydirdiyini, sizin faydalanacağınız quruluş və sistemdə yaratdığını görmədinmi? Və Allah batində və zahirdə olmaqla nemətlərini üzərinizə yaymışdır. İnsanlardan eləsi də var ki, biliksiz, bələdçisiz və aydınladıcı bir kitabı olmadan, Allah haqqında mübahisə edir.

²¹Və onlara: “Allahın endirdiyinə tabe olun!” – deyildiyi zaman: “Əksinə, biz atalarımızdan gördüyümüz şeyə uyarıq” – dedilər. Bəs şeytan onları cəhənnəmin əzabına çağırırdısa!

(57/31, Loğman/20–21)

²²Və hər kim yaxşılıq/gözəllik edərək, özünü Allaha təslim edərsə, bax budur, o, həqiqətən ən möhkəm qulpa yapışmışdır. Bütün işlərin aqibəti, yalnız və yalnız Allaha aiddir.

²³Kim də küfr edərsə, artıq onun küfrü/bilə-bilə rədd etməsi səni narahat etməsin. Onların dönüşü yalnız və yalnız Bizədir. O zaman Biz onlara etdikləri şeyləri xəbər verəcəyik. Həqiqətən Allah qəlblərin özünü çox yaxşı biləndir.

²⁴Biz onları bir az faydalandırarıq. Sonra özlərini sıx bir əzaba doğru məcbur edərik.

²⁵Yenə and olsun ki, onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qəti olaraq: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allahadır. Başqası öyülə bilməz!”. Əslində onların çoxu bilməzlər.

²⁶Göylərdə və yerdə olan şeylər sadəcə Allahındır. Şübhəsiz ki, Allah zəngindir, heç bir şeyə möhtac deyildir, həmişə öyülməyə layiqdir.

²⁷Və əgər, şübhəsiz, yer üzündə olan bütün ağaclar qələm olsa, dəniz də ardınca, yeddi dəniz qatılaraq, onun mürəkkəbi olsa, Allahın sözləri tükənməzdi. Şübhə yox ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan, tam əmin olun ki, qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan, sağlam edəndir.

²⁸Sizin yaradılmağınız və ölümdən sonra dirildilməyiniz, ancaq bir tək insanınkı kimidir. Şübhəsiz, Allah ən yaxşı eşidən, ən yaxşı görəndir.

²⁹Görmədinmi/heç düşünmədinmi ki, Allah gecəni gündüzlə örtür, gündüzü gecə ilə örtür. Günəş və Ayı əmrinə boyun əydirmişdir/insanların faydasına olacaq quruluş və fəaliyyətdə yaratmışdır. Bax budur, yaratmışdır. Hamısı da, adı müəyyən edilmiş bir müddət sonuna axıb gedir. Və şübhəsiz, Allah etdiklərinizdən haqqı ilə xəbərdardır.

³⁰Bu da ondandır ki, şübhəsiz, Allah haqqın məhz özüdür. Və onların, Allahın yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqları, tam yəqinliklə bilin ki, itib getmişdir. Və şübhəsiz ki, Allah ən ucanın, ən ulunun məhz özüdür.

³¹Əlamətlərini/görünə biləcəklərini sizə göstərmək üçün, şübhəsiz, Allahın neməti ilə gəmilərin dənizdə üzərək getdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz, bunda, bütün çox səbr edənlər və özünə verilən nemətlərin qarşılığını çox-çox ödəyənlər üçün əlamətlər/nümunələr vardır.

³²Və kölgələr kimi bir dalğa onları bürüdüyündə, Onun üçün dini arındıraraq, Allaha yalvarırlar. Amma o zaman ki, quruya çıxararaq xilas etdi, onlardan bir qismi orta yolu tutar [iman ilə Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etmə arasında bir yol tutar, ikili oynayar]. Və bizim ayələrimizi, ancaq tam xain və tam nankor olan insanlar bilə-bilə inkar edər.

³³Ey insanlar! Rəbbinizin qoruması altına girin. Və atanın uşağına faydalı ola bilməyəcəyi, uşağın da atasına heç bir şeylə faydalı ola bilməyəcəyi gündən ürpərin. Şüphəsiz ki, Allahın vədi gerçəkdir. O halda keçici dünya həyatı sizi aldatmasın. Və qətiyyən, o çox aldadan sizi Allahla aldatmasın.

³⁴Şübhəsiz ki, Allah qiyamətin qopma biliyinə sahib olandır və yağışı O yağdırır, bətnlərdə olanı O bilir. Və kimsə sabah nə qazanacağını bilməz. Kimsə hansı yerdə öləcəyini də bilməz. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı xəbəri olandır.

(57/31, Loğman/22–34)

TƏHLİL:

¹Əlif/1, Lam/30, Mim/40.

Bir çox dəfə ifadə etdiyimiz kimi, “Huruf-i Mukattaa [Kəsik Hərflər]” deyə adlandırılan bu hərflərin nəyi ifadə etdiyi hələ qəti olaraq bilinmir. Bir xəbərdarlıq və ya gələcək ayələrə diqqət çəkmə nidası ola biləcəkləri kimi, Quranın daxili quruluşuna aid əhəmiyyətli bir element də ola bilərlər. Həmçinin Quran endiyi dövrdə hələ rəqəmlərin icad edilməmiş olduğu və rəqəm yerinə ƏBCD hərflərinin işlədildiyi nəzərə alındığında, bu hərflərin müəyyən sayları ifadə etməsi də mümkündür. Belə olduğu təqdirdə bəhs edilən sayların riyazi olaraq nəyi ifadə etdikləri də hələ bilinmir. Gələcəkdə ediləcək araşdırmalar nəticəsində bu hərflərin işarə etdiyi mənaların doğru şəkildə təvil edilə biləcəyi qənaətindəyik.

Əbcəd hesabına görə surənin başındakı hərflərin say dəyərləri belədir.

ا Əlif: 1

ل Lam: 30

م Mim:40

^2–5Bax budur, bunlar, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergini verən, axirətə də qəti olaraq inananların məhz özləri olan gözəllik/yaxşılıq edənlərdir… Bax budur, bunlar, Rəbbi tərəfindən bir doğru yol üzərindədirlər. Və onlar nicat tapacaq olanların məhz özləridir… Onlar üçün bir doğru yol bələdçisi və mərhəmət olaraq, qanunlar ehtiva edən o kitabın ayələridir.

Bu ayə qrupunda, Quran ilə muhsinlər [gözəllik – yaxşılıq törədənlər] bir arada öyülmüşdür. Quranın muhsinlər üçün rəhmət, bələdçi olduğu bildirilirkən, muhsinlərin də “salaatı iqamə edən, zəkatı verən, axirətə də qəti olaraq inananların məhz özləri” olduqları ifadə edilmişdir.

¹²⁵Və din baxımından yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq, özünü Allah üçün İslamlaşdırandan və Hənif/qədim inanclarından dönən biri olaraq, İbrahimin dininə tabe olandan daha yaxşı/gözəl kim ola bilər? Və Allah İbrahimi, sonradan gələn nəsillərə “cığır açan/iz buraxan/imam – başçı” qəbul etdi. (Nisa/125)

Xatırlanacağı kimi, əvvəlki surə olan Saffat/80, 105, 110, 121 və 131-də ⁸⁰Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq edənlərə bax budur, belə qarşılıq veririk. – deyilərək “muhsin”lərə vurğu edilmişdi.

Quran hər kəs üçün bir bələdçi və rəhmət olduğu halda, bu ayələrdə onun muhsinlər üçün bir hidayə və rəhmət olmaq üçün göndərildiyi bildirilir. Burada işarə edilən incə nöqtə, muhsinlərin Quranın bələdçiliyindən və rəhmətindən qəti olaraq yararlanmaları, müfsitlərin isə Qurandan uzaq durmaları nəticəsində onun bu özünəməxsusluqlarından faydalana bilmədikləridir.

Loğman surəsinin ilk bölməsi ilə Bəqərə surəsinin ilk bölməsi arasında böyük bir bənzərlik vardır. Loğman surəsinin başında keçən “ المحسنين muhsinlər” ifadəsi, Bəqərə surəsində “المتّقين müttəqilər” olaraq verilmişdir. Buradan anlaşılır ki, hər iki söz funksional olaraq yaxın mənada olduğu.

^2–4Bax budur, bu kitab – özündə heç şübhə yoxdur, kimsəsiz yerlərdə iman edən, salaatı iqamə edən, onları ruziləndirdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyən/başda yaxınları olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edən, sənə endirilənə və səndən öncə endirilənə iman edən, Allahın qoruması altına girənlər – ki, bunlar, axirətə də qətiliklə inanırlar – üçün bir bələdçidir.
⁵Bax budur, bunlar Rəbbindən bir bələdçi üzərindədirlər. Yenə bax budur, bunlar xilas olanların, qazanclı çıxanların məhz özləridir. (Bəqərə/2-5)

Mövzumuz olan bölmədə “salaatı iqamə edən, zəkatı verən, axirətə də qəti olaraq inananlar” ifadəsiylə tanıdılan “Muhsin”lərin sadəcə bu üç xüsusiyyəti daşıyan kimsələr olduqları düşünülməməlidir. Muhsin; Rəbbimizin bütün əmr və qadağalarına həssas davranan, daima yaxşılıq/gözəllik törədən, pisləri yaxşılaşdıran, çirkinlikləri gözəlləşdirən kimsələrdir. Bir baxıma, Rəbbimizin əmr və qadağalarının hamısını bu ayədə bəhs edilən “salaatı iqamə etmək”, “zəkat vermək” və “axirətə qəti olaraq inanmaq” başlıqları altında toplamaq mümkündür.

“المحسنين Muhsinlər” ifadəsiylə gerçək möminlər bir tərəfdən öyülür, digər tərəfdən də xəbərdarlıq edilirlər. Quranda muhsinlərin öyüldüyü, onlara mükafatlar və Allahın sevgisi vəd edildiyi Bir çox ayə vardır:

¹¹²Xeyr, əksinə kim yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq özünü Allah üçün islamlaşdırırsa, bax budur, onun Rəbbi qatında mükafatı vardır. Onlara heç bir qorxu da yoxdur və onlar kədərlənməzlər də. (Bəqərə/112)
¹⁹⁵Və Allah yolunda malınızı xərcləyin/başda yaxınlarınız olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edin, özünüzü öz əllərinizlə təhlükəyə atmayın və yaxşılaşdırın/gözəlləşdirin. Şübhəsiz ki, Allah yaxşılaşdıranları/gözəlləşdirənləri sevər. (Bəqərə/195)
^85,86Allah da onların belə dediklərinə görə, onları içində həmişəlik qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər ilə mükafatlandırmışdır. Və bax budur, bu, yaxşılıq/gözəllik edənlərin qarşılığıdır. İnkar edən və ayələrimizi yalan sayan kimsələr… Bax budur, onlar cəhənnəmin əhlidir. (Maidə/85, 86)

Və Əraf/ 56, Nəhl/128, Həcc/37, Ənkəbud/69, Zəriyət/16-19.

Mövzumuz olan bölmədə “الحكيم Hakim” olaraq xarakterizə edilən “Kitab” Qurandır. Quranın “Hakim” olması daha əvvəl Ya Sin surəsində də yer almışdı:

^2–6Ataları xəbərdar edilməmiş, buna görə də özləri laqeyd olan bir qövmü onunla xəbərdar edəsən deyə, içərisində ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin endirdiyi qanunlar olan, pozulması əngəllənmiş Quran sübutdur ki, sən, o elçilərdənsən, heç şübhəsiz ki, sən ən doğru bir yoldasan. (Ya Sin/2-6)

“Hakim” sözü, dilçilik baxımından mübaliğə qəlibində bir ism-i faildir. Əsas mənası “çox qanun qoyan” deməkdir. Bu mənasıyla eyni zamanda Rəbbimizin də sifətlərindən biridir.

“Hakim” sözü burada ism-i məful olaraq “qanunlaşdırılmış, çox qanun ehtiva edən” mənasını ifadə edir. Bu məna “möhkəm” sözünün tam qarşılığıdır.

Quranın “Hakim” olaraq səciyyələndirilməsi Ya Sin/2-nin təhlilində ələ alındığından, əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Bu ayələrdə “cahil, inadcı və təkəbbürlü müşrik” tip sərgilənir. Tipinin bir nümunəsi olan müşrik insan “savadsızca Allah yolundan azdırmaq və onu əyləncə etmək üçün söz əyləncəsi satın almaqda”dır. Allah bunların sonunun nə olacağını, sarkazmlı bir üslub ilə “Budur, ona çox ağrı verəcək bir əzabı müjdələ” ifadəsiylə bildirir.

Ayədə keçən “savadsızca” ifadəsini adi cəhalət olaraq başa düşmək kifayət deyildir. Ayənin davamındakı “boş söz satın alır” ifadəsinə görə, “savadsızca” ortaya qoyulan iş, şüurlu, təşkilatlı və proqramlı bir şəkildə edilir. Ayədən anlaşıldığına görə, tipi xarakterizə edilən insan məsəllərlə, mahnılarla, əsassız hekayələrlə xalqı özünə bağlayıb oyalayaraq ilahi vəhyləri istehzaya çevirmək istəyir. Niyyəti Quran dəvətinə istehza etmək, məsxərə etmək və gülünc hala düşürməkdir. Başında Allahın diniylə savaşmaq üçün bir taktika qurmuşdur. Bu taktikaya görə, Rəsulullah Allahın vəhylərini xalqa təbliğ etməyə başlar-başlamaz, bir tərəfdə ovsunlayıcı, şirin səsli bir gənc qız musiqi ifasıyla mərifətini göstərəcək, digər tərəfdə də şirin dilli bir hekayəçi İran hekayələri və məsəlləri anladaraq diqqəti üzərinə toplayacaqdır. Beləliklə, xalq “Allah”, “əxlaq” və “axirət” haqqında hər hansı bir şey dinləyə bilməyəcəkdir.

Belə ki, “Əsbab-i Nüzul” nəqlləri bunu doğrulayır:

Deyildiyinə görə, ayə-ti kərimə Nadr b. əl-Haris haqqında nazil olmuşdur. Çünki o Rüstəm və İsfəndiyar kimi kimsələrə aid Əcəmlərin [İranlıların] Kitablarını satın almışdı. Nadr Məkkədə oturur, Qüreyşlilər “Muhəmməd belə dedi” – dediklərində buna gülər və onlara Fars hökmdarlarının başından keçən əhvalatları anladır və belə deyirmiş: “Mənim bu anlatdıqlarım Muhəmmədin sözlərindən daha gözəldir”.

Bunları əl-Fərra, əl-Kelbi və başqaları nəql etmişdir.

Bir digər açıqlamaya görə, Nadr müğənni cariyələr satın alır və müsəlman olmaq istəyən bir adam tapan kimi mütləq şəkildə bu müğənni cariyə ilə birlikdə onun yanına gedər və ona “Yedir, içir və mahnı söylə!” – deyərdi. Sonra da bunları söyləyərdi: “Budur, bu, Muhəmmədin səni özünə dəvət etdiyi namazdan, orucdan və onun önündə fədakarlıq edib çarpışmandan daha yaxşıdır”. [2]

7-ci ayədə “təkəbbür” deyilən illətin insanı nə hala gətirdiyi anladılır. Bu zehni xəstəlik duyğuları kənarda qoyaraq, insanın sağlam düşüncəsini yox edir. Belə birisi də bunca ayələr qarşısında ağılla düşünərək doğrunu tapmağa cəhd etmir. Təkəbbürlərinə məğlub olmuş bu cür kimsələrin halı Mömin surəsində də bəhs edilmişdir.

^65–67Bu gün fəryad etməyin! Şübhəsiz ki, siz Bizdən kömək görə bilməzsiniz. Şübhəsiz ki, ayələrimiz sizə oxunurdusa da, siz buna qarşı təkəbbürlənərək və gecə ikən sayıqlamalar saçaraq üz döndərib gedirdiniz. (Möminlər/65–67)

Müşriklərin təkəbbürdən qaynaqlanan halları başqa ayələrdə (Fussilət/5, Ənam/25) sərgilənmişdir. Möminlər isə təkəbbürdən qaçınıb, edilən dəvətə alçaq könüllülüklə uyurlar:

^17,18Və tağuta qulluq etməkdən çəkinən və Allaha yönələn insanlar özləri üçün müjdə olanlardır. Buyur, sözü dinləyərək ən gözəlinə uyan qullarımı müjdələ! Bax budur, onlar Allahın özlərinə doğru yol bələdçisi verdiyi insanlardır. Və bax budur, onlar qavrama qabiliyyəti/təmiz ağıl sahibi olanların məhz özləridir. (Zümər/17, 18)

Təkəbbürdən qaynaqlanan bir düşmənçiliklə İslam ismarıcına mane olmağa çalışmaq sadəcə Nadr b. Harisin deyil, bütün İslam düşmənlərinin ümumi strategiyasıdır.

²⁶Və kafirlər: “Üstün gəlməyiniz üçün bu Quranı dinləməyin, onun üçün də mənasız şeylər edin/anlaşılmasını hər cür yollarla əngəlləyin” – dedilər. (Fussilət/26)

^8,9Şübhəsiz, bu iman etmiş və düzəltməyə yönəlik işlər etmiş olan insanlar… Onlar üçün içində sonsuz qalanlar olaraq, nemət cənnətləri vardır. Bu, Allahın gerçək bir vədidir. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edəndir.

6-cı və 7-ci ayələrdə kafirlərin qınanmalarına qarşılıq, bu ayələrdə də inanıb salihatı işləyən möminlər öyülür və onlar üçün hazırlanan gözəl qarşılıq müjdə edilir.

Ayələrdən anlaşılan bir başqa xüsus isə Quranın tərif etdiyi çərçivədə iman etməyin və salihatı işləməyin bir-birinə bağlı iki paralel fakt olmasıdır. “Salihatı işləmək” ifadəsiylə nəyin qəsd edildiyini, əhəmiyyətini nəzərə alaraq bir dəfə daha xatırlatmaqda fayda görürük:

SALİHATI İŞLƏMƏK: “عملواالصّلحات [amilu’s-salihat] salihatı işləyənlər” olaraq tərcümə etdiyimiz ifadə qəlibi Quranda cəmi 62 ayədə yer almışdır. Bu qəlibin bir çox tərcümə və təfsirdə olduğu kimi “saleh əməl işləyənlər” şəklində tərcümə edilməsi uyğun deyildir.

“اصلاح İslah” sözündən törəmiş olan “salehat” düzəltmək deməkdir. “Salehatı işləmək” isə pozulmuş olan şeyi düzəltmək, düzəldicilik etmək, düzəltməyə yönəlik işlər etmək mənalarına gəlir.

Qurandakı bu xüsuslar nəzərə alınaraq “salehat” mövzusunda bunları söyləmək mümkündür: Namaz qılmaq, oruc tutmaq, zəkat vermək salehatı işləmək deyildir. Amma öyüd verərək namaz qılmayanı namaz qılan hala gətirmək, zəkat verməyəni zəkat verən hala gətirmək, oruc tutmayanı da oruc tutan hala gətirmək, salehatı işləməkdir. Bu anlayışı kütləvi ölçüyə tətbiq etdikdə, olduğumuz zaman və zəmində ədli, idari, siyasi, iqtisadi və bu kimi sahələrdə hər cür pozuqluğun düzəldilməsi üçün göstəriləcək hər cür cəhd, ediləcək tətbiqat “salehatı işləmək” mənasına gəlir.

Bu mövzunun incəlikləri üçün Əsr surəsinin təhlilinin yenidən oxunmasını məsləhət görürük.

Mövzumuz olan ayəyə diqqəti çəkən bir digər xüsus da “cənnət nemətləri” yerinə “nemət cənnətləri” ifadəsinin işlədilmiş olmasıdır. Bu ifadə ilə cənnətlərin möminlərin öz malları olduğu, nemətləri öz mülklərindən əldə etdikləri, başqasının mülkündəki nemətlərdən istifadə etmədikləri, etməyəcəkləri açıqlanır.

Ayədəki “Bu, Allahın gerçək bir vədidir” ifadəsi vəd edilənlərin mütləq şəkildə reallaşacağını; daha sonra gələn “Və O Əzizdir, Hakimdir” ifadəsi isə bu vədi reallaşdırarkən heç kimsənin Allaha mane olmayacağını bildirir.

^30–32Şübhəsiz, “Rəbbimiz Allahdır” deyib, sonra ən doğru olanlar… onların üzərinə xəbərçi ayələr həmişəlik enər: “Qorxmayın, kədərlənməyin, sizə vəd edilən cənnətlə sevinin. Biz dünya həyatında və Axirətdə sizin yol göstərənləriniz, köməkçiləriniz, qoruyanlarınızıq. Cənnətdə qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və lütfü bol olan, əngin mərhəmət sahibindən bir ikram olaraq sizin üçün nəfslərinizin arzuladığı hər şey var. Orada istədiyiniz şeylər də sizin üçündür”. (Fussilət/30-32)

Rəbbimizin “Əziz” və “Hakim” olduğunun vurğulandığı 9-cu ayədən sonra bu ayəyə də Onun bu iki sifətinin kainatdakı əks olunmaları, göylərdəki və yer üzündəki saysız möcüzələri açıqlanmışdır: “O [Allah], göyləri dayaq olmadan yaratmışdır, bunu görürsünüz. Yer üzündə də, sizi sarsıntıya uğradar deyə sarsılmaz dağlar buraxdı və oralarda hər dabbehdən [canlıdan] törədib yaydı. Və Biz göydən su endirdik, beləliklə, orada hər kərim cütdən bitki bitirdik”.

11-ci ayəyə isə “Haydı, göstərin Mənə! Onun astlarından olanlar nə yaratmışdır?” – deyilərək, müşriklər tərəfindən fövqəladə gücləri olduğuna inanılan insan və əşyaların heç bir şey yarada bilmədikləri, beləliklə də onları ilah və Rəbb olaraq qəbul etməyin çox mənasız olduğu bəyan edilir. Beləliklə, müşriklərə açıq və sərt bir xəbərdarlıq edilir ki, ağıllarını başlarına yığaraq saxta ilahları tərk etsinlər.

²²De ki: “Allahın yaratdıqlarından, səhv edərək, inandığınız insanlara yalvarın. Onlar göylərdə və yer üzündə zərrə ağırlığına malik olmazlar. Onlar üçün bu ikisində [göylər və yer üzündə] hər hansı bir ortaqlıq yoxdur. Onun üçün onlardan bir köməkçi də yoxdur”.
²³Onun nəzdində kömək, dəstək, iltimasın, sadəcə Onun izin verdiyi insana faydası olur. Sonunda, qəlblərindən dəhşət qaldırıldığı zaman: “Rəbbiniz nə dedi?” – deyərlər. Onlar: “Haqqı” – deyərlər. Və O, çox ucadır, çox böyükdür. (Səba/22, 23)
³Biz göyləri, yer üzünü və ikisi arasındakıları ancaq “haqq” ilə və “adı qoyulmuş bir müddət sonu” ilə yaratdıq. Bu kafirlər isə xəbərdar edildikləri şeylərdən/xəbərdar edilməkdən uzaqlaşan, qaçan insanlardır.
⁴De ki: “Allahın yaratdıqlarından yalvardığınız şeyləri gördünüzmü/heç düşündünüzmü? Onlar yer üzündə nəyi yaratmışlar, mənə göstərin. Yoxsa onların göylərdə bir ortaqlıqlarımı var? Əgər siz doğru insanlarsınızsa, mənə Qurandan öncə bir kitab və ya bilikdən bir sitat gətirin”. (Əhqaf/3, 4)
⁷³Ey insanlar! Bir nümunə verilir, indi ona qulaq asın! Sizin Allahın yaratdıqlarından bu yalvardıqlarınız hamısı bir yerə yığışsalar da, bir milçəyi belə qətiyyən əmələ gətirə bilməzlər. Və milçək onlardan bir şey qoparsa, onu qurtara bilməzlər. İstəyən də gücsüzdür və istənilən də gücsüzdür. (Həcc/73)

10-cu ayədəki “ترونها tərəvnəha” ifadəsinin cümlədəki elementar mövqeyi baxımından ayədən iki məna çıxarmaq mümkün olır:

* O [Allah], göyləri dayaq olmadan yaratmışdır, bunu görürsünüz.

* O [Allah], göyləri sizin görəcəyiniz dayaq olmadan yaratmışdır.

İkinci alternativə görə ifadəni bir az daha açarıqsa, “Əslində dayaqlar var, amma siz onları görə bilmirsiniz” mənası təqdir edilə bilir.

Doğrudan da Dünya, Günəş, Ay və digər planetlər arasında var olan cazibə qüvvəsi, kainatdakı göy cisimlərinin boşluqda axmasını təmin edən bir dayaq funksiyasıni görür. Necə ki, ilk dəfə İsak Nyuton tərəfindən “Cazibə Qanunu” olaraq formulə edilən bu cazibə qüvvəsi gözlə görünmür, ancaq texniki müşahidələrlə əldə edilən parametrlərin işlədildiyi nəzəri hesablamalardan anlaşılır.

⁴²Onlardan öncəki insanlar da hiylələr etmişdilər. Lakin, hiylələri pozub cəzalandırmaqsa Allaha aiddir. O, hər kəsin nə qazandığını bilir. Bu yurdun aqibətinin kim üçün olduğunu, kafirlər də yaxında biləcəklər. (Rad/42)

Mövzuyla əlaqədar elm texnika kitablarında geniş məlumatlar vardır.

10-cu ayəyə “sizə süfrə hazırlasın deyə, sarsılmaz dağlar buraxdı” buyurulır. Dağların şəkli, yaradılış səbəbi və bir növü balans vəzifəsi ifa etmələri ilə əlaqədar olaraq Quranda bir çox ayə vardır.

Bu mövzunun incəlikləri daha əvvəl Mürsəlat surəsində verildiyindən, burada sadəcə bir neçə ayəni nümunə verməklə kifayətlənirik:

^15,16Və Allah sizə süfrə olması üçün yer üzünün içində sabit/sağlam dağlar, çaylar və siz bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız deyə yollar və daha necə əlamətlər buraxdı. Və Onlar ulduzlarla/Quran ayələrinin köməyi ilə yollarını tapırlar. (Nəhl/15, 16)
³¹Və Biz yer üzünün içində, sizə süfrə olsun deyə, sağlam payalar etdik. Və orada bələdçiləndikləri yollarını tapsınlar deyə, bol-bol yollar əmələ gətirdik. (Ənbiya/31)
^27–33Yaradılışca sizmi daha mürəkkəbsiniz, yoxsa göymü? Göyü Allah yaratdı – boyunu yüksəltdi, sonra da onu nizama saldı, gecəsini qaraltdı və işığın parlaqlığını çıxartdı. Və ondan sonra sizin və heyvanlarınızın yararlanması üçün yer üzünü döşədi/yer üzündən suyunu və otlağını çıxardı, dağları da dəmirlədi/sağlam bir şəkildə yerləşdirdi. (Nəziət/27-33)

Demək olar ki, yer üzünün sabit durması dağların funksiyası sayəsindədir. Dağlar olmasaydı, sular və küləklərə görə yer üzü eroziyaya uğrayar, çölləşər və bitki örtüyü deyə bir şey olmazdı. Allah yer üzünü qum kimi yaratsaydı, kənd təsərrüfatına əlverişli, sabit bir halda qala bilməzdi. Belə ki, qumlu ərazilərdə qumların küləklə bir yerdən başqa bir yerə getdiyi görünür.

Yenə 10-cu ayədə “Və Biz göydən su endirdik, beləliklə, orada hər kərim [kərəmli; faydalı/ ikram edən] çütdən bitki bitirdik” buyurulur. Burada bitkilərin cüt [erkəkli-dişili] olaraq və saysız faydaları olmaq üçün yaradıldığı vurğulanmışdır. Bu, elmin yaxın dövrlərdə kəşf etdiyi böyük bir həqiqətdir. Hər bitkinin erkəklik və dişilik özünəməxsusluqları vardır. Bunlar ya tək bir çiçəkdə bir yerdə, ya da tək gövdədəki iki ayrı çiçəkdə vardır. Bəzən də iki gövdədə və ya iki bitkidə ayrı-ayrı vardır. Hər bitkinin meyvəsi bitki çütləri arasındakı döllənmə ilə meydana gəlir.

İstər insan, heyvan və bitki kimi bioloji canlıların, istərsə də bilinən və bilinməyən bütün digər varlıqların erkəkli-dişili olaraq zidli, əksli, cütlər halında yaradıldığı başqa ayələrdə də bildirilmişdir:

⁴⁹Və Biz siz yaxşı-yaxşı düşünəsiniz/öyüd alasınız deyə, hər şeydən cüt-cüt/həmtay/yoldaş yaratdıq. (Zəriyət/49)

Bu mövzu Ya Sin surəsinin 36-cı ayəsi təhlil edilərkən “Bilinən və Bilinməyən bütün Varlıqların Cüt Yaradılması” başlığı altında geniş şəkildə ələ alınmış və Quran Araşdırmaları Qrupu tərəfindən hazırlanan bir yazı ilə dəstəklənmişdi. Əhəmiyyətinə görə əlaqədar bölmənin təkrar oxunmasının faydalı olacağını düşünürük.

¹²And olsun ki, Biz Loğmana: “Allaha, sənə verilən nemətlərin qarşılığını ödə!” – deyə, haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar verdik. Kim özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsə, özü üçün ödəyər. Kim də nankorluq edərsə, şübhəsiz ki, Allah, heç bir şeyə möhtac deyildir, həmişə tərifə ən layiq olandır.

Bu ayədə Rəbbimiz “لقمان Loğman” adında bir quluna “Allaha şükr etməsi” məqsədiylə “hikmət” verdiyini bildirir. Sonra da bütün insanlığa bu reallığı açıqlayır: Şükür edənin şükrü ancaq onun öz xeyrinədir. İnsan şükür edərsə, nə bunun Allaha bir qatqısı, nə də nankorluq edərsə Ona bir zərəri vardır. Nankorluq edənin əldə edəcəyi zərər də yenə onun özünə toxunacaqdır.

Loğmandan bəhs edilməsinin məqsədi, Rəsulullahın gətirdiyi ismarıcın daha əvvəl Loğman tərəfindən də gətirilmiş olması, Loğman haqqında eşitmiş olan Məkkəli müşriklərin tövhid inancının təbliğinə qəribə yanaşmamalı olduqları ismarıcını verməkdir.

“Loğman” Kimdir? Quranda Loğmanın kimliyi haqqında məlumat verilmir, sadəcə “hikmət verilmiş” bir şəxs olaraq tanıdılır. Etmiş olduğu vəzifələrdən sadəcə, oğluna öyüdləri nəql edilir.

Klassik qaynaqlarda isə Loğmanın kimliyinə dair bir çox nəql yer alır:

Lukmanın atasının adı Baura, onun Nahur, onun Tarehdir ki, bu da İbrahimin atası Azərdir. Nəsəbini Məhəmməd b. İshak belə verir.

Nəsəbinin: Lukman, atası Anka, atası Sərur olduğu da söylənmişdir. O, Eyle əhalisindən Nuyalıdır. Bunu da əs-Süheyli zikr etmişdir.

Vehb dedi ki: “Lukman, Əyyubun bacısının oğlu idi”. Mukatil də belə deyir: “Lukmanın Eyyubun xalasının oğlu olduğu zikr edilir”.

Zəmaxşəri də belə demişdir: “Lukmanın atasının adı Baura olub, Eyyubun bacısının oğlu ya da xalasının oğludur. Azərin uşaqlarından olduğu da söylənmişdir. Min il bir müddətə qədər yaşamış, Davud (ə.s) ona yetişmiş və ondan elm öyrənmişdir. Davudun (ə.s) peyğəmbər olaraq göndərilməsindən əvvəl fətva verirdi. Ancaq ona peygambərlik verildikdə, fətva verməyi kəsdi. Özünə bu xüsus xatırladıldıqa bu dəfə ‘Bu barədə mənim fətvama ehtiyac qalmayıb, öhdəlikdən qurtarılmış olduğuma görə, mən belə bir şeyi necə qəbul etmərəm!’ – demişdir”.

Vakidi deyir ki: “Lukman, İsrail oğulları arasında hakimlik edərdi”. Said b. Müseyyeb də belə demişdir: “Lukman, Misir qaralarından qalın dodaqlı, qara bir adam idi. Uca Allah ona hikməti vermiş, ancaq peyğəmbərlik verməmişdi. Təvil alimlərinin əksəriyyəti onun Allahın vəli bir qulu olub, peyğəmbər olmadığı şəklindəki bu görüşü mənimsəmişdilər”.

İkrimə və Şabi onun peyğəmbər olduğunu söyləmişdilər. Bu görüşə görə burada “hikmət”dən qəsd, peyğəmbərlik olur. Doğrusu isə onun Uca Allahın öyrətdiyi hikmət, beləliklə də hakim bir insan olmasıdır.

Hikmət isə etiqadi mövzularda dində fakihlikdə [məlumat sahibi olmaqda] və əqli xüsuslarda doğruluq deməkdir. İsrailoğulları arasında hakimlik edərdi. Qara bədənli, ayaqları çatlamış və qalın dodaqlı, yəni iri dodaqlı bir insan idi. Bu açıqlamanı da İbn Abbas və başqaları etmişdilər.

İbn Ömər yoluyla gələn hədisdə o belə demişdir: Mən Rəsulullahı (səv) belə buyurarkən dinlədim: “Lukman bir peyğəmbər deyildi. Lakin o çox təfəkkür edən, olduqca gözəl bir yəqin [qəti inanc] sahibi bir kimsə idi. Uca Allahı sevmişdi, Allah da onu sevmiş, bu baxımdan ona hikməti lütf etmişdi. Onu haqq ilə hökm edən bir xəlifə olmaq xüsusunda da seçilən etmişdi. O da belə demişdi: Rəbbim, əgər Sən məni seçilən edərsənsə, mən salamatlıqda olmağı qəbul edər və bəlanı tərk edərəm. Əgər məndən qəti olaraq xəlifə olmağımı istəyirsənsə, bunu da dinləyib itaət edərəm. Çünki Sən məni o zaman qoruyacaqsan”. Bunu İbn Atiyyə zikr edir. [3]

Loğman, Həbəşistanlı dülgər bir kölə idi. Əfəndisi ona: Bizə bu qoyunu kəs, demişdi. Loğman o qoyunu [oğlağı] kəsdiyində əfəndisi: “Ondakı ən təmiz və xoş iki parçanı çıxar” – dedi. Loğman dilini və qəlbini çıxardı. Allahın dilədiyi qədər bir zaman keçdikdən sonra əfəndisi: “Bizə bu oğlağı kəs” – deyə əmr etdi. Loğman oğlağı kəsdiyində: “Ondakı ən pis və murdar iki parçanı çıxar” – dedi. Loğman yenə dilini və qəlbini çıxardı. Əfəndisi ona: “Ondakı ən təmiz və xoş iki parçanı çıxarmanı əmr etdiyimdə sən bu ikisini çıxardın. Ondakı ən pis və iyrənc iki parçanı çıxarmanı əmr etdiyimdə də yenə bu ikisini çıxardın” – dedi. Loğman: “Təmiz və xoş olduqları zaman bu ikisindən daha təmiz; pis olduqları zaman isə bu ikisindən daha pis heç bir şey yoxdur” – dedi. [4]

O, Loğman İbn Anka İbn Sedondur. Oğlunun adı isə Süheylinin rəvayət etdiyi bir görüşə görə Sarandır. [5]

Bu mövzudakı müasir araşdırmalardan da iki nümunə veririk:

Xalq arasında [kifayət sübutlara istinad etməsə də] Aesop [Ezop] ilə eyniləşdirilən Loğman, qədim ərəb ənənəsində köklü bir yeri olan, dünyəvi üstünlüklərə və qazanclara dəyər verməyən və ruh yetkinliyi üçün cəhd göstərən müdrik insanların bir prototipidir. B.e. 6-cı yüzilində yaşamış olan və daha çox Nəbiğa əz-Zübyani ləqəbi ilə tanınan Ziyad b. Muaviyənin bir şerində öyüldükdən sonra Loğman şəxsiyyəti, İslamın zühurundan uzun zaman əvvəl, hikməti və ruhi yetkinliyi əks etdirən saysız əfsanələrin, hekayələrin diqqət mərkəzi halına gəldi. Budur, buna görə də Quran, bu əfsanəvi şəxsiyyəti, eynilə 18-ci surədə işlədilən eyni dərəcədə əfsanəvi əl-Xıdr [Xızır] şəxsiyyəti kimi, insanın əməl etməli olduğu davranış tərzləri barəsindəki öyüdlərin bir anlatma vasitəsi olaraq işlətmişdir. [6]

Loğman Ərəbistanda alim va hakim bir kimsə olaraq tanınırdı. İmru el-Kays, Lebid, Aaşa, Tərəfa kimi cahiliyyə şairləri, şerlərində onu zikr etmişdir. Bəzi təhsil görmüş ərəblər də Loğmanın hikmətli sözlərini ehtiva edən Sahife-i Loğman adlı bir külliyyata sahibdir. Rəvayətlərə görə Hicrətdən üç il əvvəl Rəsulullahın (s.ə.) Mədinə əhalisindən təsir etdiyi ilk insanlardan biri də Süveyd b. Samit idi. Süveyd Həcc üçün Məkkəyə getmişdi. Rəsulullah orada hər zamankı kimi müxtəlif yerlərdən gələn hacılara İslamı təbliğ edirdi. Süveyd onun nitqini dinləyincə, bu bəyanda oldu: “Məndə sənin vəz etdiyinə bənzəyən bir şey var”. Rəsulullah onun nə olduğunu soruşduqda: “Loğmanın Külliyatı” – dedi. Sonra Rəsulullahın (s.ə.) istəyindən sonra bir qismini oxudu. Rəsulullah bundan sonra belə dedi: “Bu sözlər gözəl, lakin məndə ondan daha gözəl bir söz var”. Sonra Qurandan tilavət etdi və Süveyd bunun Loğmanın hikmətindən daha yaxşı olduğunu qəbul etdi (İbn Hişam cild: 2, sh: 67-69, Usdu’l-Gabe, cild: 2, sh: 378). Tarixçilərə görə bu şəxs [Süveyd b. Samit] qabiliyyət, şücaət, kübarlıq və şairliyinə görə Mədinədə Kamil [Yetkin] ləqəbiylə tanınırdı. Lakin Rəsulullahla (s.ə.) qarşılaşdıqdan sonra Mədinəyə dönüncə bir müddət sonra meydana çıxan Buas Döyüşündə öldürüldü. Qəbiləsindən olanlar onun Rəsulullah ilə görüşdükdən sonra müsəlman olduğu qənaətindəydilər.

Tarixi nöqteyi nəzərdən Loğman mübahisəli bir şəxsiyyətdir. Cəhalətin qaranlıq çağlarında, yazılı tarix deyə bir şey yox idi. Tək məlumat qaynağı əsrlərlə dildən dilə dolaşan rəvayələr idi. Bunlara görə bəzi insanlar Loğmanın Ad qövmünə mənsub olduğu və Yəmən Məliki olduğu düşüncəsindəydi. Mövlana Seyyid Süleyman nədvi “Ard əl-Quran” adlı əsərində bu rəvayətlərə əsaslanaraq Loğmanın Ad qövmünün ilahi əzabla həlak edilməsindən sonra Hz. Hudun yanında xilas olan möminlərin qurşağından və Ad idarəçiliyi altındakı Yəmən məliklərindən biri olduğu yolunda görüşünü açıqlayır. Lakin səhabədən bəzi alimlər və təbəələrindən olan bəzilərindən gələn digər rəvayətlər bu görüşü dəstəkləməz. İbn Abbasa görə Loğman, Həbəşistanlı bir kölə idi; eyni görüşü Əbu Hureyrə, Mücahid, İkrimə və Halid ər-Rabi də paylaşır. Cabir b. Abdullah Ənsariyə görə o, Nübaha mənsub idi. Said b. əl-Müseyyeb isə onun Misirli bir Həbəş olduğunu söyləyir. Bu üç görüş bir-birinə bənzəyir.

Ərəblər o günlərdə ümumiyyətlə qaralara “Həbəşi” deyirdilər və Nübah, Misirin cənubunda, Sudanın şimalında bir bölgədir. Beləliklə də, eyni şəxsə “Misirli”, “Nubi”, yaxud “Həbəşi” demək kəlmələrdəki fərqliliyə baxmayaraq, eyni şeydir. Həmçinin Süheylinin Ravdu əl-Unufda və Məsudinin Mürucuz-Zehebdə gətirdiyi açıqlamalar bu Sudanlı kölənin hikmətinin Ərəbistana necə yayıldığı məsələsini də işıqlandırır. İkisi də mənşə etibariylə Nubi olan bu şəxsin Mədyən və Eylə [şimdiki Akabe] yörəsində yaşadığında müttəfiqdirlər. Ərəbcə danışmasının və hikmətinin Ərəbistana yayılmasının səbəbi budur. Süheyli həmçinin, Loğman əl-Hakim ilə Loğman b. Adın iki ayrı şəxs olduğunu, ikisini bir və eyni şəxs olaraq mütaliə etməyin doğru olmadığını bəyan edər (Ravd al-Unuf, Cilt 1, sh. 266; Mes’udi, Cilt, 1, sh. 57).

Burada bir başqa şeyin daha açıqlığa qovuşdurulması lazımdır. Orientalist Derenbourqun Emsal: Loğman Hakim [Fables də Loqman Le Sage] adıyla nəşr etdiyi Parisdəki ərəbcə əl yazması, Loğman külliyatıyla əlaqəsi olmayan uydurma bir nüsxədir. Bu məsəllər b.e. 13-cü yüzilində yaşamış biri tərəfindən seçilmiş bir kitabın tərcüməsidir və yazıçı, yaxud tərcüməçi kitabı Loğman əl-Hakimə ithaf etmişdir. Müştəşriklər belə araşdırmaları həmişə xüsusi bir hədəfi nəzərə alaraq edərlər. Quran əhvalatlarının tarixlə əlaqəsi olmayan məsəllər olduğu və beləliklə də, onlara etibar ediləməyəcəyini isbat etmək üçün belə saxta və uydurma mətnləri gündəmə gətirirlər. B. Hellerin “Eneyclopaedia of Islam”a yazdığı “Loğman” maddəsini oxuyan, bu adamları hərəkətə keçirən real məqsədi anlamaqda gecikməyəcəkdir. [7]

Loğman bölməsinin ilk ayəsində çox əhəmiyyətli üç nöqtəyə toxunulmuşdur:

1.Loğmana “hikmət” verilməsinin məqsədi Allaha şükür etdirməkdir.
2.Şükr edənin şükrü öz faydasınadır.
3.Nankorluq edənin Allaha hər hansı bir zərəri

Bu ayədə Allahın elçi göndərməsinin, Kitab endirməsinin ana məqsədi ortaya qoyulmuşdur. Allahın elçi göndərməsinin, Kitab endirməsinin məqsədi qullarının özünə şükür etməsini təmin etməkdir.

Bilindiyi kimi, daha əvvəl “Hikmət”in “zülm və fəsadı əngəlləmək üçün qoyulmuş olan qanun, düstur və qaydalar”; Şükürün də “insanların Allahın özlərinə verdiyi nemətlərə qarşı nemətin qarşılığını Allaha vermələri” demək olduğunu geniş şəkildə açıqlamışdıq.

⁷Əgər küfr edəcək, nankorluq edəcək olarsınızsa, bilin ki, şübhəsiz, Allah sizə heç bir ehtiyacı olmayandır və O, qulları üçün, küfrə, nankorluğa razı olmaz. Və əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsinizsə, sizin üçün ona razı olar. Heç bir daşıyıcı bir başqasının yükünü çəkməz. Sonra dönüşünüz yalnız və yalnız Rəbbinizədir. Beləliklə, etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verəcəkdir. Şübhəsiz ki, O, sinələrin özündə gizli olanı yaxşı biləndir.(Zümər/7)
^43–45Belə isə, Allahdan geri çevrilməsi mümkün olmayan bir gün gəlmədən öncə, üzünü ən doğru/qoruyan dinə döndər. O gün onlar Allahın iman edən və düzəltmək yönündə işlər edən insanlara ərməğanlarından qarşılıq verməsi üçün dəstə-dəstə ayrılırlar. Şübhəsiz ki, O, kafirləri sevməz. Kim küfr edərsə, artıq bu rədd etməyi/inanmamağı öz əleyhinədir. Kim də saleh əməl işləyərsə, artıq onlar da özləri üçün döşək/rahat bir yer hazırlamış olarlar. (Rum/43-45)

Bu ayələrdə Loğmanın Rəbbimizin özünə verdiyi hikmətləri oğluna anlatması, beləliklə də oğlunu xəbərdar edərək onu irşad etməsi nəql edilir.

Bölmədə ilk diqqəti çəkən xüsus, Loğmanın özünə verilən vəzifəsini yerinə yetirərkən əvvəlcə ən yaxınından, oğlundan başlamış olmasıdır. Çünki xəbərdarlığın əvvəlcə ən yaxınlara edilməsi ilahi bir prinsipdir:

²¹⁴Və ən yaxın qəbiləni xəbərdar et. (Şüəra/ 214)

Ayəyə, Loğmanın öz oğlunu irşad edərkən ona “Əziz oğlum!” deyə çox yumşaq bir ifadəylə xitab etməsi özünəməxsusluqla diqqət çəkicidir. Bu xitab tərzi Müsəlmanlar üçün də nümunə olmalı olan bir irşad və təbliğ yöntəmidir.

Daha əvvəl Məryəm surəsində İbrahim peyğəmbərin də xəbərdarlığa ən yaxınından [atasından] başladığını və ona “atacan!” deyə yumşaq ifadələr işlətdiyini görmüşdük:

^42–45Bir dəfə o atasına: “Atacan! Eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydası olmayan şeylərə nə üçün qulluq edirsən? Atacan! Şübhəsiz, sənə gəlməyən bir bilik mənə gəldi. O halda mənə uy ki, sənə ən doğru bir yolu göstərim. Atacan! Şeytana qulluq etmə. Şübhəsiz, şeytan Rəhmana asi oldu. Atacan! Şübhəsiz, Mən, sənə Rəhmandan bir əzab toxunar və şeytan üçün bir yol göstərən, qoruyan, kömək edən bir yaxın olarsan deyə, qorxuram” – demişdi. (Məryəm/42-45)

Mövzumuz olan ayə qrupunda Loğmanın oğluna öyüdlədiyi prinsiplər bunlardır:

Şirkdən Qaçınılmalı Olması və Şirkin Ən Böyük Zülm Olması:

Şirkin ən böyük zərəri, mükərrəm olan insanın qürurunu ayaqlar altına almasıdır. Çünki Allah insanı mükərrəm [sayğın və qürurlu, dəyərli] qılmışdır.

⁷⁰Və and olsun ki, Biz insanoğlunu şan və şərəf sahibi etdik və quruda, dənizdə daşıyıcılara yüklədik və təmiz/xoş yeməklərdən onları ruziləndirdik. Və onları yaratdıqlarımızın bir çoxundan olduqca üstün etdik. (İsra/70)

Dəyərli bir varlıq olan insan sadəcə Allahın Rəbb olduğunu tanımalıdır. Yenə o, Allahın yaratdıqlarından heç bir kimsə və əşyanı özündən üstün görməməlidir. Özündən dəyərsiz və ya özünə bərabər bir varlığı Rəbb qəbul etdiyi təqdirdə, insanlıq qürurunu öz əlləriylə zədələmiş olur.

Allahdan Gizləniləməyəcəyi:

Böyük və ya kiçik, uzaq və ya yaxın, kainatdakı heç bir şey Allaha qapalı deyildir. Bu şeylər istər aydınlıqda, istərsə də qaranlıqda olsun; istər açıqda, istərsə də pərdə arxasında olsun, yenə eynidir. Bu, insanların ağıllarından keçən bütün planlar üçün də belədir. Allah qəlblərdən keçən o layihələri də nöqsansız olaraq bilir. Belə ki, axirətdə hamısını gətirib adamın önünə qoyacaqdır.

Bu barədə yüzlərlə ayə vardır. Bunlardan sadəcə bir neçəsini təqdim edirik:

⁴⁷Biz Qiyamət Günü üçün “haqq edilən pay tərəziləri” qoyarıq – heç bir kimsə, heç bir şəkildə haqsızlığa uğradılmaz. O şey, bir xardal dənəsi ağırlığında da olsa, onu gətirərik. Və hesab görənlər olaraq, Biz yetərik. (Ənbiya/47)
^7,8Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işləyərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir. (Zilzal/7, 8)
^3,4Və kafirlər: “Bizə o qiyamətin qopma anı gəlməyəcəkdir” – dedilər. De ki: “Bəli, gələcəkdir. Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilən Rəbbimə and olsun ki, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərə ki, budur, onlar özləri üçün bir bağışlanma və xətrinin istədiyi bir ruzi olanlardır, qarşılıqlarını vermək üçün sizə, qətiliklə gələcəkdir. Ondan göylərdə və yerdə zərrə ağırlığında belə bir şey qaçmaz. Bundan daha kiçik və daha böyük nə varsa, hamısı qətiliklə açıq bir kitabdadır”. (Səba/3, 4)
⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)
⁴⁹Və kitab/əməl dəftəri qoyulmuşdur. Günahkarların ondan qorxduğunu görəcəksən. Və: “Vay bizim halımıza! Bu necə kitab imiş ki, böyük-kiçik heç bir şey buraxmadan hamısını saymışdır/yazmışdır” – deyərlər. Və onlar etdiklərini hazır görərlər. Və sənin Rəbbin heç kimsəyə haqsızlıq etməz. (Kəhf/49)
^13,14Və hər insanın öz etdiklərinin qarşılıqlarını ayrılmayacaq şəkildə boynuna doladıq. Və Biz qiyamət günü açılmış gördüyü kitabı onun üçün çıxararıq: “Oxu öz kitabını! Bu gün öz zatın, özünə qarşı hesab soruşan olaraq, sənə yetər!” (İsra/13, 14)

Salaatın İqaməsi

İnsanların Allaha şükür etmələrinin ən böyük nümunələrindən birisi də “salaatın iqaməsi”, yəni “zehni və sosial dəstək qurumlarının qurulması və fəaliyyətinin təmin edilməsi”dir.

Əmri bil maruf, Nəhyi anil münkər

“Maruf”, minlərlə il içində istər təcrübi məlumatlarla və istərsə də ilahi məlumatların köməyi ilə cəmiyyətlərdə qəbul görmüş, hamı tərəfindən ağlabatan və məqbul kimi qəbul edilən prinsiplər deməkdir. Münkər isə bunun tam tərsidir.

İman etmiş bir kimsə, ilahi prinsiplərə görə “mənə nə!” deyərək, “nəyimə lazım”çılıq edərək, eqoistcə ətrafına etinasız qala bilməz. Bir mömin həm ətrafında olanlara marufu əmr etmək, həm də ətrafındakı çirkinliklərə mane olmaq kimi əxlaqi bir öhdəliklə məsuliyyət daşıyır. Bu ilahi prinsip, bir başqa ifadəylə “salehatı işləmək [pozuq, yanlış olan davranışları düzəltmək]” olaraq da tərif edilə bilər.

“Əmri bil maruf, nəhyi anil münkər” prinsipinin necə yerinə yetirilməli olduğu Quranda bir çox yerdə bəyan edilmişdir. Bəhs edilən prinsip ilk olaraq Əraf surəsində peyğəmbərimizin vəzifəsi ilə əlaqədar bir xüsusiyyət olaraq qeyd edilmişdi:

^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”. (Əraf/ 156,157)

Bundan sonrakı surələrdə bu prinsip həm əmr ediləcək, həm də əsl möminlərin (Əhli Kitabdan olanların da) xüsusiyyəti olaraq göstəriləcəkdir.

¹⁰⁴Və içinizdən xeyirə çağıran, hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, vəhy və ortaq ağıl ilə pis/çirkin olduğu qəbul edilən şeyləri əngəlləyən bir başçılı cəmiyyət olsun. Və bax budur, onlar qurtuluşa çatanların məhz özləridir. (Al-i İmran/104)
¹¹⁰Siz, insanlar üçün çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən şeyləri əmr edir, vəhy və ortaq ağıl ilə pisliyi/çirkin olduğu qəbul edilən şeyləri əngəlləyir və Allaha inanırsınız. Kitab Əhli də inansaydı, onlar üçün əlbəttə, daha xeyirli olardı. Onların bəziləri möminlər, lap çoxu da yoldan çıxmış insanlardır. (Al-i İmran/110)
^{113, 114}Hamısı bir deyildir. Kitab Əhli içində doğruluq üzrə olan bir başçılı camaat vardır ki, onlar gecənin saatlarında boyun əyib, təslimiyyət göstərərək Allahın ayələrini oxuyurlar. Allaha və axirət gününə inanırlar, hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən şeyləri əmr edər, hər kəs tərəfindən mənfi qəbul edilən şeylərdən çəkindirməyə çalışarlar, xeyir işlərdə də bir-birləri ilə yarışırlar. Və bax budur, onlar yaxşı insanlardır. (Al-i Imran/113,114)
⁷¹İnanan kişilər və inanan qadınlar – bunların bəzisi bəzilərinin qoruyucu, yol göstərici yaxınlarıdır. Bunlar hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edərlər, bütün pis şeylərdən uzaqlaşdırarlar, salaatı iqamə edərlər, zəkatı/vergini verərlər, Allaha və Onun Elçisinə itaət edərlər. Bax budur, bunlar! Allah onlara mərhəmət edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Tövbə/71)
^39–41Özlərinə döyüş açılanlar… Onlar haqsızlığa uğradıqları/onlar başqa məsələ üçün deyil, sırf: “Rəbbimiz Allahdır” – dedikləri üçün, haqsız yerə yurdlarından çıxarıldıqlarına görə, döyüşmələrinə izin verildi.
Və şübhəsiz ki, Allah onları zəfərə çatdırmağa ən yaxşı gücü yetəndir. Əgər Allah bir qisim insanları digər bir qismi ilə ortadan qaldırıb, qarşısını almasaydı, mütləq surətdə, cücərti, tumurcuq, ağacdakı meyvə, toplanmış taxıl, paxlakimilər, quraqlıq ərazidə tikan, tikili bina nə varsa hamısı, bütün alış-veriş yerləri – dükan-bazar, bütün Salaat/dəstək yerləri (iş və istehsal yerləri, təhsil-təlim müəssisələri və təhlükəsizlik xidmətləri) və içlərində Allahın adı bol-bol anılan məscidlər yerlə bir edilərdi.
Allah Özünə yardım edənlərə – özlərini yurdlandırıb, gücləndirərək, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergilərini verən, adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, vəhy və ortaq ağılla pis, çirkin hesab edilən şeylərdən ayıranlara qətiliklə yardım edər. Heç şübhəsiz, Allah çox güclüdür, mütləq qalibdir. İşlərin nəticəsi də sadəcə, Allaha aiddir. (Həcc/39-41)

Yuxarıdakı ayələr, bu irşad vəzifəsinin Müsəlmanlar üçün hər şərt və şəraitdə məcburi bir vəzifə olduğunu göstərir. Bu vəzifə şüuru ilə hərəkət etmək Müsəlmanların olmazsa olmaz bir xüsusiyyəti, imanlarının zahirə vuran bir görüntüsüdür. Münafiqlər isə bu prinsipin tərsinə hərəkət edərək pisliyi əmr edərlər, marufu isə qadağan edərlər.

⁶⁷Münafiq kişilər və münafiq qadınlar bir-birlərinin tayıdırlar – pisliyi əmr edər, yaxşılıqdan çəkindirərlər və əllərini bərk tutarlar/xəsislik edərlər. Allahı tərk edərlər, buna görə də Allah da onları tərk edər. Həqiqətən də münafiqlər haqq yoldan çıxmış insanların məhz özləridir. (Tövbə/67)

Səbirli Olmaq

Səbir insanın qeydsiz şərtsiz təslimiyyəti, boynunu uzatması deyildir. Quranın yetmişdən artıq ayəsində keçən “صبر sabr” kəlməsi, xalq arasındakı işlədildiyi mənasıyla ağrıya qatlanmaq, sıxıntı və çətinliklərə qarşı soyuqqanlılıqla dirənmə mənalarına gəlir. Ancaq Allahın Quranda səbirli insanları tərifləməsi və onları haqq-hesabsız mükafatlandıracağını bildirməsi bu sözün daha dərindən öyrənilməsini zəruri edir.

Səbir ağıl və dinin göstərdiyi yolda əzm və qətiyyət deməkdir. İnsan psixologiyası çətinlikdən çox yüngülləşməyə, ağrıdan çox həzz almağa, imtina etməkdənsə eqoizmə meyllidir. Buna görə də bəzi ibadətlər və əxlaqi davranışlar insana çətin gələ bilər. Məsələn, insan cibindəki pulla bir yoxsula yardım etməkdənsə, onu özünə xərcləməyi, işləyib yorulmaqdansa, əylənməyi və gəzib dolaşmağı daha çox istəyə bilir. Ya da qış günü səhərin erkən vaxtında qalxıb soyuq su ilə abdəst almaq və namaz qılmaq əvəzinə isti yataqda yuxusuna davam etməyi daha cazibəli hesab edə bilir. Belə vəziyyətlərdə səbir insanları fəzilət və xeyirxahlığa, çətin şərtləri asanlıqla qəbul etməyə və lazım olanı etməyə, öz mənfəətlərinə uyğun olmasa da yaxşı davranmağa sövq edən gücdür.

Səbir ağlın və dinin göstərdiyi yolda, nəfsin hədsiz istək və arzularına dirənməkdir. Ağıl, din və cəmiyyət qaydaları doğru hesab etməsə də, insanlar çox zaman nəfslərinə xoş gələn arzularını təmin etmək istəyərlər. Səbir insan psixologiyasının bu qüvvətli cazibə qüvvəsinə baxmayaraq, adamın heç tərəddüd etmədən ləyaqətli davranışları seçməsini təmin edən gücdür.

Səbir bəhs etdiyimiz bölmədə Loğmanın dilindən nəql edilən ilahi hikmətlərdən biri olaraq keçir və “əmri bil maruf və nəhyi anil münkər” prinsipindən dərhal sonra zikr edilir. Burada, marufu əmr edən və münkəri nəhy edən möminlərin bir sıra əziyyətlərə məruz qalacaqlarına da bir işarə vardır. Bu vəzifəni icra edənlər çox səbirli olmalıdırlar.

Səbir mövzusuyla əlaqədar Qələm surəsinin təhlilində geniş açıqlama edildiyindən, bu qədərlə kifayətlənərək, mövzunun tamamının oradan oxunmasını məsləhət görürük.

¹⁸⁶Heç şübhəsiz ki, siz mallarınız və canlarınız barəsində sınanacaqsınız/imtahan olunacaqsınız. Sizdən öncə özlərinə Kitab verilənlərdən və ortaq qoşan kimsələrdən bir çox əzab – cansıxıcı, əsəbiləşdirici şeylər də eşidəcəksiniz. Əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, şübhəsiz, bax budur, bu əzm tələb edən işlərdəndir. (Al–i İmran/186)
^19–24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!”(Rad/19-24)

İnsanlardan Üz Çevirməmək və Yer üzündə pozğun, təkəbbür və əzəmətlə Yeriməmək

İnsanlardan üz çevirənlər, ədalı yeriyənlər cəmiyyətdən qoparlar. Onlar cəmiyyətdən qopduqları kimi, cəmiyyət də onları kənarlaşdırar. Beləliklə də, bu adamların cəmiyyətlə qaynaşıb, onlara yardımçı olması, onları təlimləndirməsi heç mümkün olmaz. Belə kimsələri nə Allah, nə də qulları sevər.

Yer üzündə Ölçülü-Qaydalı Olmaq, Səsi Yüksəltməmək

Loğmanın dilindən nəql edilən əxlaqi prinsiplərdən biri də bəşəri münasibətlər əsnasında riayət edilməli olan ədəb qaydalarıyla əlaqədardır. Bu ədəb qaydalarından biri, insanlarla danışarkən intizamlı olmaq, səsi yüksəltməmək qaydasıdır. Yüksək səslə danışmaq, dinləyənlərə əziyyət verən bir haldır. Buna görə də möminlərə ayədə harada və necə danışacaqlarıyla əlaqədar bir ədəb qaydası öyrədilir. İnsanlarla məqbul ölçülər içərisində, çığırıb bağırmadan, ortalığı vəlvələyə salmadan, ədəblə və nəzakətlə danışılmalıdır.

²Ey iman edənlər! Səslərinizi Peyğəmbərin səsindən artıq yüksəltməyin. Bir-birinizə yüksək səslə bağırdığınız kimi, Peyğəmbərə yüksək səslə bağırmayın, yoxsa siz dərk etmədən hörmətsizlik etmiş olarsınız və əməlləriniz boşa gedər. (Hucurat/2)

Mövzumuz olan ayənin sonunda “Şübhəsiz səslərin ən pisi qətiliklə eşşəklərin səsidir” buyurularaq əhəmiyyətli bir nöqtəyə diqqət çəkilmişdir. Niyə “eşşək” və niyə “eşşək səsi”?

Bu heyvan əslində insanlığa təqdim edilmiş böyük nemətlərdən biridir:

⁸Və Allah özlərinə minəsiniz, həm də zinət olsun deyə, atları, qatırları və eşşəkləri yaratdı. Bilmədiyiniz şeyləri də, O yaradır. (Nəhl/8)

Belə ki, “eşşək” sözü insanlar tərəfindən, adətən təhqir üçün işlədilir. Hətta bəzən açıq şəkildə “eşşək” belə demədən, “uzunqulaq” şəklində kinayəli sözlər işlədilərək, eyni təhqir məqsədi güdülür. “Eşşək” sözü, özünəməxsusluqla sayğın və kübar şəxsiyyətlər tərəfindən ağıza belə alınmır. Bu, ərəb ənənəsində də belədir.

Hər canlının özünə görə bir səs çıxarma tərzi vardır. Ağrı duyduqlarında, ağır yüklə qarşılaşdıqlarında, ya da arzu və istəklərini əks etdirmək istədiklərində heyvanların hamısı özlərinə məxsus səslər çıxarırlar. Eşşək isə bundan fərqlidir. O, ağrıdan, aclıqdan ölsə də, yükdən əziyyət çəksə də səs çıxarmaz. Belə ki, heç də lazımlı olmayan bir zamanda, özünə məxsus o məşhur tərzi ilə, səsi çıxdığı qədər, bağırmağa başlayar. Budur, onun bu halı “münasibətsizliyi” təmsil edir. Eşşəyin adının bu cür hallanması da bu xüsusiyyətindən qaynaqlanır.

17-ci ayənin sonundakı ifadələrə görə Loğman, oğluna “من عزم الامور min əzmil-umur [Şübhəsiz bunlar, işlərin qəti olanlarındandır]” – deyir. “İşlərin əzmi” ifadəsi, “qəti olaraq əmr edilən işlər”, “cəsarət və mətanət üçün lazım olan işlər”, “yerinə yetirılməsi əzm və qərarlılıq istəyən işlər” olaraq açıqlana bilər.

Loğmanın oğluna öyrətdiyi əxlaqi prinsiplər olaraq nəql edilən “hikmət”lər və daha artığı, İsra (22-38-ci ayələr) və Furqan (63-76-cı ayələr) surələrində cəm halda verilmişdi.

Bu ayələr, Loğmanın oğluna öyüdlər verdiyi bölməyə aid deyildir. Rəsmi düzülüşü tərtib edənlər tərəfindən Loğman bölməsinin içərisində tərtib edilmişdir. Loğman ilə əlaqədar bölmənin daha yaxşı anlaşılması üçün bu iki ayəni Loğman bölməsinin təhlilindən sonra, indi təhlil edirik.

Bu ayələr Rəbbimizin öz açıqlamalarıdır. Loğmanın oğluna söylədikləriylə əlaqədar deyildir. Rəbbimizin ana-ataya yaxşılıq edilməsi əmri yalnız Allaha qul olmaq, Allahı tək Rəbb qəbul etmək, Onun yaratdıqlarından heç bir şeyə və insana qulluq etməmək şəklində xülasə edilən tövhid inancından sonra bütün vəhylərin ikinci prinsipidir. Qurandan anlaşıldığına görə bu prinsip insanlığa göndərilən ilk vəhylərdə də var idi.

Bu ayələrdə bəyan edilən prinsiplər, Ənkəbud surəsində tək ayə olaraq verilmişdir.

⁸Və Biz insana, ana-atasına yaxşı davranmasını, öhdəlik olaraq, çatdırdıq. Əgər o ikisi səni, haqqında biliyin olmayan bir şeyi Mənə ortaq qoşmağın üçün məcbur edərlərsə, artıq o ikisinə itaət etmə. Dönüşünüz ancaq Mənədir. O zaman, sizə etmiş olduqlarınızı xəbər verəcəyəm. (Ənkəbud/8)

Bu ayələrdə Rəbbimiz anaya-ataya necə davranmaq lazım olduğu üzərində durmuşdur:

⁸³Və bir zamanlar Biz İsrailoğullarının qəti sözünü almışdıq: “Allahdan başqasına qulluq etməyəcəksiniz, ana-ataya, yaxınlığı olanlara, yetimlərə, acizlərə də yaxşılıq edəcəksiniz, insanlara gözəlliyi söyləyin, salaatı iqamə edin və zəkat/vergi verin”. Sonra çox azınız istisna olmaqla, üz döndərdiniz. Və siz üz döndərən kəslərsiniz. (Bəqərə/83)
¹⁵¹De ki: “Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri tabulaşdırdığını/toxunulmaz qıldığını deyim: Özünə heç bir şeyi ortaq qoşmamağınızı; ana-ataya yaxşılıq etməyinizi, gözəl davranmağınızı; kasıblıq qorxusu ilə/yoxsul olarıq qorxusu ilə uşaqlarınızı öldürməməyinizi, sizi və onları Biz ruziləndiririk. Pisliklərin açığına və gizlininə yaxınlaşmamağınızı; haqsız yerə, Allahın haram qıldığı nəfsi/canı öldürməməyinizi; bax budur, bunlar Onun sizə öhdəlik olaraq çatdırdıqlarıdır ki, bəlkə düşünüb daşınasınız. (Ənam/151)
^23,24Və sənin Rəbbin qəti olaraq, Özündən başqasına qul olmamağınızı, ana və ataya yaxşılıq etməyinizi/gözəlləşdirməyinizi qərara aldı. Onlardan biri və ya hər ikisi sənin yanında ixtiyarlığa çatarsa, qətiyyən onlara “Of” demə, onları danlama, onlara çox həssas davran. Və ikisinə də şərəfli, şirin və gözəl sözlər söylə. Və mərhəmətinə görə onlar üçün alçaq könüllülük qanadlarını endir. Və de ki: “Rəbbim! Onların məni uşaqlıqdan öyrədib, mədəni biri olaraq yetişdirdikləri kimi, onlara mərhəmət et”. (İsra/23, 24)
¹⁵Və Biz insana, ana və atasına yaxşılaşdırmağı/gözəlləşdirməyi öhdəlik olaraq çatdırdıq. Anası onu zəhmətlə daşıdı və zəhmətlə dünyaya gətirdi. Və onun daşınması və ayrılması otuz aydır. Sonunda insan yetkinlik çağına çatdığı və qırx yaşa gəldiyində: “Rəbbim! Mənə, anama və atama ehsan etdiyin nemətlərinə qarşılıq ödəməyimi və Sənin razı olacağın saleh əməl işləməyimi təmin et. Mənim üçün soyumun içində düzəlişlər et/saleh insanlar ver. Şübhəsiz ki, mən sənə yönəldim. Və mən şübhəsiz ki, müsəlmanlardanam” – dedi. (Əhqaf/15)

Bu ayələrdə, istər uşağın doğulması və böyüdülməsi müddətində, istərsə də daha sonrakı təlim-tərbiyə dövrlərində ananın rolu atanınkından artıq olduğu üçün ana ön plana çıxarılmışdır.

Ana-Ataya İtaətin Məcburi Olmayacağı Yerlər

Rəbbimiz 15-ci ayəyə “Və əgər ki, o ikisi [ana-ata] bilmədiyin bir şeyi mənə ortaq qoşmağın üçün səni məcbur edərlərsə, onlara itaət etmə. Və dünyada onlarla yaxşı keçin və mənə yönələn kimsələrin yolunu tut” buyuraraq ana-ataya, müəllimə hansı şərtlər daxilində itaət edilməli olduğunu bildirir.

“Əsbab-i Nüzul” qeydlərində (Vahıdi; Esbabü’n-Nüzul, s.198) hər iki ayənin də Sad b. Əbu Vaqqas və anası haqqında endiyi zikr edilmişdir. Mərhum İzzət Dərvəzə bəhs edilən əhvalat haqqında bu məlumatları verir:

“Sad gəncliyində, Qüreyş gənclərindən iman edənlərlə birlikdə iman edər. Anası onu İslamdan döndərmək üçün çalışmağa başlayar. Onu aclıq tətili etməklə təhdid edər. Bu vəziyyət onda psixoloji bir problemə dönməyə başlayar. Allah bu iki ayəni endirərək, ana-ataya itaəti və onlara ehsanı, Ona şirk qoşmamaq və ixlaslı olmaq sədləri içərisində fərz olduğunu əmr edər. Hər iki ayənin məğzi və yaxın münasibəti, rəvayəti doğrulayır. Ya da hər ikisinin məğzi xatırlatma və açıqlama yoluyla, müşriklərdən bir ana, ya da ata ilə mömin övladı arasında baş verən çəkişməyə bir nümunə olar. Bu vəziyyət Ənkəbud surəsində bu ayə ilə təkrarlanır. “Biz insana, ana-atasına yaxşılıq etməyi tövsiyə etdik. Əgər onlar səni, [doğruluğu] haqqında heç bir məlumatın olmayan bir şeyi mənə ortaq qoşmağın üçün məcbur edərlərsə, [bu xüsusda] onlara itaət etmə. Dönüşünüz mənədir. O zaman sizə etdiklərinizi xəbər verərəm” (Ənkəbud/8). Bu ayə bizi, problemin sadəcə Sadın hiddəti ilə şəxsindən törəyən bir problem olmadığını, bir çox şəxsin eyni problemə məruz qaldığını söyləməyə əsas verir. Siyər rəvayətləri bunu açıqlığa qovuşdurır. Bu rəvayətlər, atalarının küfr və şirk üzrə qalmalarına baxmayaraq, Muhəmmədin risalətinə inanan bir çox Qüreyşli gənci zikr edir. Bunlar atalarının işgəncə və təzyiqlərinə məruz qaldılar. Bunun nəticəsi olaraq, Həbəşistana hicrət etdilər. Bunlara Halid b. Said b. As və xanımı Əminə bintu Xələf, onun qardaşı və xanımı Fatma bintu Safvan, Esved b. Nevfcl b. Huveylid, Amir b. Ebi Vaqqas, Matlab b. Avl və xamını Remle bintu Ebi Avf, Ubeydullah b. Cahş və xanımı Rəmlə bintu Əbu Süfyan, Osman b. Rebia, Muamer b. Abdullah, Malik b. Rabia, İbn Kays b. Abduşəms və xanımı Amrah, Yezid b. Zumah b. Esved və digər bəziləri, Allah onlardan razı olsun, nümunə göstərmək olar.

Sad haqqında bu rəvayət edilir: “Anası oğluna dinindən dönməsi üçün israrını artırınca, ona belə deyər: “Yemək yeməyəcəyəm, ta ki, həlak olana qədər… İnsanlar da səni qınasın”.

O da anasına belə cavab verir: “Ey anacan, Allaha and içirəm ki, yüz canım olsa və bunlar tək-tək bədənimdən çıxsa, mən dinimi tərk etməyəcəyəm”. Bu mövzu ilə əlaqədar nəbəvi əxlaqı səhifələrində gözəl tablolar vardır.

İman edən gənclər ilk anda mürəkkəb vəziyyətə düşdülər. Çünki İsra və Ənam surələrindəki ayələr, ana və atalarına mütləq yaxşılıq və ehsan etmələrini əmr edirdi. Bu mürəkkəb vəziyyətlərini Allah Rəsuluna açıqladılar. Quranın hikmətinə uyğun olaraq, bu ayələr çətinliyi aradan qaldırmaq üçün endirilmişdir. [8]

“Anaya ataya yaxşı davranmaq” mövzusu daha əvvəl İsra Surəsinin təhlilində də ələ alınmışdı. Əhəmiyyətli olduğuna görə mövzunun oradan təkrar oxunmasının faydalı olacağını düşünürük.

14 və 15-ci ayələrdə (Bizə görə 18-ci və 19-cu ayələrdə) “¹⁴Və Biz insana, anası və atasını cavabdehlik olaraq çatdırdıq: Anası onu zəiflik üstünə zəifliklə daşıdı. Onun süddən ayrılması da iki il içindədir. “Mənə, anana və atana qarşılıq ödə!” Dönüş, ancaq Mənədır.

¹⁵Və əgər ki, ana-ata bilmədiyin bir şeyi Mənə ortaq qoşmağın üçün səni məcbur edərsə, onlara itaət etmə. Və dünyada onlarla yaxşı keçin və Mənə yönələn kimsələrin yolunu tut. Sonra dönüşünüz ancaq Mənədır. Sonra da Mən, sizə etməkdə olduğunuz şeyləri xəbər verəcəyəm” – deyilərək övlad ilə ana-ata arasındakı əlaqənin oturacağı təməl inşa edilmiş, 20 və 21-ci ayələrin əmələ gətirdiyi bu bölmədə isə bir ümumiləşdirmə edilərək bütün insanlardan Allahın ayə və ibrətlərinə nəzər salmaları, bu lütf və nemətlərdən ibrət almaları istənmişdir.

Bölmənin ilk ayəsindən anlaşıldığına görə, Allah göylərdə və yer üzündə cərəyan edən bütün formasiyaları və bu formasiyaların bağlı olduğu qanunları insanların əmrinə vermişdir. Bu xatırlatmadan alınmalı olan əsas ismarıc, insanın gördüyü, görmədiyi və ya görə bilmədiyi necə nemətlərin Allah tərəfindən özü üçün əvvəlcədən hazırlandığını və nemətlər içində yaşaya biləcəyi bir maddi kainatin bol-bol önünə sərildiyini ibrət nəzərləriylə təfəkkür etməsi, təbiəti araşdıraraq elmi bilik əldə etməsi, kainatla əlaqədar faktları doğru dəyərləndirərək Allahın varlığı və birliyi haqqında doğru bir inanca çatmalı olmasıdır.

Allah iyirmiyə yaxın ayədə “səhhara leküm (sizin için boyun əydirdi/sizin yararlanacağınız quruluş və sistemdə yaratdı” ifadəsini işlətmişdir. Bunların bir çoxunda ayın, günəşin, gündüzün, gecənin, dənizin insanın əmrinə verildiyi açıqlanırkən bu ayə ilə Casiyə/13-də… “yer üzü və göylərdəki bütün varlıqların insanın əmrinə verildiyi/ insanın yararlanacağı quruluş və sistemdə yaradıldığı” bildirilmiştir.

Bir damla su, bir parça torpaq parçası belə təhlil edilərsə:

Torpaqlarda makroskopik quruluşdan mikroskopik olana doğru çox sayda və müxtəlif mikroorqanizm mövcuddur. Bunların canlılığı və təsirliliyi torpağın quruluşuna bağlıdır. Torpaqda öz qidasını istehsal edən istehsalçı da var, hər cür üzvi maddələri metabolizə edən, çevirən, parçalayan və istehlak edən də var. İstehsalçı və ya istehlakçı olmasından asılı olmayaraq bütün mikroorqanizmlər torpağı qidalandırır və zənginləşdirir, onun üzərində bitən bitkilər üçün qida mənbəyi təşkil edir, bitkiçilik məhsullarına xidmət edir.

Ümumiyyətlə, mikroorqanizmlər əslində planetimizin ən mühüm təkrar emal, ətraf mühit könüllüləri və təmizlik ailələridir. Milyardlarla növ arasında ağlımızda həkk olan, xəstəlik olan patogenlər çox azdır. Əksinə, qalan çoxluq; İstehsal etdiyimiz tullantıları aradan qaldıraraq bizə təmiz və steril bir mühit təmin etməyə çalışır. Torpağa və ətrafımıza verdiyimiz zəhərlər, çirkləndirdiyimiz su mikroorqanizmlərin fəaliyyəti ilə təmizlənir. Onlar hər cür tullantıları və hətta zəhəri zərərsiz və ya faydalı komponentlərə çevirirlər.

Təbiətdə heç bir şey özü üçün yaşamaz…

Çaylar öz suyunu içə bilməz…

Ağaclar öz meyvələrini yeyə bilməzlər…

Günəş özü üçün qızdırmaz…

Ay özü üçün parlamaz…

Çiçəklər özləri üçün qoxmaz…

Torpaq özü üçün doğmaz…

Külək özü üçün əsməz…

Buludlar öz yağışından islanmaz…

Təbiətin konstitusiyasının birinci maddəsi budur:

Hər şey bir-biri üçün yaşayar..!

Bir-biri üçün; Bir sözlə, insanlığa xidmət üçün yaşamaq Allahın qanunudur..!

“İnsanlardan kimi də var ki, biliksiz, bələdçisiz və aydınladıcı bir Kitabsız Allah haqqında mübahisə edir. Və onlara: “Allahın endirdiyinə tabe olun!” – deyildiyi zaman: “Əksinə, biz atalarımızı üzərində görduyumuz şeyə uyuruq” – dedilər. Bəs əgər şeytan onları cəhənnəmin əzabına çağırırsa!”

Bölmədəki bu ifadələrdə isə əlində məlumat, bilik, sənəd-sübut, Kitab olmadan kor-koranə atalarını təqlid edən müşriklər qınanaraq insanlar düşünməyə dəvət edilir. Hər iki ayənin də müşriklərin liderlərindən Haris b. Nadir və başqaları haqqında endirildiyi rəvayət edilir. [9] Bu adam və ya adamlar, Allahın sifətləri, mələklərin şəfaəti, o ankı Allah inancları, özlərinin və atalarının təqib etdikləri yolun uyulmağa ən uyğun yol olduğu mövzularında peyğəmbərimizlə mübahisə edirdilər.

Əcdadlarının yoluna sığınaraq ilahi xəbərdarlığa qarşı çıxanlar başqa ayələrdə (Bəqərə/170, Maidə/104, Zühruf/23, 24, Həcc/3, 8) də qınanmışdır.

²⁴Biz onları bir az faydalandırarıq. Sonra özlərini sıx bir əzaba doğru məcbur edərik.

Əvvəlki bölmədə “İnsanlardan kimi də var ki, məlumatsız, bələdçisiz və aydınladıcı bir Kitabsız Allah haqqında mübarizə edir [mübahisə edir]. Və onlara: “Allahın endirdiyinə tabe olun!” – deyildiyi zaman: “Əksinə, biz atalarımızı üzərində gördüyümüz şeyə uyuruq” – dedilər” deyilərək, cahil insan, inanc barəsindəki əsassız yaxınlaşmasına görə tənqid edilərək qınanmışdır.

22-ci ayəyə də, yuxarıda bəhs edilən nemətlər qarşısında özlərini Allaha təslim edənlərin, Onun qoyduğu prinsipləri mənimsəyib, həyatlarını ona görə nizama qoyanların sağlam bir dəstəyə yapışdıqları, beləliklə özlərini pis aqibətdən qurtardıqları ismarıcı verilir.

23 və 24-cü ayələrdə isə əks davranış edənlərin vəziyyəti ələ alınır və nankorluq edənlərin az bir qazanca sahib olsalar belə, mütləq şəkildə pisliklərinin qarşılıqlarını tapacaqları bildirilir. Həmçinin Rəsulullahın bu cahillərin davranışlarından narahat olmaması istənilir.

Dünyada günahkarların, kafir və müşriklərin bir müddət faydalandırılması da Allahın qaydalarından biridir:

⁶⁹Ya da sizi təkrar dənizə döndərərək üzərinizə qasırğalar göndərməsindən və beləliklə də, etdiyiniz nankorluğa görə, sizi boğmayacağından arxayınsınızmı? Sonra bu etdiyimizə qarşı, Bizim əleyhimizə sizə kömək edəcək bir qoruyucu tapa bilməzsiniz.
⁷⁰Və and olsun ki, Biz insanoğlunu şan və şərəf sahibi etdik və quruda, dənizdə daşıyıcılara yüklədik və təmiz/xoş yeməklərdən onları ruziləndirdik. Və onları yaratdıqlarımızın bir çoxundan olduqca üstün etdik. (Yunus/69, 70)
²⁵⁶Dində məcbur etmək/diksindirmək yoxdur! İman Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etməkdən – yaxşı pisdən, gözəl çirkindən, doğruluq pozğunluqdan qəti olaraq, yaxşı-yaxşı ayrılmışdır. O halda kim tağuta küfr edər – onu tanımaz, Allaha inanarsa, qopmaq bilməyən ən sağlam bir dəstəyə yapışmışdır. Allah, ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir. (Bəqərə/256)
²⁰Buna baxmayaraq, əgər səninlə mübahisə edərlərsə, de ki: “Mən bütün mənliyimi Allah üçün İslamlaşdırdım/mən müsəlman oldum. Mənə uyanlar da müsəlman oldular”. Kitab verilənlərə və Ana şəhərlilərə: “Siz də sağlamlaşdırdınızmı/İslamı qəbul etdinizmi?” – de. Əgər sağlamlaşdırarlarsa/İslama girərlərsə, artıq bələdçiləndikləri doğru yola çatmışlar. Və əgər üz döndərərlərsə, sənin vəzifən ancaq ismarıcı çatdırmaqdır. Və Allah qullarını ən yaxşı görəndir. (Al–i İmran/20)
¹¹²Xeyr, əksinə kim yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq özünü Allah üçün islamlaşdırırsa, bax budur, onun Rəbbi qatında mükafatı vardır. Onlara heç bir qorxu da yoxdur və onlar kədərlənməzlər də. (Bəqərə/112)
¹¹²Və hər kim iman edən biri olaraq, quruculuq yolunda fəaliyyət gostərərsə, artıq o, bir haqsızlıqdan və haqqının azaldılacağından qorxmaz. (Ta Ha/112)
¹¹⁰Və siz salaatı iqamə edin və zəkatı/vergini verin! Özünüz üçün öncədən hər nə yaxşılıq edərsinizsə, Allah qatında onu taparsınız. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizi ən yaxşı görəndir. (Bəqərə/110)

23-cü ayədəki “Kim də inkar edərsə, artıq onun inkarı səni narahat etməsin. Onların dönüşü yalnız və yalnız Bizədir. O zaman Biz onlara etdikləri şeyləri xəbər verəcəyik” ifadəsiylə peyğəmbərimiz təsəlli edilərək və bir baxıma “Özünə yazığı gəlməyənə sənin niyə yazığın gəlir! Sən onları cəzalandıra bilməzsən də” – deyilir.

Daha əvvəllər geniş şəkildə izah etdiyimiz kimi, Rəsulullah bir çox ayədə təsəlli edilmişdir. Al-i İmran/176, Ənam/33, Yunus/65, Kəhf/5-6, Şüəra/3 və Ya Sin/76 bunlardan bəziləridir.

“Onların dönüşü yalnız və yalnız Bizədir. O zaman Biz onlara etdikləri şeyləri xəbər verəcəyik” ifadəsiylə hər kəsin Allaha dönəcəyi, etdiklərinin, planladıqlarının hesabını verəcəyi, Allahdan gizlətməyin və gizlənməyin mümkün olmadığı qeyd edilərək Rəsulullaha işi Allaha həvalə etməli olduğu ismarıcı verilir.

²⁶Göylərdə və yerdə olan şeylər sadəcə Allahındır. Şübhəsiz ki, Allah zəngindir, heç bir şeyə möhtac deyildir, həmişə öyülməyə layiqdir.

21-ci ayədə Rəbbimiz müşriklərin “Əksinə, biz atalarımızdan gördüyümüzə uyuruq” – dediklərini nəql edərək onları “Bəs əgər şeytan onları cəhənnəmin əzabına çağırırsa!” – deyərək qınamışdı. 25-ci və 26-cı ayələrdə isə müşriklərin əsassızlıqlarını üzlərinə vuraraq, bir baxıma “Madam ki yerin, göylərin yaradıcısı Allahdır, bunu bilir və qəbul edirsiniz, elə isə niyə sadəcə, Ona qulluq etmir, bir sıra şeylərə yönəlirsiniz. Göylərdəki və yerdəki hər şey sadəcə Onun deyilmi? Unutmayın, şübhəsiz Allah, Ğaniyydir [zəngindir, heç bir şeyə möhtac deyildir], Hamiddir [daima öyülməyə layiqdir]” deyir.

⁶¹Yenə and olsun ki, onlardan soruşsan ki: “Göyləri və yeri kim yaratdı, Günəşi və Ayı kim nəzarəti altına aldı/qulların yararlanacağı quruluş və özəllikdə kim yaratdı?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. O halda necə çevrilirlər? (Ənkəbud/61)
⁶³Və and olsun, əgər onlardan soruşsan: “Kim göydən suyu endirib və onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltdi?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allaha məxsusdur/başqası öyülə bilməz”. Əksinə, onların çoxu dərk etməzlə (Ənkəbud /63)

21-ci ayənin sonundakı “Şübhəsiz Allah, Ğaniyydir [zəngindir, heç bir şeyə möhtac deyildir], Hamiddir [daima öyülməyə layiqdir]” ifadəsi ilə “Allahı Rəbb olaraq tanımasanız da, həmd etməyib, nankorluq etsəniz də, Allah sizə möhtac deyildir. Əgər tövhidə yönəlib, şükür və həmd edərsinizsə, öz xeyirinizədir. Allaha hər hansı bir zərər verə bilməzsiniz. Bütün nəticələr sizə yönəlikdir” ismarıcı verir.

Ayələrdən anlaşıldığına görə, məsələ Allahın kainatın yaradıcısı olduğunu qəbul edib-etməmək məsələsi deyildir. Müşriklər bunu qəbul edir və hər hansı bir etiraz etmirlər. Problem odur ki, onlar Allahı yerin və göyün [kainatin] Rəbbi olaraq qəbul etmirlər. Onlara görə, Allah kainatı yaratdıqdan sonra kainat ilə əlaqəsini kəsmişdir. Nə kainatın işinə qarışır, nə də insanların həyatına.

Halbuki Allah yaratdığı varlıqlarla əlaqəsini kəsməmişdir. Rəbblik öhdəliklərini hər hansı bir varlığa, insana və əşyaya verməmişdir. Kainatı bir plan və proqram çərçivəsində tərbiyə etməyə davam edir. Təsərrüflərində hər hansı bir ortağı yoxdur. Ağlı olan hər kəs bunu dərk etməlidir.

Əvvəlki ayələrdə Allahın sonsuz qüdrətinə toxunulduqdan sonra bu ayədə də qüdrətinin məhdudsuzluğu və əzəməti açıqlanır. Bir çox yerdə ifadə etdiyimiz kimi, klassik ərəbcədə “yeddi” sayı çoxluqdan kinayə olaraq işlədilir. “Yeddi sülalə”, “yeddidən yetmişə” kimi… “Yeddi dəniz” ifadəsi də eyni mahiyyətdə olub, minlərlə, on minlərlə deməkdir.

Bu bir şişirtmə deyil, Rəbbimizin gerçək Tanrılığının, sonsuz elm və qüdrətinin vurğulanmasıdır. Bu ismarıc Kəhf surəsində bu şəkildə verilmişdir:

¹⁰⁹De ki: “Rəbbimin sözləri üçün dəniz mürəkkəb olsa, Rəbbimin sözləri bitmədən öncə, dəniz tükənərdi, hətta bir o qədərini daha gətirsək belə”. (Kəhf/109)

“Əsbab-i Nüzul” qeydlərinə görə bu ayənin enməsi ilə əlaqədar aşağıdakı nəqllərdən bəhs edilir:

İbn Abbasdan bir rəvayətə görə, Yəhudi hahamları Mədinədə Allah Rəsuluna “Ey Muhəmməd! “Sizə elmdən ancaq çox az bir şey verilmişdir” – sözünlə sən bizimi, yoxsa qövmünümü qəsd edirsən?” – demişdilər. Allah Rəsulu “Əsla!” – buyurdu. Onlar “Sənə gələnlər içində bizə hər bir şeyin açıqlamasını ehtiva edən Tövratın verildiyini oxumursanmı?” – deyincə, Allah Rəsulu da: “Şübhəsiz bu, Allahın elminə görə azdır. Sizin sahib olduğunuz elm sizə yetəcək miqdardadır” – buyurdu. Allah Təala da peyğəmbərinə onların soruşduqları mövzuda “Əgər yer üzündəki ağaclar qələm olsa…” ayəsini endirdi. [10]

Ancaq bəhs edilən nəqlin doğru olması halında bu ayənin Məkkədə deyil, Mədinədə nazil olduğu qəbul edilməlidir.

Bir cəmiyyət də belə demişdir: Qüreyş “Muhəmmədin bu sözləri bitəcək və sonu gələcəkdir” – deyincə, bu ayət-i kərimə nazil olmuşdur. Əs-Süddi də belə demişdir: Qüreyş: “Muhəmmədin sözləri nə qədər də çoxdur!” – deyincə, bu ayət-i kərimə nazil olmuşdur. [11]

²⁸Sizin yaradılmağınız və ölümdən sonra dirildilməyiniz, ancaq bir tək insanınkı kimidir. Şübhəsiz, Allah ən yaxşı eşidən, ən yaxşı görəndir.

Bu ayədə, yerin və göylərin Allah tərəfindən yaradıldığını qəbul etdikləri halda, öldükdən sonra dirildilməyi qəbul etməyənlərə xitab edilir. Rəbbimiz bütün insanların yaradılmasının və yenidən dirildilməsinin tək adamınkı qədər adi olduğunu vurğulayaraq buna inanmayan müşriklərə yenidən yaradılıb, hesaba çəkiləcəkləri ismarıcını verir.

¹³Bax budur, o, bir tək qışqırıqdır.
¹⁴Bir də baxarsan, onlar meydandadır. (Nəziət/13, 14)
⁵⁰Və buyuruğumuz, bir göz qırpımı kimi, bir təkdir/bir anlıq bir şeydir. (Qəmər/50)
⁸²Şübhəsiz ki, O, bir şeyi dilədiyində, Onun buyurduğu/işi o şeyə “Ol!” deməkdir. O da dərhal olur. (Ya Sin/82)

Mövzumuz olan ayənin enməsi ilə əlaqədar olaraq bu əhvalat nəql edilmişdir:

Ayət-i Kərimə Ubeyy b. Halef, Əbul-Əsədeyn ilə əl-Haccac b. əs-Sebbakın oğulları Münəbbih ilə Nubeyh haqqında enmişdir. Bunlar Peyğəmbərə [səs] belə demişdilər: “Uca Allah bizləri haldan hala keçirərək yaratdı. Əvvəlcə bir nütfə, sonra yapışqan kimi bir qan laxtası, sonra bir çeynəm ət, sonra bir sümük olduq. Bu dəfə sən qalxmış, hamı birlikdə və bir anda yenidən dirildilib yaradılacağımızı söyləyirsən”. Bundan sonra Uca Allah: “Sizin yaradılmağınız və öldükdən sonra dirildilməyiniz ancaq bir can kimidir” – buyruğunu endirdi. Çünki qullar üçün çətin gələn hər hansı bir şey, Uca Allaha çətin gəlməz. Onun bütün kainatı yaratması eynilə bir tək canı yaratması kimidir. Şübhəsiz ki, Allah söylədikləri hər şeyi Eşidəndir, etdikləri hər şeyi Görəndir. [12]

Bu ayələr ilə bundan əvvəlki ayələr arasında qopmaz bir bağlantı vardır. Bundan əvvəlki ayələrin ehtiva etdiyi mənalar bu ayələrdə isbat edilməyə, gücləndirilməyə davam edilir. Gecə və gündüzün təşəkkülü, Günəş və Ayın Onun nəzarəti altında olması, hər şeyi nöqsansız bilib-görməsi Onun hər şeyi tam bilməsi və görməsi əsl qüdrət sahibinin Allah olmasından irəli gəlir.

Ayədəki “Hamısı adı müəyyən edilnmiş bir əcələ axıb gedir” ifadəsi, göydəki varlıqların da insanlar tərəfindən kosmosa atılmış süni peyklər kimi müddətli olduqlarına, müddətləri bitənin yox olub gedəcəyinə işarə edir.

Allah tək gerçək varlıqdır. Ondan başqaları batildir; hamısı da gücsüz, yox olmağa məhkum, əbədi olmayan varlıqlardır.

⁷⁰Göydə və yer üzündə olan şeyləri Allahın qətiliklə bildiyini bilmirsinizmi? Şübhəsiz ki, bu, bir kitabdadır. Şübhəsiz ki, bu, Allaha çox asandır. (Həcc/70)
¹²Allah vəhy edilən göyü və yerdən də onlar qədərini yaradandır. Allahın hər şeyə qadir olduğunu və Allahın biliyinin hər şeyi əhatə etdiyini biləsiniz deyə, buyuruq göylər və yer arasında nazil olar. (Talaq/12)

Ayədə Günəş və Ay xüsusi olaraq bir arada zikr edilmişdir. Çünki hər ikisi də göyün öndə gələn cisimləridir. Ən qədim dövrlərdən bəri insanoğlu hər ikisinə də sitayiş etməyə qədər cəhd etmişdir. Təəssüf ki, bu gün belə bir çox kimsə üçün də vəziyyət belədir.

29-cu ayədə həmçinin gecə ilə gündüz arasındakı əlaqədən bəhs edilərək bunun insanı Allahı tanımağa sövq edən bir ayə olduğuna işarə edilir. Bu ismarıcın daha açıq olaraq verildiyi ayələr Qasas surəsindədir:

⁷¹De ki: “Heç düşündünüzmü, əgər Allah üzərinizdə gecəni lap qiyamət gününə qədər fasiləsiz davam etdirsə/uzatsa, Allahdan başqa sizə işıq gətirəcək tanrı kimdir? Hələ də qulaq asmayacaqsınızmı?”
⁷²De ki: “Heç düşündünüzmü, əgər Allah üzərinizdə gündüzü lap qiyamət gününə qədər fasiləsiz davam etdirsə/uzatsa, Allahdan başqa, istirahət edəcəyiniz gecəni sizə gətirəcək tanrı kimdir? Hələ də görməyəcəksinizmi?” (Qasas/71, 72)

Bu ayələrdə Rəbbimiz sonsuz gücünü sərgiləməyə davam edir. Göydəki Günəş və Ay kimi, dənizdəki gəmi də Allahın qüdrətiylə axıb gedir. Hamısı da Onun qoyduğu qanunlara görə hərəkət edir. Allahın güc və qüdrətini göstərən bu ayələrdə insanlar üçün necə ibrətlər vardır.

32-ci ayədə keçən “bir qismi orta yolu tutar [imanla küfr arasında bir yol tutar]” şəklindəki ifadənin bel sümüyü “muqtəsid” sözüdür. Bu söz daha əvvəl Fatir surəsində yer almış və məsələni orada izah etmişdik. Ancaq əhəmiyyətinə görə qısaca təkrar edirik:

32-ci ayədə bildirilən “muqtəsid”lər, orta yolu tutanlar; iman ilə küfr arasında bir yol tutanlar, həm inanmış, həm inanmamış olanlardır.

⁶⁶Və heç şübhəsiz, əgər onlar Tövratın, İncilin və özlərinə Rəbbindən endirilən Quranın fəaliyyətini təmin etsəydilər, əlbəttə, üstlərindən və ayaqlarının altından [hər yöndən] bəslənəcəkdilər. Onlardan bir qismi orta yol tutan – bəzisinə inanıb, bəzisinə inanmayan, inanmadığı halda inanmış görünən başçılı bir cəmiyyətdir. Və onlardan çoxunun etməkdə olduqları nə pisdir! (Maidə/66)

“Muqtəsid”lərin kimlər olduqları isə Nisa surəsində açıqlanmışdır:

^150,151Allaha və elçilərinə inanmayaraq küfr edən, “Biz bir qisminə inanırıq, bir qisminə inanmırıq” – deyərək, Allah və Elçisinin arasının ayırmasıni istəyən və beləliklə, imanla küfr arasında bir yol tutmağa çalışan kimsələr… Bax budur, onlar kafirlərin məhz özləridir. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq. (Nisa/150-151)

Göründüyü kimi, Nisa/150-151-dəki təsnifatda da kafirlər “zalım” və “muqtəsit – bir qisminə inanan, bir qisminə inanmayan” olaraq iki qrupda toplanmış, möminlər isə “xeyirlərdə öndə gedən” kimi səciyyələndirilərək tək qrup olaraq göstərilmişdir. Bu təsnifata görə iman mövzusunda orta yol, mötədillik, mülayimlik yoxdur; iman uc nöqtədir və sintez qəbul etməz.

Məkkə dövründə möminlərə bu xəbərdarlığın edilməsi, kafirlərin muqtəsitliyi ilə əlaqədar məlumat verilməsi diqqət çəkicidir. Yəni Rəsulullahın yaxın ətrafında bunlardan birinin varlığı xəbər verilir. Bu xainlərin əkdiyi toxumlar əsrlərdir müsəlmanların maddi və mənəvi fəlakətlərinə səbəb olur.

İnsanın ikiüzlülüyü ilə əlaqədar Quranda onlarla ayə vardır. Bu mövzuya aid bir neçəsini xatırlatmaqla kifayətlənirik:

⁶⁷Və dənizdə sizə bir zərər toxunduğunda, o yalvardıqlarınız yox olub gedərlər. O, yox olmaz. Sonra O, sizi quruya çıxararaq xilas edincə, üz döndərərsiniz. Və insan, çox nankor biridir! (İsra/67)
^65,66Bax budur, onlar gəmiyə mindiklərində dini yalnız Allaha xas qılaraq, Ona yalvarırlar. Sonra o zaman ki, onları quruya çıxarıb, xilas etdik, bir də baxarsan ki, onlar özlərinə verdiklərimizə nankorluq etmək və qazanclı çıxmaq üçün Allahın ortaqları olduğunu qəbul edirlər. Artıq onlar yaxında biləcəklər. (Ənkəbud/65, 66)
²²Allah sizi quruda və dənizdə yolçuluq etdirəndir. Gəmilərdə olduğunuzda gəmilər içindəkiləri şirin bir küləklə aparır. Yolçular nəşələndiklərində şiddətli bir fırtına baş verər, dalğalar hər yerdən şahə qalxar. Və onlar dövrələmə əhatə olunduqlarını anlayınca, dini Allah üçün arındıranlar olaraq, Ona yalvarırlar: “Bizi bundan qurtararsansa, heç şübhəsiz, qarşılığını ödəyənlərdən olarıq”.
²³Sonra Biz onları oradan xilas etdikdə, qurtarar-qurtarmaz yer üzündə haqsız yerə azğınlıqlar edərlər. Ey insanlar, təcavüzkar davranmağınız/həddi aşmağınız bu bəsit fani həyatınızın qazancı olaraq, sırf öz zərərinizədir. Sonra dönüşünüz sadəcə Bizədir. Sonra Biz etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verəcəyik. (Yunus/22-23)

Surənin bu son ayələri bütün insanlara xitab edir. İnsanlar təqvaya, özlərini qoruma altına almağa dəvət edilərək kimsəyə yardım edilməyəcək olan o günə haşyət duymağa çağırılır. Allahın vədinin gerçək olduğu bildirilərək, kimsənin dünya həyatına aldanmaması, xüsusilə də heç bir aldadıcının Allah ilə aldatmasına inanılmaması istənilir.

Qiyamətin məlumatı sadəcə Allahın nəzdindədir. O hər şeyi nöqsansız bilir. Yağışı O yağdırır, bətnlərdəkini də O bilir. İnsanlar isə gələcəkdə özlərini nələrin gözlədiyini, nə edəcəklərini və harada öləcəklərini qəti olaraq bilmirlər. Bu yöndə ismarıclar verən surə, Allahın insanların hər etdiyindən xəbərdar olduğunu vurğulayaraq sona yetir.

İnsan sosial bir varlıqdır. Buna görə də, ana-ata, qardaşlar, övladlar, yoldaşlar, müəllim, tələbə və qonşulardan ibarət olan sosial bir ətrafa sahibdir. Heç bir qarşılıq gözləmədən sevgi və hörmətlə bağlı ən güclü bağlar valideynlərlə övladları arasındadır. Ayədən anlaşıldığına görə, diriliş günü ata ilə oğul belə bir-birinə yardım edə bilməyəcəkdir. Hal belə olunca, bir əl digər ələ necə yardım edəcəkdir?

33-cü ayədə möminlər aldadılmağa qarşı iki dəfə ard-arda xəbərdarlıq edilirlər. Bu aldatmalardan ilki, insanı keçici dünya mənfəətlərinin aldatmasıdır. İkincisi isə hər hansı bir “Aldadıcı”nın insanı Allahı vasitə edərək aldatmağa çalışmasıdır. İnsan nə dünyəvi mənfəətlərin özünü aldatmasına imkan verməli, nə də özünü Allahın rızasını gözləyirmiş kimi göstərən aldadıcıların aldatma toruna düşməlidir. Mömin hər iki halda da aldadılmağa qarşı oyaq olmalıdır. Ayədə bəhs edilən “Aldadıcı” varlıq, “pis biri [şeytan]” ola biləcəyi kimi, insanın nəfsi [xam düşüncəsi, İblisi] və ya bu özünəməxsusluqdakı bir fərd və ya qrup da ola bilər.

Bu ayənin bir bənzəri də Fatir surəsindədir:

⁵Ey insanlar! Heç şübhəsiz, Allahın verdiyi söz doğrudur. Onun üçün bu adi dünya həyatı sizi aldatmasın. Və qətiyyən o aldadıcı, sizi, Allah ilə aldatmasın. ⁶Şübhəsiz, o şeytan, sizin üçün düşməndir. Onun üçün siz də onu düşmən qəbul edin. Şübhəsiz, şeytan öz tərəfdarlarını alovlu atəşin əhlindən olmaları üçün çağırır. (Fatir/5)

Rəbbimiz bir çox ayəsində diqqəti yayındıranlardan biri olan “adi həyat” haqqında bir çox ayəsi ilə xəbərdarlıq etmiş, dünya həyatı üçün əbədi axirət yurdunu fəda etməməyi öyüdləmişdir.

“Aldadıcı”nın insanları “Allah ilə aldatması” isə Allahın əmr etmədiyi və ya qadağan etmədiyi hər hansı bir xüsusu məlumatsız və şüursuz kimsələrə Allah adından əmr etmək və ya qadağan etmək cəhdidir. Allahın Rəhman, Rəhim, Gafur və Vəkil kimi sifətlərini təhrif edərək insanların Allahın bu sifətlərinin təhrif edilmiş halına etibar etmələrini təmin etmək və beləliklə də, günaha və şirkə girmələrinə yol açmaq da yenə “Allah ilə aldatma” əhatəsindədır.

Hər kəs bu mövzuda çox diqqətli və oyaq olmalıdır. Çünki bu tip aldatmalar ümumiyyətlə “din adamı” deyilən adamlar tərəfindən edilir. Rəbbimiz Quranda bu mövzu üzərində çox durmuşdur:

⁷⁹Artıq vay halına o insanların ki, öz əlləri ilə kitab yazarlar və sonra bir az paraya satmaq üçün: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Artıq o əlləri ilə yazdıqları üzündən onların vay halına! O qazandıqları şeylər üzündən onların vay halına! (Bəqərə/79)
⁷⁸Və Kitab Əhlindən bəzi söz və qaydaları, kitabdan olmamasına baxmayaraq, siz onu kitabdan sanasınız deyə, dillərini kitaba doğru əyib, bükən ağılsız, sərsəri bir qrup vardır. O, Allah qatından olmadığı halda: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Özləri bilə-bilə Allah haqqında yalan da söyləyərlər. (Al–i İmran/78)

Ayəyəki “الغرور ğarur [aldadan]” sözünün sadəcə İblisə işarə etdiyini düşünmək uyğun deyildir. Aldadanın Qurandakı ilk nümunəsi şübhəsiz İblisdir. O, Adəm və zövcəsinə “Rəbbiniz, başqa bir səbəbə görə deyil, sırf ikinizin də bir mələk/məlik olmağınız, ya da əbədi qalanlardan olmağınız üçün sizi bu ağacdan çəkindirdi” – deyərək Allah adından vəsvəsə vermiş və uydurduğu yalanla hər ikisini də aldatmışdır. Ancaq Quranda şeytanların da aldadıcı olduğu bildirilir.

Beləliklə də buradakı “ğarur [aldadan]” sözü həm İblisi, həm də bütün insan şeytanları ifadə edir:

¹²⁰İblis onlara vəd verər və onları sayıqlamalara düçar edər. Halbuki şeytan onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz. (Nisa/120)
^63–65Allah dedi ki: “Get! Sonra onlardan kim sənə uyarsa, bilin ki, şübhəsiz ki, cəzanız yetərli bir cəza olaraq cəhənnəmdir. Onlardan gücün yetdiklərini səsinlə sarsıt. Və atlılarınla və piyadalarınla onların üzərinə qışqırıq qopar! Mallarda və uşaqlarda onlara ortaq ol! Və onlara vədlər ver”. Və şeytan, onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz. Şübhəsiz ki, Mənim qullarım… Sənin onlar əleyhinə heç bir gücün yoxdur”. Bütün varlıqları müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Rəbbin yetər. (İsra/63-65)
¹³O gün münafiq kişilər və münafiq qadınlar o iman edən insanlara: “Bizə baxın ki, sizin işığınızdan alaq?” – deyərlər. Deyildi ki: “Arxanıza dönün və işıq arayın!” Sonra da aralarına içində mərhəmət, kənarında isə öz tərəfindən əzab olan qapılı bir divar çəkilir.
^14,15Onlara: “Biz sizinlə bərabər deyildikmi?” – deyə səslənirlər. Möminlər: “Bəli, amma siz öz canlarınızı atəşə atdınız, gözlədiniz, şübhəyə düşdünüz və sayıqlamalar sizi aldatdı. Sonunda Allahın əmri gəlib çatdı. O, çox aldadan isə sizi Allah ilə aldatdı. Bu gün artıq sizdən qurtarmaq üçün fidyə alınmaz, kafirlərdən də. Sizin çatacağınız yer atəşdir. O, sizə yaraşandır. O, nə pis bir dönüş yeridir!” (Hədid/13-15)

34-cü ayə ilə əlaqədar olaraq “beş bilinməyən” deyə bir anlayış icad edilmişdir. Halbuki ayədə “beş bilinməyən” deyə bir kateqoriyadan bəhs edilmir. Bu səhv anlayış əhatəsində belə bir nəql vardır:

“Haris bin Amr adında bir bədəvi, Hz. Peyğəmbərin yanına gəlir və bu sualları soruşur: “Qiyamət nə zaman qopacaq? Ölkəmiz quraqlıqdır, yağış nə zaman yağacaq? Xanımım hamilədir, oğlanmı, qızmı doğacaq? Harada doğulduğumu bilmirəm, görəsən, harada öləcəyəm?” Bu suallardan sonra bu ayə endirilmişdir”. [13]

Bu ayədə üzərində durulan mövzular bunlardır:

Qiyamətin Qopacağı Anı Sadəcə Allah Bilir.

Bunun belə olduğuna dair Quranda onlarla ayə mövcuddur. Biz sadəcə bir dənəsini verməklə kifayətlənirik:

¹⁸⁷Səndən Saat barədə – qiyamətin qopma anı barədə soruşurlar: “Nə zaman gəlib çatacaq?” De ki: “Onun bilgisi yalnız və yalnız Rəbbimin qatındadır. Onun vaxtını Özündən başqa heş kimsə açıqlaya bilməz. Onun vaxtını bilmək, göylərdə və yerdə ağır gəlmişdir/bilinməz olmuşdur. O sizə anidən gələr”. (Əraf/187)

Həmçinin Əhzab/63, Nəziət/42 və Ta Ha/15-ə baxıla bilər.

Yağışı Allah Yağdırır

33-cü ayədə yağışın nə zaman yağacağından və qulların yağışın nə zaman yağacağını bilmədiklərindən, bilə bilməyəcəklərindən bəhs edilmir. Bildirilən sadəcə yağışı yağdıranın Allah olmasıdır. Bununla yer üzünü canlandıranın Allah olduğu, Onun insanları da axirətdə eynilə bu şəkildə canlandıracağı ismarıcı verilir.

⁴⁹Halbuki, onlar öncədən/daha öncə üzərlərinə endirilmədən əvvəl qətiliklə ümid kəsənlər idilər.
⁵⁰Belə isə, Allahın mərhəmətinin əsərlərinə bir bax. Yer üzünü ölümündən sonra necə dirildir? Şübhə yox ki, O, qətiliklə ölüləri dirildər və O, hər şeyə qadirdir. (Rum/49, 50)
¹⁹O, ölüdən dirini çıxarır, diridən də ölünü çıxarır və yer üzünə ölümündən sonra həyat verir. Sizlər də bax budur, belə çıxarılacaqsınız. (Rum/19)
²⁷Və O, yaratmağı başladan, sonra onu çevirib yenidən edəndir. Və bu, Ona çox asandır. Və göylərdə və yerdə ən uca nümunə Onundur. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Rum/27)
^20–22De ki: “Yer üzündə gəzib dolaşaraq, Onun yaratmağa necə başladığına bir baxın. Sonra Allah, son quruluşu inşa edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. O, dilədiyi kimsəyə əzab edər, dilədiyi kimsəyə də mərhəmət edər. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz. Və siz yer üzündə və göydə aciz buraxanlar deyilsiniz. Və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və köməkçi yoxdur”. (Ənkəbud/20-22)

Bətnlərdə Olan Şeyləri Allah Bilir

Burada bəhs edilən şey də uşağın cinsiyyəti və ya irəlidə yaxşı və ya pis insan olub, olmayacağı deyildir. Bilindiyi kimi, modern cihazlar sayəsində bətnlərdəki uşağın cinsiyyəti bilinə bilir. Uşaqda isə yaxşılıq-pislik olmaz. İnsan sonradan yaxşı, ya da pis olur. Əslində elə “ما ma” ədatı işlədilərək insanların bilmədiyi, bilə bilməyəcəyi şeyin uşaqdan başqa bir şey olduğu anladılır. Bu da ana bətnində baş verən sistemin həqiqəti, yəni layihənin mahiyyətidir.

⁵Ey insanlar! Əgər öldükdən sonra dirilməkdən şübhədəsinizsə, bilin ki, nə olduğunuzu sizə ortaya qoymaq üçün, şübhəsiz ki, Biz sizi torpaqdan, sonra nütfədən, sonra bir embriyondan, sonra quruluşu müəyyən – qeyri-müəyyən bir ət parçasından yaratmışıq. Və Biz dilədiyimizi bəlli bir müddətə qədər bətnlərdə tuturuq. Sonra sizi bir uşaq olaraq, sonra da yetkinlik çağına yetişməyiniz üçün çıxardırıq. Bununla yanaşı, kiminiz keçmişdə etdikləri və etməli olduğu halda etmədikləri bir-bir xatırlatdırılır/öldürülür, kiminiz də öncəki biliyindən sonra heç bir şey bilməyərək, ömrünün ən rəzil zamanına çatdırılır. Bir də yer üzünü görərsən ki, sönmüşdür. Sonra Biz onun üzərinə su endirdiyimiz zaman hərəkətə keçər, qabarar və hər gözəl cütdən bitkilər bitirə (Həcc/5)

Adam Sabah [Gələcəkdə] Nə Qazanacağını Bilməz

Bu, hər kəsin bildiyi və qəbul etdiyi bir həyat reallığıdır. “Evdəki hesab bazara uymaz” atalar sözü də bu reallığa işarə edir.

Adam Harada Öləcəyini Bilməz

İnsanlardan heç kimsə ölüb dəfn ediləcəyi yerin dənizdəmi, qurudamı, yoxsa bir ovalıqda və ya bir dağdamı olacağını bilə bilməz. Bu ancaq ölüm anında meydana çıxır.

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Süyuti; el-İtkan.

[2] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[3] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[4] İbn Cerir.

[5] İbn Kesir.

[6] Mehemmed Esed; Kuran Ismarıcı.

[7] Mevdudi; Tefhimü’l Kuran.

[8] Derveze; Təfsirü’l-Hadis.

[9] Mukatil.

[10] İbn İshaq.

[11] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[12] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[13] Mukatil; Vahıdi, Esbabu’n-Nüzul, s.199.

Yüklə (PDF)