Adını bir çox nəcmin əsas mövzusu olması və ayələrdəki النساء [ən-nisa/qadınlar] ifadəsindən alan Nisa surəsinin, əksəriyyəti hicri 2-5-ci illərdə, bəzi nəcmləri isə daha sonrakı illərdə enmişdir. Surə bir çox nəcmdən ibarətdir, lakin bu nəcmlər arasında xronoloji bir tərtib mövcud deyil. Fərdi və ictimai bir çox qanunu ehtiva edən nəcmlər, Rəsmi Düzülüşü tərtib edənlər tərəfindən Nisa surəsi adıyla birləşdirilmişdir. Biz bəzi ayələri, yerlərində görüləcəyi kimi, texniki ehtiyac və məna bütünlüyünə görə fərqli tərtib etdik.

Surədə, Mədinədə müəyyən edilən yeni qiblə strategiyası çərçivəsində İslam cəmiyyətinin nizamlanması və inkişafı üçün insan haqları, yetim haqları, ailə hüququ [evlilik-boşanma, aliment], miras hüququ, cəza hüququ, universal münasibətlər, salaat və salaatın iqaməsi kimi həyati mövzularla əlaqədar qanun və təlimlər; İslamdan əvvəlki dövrdəki ənənəvi dəyərlərin yerinə qoyulması lazım olan əxlaqi, mədəni, ictimai, iqtisadi və siyasi yeni dini dəyərlər yer alır. Surə bu baxımdan Bəqərə surəsinin davamı xüsusiyyətindədir.

Həmçinin bu surədə Xristian və Yəhudilərin səhv inancları düzəldilir və onların həqiqəti qəbuluna dair izahlar edilir.

Tərcümə

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏDİNƏ DÖVRÜ

Nəcm: 529

¹Ey insanlar! Sizi tək bir nəfsdən yaradan, ondan həmtayını yaradan və hər ikisindən bir çox kişi və qadın törədib yayan Rəbbinizin qoruması altına girin. Və özü ilə bir-birinizlə diləkləşdiyiniz Allahın və əqrəbalığın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah sizin üzərinizdə nəzarətçidir.

²Və yetimlərinizə mallarını verin. Təmizi pisə dəyişməyin. Onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin. Bunu etmək qətiliklə böyük bir günahdır.

³Və əgər ki, yetimləriniz barədə haqqaniyyətsizlikdən qorxdunuzsa, o təqdirdə yetim qadınların/yetimlərə baxmaq məcburiyyətində qalmış qadınların sizin üçün xoş olanlarından iki-iki, üç-üç, dörd-dörd nikahlayın. Lakin o təqdirdə də ədaləti qoruya bilməyəcəyinizdən qorxursunuzsa, onlardan bir qadını, ya da qanunlar çərçivəsində himayənizdə olan qadını nikahlayın. Bu, haqsızlığa düşməməyiniz üçün ən uyğunudur.

⁴Və yetimlərin qadınlarına/yetimlərə təkbaşına baxmaq məcburiyyətində qalmış qadınlara mehirlərini sevə-sevə verin. Əgər özləri alacaqlarından bir qismini sizə təklif edərlərsə/ikram edərlərsə, o halda onu nuşcanlıqla, çəkinmədən yeyin.

⁵Və Allahın dik durmağınız üçün sizə vermiş olduğu mallarınızı ağlı çatmayanlara/hələ yetkinlik yaşına çatmamış yetimlərə verməyin. Və onları o mallarla ruziləndirin və onları geyindirin. Və onlara adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən söz söyləyin.

⁶Və bu yetimlərinizi nikaha çatıncaya qədər mükəmməl bir təhsil verərək yetkinləşdirin. Sonra da əgər onların rüşdə/yetkinlik yaşına çatdıqlarını hiss edərsinizsə, mallarını özlərinə dərhal təslim edin. Onlar böyüyəcəklər deyə, onların mallarını səpələyərək yeməyin. Və kim zəngindirsə, artıq o iffətli – incə, səbirli davransın/hər hansı bir ödəniş almasın. Kim də yoxsuldursa, artıq o da adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə yesin. Sonra da yetimlərin mallarını özlərinə təslim etdiyiniz zaman onlar üzərində şahid tutun. Hesab soruşan olaraq da, Allah yetər.

⁷Ana-ata və qohumların öldükdən sonra qoyub getdikləri şeylərdə yetim oğlanlara bir pay vardır. Ana-ata və qohumların öldükdən sonra qoyub getdiklərindən az olsa da, çox olsa da fərz qılınmış bir nəsib olaraq yetim qızlara da bir pay vardır.

⁸Mirasın bölüşülməsində yaxınlar, yetimlər və acizlər orada iştirak edərlərsə, onları da ondan ruziləndirin və onlara adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən söz söyləyin.

⁹Və özləri arxalarında zəif soy buraxdıqları təqdirdə narahatlıq hissi keçirənlər, ürpərsinlər! Və həmçinin Allahın qoruması altına girsinlər və dəlillərlə söz söyləsinlər.

¹⁰Qətiliklə, yetimlərin mallarını haqsız yerə yeyən insanlar, qətiliklə qarınlarının içinə atəş yeyərlər. Və yaxında qızğın atəşli cəhənnəmə atılacaqlar.

(92/4, Nisa/1–10)

Nəcm: 530

³³Və Biz ana, ata və əqrəbaların buraxdıqları hər şey üçün mirasçılar müəyyən etdik. Andlarınızla/müqavilələrinizlə bağlı olduğunuz insanlar/sözlü, sənədli, qanuni borclu olduğunuz insanlar və vəsiyyətlə haqq sahibi edilmiş insanlar… Onların nəsiblərini də dərhal verin. Şübhəsiz, Allah hər şeyə ən yaxşı şahiddir.

¹¹Allah sizə övladlarınız haqqında Allahdan bir bölgü olaraq öhdəlik çatdırır: Oğlan üçün iki qız payı qədərdir. Əgər hamısı qız olmaqla, ikidən artıqdırsa, o zaman miras buraxılmış şeylərin üçdə-ikisidir. Və əgər bir tək qızdırsa, o zaman ona yarısıdır. Əgər ölənin ana və ata ilə birlikdə uşaqları da qalmışsa, ana-atanın o zaman anası üçün üçdə-birdir. Əgər ölənin bacı-qardaşları varsa, anası üçün altıda-birdir. Bu paylar ölənin etdiyi vəsiyyət və borclardan sonradır. Atalarınız və uşaqlarınızdan hansının sizə yarar baxımından daha yaxın olduğunu, siz bilə bilməzsiniz. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

¹⁷⁶Səndən kəlalə/birinci dərəcəli mirasçısı olmayanlar haqqında fitva istəyirlər. De ki: “Allah, sizə fitva verəcəkdir”. Uşağı olmayan, bacısı olan bir adam ölərsə, buraxdığı mirasın yarısı bacınındır. Və bacının uşağı yoxdursa, qardaş ona mirasçı olur. Əgər ölən oğlanın uşağı yoxdursa, mirasçı olan bacılar iki nəfərdirsə, uşaqsız ölən qardaşın qalan mirasının üçdə ikisi onlarındır. Əgər ölən qardaşın uşağı yoxdursa, bacı və qardaşı varsa, o zaman qardaş üçün iki bacının payı vardır. Allah azmayasınız deyə, açığa qoyur və Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir.

¹²Əgər zövcələrinizin uşaqları yoxdursa miraslarının yarısı sizindir. Lakin bir uşağı varsa, o zaman etmiş olduğu vəsiyyət və borcdan sonra mirasın dörddə biri sizindir. Əgər siz uşaq buraxmadan ölərsinizsə, qalan mirasınızın dörddə biri zövcələrinizindir. Lakin uşaqlarınız varsa, o zaman buraxdığınızın, etmiş olduğunuz vəsiyyət və borcdan sonra, səkkizdə biri zövcələrinizindir. Əgər ölən bir kişi və ya qadın, birinci dərəcədən mirasçısı – həyat yoldaşı, uşağı və ana-atası olmadan miras buraxır və özünün bir qardaşı və ya bacısı olarsa, bunlardan hər birinə, etmiş olduğu vəsiyyət və borcdan sonra, zərərə uğradılmadan altıda biridir. Əgər mövcud olan bacı qardaşlar bundan daha çoxdurlarsa, bu təqdirdə bacı qardaşlar, üçdən birdə ortaqdırlar. Bunlar Allah tərəfindən çatdırılmış bir öhdəlikdir. Və Allah ən yaxşı bilən və çox yumşaq davranandır.

(92/4, Nisa/33, 11, 176, 12)

Nəcm: 531

²⁹Ey iman edənlər! Mallarınızı, öz rızanızla etdiyiniz ticarət şəkli istisna olmaqla, aranızda haqsız yolla yeməyin, özünüzü öldürməyin. Şübhəsiz, Allah sizə çox mərhəmətlidir.

³⁰Və kim düşmənçilik və şərik qoşmaqla səhv/öz zərərlərinə iş olaraq, bu qadağaları işlərsə, yaxında Biz onu atəşə atarıq. Və onu atəşə atmaq, Allaha çox asandır.

³¹Əgər siz qadağan olunduğunuz şeylərin böyüklərindən çəkinərsinizsə, pisliklərinizi sizdən örtərik. Və sizi şərəfli girişə daxil edərik.

³²Və Allahın bəzinizə, digərlərinizdən artıq verdiyi şeyləri təmənna etməyin. Kişilərə qazandırıldıqlarından bir pay vardır. Qadınlara da qazandırıldıqlarından bir pay vardır. Və Allahın bəxş etdiklərindən/bolluğundan istəyin. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir.

¹³Bax budur, bunlar Allahın hədləridir. Kim Allaha və Elçisinə itaət edərsə, Allah onu içində həmişəlik qalanlar olaraq altlarından çaylar axan cənnətlərə daxil edər. Bax budur, bu da çox böyük qurtuluşdur.

¹⁴Və kim Allaha və Onun Elçisinə qarşı çıxar və Onun hədlərini aşarsa, Allah onu içində həmişəlik qalmaq üçün cəhənnəmə daxil edər. Və alçaldıcı əzab onun üçündür.

(92/4, Nisa/29–32, 13–14)

Nəcm: 532

¹⁵Qadınlarınızdan hədlərini aşanlara/cinsi pozğunluq edənlərə… Özünüzdən onların əleyhinə dərhal dörd şahid gətirin. Lakin onlar şahidlik edərlərsə, artıq o qadınları ölüm onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırıncaya, ya da Allah onlara bir yol göstərincəyə qədər evlərdə tutun.

¹⁶Sizlərdən cinsi pozğunluq edən iki nəfər… Dərhal hər ikisinə də əziyyət edin. Əgər tövbə edər və düzələrlərsə, artıq onlardan uzaqlaşın. Şübhəsiz ki, Allah tövbələri çox-çox qəbul edən, çox tövbə fürsəti verən və çox mərhəmət edəndir.

(92/4, Nisa/15–16)

Nəcm: 533

¹⁷Allahın üzərinə aldığı tövbə, ancaq cəhalət səbəbindən pislik edənlərin, sonra da dərhal tövbə edənlərinkidir. Bax budur, bunlar Allahın tövbələrini qəbul etdikləridir. Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı hökm qoyandır.

¹⁸Və tövbə pislikləri edərək, onlardan birinə ölüm çatınca: “Mən, indi gerçəkdən tövbə etdim” – deyənlərin və həmçinin kafirlər olaraq ölənlərin deyildir. Bax budur, bunlar Bizim, özləri üçün acı bir əzab hazırladıqlarımızdır.

(92/4, Nisa/17–18)

Nəcm: 534

¹⁹Ey iman edənlər! Qadınlara zorla mirasçı olmağınız/mallarından istifadə etmək məqsədi ilə onların sizdən ayrılmasını əngəlləməyiniz sizə halal olmaz. Və onlara verdiyinizin bir qismini götürməyiniz üçün açıq bir fahişəlik [çirkin bir həyasızlıq/zina] etmədikləri müddətcə onları sıxışdırmayın. Və onlarla adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yollarla münasibətdə olun. Və əgər özlərindən xoşlanmadınızsa, siz bir şeydən xoşlanmasanız da, ola bilər ki, Allah sizin xoşlanmadığınız şeydə bir çox xeyir əmələ gətirəcək.

²⁰Və əgər bir zövcənin yerinə, başqa bir zövcə dəyişdirmək istəyərsinizsə, onlardan birinə çoxlu mal-pul vermiş olsanız da, artıq ondan bir şey geri almayın. Onu bir iftira və açıq bir günah olaraq alarsınızmı?

²¹Və bir-birinizlə qaynaşıb baş-başa qalmışkən və onlar sizdən qüvvətli bir söz almışkən verdiyinizi necə geri alarsınız?

²²Və qadınlardan atalarınızın nikahladıqlarını nikahlamayın. Ancaq keçən keçmişdir. Şübhəsiz ki, bu, çirkin bir həyasızlıqdır və qəzəb duyulan bir iyrənclikdir. Nə pis bir yoldu o!

^23,24Sizə analarınız, qızlarınız, bacılarınız, xalalarınız, bibiləriniz, qardaşınızın qızları, bacınızın qızları, sizi əmizdirmiş olan analarınız, süd bacılarınız, qadınlarınızın anaları, birləşmə etdiyiniz qadınlarınızın əvvəlki ərlərindən doğulub, evinizdə olan ögey qızlarınız… anaları ilə birləşmədinizsə, sizə bir qadağa yoxdur, öz belinizdən olan oğullarınızın arvadları və iki bacının evlilik arasını birləşdirməyiniz, keçmişdə olub keçənlər xaric, andlarınızın sahib olduqları xaric, muhsan/nikahlı qadınlar da haram qılındı. Allah çox əfvedici, çox mərhəmətlidir. Bunlar Allahın üzərinizə yazdığıdır.

Bunlar istisna olmaqla, iffətlərinizi qoruyub, fahişəlik etməmək məqsədilə mallarınızla, sağlam qala kimi mühafizə olunan/evlənəcək qadın axtarmağınız sizə halal qılındı. Belə isə onlardan nə ilə yararlandınızsa, məcburi bir vəzifə olaraq mehirlərini ödəyin. Məcburi ödəməyinizdən sonra razılaşdığınız şeydə sizə bir məsuliyyət yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı bilən və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar qoyandır.

²⁵Və sizdən hər kim hürr mömin qadınları nikah edəcək bir imkana sahib deyilsə, ona da, qanuni çərçivədə himayənizə verilən, mömin gənc qızlarınızdan/xidmətçilərinizdən nikahlamaq var. Və Allah sizin imanınızı daha yaxşı bilir. Sizin bəziləriniz eyni düşüncədəsiniz. O halda fühuş etməyən, gizli dost qəbul etməyən sahiblənilmiş qadınlar olmaq üçün yaxınlarının izni ilə/onlara bildirərək, qanuni çərçivədə himayənizə verilən qadınları nikahlayın və adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə mehirlərini verin. Sahiblənildiklərində fahişəlik edərlərsə, o zaman onlara hürr qadınlara verilən əzabın yarısı verilir. Bax budur, bu sizdən günah işləməkdən ürpərən insanlaradır. Və əgər səbr edərsinizsə, sizin üçün daha xeyirlidir. Və Allah, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayan, əngin mərhəmət sahibidir.

²⁶Allah sizə bildirmək, sizi sizdən öncəkilərin başlarına gətirilənlərlə xəbərdar etmək və xətalardan dönüşünüzü qəbul etmək istəyir. Və Allah çox yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

²⁷Və Allah, sizin tövbənizi qəbul etmək istəyir. Şəhvətlərinə uyan insanlar da, sizin doğru yoldan əyri yola meyl etməyinizi istəyirlər.

²⁸Allah sizdən yüngülləşdirmək istəyir. Və şübhəsiz ki, insan çox zəif yaradılmışdır.

(92/4, Nisa/19–28)

Nəcm: 535

³⁴Allahın bəzi şeyləri bəzisinə artıq verməsi və kişilərin mallarından dolanışıq təmin etdiklərinə görə, kişilər qadınlar üzərində yaxşı qoruyan, yaxşı nəzarətçidirlər. Bu halda, saleh qadınlar Allaha itaət edənlərdir/Allahın qoyduğu qanunlara uyanlardır, Allahın qoruduğu şey səbəbindən hələ gəlmədiyi halda başlarına gələ biləcək fəlakətlərdən qoruyanlardır. Dikbaşlıq edərək, özünü sıxıntı və təcavüz riskinə atmasından qorxduğunuz qadınlara da öyüd verin və yan gəlib yatdıqları yerlərdə/öz ölkənizin sərhədləri daxilində köç etdirin və həmçinin təzyiq göstərin. Əgər sizə hörmətlə davranarlarsa, artıq onlar əleyhinə başqa bir yol axtarmayın. Allah çox ucadır, çox böyükdür.

³⁵Və əgər ər-arvadın arasının açılmasından qorxarsınızsa, o zaman bir hakim kişinin yaxınlarından, bir hakim də qadının yaxınlarından onlara göndərin. Bu ər-arvad, həqiqətən barışmaq istəyərlərsə, Allah ər-arvadın arasında dolanışıq verir. Şübhəsiz, Allah çox yaxşı bilən, hər şeyin iç üzünü, gizli tərəflərini də yaxşı biləndir.

^128-130Və əgər bir qadın, ərinin halından – diklənməsindən və yaxud özündən uzaqlaşmasından qorxarsa, artıq aralarında bir barış etmələrində onlara bir günah yoxdur. Və barış xeyirlidir. Və nəfslər qısqanclığa hazır qılınmışdır. Əgər yaxşılaşdırar/gözəlləşdirərsinizsə və Allahın qoruması altına girərsinizsə, artıq şübhəsiz, Allah etmiş olduğunuz şeylərdən xəbərdardır. Və qadınlarınız arasında ədalətli davranmağa nə qədər çalışsanız da, qətiyyən gücünüz yetməz. Belə isə birisinə tamamilə qapılaraq, digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın. Və əgər düzəldərsinizsə və Allahın qoruması altına girərsinizsə, artıq şübhəsiz, Allah, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayandır, əngin mərhəmət sahibidir. Əgər onlardan ər-arvad ayrılarlarsa, Allah hamısını geniş ərməğanlarından zənginləşdirir. Və Allah, elmi və mərhəməti geniş və hədsiz olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

(92/4, Nisa/34–35, 128–130)

Nəcm: 536

^36–38Və Allaha qulluq edin və Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın. Və həmçinin ana-ataya, əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, əqrəba olan qonşulara, uzaqdan qonşulara, yanında olan yoldaşa, yolda qalanlara, qanunlar çərçivəsində himayənizə verilmiş insanlara yaxşılıq edin. Şübhəsiz ki, Allah təkəbbürlənən və lovğalanan, xəsislik edən, insanlara xəsisliyi əmr edən və Allahın özlərinə ərməğanlarından verdiklərini gizlədən insanları, Allaha və axirət gününə iman etmədikləri halda mallarını, insanlara nümunə göstərmək üçün xərcləyən insanları sevməz. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzabı hazırladıq. Və şeytan kimin üçün yaşıd/yaxın yoldaş olarsa, o nə pis bir yoldaşdır!

³⁹Bir də bunlar Allaha və axirət gününə iman etsəydilər və Allahın özlərini ruziləndirdiyi şeylərdən Allah yolunda xərcləsəydilər, zərərmi görərdilər? Və Allah onları çox yaxşı biləndir.

⁴⁰Şübhəsiz ki, Allah zərrə qədər haqsızlıq etməz. Və əgər yaxşılıqdırsa, onu qat-qat artırar. Və Öz qatından böyük bir mükafat verər.

⁴¹Hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur?

⁴²İnkar edən və Elçiyə üsyan edən insanlar, o gün torpağa qarışıb yox olmağı istəyərlər. Allahdan heç bir sözü isə gizlədə bilməzlər.

(92/4, Nisa/36–42)

Nəcm: 537

⁴³Ey iman edənlər! Sərxoş ikən, nə söylədiyinizi bilincəyə qədər, cünub ikən də, yolçu olanlar istisnadır, yuyunub təmizlənincəyə qədər, salaata yaxınlaşmayın/cəmiyyət içinə çıxmayın. Əgər xəstəsinizsə və ya yolçusunuzsa, yaxud biriniz tualetdən gəldinizsə və ya qadınlarla təmaslaşdınızsa, su da tapa bilməmisinizsə, o zaman, dərhal tərtəmiz bir torpağa yönəlin. Sonra da üzlərinizi və əllərinizi əl ilə silin. Şübhəsiz ki, Allah çox əfv edəndir, çox bağışlayandır.

(92/4, Nisa/43)

Nəcm: 538

⁴⁴Özlərinə Kitabdan bir nəsib verilmiş olan insanları görmürsənmi? Onlar, azğınlığı satın alırlar və sizin haqq yoldan azmağınızı istəyirlər.

⁴⁵Və Allah sizin düşmənlərinizi daha yaxşı bilir. Və yol göstərici, qoruyucu yaxın olaraq, Allah yetər. Köməkçi olaraq da Allah yetər.

⁴⁶Yəhudiləşmişlərdən bir qismi kəlmələrin yerlərini/əsas mənalarını dəyişdirirlər, dillərini əyərək/bükərək və dinə hücum edərək, Peyğəmbərə qarşı: “Eşitdik və qarşı çıxdıq/yaxşıca sarıldıq”, “Dinlə, dinləməz olası”, “raina” [bir-birimizi güdək, bizim çobanımız] – deyərlər. Əgər onlar: “Eşitdik, itaət etdik, dinlə və bizə nəzarət et” – desəydilər, şübhəsiz ki, özləri üçün daha xeyirli və daha sağlam/doğru olacaqdı, lakin, bilə-bilə doğrunu qəbul etmədiklərinə görə, Allah onları lənətləmişdir/kənarlaşdırıb, gözdən çıxarmışdır. Artıq, çox az inanarlar.

(92/4, Nisa/44–46)

Nəcm: 539

⁴⁷Ey Kitab verilmiş insanlar! Biz bəzi üzləri silib dümdüz edərək, boyunlarına bənzər hala salmadan, yaxud Sebt xalqını kənarlaşdırıb gözdən çıxardığımız kimi, onları kənarlaşdırıb gözdən çıxarmadan öncə, yanınızda olanı doğrulamaq məqsədilə endirdiyimiz bu kitaba iman edin. Və Allahın əmri yerinə yetəcəkdir.

⁴⁸Şübhəsiz ki, Allah Özünə ortaq qoşulmasını qətiyyən bağışlamaz. Bundan aşağı olan günahları dilədiyi kimsələr üçün bağışlayar. Kim Allaha ortaq qoşursa, şübhəsiz ki, çox böyük bir günah işləmiş olar.

(92/4, Nisa/47–48)

Nəcm: 540

⁴⁹Özlərini təmizə çıxaranları görmürsənmi? Tam əksinə, Allah, dilədiyi insanı təmizə çıxarar. Onlara tük qədər haqsızlıq edilməz.

⁵⁰Bax, Allahın əleyhinə necə yalan uydururlar! Açıq-aşkar bir günah olaraq, bu yetər.

⁵¹Özlərinə Kitabdan bir nəsib verilmiş olan bu kimsələri görmürsənmi?! Onlar bütə və tağuta inanırlar. Və Allaha inanmayan insanlar üçün: “Bunlar, möminlərdən daha doğru bir yoldadır” – deyərlər.

⁵²Bax budur, onlar Allahın kənarlaşdırdığı insanlardır. Allah kimi kənarlaşdırıb gözdən çıxarırsa, artıq ona qətiyyən bir köməkçi tapa bilməzsən.

⁵³Yoxsa onlar üçün dünya idarəçiliyindən bir paymı vardır? Əgər belə olsa idi, insanlara bir xurma çəyirdəyinin oyuğunu belə verməzdilər.

⁵⁴Yoxsa onlar insanları Allahın onlara ərməğan olaraq verdiyi şeyə görə qısqanırlarmı? Baxın, şübhəsiz ki, Biz İbrahim soyuna da kitab və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar vermişdik. Həm də onlara böyük bir hökmranlıq verdik.

⁵⁵Bax budur, Yəhudilərdən bir qismi ona iman etdi. Bir qismi da ondan üz çevirdi. Və qızğın atəş olaraq cəhənnəm yetər.

(92/4, Nisa/49–55)

Nəcm: 541

⁵⁶Şübhəsiz ki, ayələrimizə inanmamış bu insanları Biz yaxında atəşə atacağıq. Dəriləri bişdikcə, əzabı dadsınlar deyə, dərilərini başqa dərilərlə dəyişdirəcəyik. Şübhəsiz ki, Allah çox güclüdür, ən yaxşı qayda qoyandır.

⁵⁷Və iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənləri, içində sonsuz olaraq qalmaq üçün altlarından çaylar axan cənnətlərə qoyacağıq. Onlara orada tərtəmiz [kin güdməyən, qısqanclıq duymayan] yoldaşlar/həmtaylar vardır. Və onları sıx bir kölgəliyə daxil edəcəyik.

(92/4, Nisa/56–57)

Nəcm: 542

⁵⁸Şübhəsiz ki, Allah sizə əmanətləri əhlinə verməyinizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etməyinizi əmr edir. Şübhəsiz ki, Allah bununla sizə nə gözəl öyüd verir. Şübhəsiz ki, Allah, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı görəndir.

⁵⁹Ey iman edənlər! Allaha itaət edin. Elçiyə və sizdən olan əmr sahiblərinə/əsas idarəçilərə itaət edin. Sonra əgər hər hansı bir şeydə anlaşılmazlığa düşərsinizsə, Allaha və axirət gününə inananlarsınızsa, onu Allah və Elçiyə həvalə edin. Bu, daha yaxşıdır və ən uyğun həlli tapmaq baxımından daha gözəldir.

(92/4, Nisa/58–59)

Nəcm: 543

⁶⁰Özlərinin sənə endirilənə və səndən öncə endirilənə inandıqlarını irəli sürən bu kəsləri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Onlar qətiyyən inanmamaqla əmr olunmuş tağutu aralarında hakim etmək istəyirlər? Şeytan da onları uzaq/geri dönülməz bir pozğunluqla azdırmaq istəyir.

⁶¹Və onlara: “Allahın endirdiyinə və Elçiyə gəlin!” – deyilincə, o münafiqlərin səndən uzaqlaşdıqca, uzaqlaşdıqlarını görərsən.

⁶²Əlləri ilə etdikləri üzündən özlərinə bir müsibət isabət etdiyi zaman, bax necə oldu!

⁶³Sonra: “Biz, sadəcə, yaxşılıq etmək və uzlaşdırmaq istədik” – deyə Allaha and içərək, sənin yanına gəldilər. Bax budur, onlar Allahın, qəlblərindəkini bildiyi insanlardır – artıq sən onlardan uzqlaş və onlara öyüd ver. Və onlara özləri haqqında dərindən təsir edəcək gözəl söz söylə!

(92/4, Nisa/60–63)

Nəcm: 544

⁶⁴Və Biz hər elçini sadəcə, Allahın izni ilə/biliyi ilə itaət olunsun deyə, göndərdik. Və əgər onlar şərik qoşaraq özlərinə haqsızlıq etdikləri zaman sənin yanına gəlsəydilər, Allahdan bağışlanmalarını istəsəydilər, sən də onlar üçün bağışlanma istəsəydin, qətiliklə, Allahın tövbələri çoxlu qəbul edən, çox tövbə fürsəti verən, çox mərhəmət edən olduğunu görərdilər.

⁶⁵Artıq, xeyr! Rəbbinə and olsun ki, onlar aralarında çıxan mübahisəli işlərdə səni hakim edib, sonra da sənin verdiyin hökmə qarşı içlərində heç bir sıxıntı duymadıqca və tam bir zəmanətlə təhlükəsizlik təmin etmədikcə, iman etmiş olmazlar.

⁶⁶Əgər Biz onlara: “Özünüzü öldürün və ya yurdlarınızdan çıxın” – deyə yazmış olsaydıq, içlərindən çox azı xaric, bunu etməzdilər. Və əgər onlar öyüdləndikləri şeyləri etsəydilər, əlbəttə, özləri üçün daha xeyirli və səbat etməkdə daha qüvvətli olardılar. ^67,68Və o zaman qətiliklə özlərinə nəzdimizdən çox böyük bir mükafat verərdik. Və onları qətiliklə doğru yola bələdçiləyərdik.

⁶⁹Kim də Allaha və Elçiyə itaət edərsə, artıq onlar Allahın nemət verdiyi insanlarla – peyğəmbərlər, dosdoğru insanlar, şəhidlər və salehlərlə birlikdədirlər. Və bunlar yoldaş olaraq nə gözəldirlər! ⁷⁰Bu Allahdan bir ərməğandır. Ən yaxşı bilən olaraq Allah yetər.

(92/4, Nisa/64–70)

Nəcm: 545

⁷¹Ey iman edənlər! Tədarükünüzü görün, sonra da onlara qarşı ya kiçik dəstələr halında və ya hamılıqla səfərə çıxın.

⁷²Şübhəsiz ki, sizdən bir qismi də qətiliklə ağır davranır. Sonra sizə bir müsibət isabət edincə: “Qətiliklə Allah mənə lutf etdi ki, onlarla bərabər şahid olaraq, birlikdə olmadım” – deyər.

⁷³Və əgər sizə Allahdan bir ərməğan isabət edərsə, qətiliklə, sanki sizinlə özü arasında heç sevgi yoxmuş kimi, şübhəsiz: “Ah nə olardı onlarla bərabər olardım və çox böyük uğur qazanardım!” – deyəcəkdir.

⁷⁴O halda bəsit dünya həyatını axirət müqabilində satan insanlar Allah yolunda döyüşsünlər. Hər kim Allah yolunda döyüşər, öldürülər və ya qalib gələrsə, artıq Biz ona çox böyük bir mükafat verəcəyik.

⁷⁵Sizə nə olur ki, Allah yolunda və: “Ey Rəbbimiz! Bizləri, bu xalqı öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlər olan məmləkətdən çıxar, nəzdindən bizə bir qoruyucu, yolgöstərici yaxın, yaxşı bir köməkçi təyin et” – deyən, zəiflədilmiş kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda döyüşmürsünüz?

⁷⁶İman edənlər Allah yolunda döyüşürlər. Kafirlər də tağut yolunda döyüşürlər. O halda siz şeytanın yaxınları, köməkçiləri ilə döyüşün. Şübhəsiz ki, şeytanın tələsi çox zəifdir.

(92/4, Nisa/71–76)

Nəcm: 546

^77,78Özlərinə: “Əlinizi çəkin, salaatı iqamə edin, zəkatı/vergini verin” – deyilənləri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Sonra döyüş üzərlərinə yazıldığında, onlardan bir qrup Allaha duyduqları hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti kimi və yaxud daha şiddətli olaraq insanlara hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyurlar. Və: “Rəbbimiz, niyə döyüşü üzərimizə yazdın, bizi yaxın bir zamana qədər təxirə salmalı deyildinmi?” – dedilər. De ki: “Dünyanın qazancı çox azdır. Axirət isə Allahın qoruması altına girənlər üçün daha xeyirlidir və siz “bir xurma çəyirdəyindəki çox incə bir tel qədər” belə haqsızlığa uğradılmayacaqsınız. Hər harada olarsınızsa olun, ölüm sizə yetişər, kirəclə/betonla son dərəcə sağlam qurulmuş qalalar içində olarsınızsa, belə”. Və onlara bir yaxşılıq isabət edərsə: “Bu Allahdandır” – deyərlər, bir pisliyə uğrayarlarsa: “Bu səndəndir” – deyərlər. De ki: “Hamısı Allahdandır”. Bunlara baxmayaraq, bu cəmiyyətə nə olur ki, az qala heç söz anlamayacaqlar?

(92/4, Nisa/77–78)

Nəcm: 547

⁷⁹Sənə yaxşılıqdan/gözəllikdən isabət edən şeylər, bax budur, Allahdandır. Sənə pislikdən isabət edən şeylər isə sənin özündəndir. Və Biz səni insanlara bir elçi olaraq göndərdik. Yaxşı bir şahid də olaraq Allah yetər.

⁸⁰Kim Elçiyə itaət edərsə, artıq o, Allaha itaət etmiş olur. Kim də üz çevirərsə, artıq Biz səni o üz çevirənlərə qoruyucu/gözətçi olaraq göndərmədik.

⁸¹Və onlar sənə: “Baş üstə!” – deyərlər. Lakin, sənin yanından çıxdıqlarında içlərindən bəzisi, gecə ikən, sənin dediyindən başqasını qurarlar. Amma Allah onların gecə ikən qurduqlarını yazır. Artıq sən onlardan uzaqlaş. Və işin nəticəsini Allaha həvalə et. Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən olaraq da Allah yetər.

(92/4, Nisa/79–81)

Nəcm: 548

⁸²Onlar hələ Quranı lazım olduğu qədər düşünməzlərmi? Əgər ki, o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, qətiliklə onun içində bir çox qarışıqlıqlar/ziddiyyətlər tapardılar.

⁸³Və özlərinə təhlükəsizlik və ya qorxu barədə bir əmr gəldiyində onu dərhal yayırlar. Halbuki, onu Elçiyə və özlərindən olan səlahiyyətli kimsələrdən soruşsaydılar, onlardan nəticə çıxarmağa gücü çatan kimsələr, onu bilirdilər. Və əgər Allahın üzərinizdəki ərməğanları və mərhəməti olmasaydı, çox azınız istisna olmaqla, qətiliklə şeytana uymuşdunuz.

(92/4, Nisa/82–83)

Nəcm: 549

⁸⁴Artıq Allah yolunda döyüş! Sən ancaq özünə görə məsuliyyət daşıyırsan. Möminləri də təşviq et. Umulur ki, Allah, kafirlərin təzyiqini zəiflədər. Və Allah həm təzyiqi zəiflətməkdə, həm də ümidsizliyə düçar etməkdə daha qüvvətlidir.

(92/4, Nisa/84)

Nəcm: 550

⁸⁵Kim xeyir və yaxşılıqlara vasitəçi olmaqla kömək edərsə, bundan özünə bir pay vardır. Kim də pisliyə dəlil olmaq və kömək etməklə və ya pislik cığırını açmaqla kömək edirsə, ondan özünə bir günah payı vardır. Allah hər şeyə qadirdir.

⁸⁶Siz bir salam ilə salamlaşdığınız zaman da dərhal ondan daha gözəli ilə salam verin və ya verilən salamı eyni ilə qaytarın. Şübhəsiz, Allah hər şeyin hesabını ən yaxşı edəndir.

(92/4, Nisa/85–86)

Nəcm: 551

⁸⁷Allah Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayandır. O, qətiliklə sizi özündə şübhə olmayan qiyamət günündə toplayacaqdır. Və Allahdan daha doğru sözlü kimdir?

⁸⁸Yaxşı Allah onları qazandıqları günah üzündən tərslərinə döndərdiyi halda, siz, necə olur ki, münafiqlər haqqında iki qrupa ayrılırsınız? Allahın azdırdığı insanlara bələdçilikmi etmək istəyirsiniz? Və Allah kimi azdırarsa, artıq sən onun üçün qətiyyən bir yol tapa bilməzsən.

^89,90Münafiqlər, özləri Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmadıqları kimi, sizin də inanmamağınızı, beləliklə, onlarla eyni olmağınızı arzu etdilər. Ona görə də onlar Allah yolunda yurdlarından köç edincəyə qədər onlardan köməkçi, yolgöstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Əgər bundan üz çevirərlərsə, sizinlə aralarında anlaşma olan bir cəmiyyətə sığınan insanlar, yaxud sizinlə və öz cəmiyyətləri ilə döyüşməkdən qəlbləri sıxılaraq sizə gələnlər istisna olmaqla, onları yaxalayın və gördüyünüz yerdə öldürün/onlardan bir yaxın və bir köməkçi etməyin. Sonra, əgər Allah diləsəydi, onları sizə musallat edərdi və onlar sizinlə döyüşərdilər. Artıq əgər onlar sizdən uzaqlaşaraq, sizinlə döyüşməzlərsə və sizə barış təklif edərlərsə, Allah sizin üçün onlar əleyhinə bir yol tanımamışdır.

⁹¹Sizdən və öz cəmiyyətlərindən təhlükəsizlikdə olmaq istəyən digərlərini görəcəksiniz. Bunlar nə zaman dinsizliyə, ortaq qoşmağa geri döndərilərlərsə, onun içinə başaşağı dalarlar/dərhal atılarlar. Belə isə bunlar, əgər sizdən uzaq durmazlarsa və sizə barış təklif etməzlərsə və güclərini çəkməzlərsə, dərhal onları gördüyünüz yerdə yaxalayın və öldürün. Və bax budur! Bunlar, onların əleyhində sizə verdiyimiz açıq-aşkar bir səlahiyyətdir.

(92/4, Nisa/87–91)

Nəcm: 552

⁹²Və xəta istisna olmaqla, bir möminin digər bir mömini öldürməsi barəsində söz belə ola bilməz. Və kim bir mömini, qəsdən deyil/qəza ilə öldürərsə, mömin bir köləni azadlığa qovuşdurmalı və ölənin ailəsinə/varislərinə təslim ediləcək bir deyət/qan bahası verməlidir. Ancaq ölənin ailəsinin bağışlaması istisnadır. Əgər öldürülən, mömin olmaqla yanaşı, sizə düşmən bir cəmiyyətdəndirsə, o zaman öldürən, mömin bir köləni azad etməlidir. Əgər öldürülən, sizinlə aralarında andlaşma olan bir cəmiyyətdəndirsə, öldürən ölənin ailəsinə deyət/qan bahası verməli və mömin bir köləni azadlığına qovuşdurmalıdır. Bunlara gücü çatmayan isə Allah tərəfindən tövbəsinin qəbul olunması üçün ard-arda iki ay oruc tutmalıdır. Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı qayda qoyandır.

⁹³Və kim bir mömini qəsdən [bilə-bilə, istəyərək] öldürərsə, bax budur, onun cəzası içində həmişəlik qalmaq üçün cəhənnəmdir. Və Allah ona qəzəb etmiş, onu kənarlaşdırmış, mərhəmətindən məhrum buraxmış və onun üçün çox böyük bir əzab hazırlamışdır.

(92/4, Nisa/92–93)

Nəcm: 553

⁹⁴Ey iman edənlər! Allah yolunda səfərə çıxdığınız zaman dərhal yaxşıca araşdırın. Və sizə salam verən kimsəyə, dünya həyatının mənfəətini güdərək: “Sən mömin deyilsən” – deməyin. Artıq Allah nəzdində çox qənimətlər vardır. Öncə siz də belə idiniz və Allah sizə lütf etdi. Onun üçün yaxşıca araşdırın. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizdən xəbərdardır.

^95,96Möminlərdən üzürlü səbəb olmadan oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla zəhmət çəkənlər eyni ola bilməzlər. Allah mallarıyla, canlarıyla zəhmət çəkənləri, dərəcə etibari ilə oturanlardan üstün etdı. Və Allah, onların hamısına “ən gözəl”i vəd etmişdir. Və Allah qeyrət göstərənlərə, oturanların üzərində böyük bir mükafat – Öz qatından dərəcələr, bir bağışlama və mərhəmət artırmışdır. Və Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir.

(92/4, Nisa/94–96)

Nəcm: 554

^97,98Əlbəttə, vəzifəli güclərin özlərinə haqsızlıq edənlərə keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırdıqları bu kimsələrin vəziyyətinə gəlincə… Vəzifəli güclər: “Nə işdə idiniz?” – deyərlər. Onlar: “Biz yer üzündə gücsüzləşdirilmiş kimsələr idik” – deyərlər. Vəzifəli güclər: “Allahın yer üzü geniş deyildimi, siz orada hicrət etsəydiniz…?” – deyərlər. Artıq kişilərdən, qadınlardan və uşaqlardan köçməyə gücü yetməyən, bələdçiləndikləri doğru yolu tapa bilməyən insanlar istisna olmaqla, bax budur, bunların çatacaqları yer cəhənnəmdir. Və o nə pis gediş yeridir!

⁹⁹Bax budur, Allahın bu kimsələri əfv etməsinə ümid edilir. Allah çox əfv edən, çox bağışlayandır.

¹⁰⁰Kim də Allah yolunda yurdundan köç edərsə, yer üzündə sığınacaq çox yer və genişlik tapar. Kim Allaha və Elçisinə qatılmaq məqsədilə evindən çıxar, sonra özünə ölüm gələrsə, o insanın əcri/mükafatı şübhəsiz ki, Allaha aid olmuşdur. Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.

(92/4, Nisa/97–100)

Nəcm: 555

¹⁰¹Və yer üzündə səfərə çıxdığınız zaman, kafirlərin sizə bir pislik edəcəyindən qorxarsınızsa, salaatdan qısaltmağınızda [təhsili/təlimi qısa kəsməyinizdə] sizin üçün bir qadağa yoxdur. Şübhəsiz ki, kafirlər sizin üçün açıq-aşkar düşmənlərdir.

¹⁰²Və sən səfərdə olanların içində olaraq, onlar üçün təhsil/təlim verdiyin zaman içlərindən bir qismi səninlə yanaşı olsunlar/təhsilə qatılsınlar. Silahlarını da yanlarına alsınlar. Kifayət qədər bilik əldə etdikdə və əmin olduqda arxa tərəfinizə keçsinlər. Sonra təhsil/təlim almamış digər bir qismi gəlsin, səninlə bərabər təhsil/təlim etsinlər, tədbirlərini və silahlarını alsınlar. Kafirlər istəyərlər ki, silahlarınızdan və əşyanızdan xəbərsiz vəziyyətdə olasınız və onlar da sizə ani bir hücum etsinlər. Əgər sizə yağışdan bir əziyyət yetişər və ya xəstə olarsınızsa, silahlarınızı buraxmağınızda sizin üçün bir qadağa yoxdur. Tədbirinizi də alın. Şübhəsiz, Allah kafir kimsələrə alçaldıcı bir əzab hazırlamışdır.

¹⁰³Sonra təhsil-təlimi tamamlayınca, artıq Allahı ayaq üstə, oturaraq, yan yatmışkən anın. Sükunət gördüyünüzdə/əmin-amanlığa yetdiyinizdə salaatı iqamə edin. Heç şübhəsiz ki, salaat qədimdən bəri möminlər üzərinə vaxtı müəyyən edilmiş bir yazıdır.

¹⁰⁴Və o düşmən qövmü təqib etməkdə zəiflik/yumşaqlıq göstərməyin. Əgər siz acı çəkirdinizsə, artıq şübhəsiz ki, onlar da sizin acı çəkdiyiniz kimi acı çəkirlər. Və siz Allahdan onların ümid edə bilməyəcəkləri şeyləri umursunuz. Və Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

(92/4, Nisa/101–104)

Nəcm: 556

¹⁰⁵Şübhəsiz ki, Biz Bizim sənə göstərdiyimiz kimi, insanlar arasında hökm edəsən deyə, Kitabı haqq olaraq endirdik. Sən də xainlər üçün müdafiəçi olma! ¹⁰⁶Və Allahdan bağışlanma dilə. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. ¹⁰⁷Özlərinə xainlik edənləri də müdafiə etmə. Şübhəsiz ki, Allah həddindən artıq dərəcədə xainlik edən günahkarları sevməz.

(92/4, Nisa/105–107)

Nəcm: 557

¹⁰⁸Onlar insanlardan gizlətmək istəsələr də Allahdan gizlətmək istəməzlər. Halbuki, Allah sözünə/qərarına uyğun olaraq, Özünün razı olmadığı şeyləri onlar gecə planlayarkən, onlarla birlikdədir. Və Allah onların etdiklərini əhatə edəndir.

¹⁰⁹Yaxşı, siz bəsit dünya həyatında onları müdafiə etdiniz. Yaxşı, bəs qiyamət günündə Allahdan onları kim müdafiə edəcəkdir? Yaxud kim onlara “işlərini bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olacaqdır?

¹¹⁰Kim bir pislik işlər, yaxud öz-özünə haqsızlıq edər, sonra da Allahdan bağışlanma diləyərsə, Allahın çox bağışlayıcı və çox mərhəmətli olduğunu görər.

¹¹¹Kim də bir günah qazanarsa, öz əleyhinə qazanmış olar. Və Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

¹¹²Kim də bir xəta və ya bir günah qazanaraq, sonra onu bir günahsızın üzərinə atarsa, o zaman qətiliklə bir iftira və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar.

(92/4, Nisa/108–112)

Nəcm: 558

¹¹³Və əgər sənin üzərində Allahın ərməğanları və mərhəməti olmasaydı, qətiliklə onlardan bir ağılsız, beyinsiz hissə səni azdırmağa çalışmışdı. Halbuki, onlar özlərindən başqasını azdırmazlar və sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah sənə Kitabı və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları endirmiş və sənə bilmədiyin şeyləri öyrətmişdir. Allahın sənin üzərindəki ərməğanı çox böyükdür.

(92/4, Nisa/113)

Nəcm: 559

¹¹⁴Bir sədəqəni, yaxud adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən şeyləri və yaxud da insanların arasını düzəltməyi əmr edən kəslərin etdiyi istisna olmaqla, onların pıçıldaşmalarından çoxunda xeyir deyə bir şey yoxdur. Kim bunları Allahın rızasını güdərək edərsə, Biz yaxında ona çox böyük bir mükafat verəcəyik.

¹¹⁵Və kim, özünə doğru yol açıq-aşkar ortaya çıxdıqdan sonra, Elçiyə qarşı çıxar və möminlərin yolundan başqasını izləyərsə, Biz onu döndüyü şeyə döndərərik və onu cəhənnəmə daxil edərik. O da nə pis bir gediş yeridir!

¹¹⁶Heç şübhəsiz ki, Allah Özünə ortaq qəbul edənləri bağışlamaz. Bundan aşağıda qalanları isə… Onlardan dilədiyini bağışlayar. Kim Allaha ortaq qəbul edərsə, əlbəttə, o uzaq bir pozğunluqla azmışdır.

¹¹⁷Onlar Allahın yaratdıqlarından, yalnız və yalnız dişi bütlərə yalvarırlar. Və onlar ancaq inadkar şeytana yalvarırlar.

^118,119Allah İblisi kənarlaşdırdı. Və İblis: “Əlbəttə, Sənin qullarından müəyyən bir pay alacağam, onları qətiliklə azdıracağam, onları boş sayıqlamalara düçar edəcəyəm və onlara əmr edəcəyəm ki, ətindən və südündən yararlanılan heyvanların qulaqlarını yaracaqlar, həmçinin onlara əmr edəcəyəm, onlar da Allahın yaratdığını/ölçüləndirdiyini pozacaqlar” – dedi. Və hər kim Allahın yaratdıqlarından şeytanı yol göstərən, qoruyan yaxın qəbul edərsə, o zaman şübhəsiz ki, o, açıq-aşkar bir ziyanla ziyana uğrayar.

¹²⁰İblis onlara vəd verər və onları sayıqlamalara düçar edər. Halbuki şeytan onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz.

¹²¹Bax budur, bunların varacaqları yer cəhənnəmdir. Onlar oradan qaçacaq bir yer də tapa bilməzlər.

¹²²Və iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Biz onları Allahın gerçək bir vədi olaraq, içində sonsuz qalanlar olmaqla, altlarından çaylar axan cənnətlərə daxil edəcəyik. Allahdan daha doğru sözlü kim ola bilər?!

¹²³Bu iş sizin sayıqlamalarınızla və Kitab Əhlinin sayıqlamaları ilə deyildir. Kim pislik edərsə, onunla cəzalandırılır. Və o, özü üçün Allahın yaratdıqlarından bir yol göstərən, qoruyan yaxın və yaxşı bir köməkçi tapa bilməz.

¹²⁴Və kişi və ya qadın… Kim mömin olaraq düzəltmək yönündə işlər edərsə, artıq bax budur, onlar cənnətə girərlər. Və xurma çəyirdəyinin üstündəki çuxur qədər haqsızlığa uğradılmazlar.

¹²⁵Və din baxımından yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq, özünü Allah üçün İslamlaşdırandan və Hənif/qədim inanclarından dönən biri olaraq, İbrahimin dininə tabe olandan daha yaxşı/gözəl kim ola bilər? Və Allah İbrahimi, sonradan gələn nəsillərə “cığır açan/iz buraxan/imam – başçı” qəbul etdi.

¹²⁶Və göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. Və Allah hər şeyi yaxşı-yaxşı əhatə edəndir.

(92/4, Nisa/114–126)

Nəcm: 560

¹²⁷Səndən o qadınlar [öhdəsində yetimlər olan qadınlar] haqqında fətva istəyirlər. De ki: “Onlar haqqında fətvanı Allah və “özlərinə fərz qılınmış olanı vermədiyiniz və özlərini nikahlamağa rəğbət etmədiyiniz qadınların yetimləri haqqındakı, əzmək niyyətində olduğunuz uşaqlar və yetimlər üçün haqqaniyyəti təmin etməyiniz haqqında Kitabda/Quranda sizə oxunanlar” verir. Və nə xeyir iş edərsinizsə, bilin ki, şübhəsiz, Allah onu ən yaxşı biləndir.

(92/4, Nisa/127)

Nəcm: 561

¹³¹Göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. And olsun ki, Biz sizdən öncə özlərinə Kitab verilən kimsələrə və sizə Allahın qoruması altına girməyinizi öhdəlik olaraq çatdırdıq. Əgər küfr edərsinizsə/inanmazsınızsa, bilin ki, göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. Allah heç bir şeyə möhtac olmayandır, hər cür tərifə artıqlaması ilə layiq olandır.

¹³²Göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. “Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq da Allah yetər.

¹³³Ey insanlar! Əgər Allah istəyərsə, sizi yox edər, yerinizə başqalarını gətirər. Və Allah buna qadirdir.

¹³⁴Kim dünya savabını istəyirdisə, bilsin ki, dünya və axirət savabı yalnız və yalnız Allah qatındadır. Və Allah çox yaxşı eşidən və çox yaxşı görəndir.

(92/4, Nisa/131–134)

Nəcm: 562

¹³⁵Ey iman edənlər! Özünüz, ana-atanız və yaxın əqrabanız əleyhinə də olsa, Allah üçün şahidlik edənlər olaraq, haqqaniyyətin fəaliyyətini bütünlüklə təmin edənlər/qoruyanlar olun. İstər zəngin olsun, istər yoxsul olsun, bilin ki, Allah ikisinə də daha yaxındır. Artıq ədaləti yerinə yetirə bilmək üçün boş – dünyəvi arzunuza uymayın. Əgər əyib, bükərsinizsə və ya geri çəkilərsinizsə, bilin ki, şübhəsiz, Allah etdiklərinizdən xəbərdardır.

¹³⁶Ey iman edənlər! Allaha, Elçisinə, Elçisinə endirdiyi Kitaba və daha öncə endirdiyi kitaba aid gizli, örtülü, narahatlıq, qorxu verəcək bir şey buraxmayın. Və kim Allahı, mələklərini, kitablarını, elçilərini və son günü örtərsə, tam açıqlamazsa, qətiliklə o çox uzaq bir azğınlığa düçar olmuşdur.

(92/4, Nisa/135–136)

Nəcm: 563

¹³⁷Şübhəsiz, iman edib, sonra küfr edən/bilərək rədd edən/inanmayan, sonra iman edib təkrar küfr edən/bilərək rədd edən/inanmayan, sonra da Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etməklərini artırmış olan bu kimsələr… Allah onları bağışlayacaq və onları bir yola bələdçiləyəcək deyildir!

^138,139Möminlərdən aşağı səviyyədə olan, kafirləri rəhbər və dost tutan münafiqlərə müjdə ver ki, onlar üçün çox ağrılı bir əzab vardır! Onların yanında şan və şərəfmi axtarırlar? Halbuki şan və şərəf tamamilə Allahındır.

(92/4, Nisa/137–139)

Nəcm: 564

^140,141Və Allah sizə Quranda: “Allahın ayələrinin bilərək rədd edildiyini və onlarla lağ edildiyini eşitdiyiniz zaman, başqa bir mövzuya keçmədikcə, onlarla bərabər oturmayın. Əks halda siz də onlar kimi olarsınız” – deyə endirdi. Şübhəsiz ki, Allah sizi müşahidə edən kimsələrin/münafiqlərin və kafirlərin hamısını cəhənnəmdə toplayandır. Artıq Allah tərəfindən sizə bir zəfər olarsa, onlar: “Biz sizinlə bərabər deyildikmi?” – deyərlər. Kafirlər üçün bir pay olunca da: “Sizə üstünlük təmin etmədikmi, sizi möminlərdən qorumadıqmı?” – deyərlər. Artıq Allah, qiyamət günündə aranızda hökmünü verəcəkdir. Allah qətiyyən möminlərin əleyhinə kafirlərə bir yol verməyəcəkdir.

^142,143Şübhəsiz ki, münafiqlər Allahı aldatmağa çalışırlar. Halbuki O, onların aldadıcısıdır. Və onlar salaata qalxdıqları/cəmiyyət içinə çıxdıqları zaman ikisi arasında gedib-gələn qərarsızlar olaraq, tənbəl-tənbəl qalxarlar, nə möminlərlə, nə də kafirlərlə olmazlar, insanlara göstəriş olsun deyə, onlar kimi edərlər. Və Allahı, ancaq çox az olaraq anarlar. Və Allah kimi azdırarsa, sən artıq ona bir yol tapa bilməzsən.

(92/4, Nisa/140–143)

Nəcm: 565

¹⁴⁴Ey iman edənlər! Özünüzdən səviyyəcə aşağı olan kafirləri yol göstərən, qoruyan yaxınlar etməyin/idarəçi etməyin. Öz əleyhinizdə Allaha açıq-aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz?

^145,146Şübhəsiz ki, münafiqlər atəşin ən aşağı təbəqəsindədirlər. Sən də onlara bir kömək edən tapa bilməzsən. Lakin tövbə edənlər, düzəldənlər, Allaha sıx-sıx sarılanlar və dinlərini Allah üçün arıdan kimsələr istisna olmaqla… Artıq bunlar, möminlərlə birlikdədirlər və Allah möminlərə böyük bir mükafat verəcəkdir.

¹⁴⁷Əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödədinizsə və iman etmisinizsə Allah sizə əzabı niyə edəcək? Allah edilənlərin qarşılığını verən və ən yaxşı biləndir.

(92/4, Nisa/144–147)

Nəcm: 566

¹⁴⁸Allah haqsızlığa uğrayanlardan başqa, pis sözün açıq şəkildə söylənməsini sevməz. Və Allah ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

¹⁴⁹Əgər bir xeyiri açıqlayar, yaxud onu gizlədərsinizsə, yaxud da bir pisliyi əfv edərsinizsə, bilin, şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayan, ən yaxşı güc yetirəndir.

^150,151Allaha və elçilərinə inanmayaraq küfr edən, “Biz bir qisminə inanırıq, bir qisminə inanmırıq” – deyərək, Allah və Elçisinin arasının ayırmasıni istəyən və beləliklə, imanla küfr arasında bir yol tutmağa çalışan kimsələr… Bax budur, onlar kafirlərin məhz özləridir. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq.

¹⁵²Allaha və elçilərinə inananlar və onlar arasında fərq qoymayan kimsələr… Bax budur, onlar Allahın çox yaxında mükafatlarını verəcəyi kimsələrdir. Və Allah, çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir.

(92/4, Nisa/148–152)

Nəcm: 567

¹⁵³Kitab Əhli səndən göydən onlara bir kitab endirməyini istəyirlər. Və əlbəttə, onlar Musadan bundan daha böyüyünü istəmişdilər və: “Allahı bizə açıqca göstər” – demişdilər. Sonra da haqsızlıq etdiklərinə görə, onları ildırım vurdu. Sonra da özlərinə açıq dəlillər gəldiyi halda, qızılı tanrı qəbul etmişdilər. Sonra Biz onları bundan dolayı da əfv etdik. Və Biz Musaya açıq-aşkar bir dəlil verdik.

^154–158Və söz vermələri ilə birlikdə üstünlərini/ən dəyərlilərini/Musanı Tura yüksəltdik. Və onlara: “O qapıdan boyun əyib, təslimiyyət göstərərək girin” – dedik. Yenə onlara: “Təfəkkür/qulluq günündə hədləri aşmayın” – dedik. Sonra da onların öz sözlərini pozduqlarına, Allahın ayələrinə inanmadıqlarına, peyğəmbərləri haqsız yerə öldürdüklərinə və: “Qəlblərimiz örtülüdür/sünnətsizdir” – deməklərinə… Əksinə Allah küfr etdiklərinə görə qəlblərinə damğa vurmuşdur. Onların azı xaric olmaqla inanmazlar və Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmadıqlarına və Məryəmin əleyhində böyük böhtanlar söylədiklərinə… “Biz Allahın Rəsulu Məryəm oğlu Məsih İsanı həqiqətən öldürdük” – dediklərinə görə onlardan sağlam bir söz aldıq. Halbuki onu öldürmədilər və onu asmadılar. Amma onlar üçün İsa bənzədildi. Həqiqətən Onun haqqında anlaşılmazlığa düşənlərin kifayət qədər biliyi yoxdur. Onların zənnə uymaqdan başqa, bununla əlaqədar heç bir bilikləri yoxdur. Onu qətiyyən öldürmədilər. Əksinə, Allah onu, Özünə yüksəltdi/dərəcəsini artırdı. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

(92/4, Nisa/153–158)

Nəcm: 568

^160,161Sonra da yəhudiləşən insanların haqsız davranışları… Bir çox insanları Allah yolundan ayırdıqlarına, qadağan olunduqları halda riba aldıqlarına [əməksiz, xidmətsiz, risksiz qazanc əldə etdiklərinə] və insanların mallarını haqsız yerə yediklərinə görə onlara halal qılınmış təmiz şeyləri haram qıldıq. Və Yəhudiləşənlərdən kafirlərə can yandıran bir əzab hazırladıq.

¹⁶²Lakin, bu Yəhudiləşənlərdən dərin bilik sahibi olanlar və iman edənlər sənə endirilənə və səndən öncə endirilənlərə iman edərlər. Onlar salaatı iqamə edən, vergini ödəyən, Allaha və axirət gününə iman edənlərdir. Bax budur, onlar Bizim böyük bir mükafat verəcəyimiz insanlardır.

(92/4, Nisa/160–162)

Nəcm: 569

^163–165Şübhəsiz ki, Biz Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyimiz kimi, sənə də vəhy etdik. İbrahimə, İsmayıla, İshaqa, Yəquba, nəvələrinə, İsaya, Eyyuba, Yunusa, Haruna və Süleymana, daha öncə özlərini sənə anlatdığımız və anlatmadığımız elçilərə… Elçilərdən sonra insanların Allahın əleyhinə bir dəlilləri olmasın deyə, Biz onlara müjdəçilər və xəbərdar edənlər olaraq vəhy etmişdik. Davuda da Zəburu verdik. Və Allah, Musaya söz söylədikcə söylədi/onu yaraladıqca yaraladı, çox sıxıntı çəkdirdi. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

¹⁶⁶Lakin Allah sənə endirdiyinə… Ki, onu Öz biliyi ilə endirmişdir, şahidlik edər. Bütün ayələr də şahidlik edərlər. Şahid olaraq da Allah yetər.

¹⁵⁹And olsun ki, Kitab Əhlindən ölmədən öncə sənə endirilənə/Qurana inanmayacaq kimsə yoxdur. Sənə endirilən/Quran Qiyamət günü onların əleyhinə yaxşı bir şahid olacaqdır.

(92/4, Nisa/163–166, 159)

Nəcm: 570

¹⁶⁷Şübhəsiz, küfr etmiş, Allah yolundan ayıran bu insanlar qətiliklə, uzaq bir zəlalətə uğramışlar.

^168,169Şübhəsiz, bu küfr edən, şərik qoşmaqla səhv/öz zərərlərinə iş edən …. Allah onları bağışlayacaq deyildir. Onları içində təməlli və sonsuzadək qalacaqları cəhənnəm yolundan başqa bir yola da bələdçiləyəcək deyildir. Və bu, Allaha çox asandır.

(92/4, Nisa/167–169)

Nəcm: 571

¹⁷⁰Ey insanlar! Şübhəsiz ki, Elçi sizə Rəbbinizdən haqqı gətirdi. Belə isə öz xeyrinizə olaraq, haqqa inanın. Əgər inanmazsınızsa, bilin ki, göylərdə və yer üzündə olan hər şey Allahındır. Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

¹⁷⁴Ey insanlar! Qətiliklə Rəbbinizdən sizə açıq-aşkar bir dəlil gəldi. Və Biz sizə apaçıq/açıqlayan bir işıq endirdik.

¹⁷⁵Artıq Allaha inanan və açıq-aşkar işığa bərk-bərk sarılanlar… Allah onları Özündən bir mərhəmətə və artıqlaması ilə bir ərməğan olaraq, bol nemətə çatdıracaq və ən doğru yol olaraq Özünə bələdçiləyəcəkdir.

(92/4, Nisa/170, 174–175)

Nəcm: 572

¹⁷¹Ey Kitab Əhli! Dininizdə ifrata varmayın. Və Allah haqqında doğrudan başqa bir şey söyləməyin. Məryəm oğlu İsa Məsih, sadəcə Allahın elçisi və Məryəmə “ilka” etdiyi/çatdırdığı kəlməsi və Özündən bir ruhdur, vəhy vasitəçiliyi ilə doğulmuş biridir. Artıq Allaha və elçilərinə inanın. Və: “Üçdür” – deməyin! Son verin! Belə sizin üçün daha yaxşı olar. Allah ancaq bir tək ilahdır. O, Özü üçün bir övlad olmasından arınmışdır. Göylərdə və yer üzündə olan hər şey yalnız və yalnız Onundur. “Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Allah yetər.

¹⁷²Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər [İsaya inananların İsaya kömək etdiyinə inandıqları güclər] Allahın bir qulu olmaqdan qətiyyən çəkinməzlər. Və kim Ona qulluq etməkdən çəkinər və yekəxanalıq edərsə, bilsin ki, O, onların hamısını yaxında ^{Zilzal 1–3}yer üzü öz sarsıntısıyla sarsıldığı, yer üzü ağırlıqlarını çıxardığı və insanın: “Bu yer üzünə nə olur?” – dediyi zaman, ¹⁷²Özünə toplayar. ^{Zilzal 4–6}Bax budur, o gün yer üzü, şübhəsiz ki, Rəbbinin özünə vəhy etdiyinə görə, bütün xəbərlərini bir-bir söyləyər. O gün insanlar, əməlləri göstərilsin/əməllərini görsünlər deyə dəstə-dəstə ortaya çıxacaqlar.

^{Zilzal 7,8}Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işləyərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir.

¹⁷³Artıq inanan və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Allah onların mükafatlarını tam verəcək və ərməğanlarından onlara artıqlıqlar da bağışlayacaqdır. Qulluqdan çəkinib yekəxanalıq edənlərə isə… Onlara çox acıqlı bir əzabla əzab edəcəkdir. Onlar özləri üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və bir yaxşı köməkçi tapa bilməzlər.

(92/4, Nisa/171–172+(93/99, Zilzal/1–8),173)

TƏHLİL:

1-ci ayə universal bir bəyannamə xüsusiyyətində olub, insanlar arasında yaradılış nöqteyi-nəzərindən bir fərq olmadığını bəyan etməyə, yaradan Rəbbə və əqrəbalıq hüququna təqvalı davranmağı əmr edir.

Ayənin birinci hissəsində Sizi tək bir nəfsdən yaradan, ondan həmtayını yaradan və hər ikisindən bir çox kişi və qadın törədib yayan ifadəsiylə insanların yaradılış möcüzəsinə diqqət çəkilmişdir. Bu ayə İsrailiyyatın təsiriylə səhv dəyərləndirilərək; Allahın ilk əvvəlcə Adəmi bədəni və zehni təchizatlarının hamısıyla bir anda yoxdan var etdiyi, sonra da Adəmdən Həvvanı yaratdığı iddia edilmişdir. Budur bu xüsusdakı görüşlər:

Buradakı əz-zəvcu sözü ilə nəzərdə tutulan Həvvadır. Həvvanın Adəmdən yaradıldığı xüsusunda iki görüş vardır:

Birinci görüş. Bu, əksər alimlərin qəbul etdiyi görüşdür. Buna görə, Allah Təala Hz. Adəmi yaradınca, onu bir müddət yatırtdı. Sonra da, onun sol qabırğalarının birindən Hz. Həvvanı yaratdı. Hz. Adəm oyandığında onu gördü, ona meyl edib, onunla ünsiyyət qurdu. Çünki o, Hz. Adəmin bədəninin bir parçasından yaradılmışdı. Alimlər bu görüşlərinə Hz. Peyğəmbərin: “Qadın əyri bir qabırğa sümüyündən yaradılmışdır. Əgər onu düzəltməyə cəhd edərsən, onu qırarsan. Onu əyri olaraq buraxarsan, ondan istifadə edərsən” hədisini dəlil göstərmişdilər.

İbn Abbas (r.a) belə deyir: Hz. Adəmə, “Adəm” adı verilmişdir, çünki Allah Təala onu yer üzünün qızıl, qara, gözəl və çirkin torpaqlarından yaratmışdır. Elə buna görə də, onun övladları arasında qızıl dərili, qara dərili, gözəl və çirkin olanlar vardır. Onun xanımı da “Həvva” deyə adlandırılmışdır. Çünkü o, Hz. Adəmin qabırğalarının birindən yaradılmışdır. Deməli, o, canlı [hayy] olan bir şeydən yaradılmış və ona nisbətən də “Həvva” deyə adlandırılmışdır. [1]

Hər ikisindən ifadəsi ilə nəzərdə tutulan “Hz. Adəm ilə Hz. Həvva”dır. Mücahid deyir ki: “Hz. Həvva Hz. Adəmin ən altdakı qabırğa sümüyündən yaradılmışdır.” [2]

Bu anlayışın qaynağı Kitab-i Müqəddəsdir:

Rəbb Tanrı Adəmə dərin bir yuxu verdi. Adəm yuxuda ikən, Rəbb Tanrı onun qabırğa sümüklərindən birini alıb, yerini ətlə qapadı. Adəmdən aldığı qabırğa sümüyündən bir qadın yaradaraq onu Adəmə gətirdi. Adəm: “Elə bu mənim sümüklərimdən alınmış sümük, ətimdən alınmış ətdir” – dedi, “ona “qadın” deyiləcək, çünki o adamdan alındı”. [3]

Bu ayəyə görə bütün insanlıq, ilk cütdən çoxalaraq, yer üzünə yayılmışdır. Bu anda dünyada yaşayan insanlardan başlayaraq geriyə doğru getdiyimizdə ilk cütə, oradan tək cövhərə varacaq və o tək cövhəri Allahın cansız varlıqdan yaratdığını görəcəyik.

Ayədəki Sizi tək bir nəfsdən yaradan, ondan həmtayını yaradan ifadəsiylə, açıq-aşkar insanın ilk yaradılış mərhələsi, tək bir hüceyrə və o hüceyrənin cinsiyyətsiz olaraq törəməsi, cinsiyyətli törəmənin isə daha sonrakı mərhələlərdə olması reallığı ifadə edilir. Oxşar ifadələr aşağıdakı ayələrdə də görünür.

¹⁸⁹O, sizi bir candan əmələ gətirən və ondan da, özünə isinsin deyə, tayını düzəldəndir. O zaman ki, o, onu örtüb bürüdü, o zaman o yüngül bir yüklə yükləndi. Və bununla gedib-gəldi. O zaman ki, qadın ağırlaşdı, dərhal o ikisi Rəblərinə dua etdilər: “Əgər bizə sağlam bir övlad verərsənsə, and olsun ki, tam yəqin bil ki, qarşılığını ödəyənlərdən olacağıq”. (Əraf/189)
⁶O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı, sonra ondan zövcəsini var etdi və sizin üçün heyvanlardan səkkiz cüt O sizi analarınızın qarınlarında üç qaranlıq içində, yaradılışdan sonra, bir məxluq olaraq meydana gətirir. Bax budur, bu, sahiblik, idarəçilik yalnız Özünün olan Rəbbiniz Allahdır. Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Belə isə, necə olur ki, döndərilirsiniz? (Zümər/6)

Qurandan yaradılış macərasının ilk olaraq maddədən tək hüceyrə şəklində başladığını, ardından bitki mərhələsi, sonra hiss üzvlərinin – duyğuların əmələ gəlməsi, sonra bilik-şüur… mərhələləriylə davam edib, gəldiyi anlaşılır. Bu mövzu haqqında Sad surəsində geniş izah edilmişdi. [4]

Ayədəki Və özü ilə bir-birinizlə diləkləşdiyiniz Allahın və əqrəbalığın qoruması altına girin ifadəsi, insanlar arasındakı iki təməl bağa – Allah və əqrəbalıq bağına diqqət çəkir. İnsanlar, xüsusilə də bu xitaba ilk müxatib olan ərəblər, bu iki bağa çox əhəmiyyət verər, əlaqələrini bu bağlarla tənzim edərdilər. Onlar, ciddi tələblərini və kömək istəməklərini “Allah eşqinə”, “Allah haqqı üçün”, “Əqrəbalıq naminə”, “Əqrəbalıq haqqı üçün” ifadələriylə edirdilər.

Allah, ərəb ənənəsində də çox vacib olan əqrəbalıq hüququnun qorunmasını, əqrəbalıq bağlarının sıx tutulmasını, əqrəbaların köməkləşməsini əmr etmiş, əqrəbalıq bağlarının qoparılmasını isə qadağan etmişdir.

Miras, vəsiyyət, sədəqə və yaxşılıq etmək mövzularında ana-atadan başlayaraq ilk öncə əqrəbaların nəzərə alınmasını hökmə bağlamışdır. Bu mövzuyla əlaqədar aşağıdakı ayələr diqqətlə təhlil edilməlidir:

^23,24Və sənin Rəbbin qəti olaraq, Özündən başqasına qul olmamağınızı, ana və ataya yaxşılıq etməyinizi/gözəlləşdirməyinizi qərara aldı. Onlardan biri və ya hər ikisi sənin yanında ixtiyarlığa çatarsa, qətiyyən onlara “Of” demə, onları danlama, onlara çox həssas davran. Və ikisinə də şərəfli, şirin və gözəl sözlər söylə. Və mərhəmətinə görə onlar üçün alçaq könüllülük qanadlarını endir. Və de ki: “Rəbbim! Onların məni uşaqlıqdan öyrədib, mədəni biri olaraq yetişdirdikləri kimi, onlara mərhəmət et”. (İsra/23, 24)
^36–38Və Allaha qulluq edin və Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın. Və həmçinin ana-ataya, əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, əqrəba olan qonşulara, uzaqdan qonşulara, yanında olan yoldaşa, yolda qalanlara, qanunlar çərçivəsində himayənizə verilmiş insanlara yaxşılıq edin. Şübhəsiz ki, Allah təkəbbürlənən və lovğalanan, xəsislik edən, insanlara xəsisliyi əmr edən və Allahın özlərinə ərməğanlarından verdiklərini gizlədən insanları, Allaha və axirət gününə iman etmədikləri halda mallarını, insanlara nümunə göstərmək üçün xərcləyən insanları sevməz. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzabı hazırladıq. Və şeytan kimin üçün yaşıd/yaxın yoldaş olarsa, o nə pis bir yoldaşdır! (Nisa/36-38)
⁷⁵Və bundan sonra inanan və sizinlə birlikdə yurdlarından köç edən və var gücüylə əzm göstərən insanlar da artıq sizdəndirlər. Əqrəba olanlar da, Allahın kitabına görə bir-birlərinə daha yaxındırlar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir. (Ənfal/75)

Və Loğman/14-15; Əhzab/6; Muhəmməd/22; Rad/19-24; Bəqərə/26, 27.

²Və yetimlərinizə mallarını verin. Təmizi pisə dəyişməyin. Onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin. Bunu etmək qətiliklə böyük bir günahdır.

¹⁰Qətiliklə, yetimlərin mallarını haqsız yerə yeyən insanlar, qətiliklə qarınlarının içinə atəş yeyərlər. Və yaxında qızğın atəşli cəhənnəmə atılacaqlar.

Bu ayələrdə də bütün insanlığa səslənilməyə davam edilir, yuxarıda “əqrabalığa təqvalı davranın” şəklində verilən ümumi göstəriş xüsusiləşdirilərək, cəmiyyətun yetimlərinə öz doğma övladları kimi münasibət göstərmələri, onları öz doğma övladları kimi yetişdirmələri istənilir. Bu ayə qrupundakı qanunlar belə sıralana bilər:

Yetimlərin malları verilməlidir;
Qəyyumlar yetimlərin mallarını öz mallarına qataraq yeməməlidirlər. (Bunu etmək təmizi pisə dəyişməkdir, qətiliklə böyük bir günahdır.)
Yetimlərin zərər çəkmiş olacağından qorxulursa, uyğun olan yetimlərin qadınlarından iki-iki, üç-üç, dörd-dörd nikahlamaqla yetimlər ögey övlad halına gətirilməlidir; (Yetimlər, əqrəba-övlad rəftarı görərək yaxşı şərtlərdə yetişdirilməlidir)
Bu ictimai kampaniya nəticəsində yetimlərin qadınlarından alınan eşlər arasında ədalətə əməl olunmaması qorxusu varsa, yetimlərin qadınlarından bir dənəsi nikahlanmalı; bu da mümkün olmazsa, ictimai kampanyaya, “Andlarla sahib olunan bir qadın” nikahlayaraq daxil olunmalıdır;
Bu ictimai kampanyada nikahlanan yetimlərin qadınlarına mehirləri sevə-sevə verilməlidir; (Özlərinin bağışlaması problem olmaz.)
Yetimlərin malları, rəşid olana qədər yetimlərin istifadəsinə verilməməlidir. Malı olan kimsə, yetimlərin yemə-içmə və geyinmə məsrəflərini öz malından etməlidir;
Yetimlərə yaxşı söz söylənməlidir;

Yetimlər evlənənə qədər nəzarət altında tutulmalı, rəşid olduqları vaxt malları özlərinə təslim edilməli, malların təslimi şahidlər hüzurunda edilməlidir;
- Böyüyəcək və mallarını alacaqlar düşüncəsiylə yetimlərin malları dağıdılmamalı; imkanlı qəyyum iffətli davranmalı, yoxsul qəyyum maruf ölçüdə yeməlidir.
- Yetimlər, ana-ata və əqrəbaların mirasından oğlan, qız fərqi qoyulmadan bərabər pay almalıdır.
- Miras bölgüsü zamanı yetimlərin dolanışığı üçün də pay (yetim payı olaraq vərasət vergisi) alınmalıdır; (İnsanlar, öz övladlarının da yetim qala biləcəyinin mümkün olduğunu düşünərək bu mövzuya yaxınlaşmalıdır)
- Yetimlərin mallarını haqsız yerə yeyən kimsələr, mütləq ki, qarınlarının içində atəş yeyərlər. Və belələri yaxında atəşi alovlu cəhənnəmə söykənəcəklər.

Yetim. Yetim əslində “bir, tək qalmış” deməkdir. Bu baxımdan atasının ölümündən sonra tək qalan insanlara “yetim” deyilir. İnsanlarda yetimliyin ata tərəfindən; heyvanlarda yetimliyin isə, ana tərəfindən olduğu söylənilir. Mahiyyət etibarı ilə yetim “atadan ayrı qalan böyük-kiçik” üçün işlədilir; Adətdə hələ “həddi-büluğa çatmamış insanlar” üçün istifadə olunur.

Yetim hüququnu əsas alan bu bölmədəki 2-ci ayənin enmə səbəbi haqqında aşağıdakı hadisə nəql edilir:

Mukatil və əl-Kelbinin izahlarına görə bu ayə-ti kərimə Gatafanlı bir kişi haqqında nazil oluşdur. Onun qardaşının oğlu yetim idi və çoxlu malı var idi. Yetim, yetkinlik yaşına çatınca, əmisindən malını özünə verməsini istədi, lakin əmisi malını ona vermədi. Buna görə də bu ayə-i kərimə nazil oldu. Bundan sonra əmisi: “Çox böyük bir günah işləmiş olmaqdan Allaha sığınıram” – deyərək malı qardaşı oğluna geri verdi. [5]

3-cü ayə təəssüf ki, rəvayətlərin təsiriylə təhrif edilmişdir. Belə ki:

Söz Müslimə aid olmaqla, hədis imamlarının rəvayətinə görə, Urvə b. əz-Zübeyr, Hz. Aişədən Uca Allahın, əgər yetim qızlara ədalətli davranamayacağınızdan qorxarsınızsa, sizə halal olan qadınlardan iki-iki, üç-üç, dörd-dörd olmaqla nikahlayın buyruğu haqqında belə dediyini nəql edir: “Bu qəyyumunun himayəsində olan yetim qız haqqındadır. Bu qızın malı qəyyumunun malı ilə bir yerdədir. Malı və gözəlliyi ilə qəyyumunun xoşuna gəldiyindən, o da onunla evlənmək istəyər. Lakin ona verəcəyi mehirdə ədalətli davranaraq, başqasının ona verdiyi qədər mehir vermək istəməz. Elə bu kimi yetim qızlara ədalətli bir şəkildə davranmadıqca və belələrinə onlara ödənə bilən mehirin ən yüksək miqdarını ödəmədikcə nikahlamaları qadağan edildi. Bunlardan başqa qalan və özləri üçün halal olan qadınları nikahlamaqla əmr olundular”. [6]

Ayənin Nuzül Səbəbi. Urvədən rəvayət edildiyinə görə, o belə demişdir: Aişədən (r. a): Və əgər ki, yetimləriniz barədə haqqaniyyətsizlikdən qorxdunuzsa … ayəsinin mənası nədir? – deyə soruşduqda, o belə dedi: “Qardaşım qızı! Bu yetim qızdır. O, qəyyumunun evində yaşayır, qəyyumu onun malına və gözəlliyinə qapılır. Ancaq belə ki, ən aşağı bir mehirlə onu özünə nikahlamaq istəyir. Sonra onu özünə nikahlayınca, onu özünə qarşı müdafiə edəcək və pisliyini ondan sovuşduracaq bir kimsənin olmadığını bildiyi üçün, ona adi bir şəkildə davranır. Elə bunun üçün Cənab-i Haqq: Əgər nikahladığınız zaman yetimlərə zülm etməkdən qorxarsınızsa, onlardan başqa sizə halal olan qadınlardan nikahlayın – buyurmuşdur”. Hz. Aişə sözünə belə davam demişdir: “Sonra insanlar, bu ayənin ardından, yetimlər haqqında Hz. Peyğəmbərdən fitva istədilər. Buna görə də Cənab-i Haqq: Səndən qadınlar haqqında fitva istəyirlər. De ki: “Onlara dair fitvanı Allah verir: Kitabda yetim qadınlar haqqında sizə oxunan…” (Nisa/127) ayəsini nazil buyurmuşdur. Buradakı Kitabda yetim qadınlar haqqında sizə oxunan… ifadəsindən nəzərdə tutulan bu ayədəki Əgər yetimlər haqqında ədaləti yerinə yetirəməyəcəyinizdən qorxarsınızsa (Al-i İmran/3) ifadəsidir”. [7]

İkrimədən rəvayət edildiyinə görə o belə demişdir: Bir adamın yanında həm xanımları, həm də yetimlər var idi. Öz malını xanımlarına xərcləyir, heç malı qalmır, möhtac vəziyyətə düşür. Bu səfər xanımlarına yetimlərin mallarını xərcləməyə başlayar. Elə buna görə də Cənab-i Haqq Zövcələr çox olduğu zaman, əgər yetimlər haqqında ədaləti yerinə yetirə bilməyəcəyinizdən qorxarsınızsa, bilin ki, bu qorxunun yox olması üçün, dörddən artıq qadın nikahlamanız sizə haram qılınmışdır. Dörd qadının hüququna riayət edə bilməməkdən də qorxarsınızsa, o zaman bir qadın kafidir” – buyurmuşdur. Allah Təala burada artıq tərəfi, yəni dördü; əksik tərəfi, yəni biri zikr etmişdir. Beləliklə də, bu iki say arasındakı saylara diqqəti çəkmiş və sanki: “Əgər dörddən qorxarsınızsa, üç; üçdən qorxarsınızsa, iki; ikidən qorxarsınızsa, bir xanım sizə yetər” – demişdir. Bu, ən uyğun görüşdür. Buna görə Allah Təala, çox qadınla evlənməsi halında daha artıq xərcləmək çətinliyində qalacağından, bu səbəblə də yetimin malına əl uzatması ehtimalı olacağından, qəyyumu çox qadınla evlənməkdən çəkindirmişdir. [8]

Bu ayə evlilik və ya təaddüd-i zəvcat (çoxarvadlılıq) hüququnu deyil, yetim hüququnu nizamlayır. Əslində isə rəvayətlər və onlara əsaslanaraq görüş bəyan edənlər ayəni, yetim hüququ mövzusundan uzaqlaşdırıb, çoxarvadlılıq müəssisəsinin icadına vəsait etmişdilər.

Cəmiyyətdə din adından edilən ən mühüm səhvlərdən biri də kişilərin birdən artıq qadınla evlənməsidir.

Çox uzun zamandan bəri özünü Quranı anlamağa həsr etmiş bir adam olaraq məqsədimiz; səhvlərini Qurana – İslama şamil etməyə çalışanların qarşılarına Quran ilə dikilmək və bu kimi səhvlərin Allahın arı-duru dinindən təmizlənməsinə xidmət etməkdir. Yoxsa, qadın haqları müdafiəçisi olmaq, qadınların vəkilliyini etmək kimi bir niyyətimiz yoxdur. Şam və Əzhər üləmalarından bəziləri (Mustafa es-Sıbainin Qadının Adı adlı əsərində ifadə etdiyi kimi) burada təhlil edəcəyimiz ayələri, burada təhlil edəcəyimiz ayələri səhabə, Tabiin və Təbe-i Təbiin dövrlərindən bu yana anlayan olmadığını irəli sürmüşdülər. Bizə görə bu ayələrin anlaşıla bilməməsi və ya səhv anlaşılması ayələrin orijinalındakı bir qüsurdan deyil, ayələrin rəvayətdən hərəkətlə anlaşılmağa çalışılmasından qaynaqlanır. Hədis Kitablarında yer alan və “Urvə Hədisi” deyə məşhur olan rəvayəti əsas alan üləma, ayələri, mötərizəli və ya mötərizəsiz bir çox əlavələr edərək və ya bəzi sözləri yox sayaraq, ya da həqiqi mənalarından kənar işlədərək, rəvayətə uyğun şəkildə anlamağa və anlatmağa çalışmışdılar. İndi “teaddüd-i zevcat”ın (çoxarvadlılığın) qanuniliyinin qaynağı olaraq göstərilən Nisa/1-3 ayələrini təhlil edək:

Və əgər ki, yetimləriniz barəsində…

اليتامى [əl-yətama/yetimləriniz] sözü, hal-hazırda satışda olan tərcümə və təfsirlərin bəzilərində, 2-ci ayədə “yetimlər”, 3-ci ayədə “qız yetimlər” şəklində tərcümə edilmiş və cümləyə, “evləndiyinizdə” deyə, heç bir əlaqəsi olmayan bir söz əlavə edilmişdir.

Ədalətsizlikdən qorxdunuzsa…

2-ci ayədə insanlara, “yetimlərin haqlarına hörmət etmələri, onların mallarını yeməmələri və mallarını özlərinə geri vermələri” əmr edilmişdi. Ancaq mövzunun bununla qapanmadığı və əgər yetimləriniz barəsində ədalətsizlikdən qorxdunuzsa ifadəsiylə bildirilir. Bu ifadə 2-ci ayədəki “yetimlərin mallarını yeməmək, mallarını onlara geri vermək” öhdəliyindən başqa, insanlara bir də “yetimlər haqqında ədaləti qorumaq” öhdəliyi yükləyir. Bu əlavə öhdəlik isə, yetimlərə, öz övladlarına davranıldığı kimi davranılmasından başqa bir şey deyildir. Ayədə “keçmiş zaman şəkli” işlədilmiş olması, bunun bir öhdəlik, bir məcburiyyət olduğunu göstərir. Əgər ayədə “Haqqaniyyətisizlikdən qorxursunuz” deyilsəydi, insanlara bir seçim imkanı verilmiş olur və başdan haqqaniyyəti qoruya bilməyəcəyini düşünən insanlar, haqqaniyyəti qorumaqla əlaqədar bir səy sərf etmədən, özlərinə bir sonrakı cümlədə göstərilən yolu seçə bilərdilər. Amma ayədə: Haqqaniyyətisizlikdən qorxdunuzsa – deyilərək, insanların əvvəlcə haqqaniyyəti yerinə yetirməklə öhdəlikli olduqları bildirilmiş olur. Əgər haqqaniyyəti təmin etmədikləri ortaya çıxmışsa və insanlar bundan qorxurlarsa, bir sonrakı cümlədə özlərinə göstərilən digər variantı tətbiq ediləcəkdilər. Dolayısıyla, buradakı felin keçmiş zaman şəklində olması insanlara, yetimlərin cəmiyyətə yaxşı bir fərd olaraq qazandırılması öhdəliyini yükləyir və bu öhdəliyi yerinə yetirmək üçün bir səy sərf etmədən özlərinə göstərilən digər variantı seçmələrinə mane olur.

o təqdirdə sizin üçün xoş olan…

Yəni “ilk əvvəl halal, evlənilməsində problem olmayan, yaşı yaşınıza uyğun, ehtiyaclarını qarşılaya biləcəyiniz, əgər varsa, problemlərini aradan qaldıra biləcəyiniz, yeni bir problemə səbəb olmayacaq və xoşlandığınız uyğun qadınlar…”

o qadınlardan [yetimlərin qadınlarından]…

Ərəb dilində nəkrə [qeyri-müəyyən] olan sözlər, “lam-ı tarif” və ya “izafət” [müəyyən isim tamamlığı] ilə müəyyən/xüsusi hala gətirilirlər. “Lam-ı tərif” ilə xüsusiləşdirilmiş sözlərin ifadə etdiyi mənanın daha yaxşı anlaşılmasını təmin etmək üçün “izafet-i mənəviyyə” ilə təmin etmək ən uyğun yoldur. Bəzi hallarda da izafətdə muzafun ileyh hazf edilib, bundan bədəl olaraq “lam-ı tarif” gətirilir. Burada da النّساء [ən-nisa/o qadınlar] sözünün önündə marife əlavəsi olan ال [əl] vardır və “o qadınlar” sözü, müəyyən/xüsusiliyi olan qadınları ifadə edir. Yəni buradakı “lam-ı tarif”, hazf edilmiş olan el-yetama kəlməsindən bədəl olub tamlamanın təqdiri ن نساء اليتامىم [min nisa-il-yətəmə/o yetimlərin qadınlarından] şəklindədir.

Bunun belə olduğunun sübutu isə, bu surənin 127-ci ayəsidir: Səndən o qadınlar [öhdəsində yetimlər olan qadınlar] haqqında fətva istəyirlər. De ki: “Onlar haqqında fətvanı Allah və “özlərinə fərz qılınmış olanı vermədiyiniz və özlərini nikahlamağa rəğbət etmədiyiniz qadınların yetimləri haqqındakı, əzmək niyyətində olduğunuz uşaqlar və yetimlər üçün haqqaniyyəti təmin etməyiniz haqqında Kitabda/Quranda sizə oxunanlar” verir. Və nə xeyir iş edərsinizsə, bilin ki, şübhəsiz, Allah onu ən yaxşı biləndir”.

Fitva “problemli, anlaşılmayan çətin bir mövzuda, məsələni aydınlaşdurmaq, doğru olanı izah etmək” deməkdir. Yəni bu ayədən anlaşılır ki, insanlar Peyğəmbərimizdən: “Bu yetimlərin qadınlarının halı nə olacaq, bu problem necə həll ediləcək?” – deyə soruşmuşlar və problemə həll tapmaq istəmişlər.

İnsanlar mövzunu Peyğəmbərimizə neqativ yönüylə götürüb, həll etməsini istəmişdilər. Çünki bu ayə, Nisa/1-10 ayələrinin bəyanıdır və ilk 10 ayədən anlaşılır ki, insanlar yetimlərin qadınlarını istəyərək nikahlamırlar, Allah tərəfindən bir öhdəlik olaraq nikahlamağa çətinlik çəkirlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi buradakı النّساء [ən-nisa/o qadınlar] ifadəsi də, “yetimlərin qadınları” deməkdir və bunlar, haqlarında fitva istənən qadınlar olub, eyni zamanda 3-cü ayədəki النّساء [ən-nisa/o qadınlar] sözü ilə nəzərdə tutulanlardır; yəni yetimlərin anaları, xalaları, nənələri kimi, yetimlərə baxmaqla məsul olan və təbii ki, nikahlanmağa uyğun olan qadınlardır.

Ayədəki يتامى النّساء [yətəman-nisa] tamamlığı isə, “o qadınların yetimləri” deməkdir. Diqqət edilirsə, bu ayədəki ifadə 3-cü ayədəkinin tərsindən ifadə edilir. Çünki 3-cü ayədə, “yetimlərin qadınları” deyilirkən, 127-ci ayədə “qadınların yetimləri” deyilir.

لنّساءا يتامى [yətəman-nisa/o qadınların yetimləri] ifadəsi, müəyyən isim tamamlığı olmasına baxmayaraq, hal-hazırda mövcud olan tərcümə və təfsirlərin bəzilərində sifət tamamlığı olaraq mənalandırılmış və ərəb dilçiliyinin çox sadə qaydalarını bilənlər tərəfindən belə, dərhal fərq edilə biləcək bir xəta ilə “yetim qadınlar” şəklində dilimizə tərcümə edilmişdir. Elə bu Nisa/127-dəki النّساء يتامى [yətəman-nisa/o qadınların yetimləri] tamamlığı, 3-cü ayədəki النّساء [ən-nisa/o qadınlar] sözünün hansı mənada xüsusiləşməli olduğunun ipucudur. Ayədəki oxunan ayələr ifadəsi ilə Nisa/1-10 ayələri qəsd edilir.

Elm adamlarının 3-cü ayəni səhv başa düşmələri, Urvə rəvayətini əsas almaları, rəvayəti Qurana təqdim etdiklərinə görədir. Elmini, fərasət və cəsarətini təqdir etdiyimiz necə alimlər də təəssüf ki, adət-ənənənin təzyiqi ilə 3-cü ayəyə əlavə etmə və çıxarmalar etmək, sözləri səhv mənalara çəkmək və izafəti sifət tamamlığı olaraq mənalandırmaqla xətalarını davam etmişlər.

Hal-hazırda mövcud olan tərcümə və təfsirlərin bəzilərində النّساء [ən-nisa/o qadınlar] ifadəsinin marife olması heç nəzərə alınmamış, həmçinin, cümləni anlaya bilməyən bu əsər sahibləri, sözün əvvəlinə tam qeyri-müəyyənliyi ifadə edən “digər” sözünü də əlavə etmişlər.

İki-iki, üç-üç, dörd-dörd nikahlayın.

Ayədəki مثنى [məsna], ثلاث [sülasə] və رباع [ruba] sözləri paylaşdırma sayı sifətləri olub, “ İki-iki, üç-üç, dörd-dörd” deməkdir. Dolayısıyla bu ifadəylə; “yetimlərin qadınlarından iki-iki, üç-üç, dörd-dörd nikahlayın” deyilmək istənmiş; qətiyyən “ikinci qadını nikahlaya bilirsiniz, üçüncü qadını nikahlaya bilirsiniz, dördüncü qadını nikahlaya bilirsiniz” deyilmək istənməmişdir.

Buradakı mənanı aşağıdakı şəkildə izah etmək mümkündür: Ey insanlar! (Surənin başındakı xitab sadəcə Müsəlmanlara deyil, bütün insanlara; yəni cəmiyyətə, kütləyə, kütlə idarəçiliyinədir) Cəmiyyətdəki yetimlərə qarşı ədalət təmin edilməyibsə, yetimlər incidilmiş, zərər çəkmiş vəziyyətdədirlərsə; toplanacaqsınız və yetimlərə baxmaqla məsul olan qadınları iki-iki, üç-üç, dörd-dörd nikahlamaqla bir kampanya təşkil edəcəksiniz. Beləliklə, yetimlər, ögey övladlarınız, yetimlərə baxmaqla məsul olan qadınlar da həyat yoldaşlarınız olacaq. Bu halda, yetimlər ilə onlara baxmaqla məsul olan qadınlar, əqrəbalarınız olacaq, siz də onlara əqrəbalıq haqq və hüququnu tətbiq edəcəksiniz.

Hal-hazırda mövcud olan tərcümə və təfsirlərdə edilən əlavələrə baxmayaraq, ifadələrdə görülən semantik pozuntular və cümlə düşürülmələri, bu əsər sahiblərinin ayəni başa düşmədiklərini göstərir. Yenə, bu tərcümə və təfsir sahiblərinin, ayəni başa düşmədiklərini göstərən bir digər xüsus da, ayədəki nikahlayın əmrinin vacib deyil, nedb (istəyə bağlı) ifadə etdiyini irəli sürmələridir. Yəni onlara görə ayə, müsəlmanlara iki, üç, dörd qadınla evlənməyi məcbur qılmırmış, “istər evlənin, istər evlənməyin, sərbəstsiniz” mənasında bir özbaşınalıq ifadə edirmiş. Buna görə də istəyən ikinci, üçüncü və dördüncü qadını nikahlaya bilirmiş. Halbuki, yuxarıda göstərdiyimiz kimi, ayənin dördə qədər evlənə bilməklə heç əlaqəsi yoxdur. Ayə, fövqəladə hallarda (yetimlərin incidilmələrindən bəhs edildikdə) müraciət edilməli olan bir tədbirdən bəhs edir və insanları (evli olsun, subay olsun) bu tədbirə qatılmağa məcbur qılır.

Əgər o təqdirdə də ədaləti qoruya bilməyəcəyinizdən qorxdunuzsa, birini, ya da andlarınızın sahib olduğunu nikahlayın.

Yəni yetimlərin qadınlarının iki-iki, üç-üç, dörd-dörd paylaşılması nəticəsində, zövcələr arasında yemək-içmək, müdafiə-mühafizə və evlilik əlaqələri baxımından ədalətli davrana bilməyəcəksinizsə, yetim qadınlardan bir dənəsini nikahlayın, ya da “Andlarınızın malik olduğunu; himayənizdə olan qadını nikahlayın.

Göründüyü kimi, bu ictimai tədbirdən qaçış yoxdur. Fövqəladə hallarda ediləcək olan bu tədbirə hər kəs qatılmaq və cəmiyyətdəki problemin həllinə qatqıda olmaq məcburiyyətindədir.

Ümumiyyətlə, “Bir dənə ilə qane olun” deyilərək, ayədə olmayan bir kəlmə (“qane olun” kəlməsi) uydurulur. Əslində isə ayədə “qane olun” deyə bir xəbər yoxdur, ayədəki xəbər “nikahlayın”dır.

Mövzuyla əlaqədar Quran ayələri tamamilə açıq və konkret ikən ayənin mənası, Nisa/3 haqqında Aişəyə isnad edilən rəvayətə görə tənzimlənmişdir. Urvə hədisi deyilən bu rəvayət, bəzi fərqliliklərlə bir neçə yoldan nəql edilmişdir. Bunların ən təfərrüatlısı isə Səhih-i Buharidəki mətndir:

İbn Şihab belə demişdir: Mənə Urvə ibn Zübeyr xəbər verdi ki, özü Aişədən, Allah Təalanın Əgər yetimləriniz haqqında ədaləti qoruyamayacağınızdan qorxdunuzsa… (Nisa/3) sözünün nə mənaya gəldiyini soruşmuş, Aişə də belə demişdir: Ey bacımın oğlu! Bu ayədəki yetim qız, [9] qəyyumunun vəlayə və vəsayəsi altında olub malində kişiyə ortaq edər. Qızın malı və gözəlliyi, vəlisi olan kişinin xoşuna gələr. Buna görə də qəyyum onunla evlənmək istəyər. Lakin qızın mehrində ədalətli olmaq və başqasının verəcəyi qədər mehir vermək istəməz. Elə bu ayədə o cür qəyyumların qəyyumları altındakı yetim qızları (haqqlarında ədalət və onların mehirlərini ən yüksək miqdarına yüksəltmədikcə) nikah etmələri ləğv olunub, bunlardan başqa özlərinə halal olan qadınlardan nikah etmələri əmr olunmuşdur. Aişə davam edərək dedi ki: Bu ayə endikdən sonra insanlar Rəsulullahdan soruşub fitva istədilər. Bundan sonra Allah Səndən yetimlərin qadınları haqqında fitva istəyirlər… (Nisa/127) ayəsini endirdi.

Aişə dedi ki: Uca Allahın bu digər ayədəki və tərğabunə ən tənkihuhunnə (Nisa/127) ifadəsi də, hər hansı birinizin himayəsində olan yetim qıza, mal və gözəlliyi az olduğu zaman onunla evlənməyə rəğbət göstərməməsidir.

Aişə dedi ki: Bu mal və gözəlliyi az olan yetim qızlara rəğbət etmədiklərinə görə malına və gözəlliyinə rəğbət etdikləri yetim qızları (ədalətə riayət etmədikcə) nikah etmək yetim qəyyumlarına qadağan olundu. [10]

Peyğəmbərimizin xüsusiyyətləri haqqında yönəldilən suallara Quran ilə cavab verən Aişənin, Quranı anlamaq xüsusundakı zəkası hər kəs tərəfindən bilinir. Beləliklə, açıq və konkret ifadəsiylə hər kəsin anlaya biləcəyi bu ayənin, Aişə tərəfindən (rəvayətdə ona isnad edildiyi kimi) mətnə zidd olaraq izah edilmiş olması heç də inandırıcı deyildir.

Amma təəssüf ki, Aişəyə isnad edilən bu izahlara görə bu ayələr səhv anlaşılmış, ayənin mətnini Aişənin anlatdığına uyğunlaşdıra bilmək üçün kəlmələrin önünə və arxasına qaydasız əlavələr edilmiş və ortaya (ayələrə zidd olaraq) təaddüd-i zəvcat (Çoxarvadlılıq) qurumu çıxarılaraq, məcburi izah və uydurma səbəblərlə Müsəlmanlara qəbul etdirilmək istənilmişdir. Bu məcburi izah və uydurma səbəblərindən bəziləri aşağıdakılardır:

Çoxarvadlılıq, İslam tərəfindən vəz edilməmiş, qədim cəmiyyətlərin hamısında, Xristianlıq və Yəhudilikdə də bu tətbiqat varmış. Tövrata görə Süleyman Peyğəmbərin 700-ü azad, 300-ü cariyə olan 1.000 xanımı varmış.
Döyüş və umumi fəlakət kimi bəzi hallarda qadın sayı kişi sayından çox olurmuş. O zaman çoxarvadlılıq, ictimai zərurət halını alırmış. (Bəs tərsi olarsa?)
Qadın sonsuz olub, kişi də övlad istədiyində, çoxarvadlılıqdan başqa çarə yoxmuş. (Bəs kişi sonsuz olursa?)
Qadın sağalmaz bir xəstəliyə mübtəla olduğunda, yenə çoxarvadlılıqdan başqa çarə yoxmuş. (Bəs kişi sağalmaz bir xəstəliyə müptəla olursa?)
Kişi cinsi istək yönündən güclü olur, arvadı da yaşlı, aybəşılı, zahı, ya da hamilə və s. olarsa, teaddüd-i zevcattan başqa çarə yoxmuş. (Yaxşı, qadının canı, duyğusu, həzzi yoxdurmu? Kişiyə tanınan haqlardan, qadın üçün də bəhs edilmirmi? Qadın, kişini təmin etmək üçünmü yaradıldı, ya da öhdəlikləndirildi?)

Tərcümə, təfsir və fıkıh Kitablarında, Nisa/3-ün mənası Urvə rəvayətiylə örtülmüş, kəlmələrin əvvəl və axırına əlaqəsiz əlavələr edilmiş və çoxarvadlılığa icazə çıxardılmağa cəhd edilmişdir. Sonralar rasionallar bunun ictimai və fərdi zərurət olduğunu iddia etmişlər.

Amma işin əslinin belə olmadığı, yuxarıda göründüyü kimi aşkardır. Yəni İslamda, normal şərtlərdə çoxarvadlılıq yoxdur. Çoxarvadlılıq, ancaq fövqəladə vəziyyətlərdə, yetimlərin himayəsi üçün tətbiq edilən ictimai bir tədbirdir. İslama görə çoxarvadlılıq, ictimai qərarla kütləvi olaraq tətbiq edilir, fərdi olaraq tətbiq edilməz. Peyğəmbərimizin çoxarvadlılığı isə, xüsusi vəziyyətlərdən qaynaqlanmış olub, sadəcə ona məxsus bir tətbiqatdır.

Surənin yetim hüququnu ön plana çıxaran bu bölməsinin 4-cü ayəsində, “və o qadınlara [yetimlərin qadınlarına] mehirlərini sevə-sevə verin” buyurularaq, fövqəladə şərtlərdə həyata keçirilən yetim qadınlarıyla evlilikdə də mehirin gözardı edilməməsi barəsində xəbərdarlıq edilir. Mehir mövzusu irəlidə nikahla əlaqədar bölmədə gələcək. Biz, mehirin mahiyyətini burada təqdim edirik:

Mehir. المَهر [mahr] sözüylə eyni kökdən gələn مهارة [məharət/bacarıqlılıq] və ماهر [mahir/bacarıqlı–ustad] sözləri geniş olaraq işlədilir.

المهر [mahr] sözünün əsas mənası, “üzmək”dir. [11] Buradan hərəkətlə və sözün yayılmış olan “bacarıqlılıq” mənası da nəzərə alındığında mehr sözünün, “işini üzdürmək, hər işi bacara bilmək” və ya “işi zəmanətə almaq” mənasına gəldiyini söyləmək olar.

Əsl mənası bu olmaqla birlikdə mehr sözü “evlilik əsnasında əri tərəfindən qadına ödənən pul, ya da mal” mənasında işlədilmişdir. Lakin söz Quranda bu mənasıyla işlədilməz, “evlilik əsnasında ər tərəfindən qadına ödənən mal və ya pul” üçün Quran, الصّدقة [əs-sadəqa], فريضة [farida], اوجور [ucur] sözlərini işlədir.

الصدقة [əs-sadəqa] sözü ق د ص [s d q/doğru söyləmək] kökündən gəlir. Beləliklə, sözün “doğru söyləmək” mənası əsas götürülərsə, “evlilik əsnasında ər tərəfindən qadına ödənən mal və ya pul”u ifadə edən sadəqa sözünün Quranda “dolanışığın təmin ediləcəyinə sədaqət/doğru söz ilə verilən etibarlılıq” mənasında işlədildiyi anlaşılır.

“Evlilik əsnasında ər tərəfindən qadına ödənən mal və ya pul” (ki “mehir” adıyla geniş yayılmışdır) üçün bəzi ayələrdə أجر [əcr/ücrət; bir şeyin qarşılığı] kəlməsi işlədilir. Bunun da “qadının qürurundan fəda etdiklərinin qarşılığı” olaraq anlaşılması mümkündür.

Əslində, evlənəcək kişinin qıza/qız tərəfinə pul və ya mal verməsi adəti müxtəlif din və mədəniyyətlərdə bilinir və bu tətbiqatın keçmişi çox qədimlərə gedib çıxır. Bu, müxtəlif mədəniyyətlərdə “başlıq pulu”, “mohar”, “drahoma”, “qalın”, “ağırlıq”, “namizədlik sikkəsi” kimi adlarla anılmışdır. Bunun Qurandakı nümunəsi Musa Peyğəmbərin Mədyəndəki evliliyidir:

²⁷Qızların atası dedi ki: “Həcc edilən/niyyət edilən/müqavilədə göstərilən səkkiz il mənə işləməyinə əvəz olaraq, bu iki qızımdan birini sənə nikahlamaq istəyirəm. Əgər müddəti on ilə tamamlayarsan artıq o özündən, sənə ağırlıq vermək də istəmərəm. İnşallah məni salehlərdən görəcəksən”.
²⁸Musa: “Bu, səninlə mənim aramdadır. Bu iki müddətdən hansının sonunu gerçəkləşdirərəmsə, demək ki, mənə qarşı düşmənçilik/məsuliyyət olmayacaqdır. Və söylədiklərimizə Allah vəkildir [qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirəndir]” – dedi. (Qasas/27, 28)

Musa Reuelin yanında qalmağı qəbul etdi. Reuel də qızı Sipporayı onunla evləndirdi. [12]

Bu adətin İslama qədərki tətbiqlərində diqqət çəkən xüsus, edilən ödəmələrin daima qızın ailəsinə edilməsidir. Belə ki, İslamdan əvvəl ərəblərdə də mövcud olan tətbiqatda da mehir qıza deyil, qızın ailəsinə verilirdi. İslamda isə mehir evlənəcək qadının bilavasitə özünə verilir; verilən mal, ya da pul bilavasitə qadına aid olur.

Quranda Mehir. Quranda mehirdən bəhs edilən ayələr:

²³⁶Əgər qadınları, özlərinə toxunmadan və ya onlara bir mehir nizamlamadan/müəyyən etmədən boşayarsanızsa, sizə bir vəbal yoxdur. Və onları qazanclandırın. İmkanı geniş olan öz halına görə, əli dar olan da öz halına görə qazanclandırsın. Adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə qazanclandırmaq, yaxşılıq/gözəllik edənlər üzərində bir borcdur.
²³⁷Və əgər onları özlərinə toxunmadan öncə boşayar və mehri də kəsmiş olarsınızsa, o zaman borc o kəsdiyiniz miqdarın yarısıdır. Ancaq qadınlar və ya nikah müqaviləsini əlində tutan kimsə/vəlisi/qəyyumu bağışlayarsa, başqa. Və bağışlamağınız Allahın qoruması altına girməyə daha yaxındır. Aranızdakı üstünlüyü də unutmayın. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizi ən yaxşı görəndir. (Bəqərə/236, 237)
⁴Və yetimlərin qadınlarına/yetimlərə təkbaşına baxmaq məcburiyyətində qalmış qadınlara mehirlərini sevə-sevə verin. Əgər özləri alacaqlarından bir qismini sizə təklif edərlərsə/ikram edərlərsə, o halda onu nuşcanlıqla, çəkinmədən yeyin. (Nisa/4)
^23,24Sizə analarınız, qızlarınız, bacılarınız, xalalarınız, bibiləriniz, qardaşınızın qızları, bacınızın qızları, sizi əmizdirmiş olan analarınız, süd bacılarınız, qadınlarınızın anaları, birləşmə etdiyiniz qadınlarınızın əvvəlki ərlərindən doğulub, evinizdə olan ögey qızlarınız… anaları ilə birləşmədinizsə, sizə bir qadağa yoxdur, öz belinizdən olan oğullarınızın arvadları və iki bacının evlilik arasını birləşdirməyiniz, keçmişdə olub keçənlər xaric, andlarınızın sahib olduqları xaric, muhsan/nikahlı qadınlar da haram qılındı. Allah çox əfvedici, çox mərhəmətlidir. Bunlar Allahın üzərinizə yazdığıdır.
Bunlar istisna olmaqla, iffətlərinizi qoruyub, fahişəlik etməmək məqsədilə mallarınızla, sağlam qala kimi mühafizə olunan/evlənəcək qadın axtarmağınız sizə halal qılındı. Belə isə onlardan nə ilə yararlandınızsa, məcburi bir vəzifə olaraq mehirlərini ödəyin. Məcburi ödəməyinizdən sonra razılaşdığınız şeydə sizə bir məsuliyyət yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı bilən və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar qoyandır.
²⁵Və sizdən hər kim hürr mömin qadınları nikah edəcək bir imkana sahib deyilsə, ona da, qanuni çərçivədə himayənizə verilən, mömin gənc qızlarınızdan/xidmətçilərinizdən nikahlamaq var. Və Allah sizin imanınızı daha yaxşı bilir. Sizin bəziləriniz eyni düşüncədəsiniz. O halda fühuş etməyən, gizli dost qəbul etməyən sahiblənilmiş qadınlar olmaq üçün yaxınlarının izni ilə/onlara bildirərək, qanuni çərçivədə himayənizə verilən qadınları nikahlayın və adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə mehirlərini verin. Sahiblənildiklərində fahişəlik edərlərsə, o zaman onlara hürr qadınlara verilən əzabın yarısı verilir. Bax budur, bu sizdən günah işləməkdən ürpərən insanlaradır. Və əgər səbr edərsinizsə, sizin üçün daha xeyirlidir. Və Allah, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayan, əngin mərhəmət sahibidir. (Nisa/23-25)
⁵Bu gün sizə yaxşı və təmiz şeylər halal qılındı. Kitab verilənlərin yeməyi sizə, sizin də yeməyiniz onlara halaldır. Möminlərdən azad qadınları və həmçinin sizdən öncə özlərinə Kitab verilənlərdən olan azad qadınları nikahlayaraq qoruma altına almaq, zina etməmək və gizlicə dostlar etməmək şərti ilə, özlərinə mehirlərini ödədiyiniz hallarda sizə halal qılındı. Kim imanı tanımayıb küfr edərsə, artıq qətiliklə onun etdiyi boşa getmişdir və o, axirətdə itkiyə/zərərə uğrayıb, acı çəkənlərdəndir. (Maidə/5)
⁵⁰Ey Peyğəmbər! Şübhəsiz, Biz mehirlərini verdiyin zövcələrini, Allahın qənimət olaraq sənə verdiklərindən, sözləşmə ilə malik olduğunu/döyüş əsirlərindən himayənə verilmiş qadınları, əminin, xalanın, dayının və bibinin qızlarından səninlə birlikdə hicrət etmiş olanları və özünü Peyğəmbərə hibə edən, Peyğəmbərin də nikahlamaq istədiyi Mömin qadını, möminlərin səviyyəsindən aşağı olmaq üçün və sadəcə sənə xas olaraq, sənə halal qıldıq. Biz öz zövcələri və sözləşmələrinin malik olduqları şeylər barəsində səndən başqa möminlərə nəyi fərz etdiyimizi qətiliklə bildik, daha öncə açıqladıq. Bu vəziyyət – sənə istisna olaraq gətirilən çoxarvadlılıq və digər xüsusi maddələr sənin üçün bir çətinlik olmasın deyədir. Və Allah qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayan, əngin mərhəmət sahibidir. (Əhzab/50)

Yuxarıdakı ayələrdən açıq-aşkar anlaşılacağı kimi, Quranda bəhs edilən mehir, digər din və mədəniyyətlərdəki “başlıq”, “mahor”, “drahoma”ya bənzəmir.

Mehir mövzusunun doğru anlaşıla bilməsi üçün, İslam dininin qadına baxışının yaxşı bilinməlidir:

Qadın bədən və cəsarət yönündən kişiyə nisbətdə zəif, cinsi orqan yönündən müdafiəsiz (Nisa/34) olmaqla birlikdə, şəxsiyyət olaraq kişidən fərqli deyildir. Çünki şəxsiyyətin cinsiyyəti yoxdur. Hər kəsin şəxsiyyətinin yaxşı və pis tərəfləri, adamların məxsusi iradələri ilə meydana çıxmış inanc və əməlləri nəticəsində ortaya çıxar. Digər tərəfdən isə qadın şəfqət, mərhəmət, təhsilləndiricilik, təlimcilik kimi hissi mövzularda kişidən daha güclüdür.
Qadın tarladır, mədəniyyətdir (Bəqərə/223). Cəmiyyətlərin, maddi və mənəvi varlıqlarını davam etdirmələri qadına bağlıdır.
Qadınların dolanışıqları, kişilərin üzərinə yüklənmişdir. Beləliklə, qadınların dağ-daş dolanışıq təmin etmək ardınca qaçmaları və təkbaşlarına səyahətə çıxmaları nəticəsində zorakılıq və təcavüzə uğrama riski və istismar edilmə imkanı ortadan qaldırılmışdır.

³⁴Allahın bəzi şeyləri bəzisinə artıq verməsi və kişilərin mallarından dolanışıq təmin etdiklərinə görə, kişilər qadınlar üzərində yaxşı qoruyan, yaxşı nəzarətçidirlər. Bu halda, saleh qadınlar Allaha itaət edənlərdir/Allahın qoyduğu qanunlara uyanlardır, Allahın qoruduğu şey səbəbindən hələ gəlmədiyi halda başlarına gələ biləcək fəlakətlərdən qoruyanlardır. Dikbaşlıq edərək, özünü sıxıntı və təcavüz riskinə atmasından qorxduğunuz qadınlara da öyüd verin və yan gəlib yatdıqları yerlərdə/öz ölkənizin sərhədləri daxilində köç etdirin və həmçinin təzyiq göstərin. Əgər sizə hörmətlə davranarlarsa, artıq onlar əleyhinə başqa bir yol axtarmayın. Allah çox ucadır, çox böyükdür. (Nisa/34)
- Qadının dul qalması halında dərhal evlənməsinə icazə verilməmiş, “iddət” qaydası gətirilmişdir. (Bəqərə/228; Əhzab/49; Talaq/4)

Bütün bu xüsuslar nəzərə alındığında, İslam dinindəki mehirin mahiyyəti daha yaxşı anlaşılır. Qurana görə mehir qadının “dolanışıq sigortası”dır. Bu qayda qadın zəif olduğuna görə deyil, qadının ictimai və mədəni yöndən əhəmiyyətli olduğuna görə qorunmalı olduğundandır. Dul qaldıqda “iddət” müddətində dolana biləcəyi bir mal, ya da pulun qadına verilərsə, onun dolanışığını təmin etmək üçün çalışmasına, yuvasından uzaqlaşıb, çətinliklərə qatlanmasına ehtiyac qalmayacaqdır. Beləliklə, qadın zorakılıq və təcavüz riskindən uzaq olacaqdır. Qısacası, Allah qadını qürurlandırmaq, qorumaq və incidilməsinin qarşısını almaq üçün ona mehir verilməsini əmr etmişdir.

Quranda mehirin miqdarı qeyd edilməmiş; özünə uyğun olaraq hər çağda, o çağın şərtlərinə uyğun olaraq müəyyən edilməsi üçün cəmiyyətlərin öhdəsinə buraxılmışdır.

Mehirin məqsədi qadını himayə etmək olduğuna görə, ideal olan odur ki, qadın iqtisadi baxımdan ərinə möhtac olmayacaq ölçüdə və ictimai baxımdan da özünəinama sahib xüsusiyyətdə yetişdirilsin. Necə ki, Allah ərlərə: Və o qadınlara [yetimlərin qadınlarına] mehirlərini sevə-sevə verin. Artıq özləri ondan [alacaqlarından] bir hissəsini sizə xoş edərlərsə [bəxş edərlərsə] də onu afiyətlə, çəkinmədən yeyin (Nisa/4) və Məcburi ödəməyinizdən sonra razılaşdığınız şeydə sizə bir məsuliyyət yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı bilən və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar qoyandır. (Nisa/23, 24) buyurmuş və ancaq mehirə möhtac olmayan qadınların mehiri ərlərinə bağışlamalarına icazə vermişdir.

Yetim hüququndan bəhs edilən bölmənin 7-ci ayəsində yetimlərə oğlan-qız fərqi qoyulmadan, mirasda bərabər pay verilməsi əmr edilir. (Yetimlik çağını keçən oğul və qız övladlarının hökmü ayrı olub, 11-ci ayədə yer alır) Bu ayənin enmə səbəbi haqqında aşağıdakı əhvalat nəql edilir:

Ayə-i kərimə Ənsardan Evs b. Sabit haqqında nazil olmuşdur. Evs vəfat etmiş və geriyə Umm Kuccə adında bir xanım ilə yenə ondan doğulan üç qız qalmışdı. Ölənin əmioğullarından və qəyyumlarından Süveyd ilə Arfece adındakı iki nəfər qalxıb onun malını aldılar, xanımına və qızlarına heç bir şey vermədilər. Cahiliyyə dövründə ərəblər, qadınlara və oğlan övladlara miras verməzlər və “Atların belində döyüşən, nizələrlə vuruşan, qılıncla döyüşən və qənimət əldə edəndən başqasına bir şey verilməz” – deyərdilər.

Umm Kuccə bu məsələni Rəsulullaha (s.ə.s) anladınca, o, ölənin əmiuşaqlarını çağırdı. Ona: “Ey Allahın Rəsulu!” – dedilər, “Bu qadının övladları nə ata minir, nə zəif düşmüş birisinə kömək edə bilir, nə də düşmənə bir zərəri toxuna bilir”. Buna görə də Hz. Peyğəmbər: İndi gedin, Allahın bu barədə mənə nələr əmr edəcəyənə bir baxım” – dedi.

Buna görə də uca Allah, onları rədd etmək, sözlərini və cahilcə təsərrüflərini ləğv etmək üçün bu ayə-i kəriməni endirdi. [13]

Yetim hüququndan bəhs edən bölmənin 5-ci ayəsində Allahın, sağ qalmağınız üçün sizə vermiş olduğu mallarınızı buyurularaq, malın insan həyatındakı əhəmiyyətinə diqqət çəkilir. Məlum olduğu kimi, Allah, bədxərcliyi qadağan etmiş, malın qorunması üçün şahidlər hüzurunda sənədləşməni və girov götürməyi əmr etmişdir. Çünki mal ağıllı insanların dünya və axirət xoşbəxtliyini təmin edər:

^78–82Alim və mərhəmətə müyəssər olmuş qul: “Bax budur, bu aramızın ayrılmasıdır. İndi sənə o, haqqında səbr etməyə güc yetirə bilmədiyin şeylərin birinci mənalarını xəbər verim:

“Gəmi hadisəsinə gəlincə… O, dənizdə çalışan bəzi yoxsulların idi. Bax budur, ona görə də mən, onu qüsurlu hala gətirmək istədim. Qarşılarında isə gözəl, sağlam gəmiləri qəsb edib, alan bir kral vardı.

Gənc oğlana da gəlincə… Onun ana-atası mömin insanlardır. Bax budur, ona görə də biz onun, ana-atasını azdırmasından və küfrə sürükləməsindən qorxduq. Sonra da istədik ki, “Rəbbi onun yerinə, onlara təmizlikcə daha xeyirli və mərhəmət baxımından daha yaxınını versin”.

Divara da gəlincə… O, şəhərdəki iki yetim oğlanındı və onun altında onlar üçün bir dəfinə vardı. Ataları da yaxşı bir adam idi. Bax budur, onun üçün Rəbbindən bir mərhəmət olaraq, Rəbbin onların yetkinlik çağına çatmalarını, dəfinələrini çıxarmalarını dilədi. Və mən, onu [divar düzəltmə işini] öz görüşümlə etmədim. Bax budur, sənin səbr etməyə tab gətirə bilmədiyin şeylərin ilk plandakı mənası!” (Kəhf/78–82)

¹⁵²Yetimin malına da yaxınlaşmamağınızı, yalnız yetkinlik çağına çatana qədər ən gözəl şəkildə yaxınlaşa bilər və uyğun şəkildə xərcləyə bilərsiniz. Ölçünü, çəkini haqqaniyyətlə büsbütün etməyinizi; Biz kimsəni gücünün çatdığından başqası ilə – qabiliyyətinin xaricində bir şeylə məsul tutmarıq. Söylədiyiniz zaman da, yaxınınız da olsa, ədalətli olmağınızı və Allaha verdiyiniz sözə əməl etməyinizi”. Bax budur, bunlar öyüd alıb düşünəsiniz deyə, Allahın sizə məsuliyyət olaraq çatdırdıqlarıdır”. (Ənam/152)
^17–20Qətiyyən sizin düşündüyünüz kimi deyil! Doğrusu siz, yetimi üstün/hörmətli bir şəkildə yetişdirmirsiniz. Yoxsulu doyuzdurmaq üçün bir-birinizi təşviq etmirsiniz. Halbuki, mirası talayarcasına, elə bir acgözlüklə yeyirsiniz ki! Malı elə bir sevgi ilə sevirsiniz ki, qarət edirmiş kimi! (Fəcr/17-20)

Həmçinin Nisa/127; Bəqərə/83, 177, 215; Ənfal/41; Həşr/7; İnsan/8 və Bələd/15; Duha/8, 9; Maun/1-3; İsra/34; Bəqərə/188, 219, 220-də də bu mövzuya toxunulmuşdur.

¹⁷⁶Səndən kəlalə/birinci dərəcəli mirasçısı olmayanlar haqqında fitva istəyirlər. De ki: “Allah, sizə fitva verəcəkdir”. Uşağı olmayan, bacısı olan bir adam ölərsə, buraxdığı mirasın yarısı bacınındır. Və bacının uşağı yoxdursa, qardaş ona mirasçı olur. Əgər ölən oğlanın uşağı yoxdursa, mirasçı olan bacılar iki nəfərdirsə, uşaqsız ölən qardaşın qalan mirasının üçdə ikisi onlarındır. Əgər ölən qardaşın uşağı yoxdursa, bacı və qardaşı varsa, o zaman qardaş üçün iki bacının payı vardır. Allah azmayasınız deyə, açığa qoyur və Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir.

³⁰Və kim düşmənçilik və şərik qoşmaqla səhv/öz zərərlərinə iş olaraq, bu qadağaları işlərsə, yaxında Biz onu atəşə atarıq. Və onu atəşə atmaq, Allaha çox asandır.

³¹Əgər siz qadağan olunduğunuz şeylərin böyüklərindən çəkinərsinizsə, pisliklərinizi sizdən örtərik. Və sizi şərəfli girişə daxil edərik.

¹⁴Və kim Allaha və Onun Elçisinə qarşı çıxar və Onun hədlərini aşarsa, Allah onu içində həmişəlik qalmaq üçün cəhənnəmə daxil edər. Və alçaldıcı əzab onun üçündür.

Yuxarıda mal əldə etməyin yolları olaraq əmək qarşılığında qazanc və qanuni miras yoluyla mal əldə edilməsi göstərilmişdi. Burada buna, alış-verişlə qazanmaq da əlavə edilmiş və ayədə qarşılıqlı razılaşmaya əsaslanan ticarət yoluyla qazanılan malların halal olduğu bildirilmişdir. Bəqərə/275-də də, Allah alış-verişi halal, ribanı isə haram qılmışdır – buyurulmuşdu. Ayədə, mallarınızı, öz razılığınızla etdiyiniz ticarət şəkli istisna olmaqla, aranızda haqsız yolla yeməyin ifadəsindəki batil/haqsız yolla yemək; faiz, pislik etmək, qəsb, oğurluq, xainlik, rüşvət, zimmet (maaşdan əlavə vergisiz verilən zərf), yalançı şahidlik, yalan yerə and içmək və s. kimi yollarla əldə edilənlərin hamısını əhatə edər.

Ayədəki özünüzü öldürməyin ifadəsi zahiri mənasıyla, “bir-birinizi öldürməyin, özünüzü öldürməyin; intihar etməyin” mənalarına gələ bilir. Ancaq içində olduğu bölmə nəzərə alındığında ibarənin mənası, “mal-mülk qazanmaq üçün başqasına zərər verməyin; öldürməyin, işini əlindən almayın, monopoliyalar, inhisarçı birliklər əmələ gətirib gəlir bölgüsündə fərdlər arasında uçurum təşkil edərək, ictimai partlayışlara səbəb olmayın” demək olur.

30-cu ayədəki “və kim, düşmənçilik və zülm olaraq bunu [qadağanları] işlərsə, yaxında Biz onu atəşə soxarıq. Və bu [onu atəşə atmaq], Allaha çox asandır” ifadəsi, surənin başından bu yana zikr edilən bütün qadağanları əhatə edər.

32-ci ayədə: Və Allahın bəzinizə, digərlərinizdən artıq verdiyi şeyləri təmənna etməyin. Kişilərə qazandırıldıqlarından bir pay vardır. Qadınlara da qazandırıldıqlarından bir pay vardır. Və Allahın bəxş etdiklərindən/bolluğundan istəyin. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir – buyurularaq, insanlar arasında Allahın lütfunun fərqli ola biləcəyinə, dolayısıyla mal varlığı səbəbiylə kimsənin kimsəni qısqanmamalı olduğuna diqqət çəkilmişdir. Bu xüsus Zühruf surəsində də vurğulanmışdı:

³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini digər bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb saxladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf/32)

Göründüyü kimi Zühruf/32-də, bu fani həyatda [dünya həyatında] onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz. Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir hissəsini bir hissəsinin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik buyurulmuşdur. Bu ifadə, həyatdakı tabe edən-tabe olan əlaqəsinin ictimai həyat üçün qoyulan bir qayda olduğunu göstərir. Buradakı dərəcələrlə yüksəltmək, “kəramət/üstünlük – hörmətlilik” deyil; mal, güc, ağıl, zəka, anlayış və bilik kimi xüsuslarda olan fərqliliklərdir. Hər kəsin mal, güc, ağıl, zəka, anlayış və bilik baxımından bərabər olduğu bir şəraitdə işçi tapmaq mümkün olmaz, işçi olmadığında isə həyat durar.

Dünyadakı dərəcələr qibtə ediləcək, göz dikiləcək şeylər deyildir:

¹³¹Və özlərini imtahan etmək üçün, adi dünya həyatının bəzəyi olaraq, onlardan bəzi cütləri faydalandırdığımız mal, mülk, övlad və səltənətə qətiyyən gözlərini dikmə/rəğbətlə baxma. Və Rəbbinin ruzisi daha yaxşı və daha daimidir. (Ta Ha/131)
^88,89Qətiyyən onlardan bəzi insanlara verərək, özlərini onunla faydalandırdığımız şeylərə/mal və sərvətə həvəslənib gözlərini dikmə. Onlara görə kədərlənmə də… Sən qanadlarını möminlər üçün gər. Və: “Şübhəsiz, mən, açıq-aşkar bir xəbərdar edənin məhz özüyəm” – de. (Hicr/88, 89)

32-ci ayənin enmə səbəbiylə əlaqədar bunlar nəql edilmişdir:

Tirmizi, Umm Sələmədən belə dediyini rəvayət edər: “Kişilər qazaya (Din uğrunda döyüşə) gedir, qadınlar qazaya gedə bilmir və biz mirasın (kişi hissəsinin) yarısını alırıq” deyilməsi uca Allah “Allahın Özüylə kiminizi kiminizə üstün qıldığı şeyləri təmənna etməyin” buyruğunu endirdi. Mücahid deyir ki: Yenə bu xüsusda uca Allah, şübhəsiz Müsəlman kişilər və Müsəlman qadınlar (Əhzab/35) ayəsini də endirdi. Umm Sələmə, Mədinəyə hicrət edən ilk qadın olmuşdu. Əbu İsa (ət-Tirmizi) deyir ki: Bu göndərilmiş bir hədisdir. Kimisi bunu, “İbn Əbi Nəcihdən, o, Mücahiddən” deyə göndərilmiş olaraq: “Umm Sələmə belə-belə dedi” – deyə rəvayət etmişdir.

Katade də deyir ki: Cahiliyyə dövrü insanları qadınlara da, övladlara da miras vermirdilər. Allah bunlara da mirasdan pay böldü. Qadınlara, kişinin payının yarısı təqdir edilincə, bu səfər qadınlar, paylarının kişilərin payları kimi olmasını təmənne etdilər. Kişilər də belə dedi: “Biz miras xüsusunda qadınlara üstün qılındığımız kimi, axirətdə də hasənatımızla qadınlara üstün olacağımızı umuruq”. Bundan sonra, Allahın “Özüylə kiminizi kiminizə üstün qıldığı şeyləri təmənna etməyin” ayəsi nazil oldu. [14]

Mücahidin rəvayətinə görə Umm Sələmə: “Ey Rəsulallah! Kişilər döyüşə qatılıb döyüşür, biz isə döyüşmürük. Onların mirasdakı paylarıysa bizimkinin iki qatı. Kaş ki, biz də kişi olsaydıq!” – deyincə, bu ayə-i kərimə nazil olmuşdur. [15]

Ayədəki “Kişilərə qazandıqlarından bir pay vardır, qadınlara da qazandıqlarından bir pay vardır” ifadəsiylə, kişi və qadının məsuliyyət və ictimai yöndən fərqlərinin olmadığı bildirilmişdir. Bu mövzunu Əhzab surəsində təfərrüatlı olaraq açıqlamışdıq.

33-cü ayədəki “Və Biz ana, ata və əqrəbaların buraxdıqları hər şey üçün mirasçılar müəyyən etdik. Andlarınızla/müqavilələrinizlə bağlı olduğunuz insanlar/sözlü, sənədli, qanuni borclu olduğunuz insanlar və vəsiyyətlə haqq sahibi edilmiş insanlar… Onların nəsiblərini də dərhal verin” ifadəsi, mirasın yaxınlar arasında ədalətlə bölünməli olduğunu bildirir.

Bu ayənin enmə səbəbinə dair aşağıdakılar nəql edilmişdir:

Şanı uca Allah hər insanın mirasçılarının və məvalisinin [yaxınlarının] olduğunu izah edir. O halda hər biri Allahın özü üçün bölmüş olduğu mirasdan payını alsın və biri digərinin malını təmənna etməsin. Buxari “Kitabül-Fəraiz”də Said b. Cübeyrdən gələn rəvayətlə uca Allahın Və Biz ana, ata və əqrəbaların buraxdıqları hər şey üçün mirasçılar müəyyən etdik. Andlarınızın bağladığı kimsələrə də… buyuruğu haqqında İbn Abbasın belə dediyini nəql edir: Muhacirlər Mədinəyə gəldiklərində Ənsar Mühacirə əqrəbası dururkən, mirasçı olurdu. Buna səbəb isə, Rəsulullahın (s.ə.s) aralarında qurduğu qardaşlıq əqdi idi. “Yaxın əqrəbaların tərk etdiklərindən hər biri üçün mirasçılar qıldıq” ayəsi nazil olunca, ondakı bu hökmü “Andlarınızın bağladığı kimsələrə də nəsiblərini verin” buyuruğu ləğv etdi. [16]

Yuxarıda yetim hüququ və yetimin mirasından bəhs edilmişdi. Bu bölmədə isə bütün insanlara/kütləyə xitab edilərək miras hüququ ələ alınmışdır. Biz, məna birliyi və bütünlüyü məqsədiylə 33-cü və 176-cı ayələri burada tərtib etdik.

Mövzuya girərkən miras ayələrinin nüzul səbəbi haqqındakı nəqlləri təqdim etmək istəyirik:

Mirasa dair ayənin nüzul səbəbi ilə əlaqədar fərqli rəvayətlər gəlmişdir. Tirmizi, Əbu Davud, İbn Mace və Darekutninin Cabir b. Abdullahdan rəvayətlərinə görə Sad b. ər-Rabinin xanımı dedi ki: “Ey Allahın Rəsulu! Sad öldü, geriyə də iki qız uşağı və öz qardaşı qaldı. Qardaşı qalxıb Sadın buraxdıqlarını aldı. Qadınlar isə sahib olduqları mallar üzrə nikahlanırlar”. Hz. Peyğəmbər o məclisdə ona cavab vermədi. Daha sonra təkrar ona gəlib dedi ki: “Ey Allahın Rəsulu! Sadın qız övladları (nə olacaq)?” Rəsulullah (s.ə.s) belə buyurdu: “Mənə (Sadın) qardaşını çağır”. Qardaşı gəldikdə ona belə dedi: “İki qız uşağına üçdə-iki, xanımına səkkizdə-bir ver, geri qalanı da sənindir”. Əbu Davudun rəvayətinin sözləri belədir. Tirmizi və digərlərinin rəvayətində isə belə deyilir: “Bundan sonra miras ayəsi nazil oldu”. (Tirmizi) dedi ki: ”Bu, səhih bir hədisdir”. [17]

İbn Abbas (r.a) ayənin nüzul səbəbi haqqında belə demişdir: “Evs ibn Sabit əl-Ənsari geriyə üç qız və bir xanım buraxaraq ölmüşdü. Vasiləri olan əmioğullarından iki nəfər Evsin malına əl qoymuşdular. Bundan sonra Evsin xanımı Hz. Peyğəmbərin yanına (s.ə.s) gəlib, vəziyyəti ərz edərək, vasi olan bu iki kişinin, nə ona, nə də qızlarına heç bir mal vermədiklərini söyləmişdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də ona: “Haydı, evinə get, mən Allahın sənin bu işin xüsusunda nə buyuracağına baxım” – demişdi. Elə bundan sonra da Hz. Peyğəmbərə bu ayə nazil oldu və kişilərin də, qadınların da mirasdan payları olduğunu bildirdi. Lakin Haqq Təala, bu ayədə payların nə qədər olduğunu bəyan etmədi. Buna görə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) o iki vasiyə xəbər göndərərək: “Evsin malından heç bir şeyə toxunmayın” – dedi. Daha sonra Allah Təalanın Allah sizə, övladlarınız haqqında (…) əmr edər (Nisa/11, 12) ayələri nazil oldu və beləliklə, kişinin və qadının hissələrinin miqdarı müəyyən edildi. Bundan sonra Allahın Rəsulu, o iki vasiyə, Evsin xanımına mirasdan səkkizdə-bir hissə verib, qızların hissələrini əllərində tutmalarını əmr etdi. Daha sonra da Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onlara, qızların hissələrini də qızlara vermələrini bildirdi. O iki vasi də, hissələrini onlara verdi”. Elə ayənin nüzul səbəbi ilə əlaqədar söz bundan ibarətdir. [18]

Quranda miras qanunları beləcə müəyyən edilmiş, ardından da Şübhəsiz, Allah hər şeyə ən yaxşı şahiddir.Atalarınız və uşaqlarınızdan hansının sizə yarar baxımından daha yaxın olduğunu, siz bilə bilməzsiniz. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır. Allah azmayasınız deyə, açığa qoyur və Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir. Bunlar Allah tərəfindən çatdırılmış bir öhdəlikdir. Və Allah ən yaxşı bilən və çox yumşaq davranandır – deyə xəbərdarlıqlar etmiş və sonra bölmə Elə bunlar Allahın hədləridir. Kim Allaha və Elçisinə itaət edərsə, Allah onu içində həmişəlik qalanlar olaraq altlarından çaylar axan cənnətlərə daxil edər. Bax budur, bu da çox böyük qurtuluşdur. Və kim Allaha və Onun Elçisinə qarşı çıxar və Onun hədlərini aşarsa, Allah onu içində həmişəlik qalmaq üçün cəhənnəmə daxil edər. Və alçaldıcı əzab onun üçündür – təhdidi ilə bidirilmişdir.

33-cü ayədəki “və Biz, ana, ata və əqrəbaların buraxdıqları hər şey üçün məvali [mirasçılar] qıldıq. Andlarınızın bağladığı kimsələr; onların nəsiblərini də dərhal verin” ifadəsindən anlaşıldığına görə, miras nəsəb və sözləşməyə əsaslandırılmışdır. Tarixi qeydlərə görə ərəblər arasında da vərasət, nəsəb və sözləşməyə dayalı olaraq tətbiq edilirdi. Bu mövzunu Razidən nəql edirik:

Bil ki, cahiliyyə xalqı bu iki şey səbəbiylə bir-birlərinə varis olurdular:

a) Nəsəb,
b) Muahədə/sözləşmə…

Nəsəb cəhətindən bir-birlərinə varis olmalarına gəlincə, onlar nə kiçik övladlara, nə də qadınlara miras verirdilər. Onlar yalnız at belində vuruşan və qənimət əldə edən kişi qohumlara miras haqqı verirdilər.

Sözləşmə cəhətindən bir-birlərinə varis olmalarına gəlincə, bu da bu iki şəkildə həyata keçirdi:

1) Andlaşma

Cahiliyyədə bir kimsə, bir başqasına: “Qanım sənin qanın; canım sənin canın… Sən mənə, mən də sənə varis oluram… Sən məni qoruyarsan, mən də səni” – deyərdi. Onlar belə bir əhd bağladıqları zaman, onlardan hansı biri digərindən əvvəl ölərsə, sağ qalana, mərhumun malından əvvəlcədən nəzərdə tutulan məbləğ əlavə edilərdi.

2) Övlad götürmək

Ərəblərdən hər hansı bir kimsə, başqasının oğlunu övladlığa götürürdü. Beləliklə, bu övlad öz atasına deyil, onu götürənə nisbət edilir və o adama varis olurdu. Bu övlad götürmək də anlaşma növlərindən biri idi. [19]

Yuxarıda, bəzi vəziyyətlərdə mirasdan qardaşa 2, bacıya 1 pay verildiyini görmüşdük. Bunun hikmətini qavraya bilməyənlərin bu xüsusdakı izahlarına gəlincə:

Birinci sual: “Heç şübhəsiz, bu səbəblərdən dolayı qadın kişidən daha acizdir:

a) Qadın çölə çıxmaqdan və ortada görünməkdən acizdir. Çünki onun əri və əqrəbaları bunu ona qadağan edirlər.
b) Ağlı qıt, aldanması və yanılması çoxdur.
c) Kişilərlə qarışdığında, töhmətə məruz qalar.

“Qadının acizliyinin daha artıq olduğu sabit olduğuna görə, mirasdakı hissəsi də daha çox olmalıdır. Daha çox olmasa belə, ən azından kişininkinə bərabər olmalıdır. Buna görə də Cənab-i Haqqın qadına mirasdan kişinin payının yarısını verməsindəki hikmət nədir?”

Bu suala aşağıdakı kimi cavab verilir:

1) Qadının xərcləməsi daha azdır, çünki əri, onun üçün xarcləyir. Kişinin xərcləməsi isə daha çoxdur, çünki kişi, xanımı üçün də xarcləyir. Xərcləməsi və məsrəfi daha çox olan, mala daha çox möhtacdır.

2) Kişi yaradılış, ağıl və məsələn, qazılıq [hakimlik], imamət [dövlət başçılığı] səlahiyyətinin özünə verilməsi kimi dini mərtəbələr baxımından qadından daha üstün vəziyyətdədir. Həmçinin qadının şahidliyi, kişinin şahidliyinin yarısı qədərdır. Bu vəziyyətdə olan kimsəyə, daha artıq verilməlidir.

3) Qadının ağlı az, arzuları çoxdur. Qadına çox mal verildiyində, fəsad böyüyür. Necə ki, şair: “Boş zaman, gənclik və bolluq içində olmaq, adama çox zərərlidir” – demişdir. Necə ki, Cənab-i Allah: Çünki insan şübhəsiz, özünü ehtiyacdan üstün gördükdə azar (Ələq/6, 7) – buyurmuşdur. Kişinin vəziyyəti isə belə deyildir.

4) Kişi, ağlı tam olduğuna görə, malını evlər tikdirmə, çarəsizlərin köməyinə qaçmaq, yetim və dullara infaq etmək kimi dünyada gözəl tərifi, axirətdə də bol savabı qazandıracaq şeylərə xərcləyərlər. Bunu ancaq kişi edə bilir. Çünki kişi insanlarla daha artıq sosiallaşır. Qadın isə insanlarla az sosiallaşır. Buna görə də qadın buna müvəffəq ola bilməz.

5) Rəvayət olunduğuna görə Cəfər-i Sadiqə bu məsələ soruşulduğunda o belə demişdir: “Hz. Həvva bir ovuc buğda alıb, onu yedi. Sonra bir ovuc daha alıb, onu gizlətdi. Daha sonra bir başqa ovuc aldı və onu Hz. Adəmə verdi. Hz. Həvva, öz payını kişinin payının iki qatı edincə, Allah Təala vəziyyəti əleyhinə çevirdi və qadının (mirasdan) hissəsini, kişinin hissəsinin yarısı qıldı”. [20]

Belə məcburiyyətlərə heç ehtiyac yoxdur. Allah, bu qanunları, ərəb ailə quruluşundakı kıst [ədalət] ölçülərinə görə qoymuşdur. Çünki atanın buraxdığı malın qazanılmasında, oğlan övladların əməyi vardı. Ona görə də oğlan övladın qız övlada görə daha artıq alması normaldır. Ancaq ailə, qazanc və yığıb topladığını oğlan övladını oxudub bir iş sahibi edə bilmək üçün xərclədiyində, geriyə qalan az miqdardakı malın bölgüsündə oxudulub həkim və ya mühəndis edilmiş, üst səviyyədə gəlir sahibi olmuş olan qardaş iki, bağ-bağçada rəncbər olaraq çalışan qız bir paymı almalıdır? Göründüyü kimi bəzi hallarda ikiyə-bir hökmü ilə haqq yerini tapmır. Haqqın yerini tapması üçün əlavə maddələr lazımdır ki, Allah da belə etmişdir:

¹⁸⁰Sizdən birinizə ölüm hazır olduğu vaxt əgər özündən sonra bir xeyir/mal buraxdısa, Allahın qoruması altına girənlər üzərində bir haqq olaraq, atası-anası və ən yaxın əqrəbası üçün adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə vəsiyyət etmək məcburi vəzifə qılındı.
¹⁸¹Artıq hər kim bunu eşitdikdən sonra, onu dəyişdirərsə, onun günahı ancaq onu dəyişdirənlərin üzərinədir. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir.
¹⁸²Artıq hər kim vəsiyyət edənin bir xəta etməsindən və ya bir günaha girməsindən qorxaraq, onların arasını düzəldərsə, ona heç bir günah yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. (Bəqərə/180–182)
¹⁰⁶Ey iman edənlər! İçinizdən birinə ölüm hazır olduğu zaman, vəsiyyət əsnasında aranızda öz içinizdən olan ədalət sahibi iki nəfər şahidlik etsin. Yaxud yer üzündə yolçuluğa çıxmısınızsa, sonra da ölümün müsibəti sizə gəlib çatıbsa, sizdən olmayan iki nəfərdir. Əgər şübhəyə düşərsinizsə, salaatdan sonra onları gözlədərsiniz. Sonra da onlara: “Əqrəba belə olsa, andı bir mənfəət müqabilində satmayacağıq, Allahın şahidliyini gizlətməyəcəyik. Əks halda günahkarlardan olarıq” – deyə Allaha and içdirərsiniz.
¹⁰⁷Sonra da əgər o iki şahidin bir günah işlədikləri anlaşılarsa, ölənə daha yaxın olan haqq sahiblərindən digər iki nəfər onların yerinə keçər və: “Bizim şahidliyimiz, o öncəki iki nəfərin şahidliyindən daha doğrudur və biz kimsənin haqqına təcavüz etmədik. Əks halda biz səhv davrananlardan/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarıq” – deyə Allaha and içərlər.
¹⁰⁸Bax budur, belə bir and şahidliklərini üsuluna uyğun etməkləri, yaxud andlarından sonra andlarının qəbul edilməməsindən qorxmaqları üçün ən yaxın/ən yaxşı yoldur. Allahın qoruması altına girin və qulaq asın. Və Allah haqq yoldan çıxanlar qövmünə bələdçilik etməz. (Maidə/106–108)
²⁴⁰Və sizdən zövcələr buraxaraq öləcək olanlar, zövcələri üçün ilinə qədər evlərindən çıxarılmadan özlərinə çatacaq bir malı vəsiyyət edərlər. Artıq onlar çıxarlarsa, adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə özlərinin etdiklərındə sizin üçün bir vəbal yoxdur. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyandır, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Bəqərə/240)

Bu ölçülər ətrafında nümunə göstərdiyimiz ailə fərdləri arasında qız övlada 2, ya da daha artıq, oğlan övlada isə 1, ya da daha az verilə bilər və ya ailənin mal varlığı xərclənərək oxudulan oğlan övlada heç pay verilməyib, mirasın hamısı qıza verilə bilər. Bütün bunlar vəsiyyət ilə həyata keçirilir. Ata vəsiyyət etmədisə, cəmiyyət işə girişərək, ədaləti təmin edər.

Yuxarıdakı ayələrdə “bu paylar, onun [ölənin] etdiyi vəsiyyət və borclardan sonradır” – buyurularaq, əvvəlcə vəsiyyətin yerinə yetirilməsi və borcların ödənilməsi istənilmişdir. Bəqərə/180-də isə, “Sizdən birinizə ölüm hazır olduğu vaxt, əgər bir xeyir [mal] buraxdısa, müttəqilər üzərinə bir haqq olaraq, atası–anası və ən yaxın əqrəbası üçün, maruf ilə vəsiyyət etmək yazıldı [fərz qılındı]” buyurularaq, miras bölgüsündən doğacaq haqsızlıqların vəsiyyətlərlə kompensasiya edilməsi; digər ayədə isə haqqaniyyətin təmin edilməsi üçün hakimin mirası paylaşdırması hökmə bağlanmışdır:

¹⁸¹Artıq hər kim bunu eşitdikdən sonra, onu dəyişdirərsə, onun günahı ancaq onu dəyişdirənlərin üzərinədir. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir.
¹⁸²Artıq hər kim vəsiyyət edənin bir xəta etməsindən və ya bir günaha girməsindən qorxaraq, onların arasını düzəldərsə, ona heç bir günah yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. (Bəqərə/181, 182)

Ayələrdən anlaşıldığı kimi, mirasda haqqaniyyətin təmin edilməsi üçün “vəsiyyət” müəssisəsinə ehtiyac vardır. Təəssüf ki, Vida Xütbəsinə “Varisə vəsiyyət yoxdur” əlavəsi edilib, Rəsulullahın dilindən vəsiyyət ortadan qaldırılmaq istənmişdir.

Burada üzərində durulmalı olan xüsuslardan biri də “kəlalə” məsələsidir. Kəlalə sözü səhv anlaşıldığı üçün bir sıra problemlər ortaya çıxmışdır. Ona görə də kəlalə üzərində durmaq istəyirik:

Lüğətdə “Kəlalə”. كلالة [kəlalə] sözü, “yeriməkdən yorulmaq, aciz olmaq, yorğunluqdan qüvvətin getməsi” mənalarındakı ل ل ك [k l l] felinin məsdəri olub, kəsən yerləri yararsız hala gəlmiş bıçaq və qılınca, kimsəsiz-köməksiz qalmış yetimə və hamilə olduğu dövrdə hücum etmək xüsusiyyətini itirmiş yırtıcı heyvana da كلّ [kəll] deyilir [21] ki, bu Türkcədəki “kelərmə, kelləşmə” sözüylə eyni mənadadır. Kell sözü (dilimizə Farscadan (əslində Farsçaya ərəbcədən keçmişdir), “saçı tökülmüş” mənasıyla girmiş olsa da, məcazən “zəif düşmüş, cılız” mənasında da işlədilir. Hər nə qədər TDK-da “kelərmə” sözü yoxdursa da, Anadoluda yorulmuş və zəif düşmüş şeylərə kelərmiş deyilir.

ل ل ك [k l l] kökündən törəmə sözlər Quranda üç yerdə – Nisa/12, 176-da kəlalə və Nəhl/76-da kell [zəif, gücsüz olduğundan yük halına gəlmiş] şəklində yer alır.

Bu söz “kənardan əhatə etmək” [yaxın kimsəsi olmadığından uzaq olanların mirasçı olması] mənasıyla da açıqlana bilirsə də, buna ehtiyac yoxdur. Sözün deyiliş mənası yuxarıda zikr etdiyimiz kimidir.

Miras hüququnda “kəlalə”. Bu söz miras hüququnda əsassız rəvayətlərdəki nəqllərə görə ələ alınmış, bunun nəticəsi olaraq da işin içindən çıxılmaz bir vəziyyət ortaya çıxmışdır. Ümumilikdə kəlalə “validi və vələdi olmadan miras buraxan adam” olaraq tərif edilmişdir. Valid “ata”, vələd isə “oğul” olaraq qəbul edildiyindən, tərcümələrdə “atasız və övladsız” şəklində yer almışdır. Əslində valid “ana-ata”nı, vələdisə “oğlu və qızı” birlikdə ifadə edər. Quranda ana-ata üçün valideyn, oğlu-qızı üçün vələd, övlad sözləri işlədilir.

Kutrub “Kəlalə, ana-ata və qardaşdan kənardakı şeylərin adıdır” (yəni “anasızlıq-atasızlıq və qardaşsızlıq”) deyir. [22] Göründüyü kimi Kutrub, ananı sözün lüğəti mənasına qatmış, övladları isə kənarda buraxmışdır.

Rəvayət dəstəkli izahlardan yola çıxıldığında, xətalı bir nəticəyə varıldığı üçün sözlərin əsl mənaları nəzərə alınmalıdır. Kəlalənin əsl mənası “zəif düşmüş, kimsəsiz, dəstəksiz qalmış” deməkdir. İnsan bu vəziyyətə ancaq həyat yoldaşı, usul və furuu [anası-atası, oğlu və qızı] olmadığı zaman düşər. Bu baxımdan adamlar; həyat yoldaşı, usul və furuuna baxmaqla, onları zəif və dəstəksiz buraxmamaqla məsuldurlar. Elə buna görə də həyat yoldaşına, usul və furua zəkat və sədəqə verilməz.

Nisa/12 və 176-ci ayələrində bəhs edilən “kəlalə” elə budur; yəni, “həyat yoldaşı, ana-ata və oğul-qız övladlardan məhrum qalma halı”dır.

176-cı ayədən anlaşıldığına görə biriləri Rəsulullahdan kəlalənin miras vəziyyətini soruşmuş, Allah da ona: “Allah sizə fitva verəcəkdir” – deməsini əmr etmişdir. Kəlalə ilə əlaqədar fitva da 12-ci ayədə verilmişdir. Tapılmalı olanın bölmədən kənarda tərtib edilməsi nəticəsində, 176-cı ayənin, uşağı olmayan, bacısı olan bir adam həlak olursa [ölürsə], buraxdığı şeyin yarısı onundur [bacısınındır] bölməsi, “kəlalə” haqqında verilən fitva zənn edilib, miras ayələri anlaşılmaz sözlər yumağı halına gətirilmişdir. Xüsusilə bu surənin 12-ci ayəsində kəlalə haqqındakı fitva ilə burada kəlalə haqqında olduğu qəbul edilən fitva arasındakı ziddiyyət səbəbiylə problemə girilmiş, “ögey qardaş, öz qardaş” təqdirləri edilməyə məcbur qalınmışdır. Halbuki kəlalə haqqındakı fitva, 176-ci ayədə deyil, 12-ci ayədədir.

Ayədəki uşağı yoxsa ifadəsindən, murisin həyat yoldaşının olduğu anlaşılır. Ona görə də buradakı bölgüdə həyat yoldaşı və qardaşlar varisdirlər.

Burada üzərində durulmalı olan bir xüsus da, 176-cı ayənin quruluşudur. Ayədəki “Səndən kəlalə [birinci dərəcədə mirasçısı olmayan adamlar] haqqında fitva istəyəcəklər. De ki: “Allah, sizə fitva verəcəkdir” ifadəsindən sonra gələn “uşağı olmayan, bacısı olan bir adam həlak olarsa [ölərsə], buraxdığı şeyin yarısı onundur [bacınındır]…” bölməsi, birinci hissənın açılışı deyildir. Çünki “Uşağı olmayan, bacısı olan bir adam həlak olarsa [ölərsə]” ifadəsindən, bəhs edilən adamın evli olduğu, amma uşağınun olmadığı anlaşılır. Xanımı olduğuna görə ölən adam “kəlalə” deyildir. Bu, mirasdakı başqa bir vəziyyətin izahıdır. Kəlalə isə 12-ci ayədə açıqlanmışdır.

Bu bölmədə miras hüququna dair bu qanunlara yer verilmişdir:

Ana, ata və əqrəbaların buraxdıqları hər şey üçün məvali [mirasçılar] qılınmışdır.
Borclar ödənilməli, vəsiyyətlər və qəyyumluq hüququ yerinə yetirilməlidir.
Varis olan övladlardan [yetimlik çağını keçən övladlardan] oğulun payı, iki qızın payı qədərdır. (Yetimlik çağında qız-oğlan bərabər pay alırlar.)
Mirasçılar hamısı qız olmaqla ikidən artıqdırlarsa, mirasın üçdə-ikisi onlarındır.
Mirasçı bir tək qızdırsa, o zaman mirasın yarısı onundur.
Əgər ölən, ana və ata ilə birlikdə övladlar da buraxmışsa, ana-atanın hər birinə altıda-bir, əgər ölənin uşağı yoxdursa, mirasçı olaraq ana və atası qalmışsa, o zaman anasının haqqı üçdə-birdir.
Əgər ölənin qardaşları varsa, anasına altıda-bir düşər.
Uşağı olmayan, əri və bacısı olan bir qadın ölərsə, buraxdığı şeyin yarısı bacının, yarısı da ərinindir.
Uşağı olmayan, əri və qardaşı olan bir qadın ölərsə, qardaş, ərindən artanın tamamını alır. (Yarısı ərinindir.)
Uşağı olmayan, arvadı və bacıları olan bir kişi ölərsə; bacılar, iki nəfərdirlərsə, övladsız ölən qardaşın buraxdığının üçdə-ikisi onların, dörddə-biri də arvadınındır.
Uşağı olmayan, arvadı və qardaş və bacıları olan bir kişi ölərsə, oğlan üçün iki qızın payı vardır. (Arvadı mirasın dörddə-birini alır).
Əgər ölən qadının övladları yoxsa, buraxdıqlarının yarısı ərinindir.
Əgər ölən qadının övladları varsa, mirasın dörddə-biri ərinindir.
Əgər ər, övlad buraxmadan ölərsə, geriyə buraxdığının dörddə-biri arvadınındır.
Əgər ölən ərin övladları varsa, mirasın səkkizdə-biri arvadınındır.
Əgər ölən bir kişi və ya qadın, kəlalə olaraq [birinci dərəcədən mirasçısı; həyat yoldaşı, uşağı və ana-atası olmadan] miras buraxır və özünün bir qardaşı və ya bacısı varsa, bunlardan hər birinə altıda-bir verilir. Əgər qardaşlar bundan daha çoxdurlarsa, üçdə-birdə ortaqdırlar.
Miras bölgüsü, ölənin etdiyi vəsiyyət yerinə yetirildikdən və borcları ödəndikdən sonra edilir.

¹⁵Qadınlarınızdan hədlərini aşanlara/cinsi pozğunluq edənlərə… Özünüzdən onların əleyhinə dərhal dörd şahid gətirin. Lakin onlar şahidlik edərlərsə, artıq o qadınları ölüm onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırıncaya, ya da Allah onlara bir yol göstərincəyə qədər evlərdə tutun.

Bu ayələrdə, cəmiyyətdəki cinsi azğınlıqla əlaqədar hökmlər bildirilmişdir. Buna görə:

Lezbiyanlıq etdikləri ən az dörd şahidlə təsbit edilən qadınlar vəfat edənə, ya da Allah onlara bir yol açıncaya qədər evlərdə təcrid edilməlidirlər.
Homoseksual [eynicinsli] kişilərə əziyət edilməli, tövbə edib düzəlirlərsə, öz hallarına bıraxılmalıdırlar.

Bu ayələrdə homoseksuallıq patoloji bir hadisə kimi göstərilir və eynicinslilərin cəzalandırılması deyil, müalicə və reabilitasiya edilmələri istənir. Bu xəstəliyin Lut Peyğəmbərin qövmündə irəli dərəcədə epidemiya olduğu Quranda [Əraf, Hud, Hicr, Şüəra, Nəml, Ənkəbud, Qəmər və Ənbiya surələrində] bildirilmişdir. Eynicinslilik haqqında daha əvvəlki izahlarımıza baxmaq olar. [23]

Bəziləri bu ayələri zina ilə əlaqələndirmiş, Nur surəsindəki zina cəzası haqqındakı ayələrin bu ayələri ləğv etdiyini irəli sürmüşdülər. Halbuki ayənin texniki quruluşu buna yol verməz. Çünki ayədəki əllati [qadınlar] ifadəsinə kişi daxil ola bilməz; əlləzani [iki kişi] ifadəsinə də qadın daxil ola bilməz. Bu ifadələr ayələrdə bəhs edilən həddi aşmağın “zina” olmadığını açıq-aşkar göstərir. Həmçinin bir çox yerdə açıqladığımız kimi, fahşa, fahişə, fuhuş sözləri, “həddi aşan hərəkətlər” mənasında olub, zina, homoseksuallıq, çılpaqlıq kimi çox çirkin olan hər fel üçün işlədilir. Bu xüsusla əlaqədar Nəcm və Nəhl surələrindəki izahlarımıza baxmaq olar. [24]

15-ci ayənin dəyərləndirilməsi:

¹⁵Qadınlarınızdan hədlərini aşanlara/cinsi pozğunluq edənlərə… Özünüzdən onların əleyhinə dərhal dörd şahid gətirin. Lakin onlar şahidlik edərlərsə, artıq o qadınları mevt – ölüm onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırıncaya, ya da Allah onlara bir yol göstərincəyə qədər evlərdə tutun.

Vəfa-vəffâ-Vəfat. “Vfy” sözü “غدر ğadr” sözünün ziddi olub, “tamamilə vermə, əskiltmədən yerinə yetirmə, bir şeyi ən üst mərtəbəyə çatdırma, şərəfli, yüksək, üstün əxlaq” deməkdir.

“وفاة Vəfat” sözünün kökü “وفى vfy [vəfa]” sözüdür. Və “vəfat” sözü “ölüm” mənasında işlədilir. “Ölüm”ə “vəfat” deyilməsi, Allahın adama verdiyi ömrü ili, ayı, günü, saatı, dəqiqəsi və saniyəsiylə əskiksiz yaşatmasındandır. [25]

Ölüm, mənasındakı “vəfat” sözü sadəcə “vfy” kökünün törəməsi olan fellər ilə gəlir. Failləri də Allahdır, mələklərdir, elçilərdir ya da mələkül məvtdir. [26]

Bu ayədə isə “vəfat” felinin faili “mevt” sözüdür. Ayədəki “təvəffa” sözü “vəfat: ölüm” mənasına alındığında, ayədəki ifadə “Ölüm, onları vəfat etdirincəyə qədər…” şəklində olur. Yəni “ölüm onları öldürənə qədər”. Bu məna isə, heç də məqbul bir məna deyildir.

Mevt sözü, ümumiyyətlə lüğəti mənasıyla ələ alındığında, ortaya belə məqbul olmayan mənalar çıxır. Klassik lüğət qaynaqlarında bu söz haqqında aşağıdakı məlumatları əldə edirik:

موت[mevt/ölüm] “həyat”ın ziddidir. Məcazən mevt [ölüm] “sükun” [sakitlik, hərəkətsizlik] deməkdir. Hərəkətsiz hər şey üçün “o öldü” deyilir. Külək səngidiyində “külək öldü”; şərabın qaynayıb köpüklənməsi bitdiyində “şərab öldü”; adam yuxlayıb özündən keçdiyində “adam öldü”; atəşin alovu, dumanı və qoru qalmadığında “atəş öldü”; su torpaqda yox olduğunda “su öldü” deyilir.

Və deyirlər ki, ölüm ərəb dilində “sükun” üçün ümumiləşdirilir. Yoxsulluq, rüsvayçılıq, dilənçilik, yaşlılıq, cahillik kimi alçaqlıq, sıxıntılı, bədbəxt hallar da ölüm olaraq ifadə edilir. Bu mənalar üçün bu ayələrə baxıla bilər: Fatır/9; Zühruf/11; Ənkəbut/50; Məryəm/53; Rum/19, 52; Nəml/8; İbrahim/17; Zümər/42 və Ənam/60, 122. [27]

Ayədəki “təvəffa” felini “bir şeyi ən üst mərtəbəyə çatdırma, şərəfli, yüksək, üstün əxlaq sahibi etmə” mənasında; “mevt” sözünü isə “alçaqlıq, cahillik, nalayiq həyat, sıxıntı, bədbəxtlik” mənasında götürsək; ayədəki məna “ta ki, bu rüsvayçılıq, cəhalət, nalayiq həyat, sıxıntı, bədbəxtlik onları yüksək səviyyəyə çatdırıb, şərəfli, uca, yüksək əxlaqlı edənə qədər” demək olur.

Ayədəki “filbüyuti (O evlərdə)” deyilib, “fi büyutihinnə (öz evlərində) deyilməmişdir. Ayədə bəhs edilən bu evlər reabilitasiya mərkəzləri olub, bu qadınlar burada fiziki və psixoloji mənada müalicə edilirlər.

Bu ayələrdə məsləhət görülən dörd şahid, şahidlərin Müsəlman və kişilərdən olması, qınama və danlama kimi psixoloji təzyiqlər; əziyyət tətbiq edilməsi, zina, homoseksuallıq və lezbiyanlıq kimi fühuş günahlarının ciddiyyətinə işarə etməkdədir. Bəhs edilən günahlar fərdi günah olmayıb, sosial günahlardır. Bu günahların həm bu günə, həm sabaha sosial əks olunması çox qorxuducu, təhlükəli ölçülərə çata bilməkdədir.

Homoseksual kişilərə gətirilən tədbir ilə lezbiyan qadınlara gətirilən tədbirlərin fərqliliyi, İslam dini nöqteyi-nəzərindən qadın və kişinin sosioloji nöqteyi-nəzərdən fərqliliyindən qaynaqlanır. Belə ki, İslam dini kişiləri Kavvam, ruzi təmin edən varlıq olaraq görürkən, qadınları ana və Hars (mədəniyyət; gələcəyin zəmanəti) olaraq görür. Bu o deməkdir ki, qadınların pozğunlaşmaması üçün daha təsirli tədbirlər alınmalıdır. Qısacası, dağına görə qar.

Bu halda ayənin tərcüməsi belədir:

¹⁵Qadınlarınızdan hədlərini aşanlara/cinsi pozğunluq edənlərə… Özünüzdən onların əleyhinə dərhal dörd şahid gətirin. Lakin onlar şahidlik edərlərsə, artıq o qadınları bu rüsvayçılıq, cəhalət, nalayiq həyat, sıxıntı, bədbəxtlik onları üst mərtəbəyə çatdırana, şərəfli, yüksək, üstün əxlaq sahibi edənə qədər, ya da Allah onlara bir yol qismət edənə qədər evlərdə tutun.

Homoseksuallara [eynicinsli kişilərə] veriləcək cəza; “danlamaq, qınamaq və pis söz söyləmək” olaraq qəbul edilə bilirsə də, bizcə onlara veriləcək cəza, onların təcrid edilərək, müalicələrinin təmin edilməsidir. Ayəyə görə bunların müalicə və reabilitasiyaları da cəmiyyətin üzərinə borcdur.

15-ci və 16-cı ayələrdə lezbiyanlıq və homoseksuallıq edənlərdən və onların tövbələrindən bəhs edilmişdi, burada isə hansı tövbənin məqbul olduğu ortaya qoyulmuşdur. Allah, rəhmətinə uyğun olaraq qullarını tövbəyə [günahdan dönməyə] dəvət etmiş, Özünün də günahdan dönəni cəzalandırmayacağını bildirmişdir.

Buna görə, məqbul və keçərli olub, Allahın qəbul ədəcəyi tövbə budur:

Allah ancaq, cəhalət səbəbiylə pislik edən, ardından dərhal dönən kimsənin tövbəsini qəbul edər.
Daima pislik edən, ölüm gəlib çatınca: “Mən indi həqiqətən tövbə etdim” – deyənlərin və kafir olaraq ölənlərin tövbəsini qəbul etməz.

Tövbə. Tövbə, “şüurlanaraq, qərarlılıqla qüsurları tərk edib, Allaha itaətə yönəlmək”dir. Bu mövzuya dair geniş məlumat Bəqərə surəsində verilmişdir.

Bu ayələrdə də ailə hüququna toxunularaq bəzi cahiliyyə adət-ənənələri ortadan qaldırılır. Buna görə:

Qadınlara zorla mirasçı olmaq olmaz. Kimsə qadına zorla qəyyum ola bilməz. Qadın öz gələcəyini özü müəyyən edər, ya da cəmiyyət tərəfindən himayə edilər.
Fühuşa yönəlmədikləri müddətcə qadına təzyiq edilməməlidir.
Qadınlarla məqbul ölçüdə ünsiyyətdə olununmalıdır.
Ortada xoşlanılmayan bir vəziyyət varsa səbr edilməlidir. Çünki bu xeyirli ola bilər.

Bu ayənin nüzul səbəbi ilə əlaqədar edilən rəvayətlər və müfəssirlərin görüşləri fərqli fərqlidir. Buxari: “Qadınlara zorla mirasçı olmağınız/mallarından istifadə etmək məqsədiylə onların sizdən ayrılmasına mane olmağınız sizə halal olmaz. Və onlara verdiyinizin bir hissəsini götürməyiniz üçün, açıq bir fahişə [çirkin bir həyasızlıq/zina] etmədikləri müddətcə onları sıxışdırmayın” əmri haqqında İbn Abbasın belə dediyini nəql edir: Adam öldüyü vaxt qəyyumları onun həyat yoldaşı üzərində haqq sahibi olurdular. Onlardan biri istədiyi təqdirdə, qadınla evlənə bilirdi. İstəyərdilərsə onu başqasıyla evləndirirlər, istəməzlərsə evlənməsinə mane olurdular. Onlar (qadın üzərində) əqrəbalarından daha artıq haqq sahibi idilər. Bundan sonra bu ayə-ti kərimə nazil oldu. Bu hədisi həmçinin, Əbu Davud bu mənada rəvayət etmişdir.

Əz-Zühri və Əbu Micləz deyir ki: Ölən kişinin başqa anadan olan oğlu və ya ona ən yaxın olan şəxs paltarını qadının üzərinə atardı, beləliklə də, qadın üzərində qadın və onun vəlisindən daha çox haqqı olurdu. İstədiyi təqdirdə ona ölənin verdiyi mehirdən başqa mehir vermədən onunla evlənirdi. İstərsə də başqası ilə evləndirir, mehirini özü alır, ona mehirdən bir şey verməzdi. Dilədiyi təqdirdə isə öləndən aldığı mirası özünə fidyə olaraq verməsi üçün onun evlənməsinə mane olur, yaxud mirasını almaq üçün ölməsini gözləyərdi. Bundan sonra uca Allah: “Ey iman edənlər! Qadınlara zorla mirasçı olmağınız sizə halal olmadığı kimi…” – buyruğunu endirdi. Buna görə ayə-ti kərimənin mənası belə olur: “O qadınları ərlərindən miras olaraq almağınız və onlarla evlənməyiniz halal deyildir”. [28]

Ayənin nüzul səbəbiylə əlaqədar aşağıdakı iki görüş bəyan edilmişdir: Birinci görüş: Cahiliyyə dövründə bir adam ölüb, geridə xanımı qaldığı zaman, o adamın o qadından olmayan oğlu və ya adamın əqrəbalarından bəziləri gəlir, qadının üzərinə geyimini atar və: “O adamın malına varis olduğum kimi, arvadına da varis oldum” – deyər, beləliklə, o adam, o qadın üzərində, həm qadının özündən, həm də digər insanlardan daha artıq haqq sahibi olurdu. Buna görə də istərsə o qadınla ölən kimsənin vermiş olduğu mehirdən başqa hər hansı bir mehir vermədən evlənir; istərsə qadını başqa birisiylə evləndirir, qadının mehrini alır, mehirdən qadına heç bir şey verməzdi. Elə bundan sonra Allah Təala bu ayəni endirib, hər hansı bir adamın ölən kişinin xanımına bu yolla varis olmasının haram olduğunu bəyan etmişdir. Bu görüşə görə Cənab-i Haqqın Qadınlara mirasçı olmağınız… ifadəsiylə nəzərdə tutulan, qadınların bilavasitə özləri və ərlərinin ölümündən ötrü onların özlərinin varisi ola bilməyəcəyi xüsusudur.

İkinci görüş: Bu vərasətin, qadının malıyla əlaqədar olmasıdır. Bu belədir, çünki ölünün varislərinin, qadın ölüncəyə və onlar onun malına varis oluncaya qədər, o qadını evlənməkdən çəkindirmə haqqları vardı. Elə bundan sonra Cənab-i Haqq: “Onlar istəmədikləri halda, sizin onların mallarına varis olmağınız halal olmaz” – buyurdu. [29]

Bu nəqllərdən anlaşıldığına görə cahiliyyə ərəbləri, əri ölən qadını, ölünün mirası olaraq qəbul edərdilər.

Ayədəki “və əgər özlərindən xoşlanmadınızsa; siz bir şeydən xoşlanmasanız da Allah onda [sizin xoşlanmadığınız şeydə] bir çox xeyir qılacaq ola bilir” ifadəsiylə, dərhal yuvanın yıxılmaması və işin zamana buraxılması lazım olduğu, belə bir vəziyyətdə Allahın bir sıra xeyirlər (məsələn, qadının bəyənilməyən yönlərinin dəyişməsi kimi) ihsan edə biləcəyi bildirilir.

²¹Və bir-birinizlə qaynaşıb baş-başa qalmışkən və onlar sizdən qüvvətli bir söz almışkən verdiyinizi necə geri alarsınız?

19-cu ayədə, “və onlara verdiyinizin bir hissəsini götürməyiniz üçün, açıq bir fahişəlik [çirkin bir həyasızlıq; zina] etmədikləri müddətcə onları sıxışdırmayın” buyurularaq, qadına verilən mehirin, qadının fühuşa getməsi halında geri istənə biləcəyinə işarə edilmişdi. Bu ayələrdə isə, qadın fühuşda olmadığı halda, onun rızası olmadan, təktərəflı olaraq kişinin boşaması halındakı mehir mövzusu ələ alınır, boşanmaq istənilən qadına verilən mehirin geri alınmaması hökmə bağlanır və beləliklə, qadın həm boşanma, həm də mehrini itirmə haqsızlığına uğramaqdan qurtarılır. Həmçinin bu hökmə görə, verdiyi mehiri geri alma haqqını itirdiyi üçün böyük bir ehtimalla kişi, qadını boşamaqdan vaz keçəcək və beləliklə, yuvanın dağılmasının qarşısı alınmış olacaqdır.

Bu ayənin enmə səbəbi haqqında nəql edilən budur:

Rəvayət olunduğuna görə, cahiliyyədə bir kimsə başqa bir qadınla evlənməyi arzu etdiyində, xanımına fühuş iftirası atar, beləliklə, qadını mehir olaraq verdiyi şeyi fidyə olaraq geri verməyə [“hull” etməyə] məcbur edərdi. Elə bundan sonra Cənab-i Haqq: Əgər bir arvadı buraxaraq, yerinə başqa bir arvad almaq istəsəniz… buyurmuşdur. [30]

Burada bəhs edilən qüvvətli söz “nikah əqdi”dir. Bu sözlə, qadın, özünü ərinə həsr etməyi öhdəsinə götürmüşdür.

^23,24Sizə analarınız, qızlarınız, bacılarınız, xalalarınız, bibiləriniz, qardaşınızın qızları, bacınızın qızları, sizi əmizdirmiş olan analarınız, süd bacılarınız, qadınlarınızın anaları, birləşmə etdiyiniz qadınlarınızın əvvəlki ərlərindən doğulub, evinizdə olan ögey qızlarınız… anaları ilə birləşmədinizsə, sizə bir qadağa yoxdur, öz belinizdən olan oğullarınızın arvadları və iki bacının evlilik arasını birləşdirməyiniz, keçmişdə olub keçənlər xaric, andlarınızın sahib olduqları xaric, muhsan/nikahlı qadınlar da haram qılındı. Allah çox əfvedici, çox mərhəmətlidir. Bunlar Allahın üzərinizə yazdığıdır.

Bu ayə qrupunda, Ərəb cahiliyyə adət-ənənəsindəki tətbiqatlar qaldırılaraq, nikahı haram olan qadınlar ilə evliliyin necə olması lazım olduğu ortaya qoyulır. Belə ki:

Ögey ana ilə evlənilməz. (Ögey ana ilə evlənmək, çirkin bir həyasızlıqdır və qəzəb duyulan bir iyrənclikdir, davranışların ən pisidir.)
Analar, qızlar, bacılar, xalalar, bibilər, qardaşın qızları, bacının qızları, süd analar, süd bacılar, qaynanalar, cinsi əlaqəyə girilən qadının sizə ögey olan qızları (cinsi əlaqəyə girilməyibsə bir problem yoxdur), kişinin öz belindən olan oğullarının xanımları [gəlinlər], muhsan [nikahlı] qadınlar ilə evlənmək olmaz.
Andlarınızın sahib olduğu evli qadınlar ilə evlənmək olar. (Bunların Müsəlmanlardan sığınacaq istəmədən əvvəl olmuş evlilikləri hökmsüzdür.)
İki bacının evlilik arasını birləşdirmək olmaz. (Arvad ölüncə dərhal baldızla evlənmək olmaz. Arvadı ölən və ya arvadını boşayan kişi, ancaq başqa bir qadın ilə evləndikdən və onunla ayrıldıqdan və ya o öldükdən sonra keçmiş baldızı ilə evlənə bilər.)
Özüylə cinsi əlaqəyə girilən zövcənin mehiri qətiliklə ödənməlidir. (Məcburi ödəmədən sonra, razılaşdıqları şeydə bir məsuliyyət yoxdur.)
Azad mömin qadınları nikah etməyə gücü yetməyənlər, andlarının malik olduğu mömin qızlar ilə evləndirilməlidir. Andların malik olduğu [himayəyə verilmiş] qadınlarla qəyyumlarının izni ilə evlənilməlidir.
Himayə altındakı qadınlara da adət-ənənəyə görə mehirləri verilməlidir.
Günah işləmələri halında, andların sahib olduğu [himayə altındakı] qadınlara azad qadınlara verilən cəzanın yarısı verilir.

Evlilik hökmlərindən aşağıdakı ayələrdə də bəhs edilmişdir:

²²¹Və ortaq qoşan qadınları iman edincəyə qədər nikahlamayın. İman etmiş, kafirlərin himayəsindəki bir kölə qadın, sizin çox xoşunuza gəlmiş olsa da, ortaq qoşan bir qadından daha xeyirlidir. Ortaq qoşan kişiləri də iman edincəyə qədər nikahlamayın. İman etmiş bir kişi kölə, sizin çox xoşunuza gəlmiş olsa da, ortaq qoşan bir kişidən daha xeyirlidir. Ortaq qoşanlar atəşə çağırırlar, Allah isə Öz biliyi ilə cənnətə və bağışlanmağa çağırır. O, öyüd alıb düşünsünlər deyə insanlara ayələrini ortaya qoyar. (Bəqərə/221)
⁵Bu gün sizə yaxşı və təmiz şeylər halal qılındı. Kitab verilənlərin yeməyi sizə, sizin də yeməyiniz onlara halaldır. Möminlərdən azad qadınları və həmçinin sizdən öncə özlərinə Kitab verilənlərdən olan azad qadınları nikahlayaraq qoruma altına almaq, zina etməmək və gizlicə dostlar etməmək şərti ilə, özlərinə mehirlərini ödədiyiniz hallarda sizə halal qılındı. Kim imanı tanımayıb küfr edərsə, artıq qətiliklə onun etdiyi boşa getmişdir və o, axirətdə itkiyə/zərərə uğrayıb, acı çəkənlərdəndir. (Maidə/5)
²³⁰Əgər o, qadını boşayarsa, artıq bundan sonra o qadın ondan başqa bir kişi ilə nikahlanmadıqca ona halal olmaz. Sonra əgər ikinci əri onu boşayarsa, Allahın hədlərini yerinə yetirə biləcəklərini zənn edərlərsə, bir-birlərinə dönmələrində hər ikisinə də vəbal yoxdur. Allahın şüurlu bir cəmiyyət üçün ortaya qoyduğu hədlər, bax budur, bunlardır. (Bəqərə/230)

Ayələrin ifadəsi kifayət qədər konkret və açıq olmaqla yanaşı, biz bir neçə nöqtə üzərində durmaqda fayda görürük.

Yuxarıda keçən Qadınlardan atalarınızın nikahladıqlarını nikahlamayın. Ancaq keçən keçmişdir” ifadəsindən anlaşıldığına görə, cahil ərəb cəmiyyətində, ata ölüncə, ögey ana ilə evlənilə bilirmiş. Bu ayə ilə ögey ana ilə evlənmək adəti qaldırılmışdır.

Bu mövzuya dair klassik qaynaqlarda aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Uca Allahın: “Atalarınızın nikahladığı qadınları nikahlamayın” – buyruğu ilə əlaqədar olaraq deyildiyinə görə, insanlar uca Allahın: “Ey iman edənlər! Qadınlara zorla mirasçı olmağınız sizə halal olmadığı kimi…” (Nisa/19) ayəsinin nüzulundan sonra da atalarının arvadları ilə, onların rızasını alaraq evlənməyə davam etdilər. Və bu vəziyyət “Atalarınızın nikahladığı qadınları nikahlamayın” ayəsi nazil olana qədər davam etdi. Bu ayə nazil olunca, belə bir evlilik hər vəziyyətdə haram qılındı. Çünki nikah kəlməsi həm cima, həm evlənmək haqqında işlədilir.

Bəzi ərəb qəbilələrində, atasının ölümündən sonra oğulun ögey anasını nikahlaması adət halını almışdı. Bu, ənsar arasında da yayılmış bir tətbiqat idi. Qureyşlilər arasında isə, qarşılıqlı razılıq ilə mümkün sayılırdı. Necə ki, Amr b. Umeyyənin, atasının ölümündən sonra ögey anasıyla evləndiyini bilirik. Bu qadından Musafir və Ebu Muayt adındakı övladları olmuşdur. Umeyyədən də Əbul-İs və digər övladları vardı. Umeyyənin oğulları, Musafir ilə Ebu Muaytın həm qardaşları, həm əmiləri idilər. Bu şəkildə evlənənlərdən biri də Saffan b. Umeyyə b. Halaf idi. O, atasından sonra ögey anası əl-Əsved b. el-Muttalib b. Əsed qızı Fahitə ilə evlənmişdi. Umeyyə isə, hələ arvadı həyatda ikən öldürülmüşdü. Yenə bu cür evlilik edənlərdan biri də Manzur b. Zəbban idi. O da ögey anası Haricənin qızı Müleykə ilə evlənmişdi. Bu qadın, əvvəlcədən Manzurun atası Zəbban b. Səyyarın nikahı altında idi. [31]

Muhsənət-Muhsinin. Mövzumuz olan bölmədə yer alan muhsənət-muhsinin sözlərindəki məna fərqliliyi diqqət çəkir. Sözün doğru anlaşıla bilməsi üçün əsl mənası təsbit edilməlidir: Sözün törədiyi ن ص ح [h s n] kökünün mənası “mane olmaq, qoruma altına almaq” deməkdir. Şəhəri qoruyan divara və qalaya حصن [hısn] deyilir. [32] Mövzumuz olan المحصنات [muhsənat] sözünün mənası isə, “qoruma altına alınmış qadın” deməkdir.

Ərəb cəmiyyətində qadın, iki yolla qoruma altında olurdu:

1) Hürriyyət-azadlıq. O günkü cəmiyyətdə azad qadınlar zinanı özlərinə yaraşdırmazdılar. Mümtəhinə surəsində beyətlə əlaqədar ayənin təhlilində, Əbu Süfyanın arvadının beyət edərkən: “Azad qadın zinamı edərmiş?” – dediyini yazmışdıq.

2) Evlilik əqdi. Buna görə muhsənət kəlməsinin mənası “əri tərəfindən qorunan qadın” demək olur. O günkü cəmiyyətdə evli qadın da zina etməz və zina etməyi çox böyük bir vəbal sayardı. Ona görə də zina və fahişəlik, ümumiliklə cariyələr tərəfindən edilirdi.

Belə isə, 24-cü ayədəki المحصنات [əl-muhsənat] ilə “evli qadınlar”, 25-ci ayədəki əl-muhsənət ilə də “azad qadınlar” qəsd edilmişdir.

24-cü ayədə “Andlarınızın sahib olduqları xaric, muhsan qadınlar [nikahlı/evli qadınlar] da haram qılındı” buyurulmuşdur. Müsəlmanlardan sığınacaq istəyərək, himayəyə verilmiş qadınların diyar-ı küfürdəki ərlərinin varlığı vacib deyildir, sığınacaq istəməklə iş bitmişdir. Mümtəhinə surəsindəki “¹⁰Ey iman edənlər! Mömin qadınlar köçkünlər olaraq sizin yanınıza gəldiyi zaman dərhal onları sorğu-suala çəkin. Allah onların imanlarını daha yaxşı bilir. Artıq, əgər siz də onların inanmış qadınlar olduğunu öyrənərsinizsə, artıq onları kafirlərə geri döndərməyin. Köç edən mömin qadınlar, onlara halal deyildir. Onlar da bunlara halal olmazlar. İnanmamış əvvəlki ərlərinə sərf etdiklərini verin. Mehirlərini özlərinə verdiyiniz zaman onlarla evlənməyinizdə sizə bir günah yoxdur. Kafir qadınları nikahınızda tutmayın, sərf etdiyinizi/ödədiyiniz mehiri geri istəyin. Onlar da sərf etdiklərini/sizə xərclədiklərini geri istəsinlər. Bax budur, bu, Allahın hökmüdür ki, aranızda O, hökm edər! Allah çox bilən, çox yaxşı qayda qoyandır” ifadəsinə diqqət edilməlidir.

Ma Mələkətin Mehiri. Burada üzərində durulmalı olan bir xüsus da “Və sizdən hər kim hürr mömin qadınları nikah edəcək bir imkana sahib deyilsə, ona da, qanuni çərçivədə himayənizə verilən, mömin gənc qızlarınızdan/xidmətçilərinizdən nikahlamaq var. (…) və adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə mehirlərini verin” buyruğudur. Bundan anlaşıldığına görə, qaydalar çərçivəsində himayə altında olan qadınlarla evlənmək, azad qadınlarla evlənməkdən daha asan və daha məsrəfsizdir. Çünki ictimai mövqelərinə uyğun olaraq, bunların mehiri, gündəlik ehtiyacları və həyat standartları azad qadınlara görə daha az və daha aşağıdır. Çünki bunlar ictimai mövqe etibariylə aşağı, əxlaqi dəyər və nəsil-kök etibariylə də məchuldur. Buna görə də evlilik seçimində ikinci planda qalırlar.

Ayədəki “O halda fühuş etməyən, gizli dost qəbul etməyən sahiblənilmiş qadınlar olmaq üçün yaxınlarının izni ilə/onlara bildirərək, qanuni çərçivədə himayənizə verilən qadınları nikahlayın” ifadəsindən də açıq-aşkar anlaşılacağı kimi, himayəyə verilmiş qadınlarla da ancaq nikahlanmaqla cinsi əlaqə qurula bilər. Onlarla da nikahsız əlaqə qurmaq zinadır və haramdır.

Evlilik Və Evliliyin Məqsədi. İnsanlar məsləklərinə, vərdişlərinə və dünyagörüşlərinə görə evlənərlər. Ona görə də evlilik, məqsədlər nöqteyi-nəzərindən belə qruplandırıla bilər:

Təbii ehtiyaclar səbəbiylə edilən evliliklər/ənənəvi evlilik.

Şərtlər uyğun gəlincə ailənin uyğun gördüyü, ya da namizədin bəyəndiyi biri seçilir və görüşmələrin nəticəsində iş evliliklə nəticələnir.

Sevgi/eşq evliliyi.

Fiziki olaraq bəyənməklə əmələ gəlmiş eşqdən doğan evlilik. Evləndikdən bir neçə ay sonra sönər, yaxından tanımaqla əmələ gələn eşqlər isə ciddi problemlər çıxmazsa uzun müddət davam edə bilər.

Məslək, ya da sahə evliliyi.

Eyni işi edənlərın, eyni iş yerində işləyənlərin etdiyi evliliklər.

Mənfəət məqsədli evlilik.

Varlı iki ailənin evlilik yoluyla güclərini birləşdirmək, ya da kasıbin varlı ilə evlənərək maddi gücə çatmaq məqsədiylə etdiyi evliliklər. Ərazinin əldən getməməsi, mirasın parçalanmaması məqsədiylə daha çox əyalətlərdə görülən əqrəba evlilikləri və keçmişdə bir çox nümunəsi olan siyasi məqsədli evliliklər də bu qrupa girər.

Mədəni təməlli evliliklər.

Ümumiliklə qapalı cəmiyyətlərdə eyni soy, inanc və mədəniyyət bağları olan kimsələr arasında edilən evliliklər. Eyni dünyagörüşünü və həyat tərzini mənimsəyənlərin qanun əsasında, anlaşaraq etdikləri evliliklər.

İslam Dininə Görə Evliliyin Məqsədi. Bu gün elm Quranın on beş əsr əvvəl nazil etdiyinin ancaq bir hissəsinə çatmışdır. Quran yeni baxış bucağı ilə evliliyi Allahın varlığını sübut edən təbii və insani dəlillərdən biri kimi qələmə verir və buradakı hikmətli nizamın sirləri və məqsədləri üzərində düşünməyə sövq edir.

Allahın ictimai sistemlə əlaqədar qoyduğu bir qanun olan evlilikdə, fərd və cəmiyyət üçün saysız fayda və hikmətlər vardır ki, bunlar dünya həyatının xoşbəxtliyi ilə əbədi həyatı qazanmağa vəsilə olan fayda və nemətlərdir. Evlənmək insanı haramdan uzaqlaşdırır; nəsli çoxaldıb qoruyur; vətənə, millətə və dövlətə güc qazandırır. İslam dini ailənin təməl daşı olan evliliyi sevgi, mərhəmət, dinclik və xoşgörü üzərinə inşa etmişdir. Necə ki, Allah belə buyurur:

²¹Yenə Onun əlamətlərindən/nümunələrindəndir ki, sizin üçün nəfslərinizdən özlərinə isinəsiniz deyə, həmtaylar yaratmış, aranıza bir sevgi və mərhəmət qoymuşdur. Şübhəsiz ki, bunda, yaxşı-yaxşı düşünə bilən bir cəmiyyət üçün necə əlamətlər/nümunələr vardır. (Rum/21)
⁵⁴Və O, sudan bir bəşər yaradıb, sonra ona bir soy və evlillik səbəbi ilə qohumluq əmələ gətirəndır. Və sənin Rəbbin hər şeyə gücü yetəndir. (Furqan/54)
¹⁸⁷Qarşılıqlı, şəkildə oruc tutma gecəsində qadınlarınıza intim sözlər söyləmək, cinsi əlaqə sizə halal qılındı. Onlar sizin üçün bir libasdır, siz də onlar üçün bir libassınız. Allah sizin özünüzə xainlik etdiyinizi bildi, tövbənizi qəbul etdi və sizi bağışladı. Artıq qadınlarınıza yaxınlaşın və Allahın sizlər üçün yazdığı şeylərdən arayın. Və fəcrdən – ağ sap qara sapdan yaxşı-yaxşı seçilincəyə qədər, yeyin-için. Və gecəyə qədər orucu tamamlayın. Və siz ilahiyyat təhsil mərkəzlərində proqramlı ibadət halında ikən onlara yaxınlaşmayın. Bunlar Allahın hədləridir, artıq Allahın hədlərinə yaxınlaşmayın. Allah Özünün qoruması altına girsinlər deyə, ayələrini insanlara bax budur, belə açıq-aşkar ortaya qoyar. (Bəqərə/187)
¹⁸⁹O, sizi bir candan əmələ gətirən və ondan da, özünə isinsin deyə, tayını düzəldəndir. O zaman ki, o, onu örtüb bürüdü, o zaman o yüngül bir yüklə yükləndi. Və bununla gedib-gəldi. O zaman ki, qadın ağırlaşdı, dərhal o ikisi Rəblərinə dua etdilər: “Əgər bizə sağlam bir övlad verərsənsə, and olsun ki, tam yəqin bil ki, qarşılığını ödəyənlərdən olacağıq”. (Əraf/189)

Təqdim edilən bu ayələr aşağıdakı xüsuslara diqqət çəkir:

1) Həyat yoldaşlarının eyni nəfsdən yaradılmış olması.

2) Həyat yoldaşları ilə uyğunlaşma.

3) Allahın həyat yoldaşları arasında sevgi əmələ gətirməsi.

4) Allahın həyat yoldaşları arasında mərhəmət əmələ gətirməsi.

5) Bunlardakı ibrət və ayələr.

Bu maddələri tək-tək araşdıraq:

1) Həyat yoldaşlarının eyni nəfsdən yaradılmış olması. Bu, qadının kişidən, kişinin də qadından olduğunu göstərir. Necə ki, Uca Allah Şübhəsiz Mən, sizdən kişi olsun, qadın olsun (ki, bəziniz bəzinizdəndir [hamınız eynisiniz]) çalışanın əməlini zay etmərəm (Al-i İmran/195) buyurur. Kişi də, qadın da eyni nəfsdən/cinsdən olub eyni xarakteri; insanlıq xarakterini daşıyırlar. Allah, eyni cinsdən həm qadının həmtayını, həm də kişinin həmtayını yaratmışdır ki, kişi qadınla, qadın da kişi ilə uyğunlaşsın. Qadın və kişi eyni materialdan olduqlarına görə, xüsusiyyətləri və ünsürləri; insan olmalarını təmin edən təməl xüsusiyyətləri eynidır. Kişi, qadın sayəsində kişidir, qadın da kişi sayəsində qadındır. Qadın və kişidən hər birini digərinə bağlayan cazibənin sirri elə budur. Onları bir-birinə bağlayan nə gücdür, nə gözəllikdir, nə şöhrətdir, nə də maldır.

2) Həyat yoldaşları ilə uyğunlaşma. Evliliyin ibrət alınacaq cəhətlərindən biri də bədənin sakitləşməsindən daha çox ruhun sakitləşməsidir. Çünki ruhi sakitləşmə, insandakı mənəvi yönü, bədəni sakitləşmə isə maddi yönü doyurur. Bu da, iffət və əxlaqın qorunmasına, şəhəvi daşqınlıq və dincliyin fitrətə uyğun bir şəkildə nizamlanmasına kömək olur.

Yaxşı bir evlilikdə həyat yoldaşları bir-birlərinin ən yaxşı köməkçisi və ən yaxşı yoldaşıdır. Bir-birindən ayrı qaldıqlarında bir-birinə etibar etmələri, gözlərinin arxada qalmaması onların güclərinə güc qatır.

Evliliyin ən vacib funksiyası çətinlikləri asanlaşdırması, kədərləri dağıtması, çalışma şövqünü yeniləməsi, bədbinlik, stress və ümidsizliyə mane olan dincəlmə şəraitini təmin etməsidir. Evliliyin verdiyi dinclik ilə insan əxlaqi yöndən yetkinləşir və bu sayədə də qarşılaşdığı problemləri həll edir.

Xoşbəxt ailələr Allahın daddırdığı bu həzzin axirətdə də davam etməsini istəyərlər, buna görə də daha möhtəşəm nemətləri haqq etmək və onlara qovuşmaq üçün Allahın göstərdiyi yolda daha artıq səy edərlər.

3) Allahın həyat yoldaşları arasında sevgi əmələ gətirməsi. Evliliyin bir qayəsi də, “Allahın həyat yoldaşları arasında sevgi əmələ gətirməsi”dir. Bu sevgi, həyat yoldaşlarını əhatə etdiyi kimi, ailələrini də əhatə edər. Ər, sadəcə arvadına deyil, arvadının əqrəbalarına da sevgi bəslər. Aralarında sevgi və mərhəmətə söykənən bağlar qurulur, ya da belə olmalıdır. Qadın da eyni şəkildə sadəcə ərinə deyil, ərinin əqrəbalarına da yaxınlıq duyar. Birinin atası o birinə qayınata; anası qayınana; qardaşları da qardaş olur. Bu əlaqələr, doğulan övladlara da təsir edər. Kimisi dayı, kimisi əmi, kimisi xala, kimisi bibi, kimisi əmiuşağı, kimisi dayıuşağı… olur. Beləcə bir-birini sevib sayanların halqası genişlənər.

4) Allahın həyat yoldaşları arasında mərhəmət əmələ gətirməsi. Evlilik meyvəsini verib, övladlar doğulunca bu şəfqət və mərhəmət daha da artar. Ana-atanın övladlara qarşı duyduğu sevgi və şəfqət, yavaş-yavaş həm ərinin, həm də qadının əqrəbalarına qədər uzanır, genişləndikcə genişləyər. Nəhayət, ailə çevrəsində inkişaf edən bu şəfqət halqası, cəmiyyətə qədər uzanar.

Ailə içində mərhəmət və şəfqəti inkişaf etdirməyən insanlar bu cür duyğular bəsləyə bilməz və cəmiyyətin yaxşı fərdi ola bilməzlər. Belələrinin əmələ gətirdiyi cəmiyyət də böhranlı bir cəmiyyət olur.

5) Bunlardakı ibrət və ayələr. Qeyri-qanuni əlaqələr və onların nəticəsində ortaya çıxan qorxunc mənzərə ilə İslamın hədəflədiyi evlilik və onun nəticəsində ortaya çıxan mənzərə qarşılaşdırıldığında, aralarındakı fərq anlaşılır, yetər ki, düşüncə qabiliyyəti itirilməniş olsun. Çünki Allah bunu: “ancaq düşünə bilənlərin fərq edə biləcəyini, şübhəsiz ki, bunda təfəkkür edəcək bir qövm üçün necə əlamətlər; nişanələr vardır” – deyərək bildirir.

Bu qayələr göz önünə alınınca, şəhvətin təmin olunması arxa planda qalır. Çünki şəhvətin təmini, evliliyin məqsədi deyil, vasitəsidir. Necə ki, xəstəlik və ya yaşlılıq səbəbiylə şəhvət duyğularını itirmiş kimsələrin evliliyi bitmir, hətta həyat yoldaşları arasındakı həmrəylik, sevgi və hörmət daha da artır.

Yaxın Əqrəba Evliliklərinin Qadağan Olunma Səbəbi. Bir-biriylə evlənmələri əbədiyən qadağan olanlar arasında yaradılışdan sevgi, hörmət və qorumağa söykənən bağlar vardır. Evlilik bu sahədə yeni sevgi əlaqələri ortaya çıxarmadığı, yeni sevgi qapıları açmadığı kimi, bir çox zərərlərə də səbəb olur. Belə ki, bu güclü əlaqələr, evlilik səbəbiylə doğula biləcək qəzalara məruz qala bilir və nifrətə çevrilə bilir. Bu vəziyyətdə əqrəbalıq bağları da qopar. Əslində isə Allah bunların davam etdirilməsini əmr edir.

Həmçinin, yaxın əqrəba evliliyi nəsli cılızlaşdırır. Belə ki, elm, yaxın əqrəba evliliklərinin şikəst, zəif və cılız nəsillərin ortaya çıxmasına səbəb olduğunu təsbit etmişdir.

²⁷Və Allah, sizin tövbənizi qəbul etmək istəyir. Şəhvətlərinə uyan insanlar da, sizin doğru yoldan əyri yola meyl etməyinizi istəyirlər.

²⁸Allah sizdən yüngülləşdirmək istəyir. Və şübhəsiz ki, insan çox zəif yaradılmışdır.

Bu ayələrdə Allah, rəhmətinə uyğun olaraq, insanların həyatlarını asanlaşdıraraq, onlara xoşbəxtlik yollarını göstərir və onları ətraflarındakı pis niyyətlilərə qarşı ayıq olmağa dəvət edir.

Paraqrafdakı “Allah, sizin üçün aydınlaşdırmaq, sizi, sizdən əvvəlkilərin sünnətlərinə [qaydalarına, yollarına] bələdçiləmək və tövbənizi qəbul etmək istəyir. Və Allah alimdir, hakimdir. Və Allah sizin tövbənizi qəbul etmək istəyir” ifadəsi keçmiş ümmətlərə də eyni hökmlərin məsləhət görüldüyünü bildirir.

27-ci ayədəki “Şəhvətlərinə tabe olan kimsələr də, sizin doğru yoldan böyük bir meyl ilə əyilməyinizi istəyirlər” ifadəsindəki şəhvətlərinə tabe olan kimsələr ümumilikdə, “zinakarlar” olaraq başa düşülür. Al-i İmran/14, 15-in dəlalətiylə bunların, “dünyapərəstlər; mala-mülkə sitayiş edənlər, axirətə inanmayanlar” olduğu anlaşılır ki, bunlar da, möminləri doğru yoldan döndərib azğınlığa yönəltmək istəyən münafiqlər, müşriklər və Mədinənin yaxın ətrafında yaşayan Yəhudilərdir. Bunlar yetim hüququ, miras hüququ və ailə/evlilik hüququ haqqındakı Allahın hökmlərinə dözə bilmirlər, mənfəətlərinə xidmət edən şəraitin davam edib getməsini istəyirdilər.

28-ci ayədəki “və şübhəsiz insan çox zəif yaradılmışdır” ifadəsi insanın fiziki zəifliyini deyil, zehni zəifliyini [səbirsizliyini, tələskənliyini, şəhvət düşkünlüyünü, malpərəstliyini] ifadə edir. Bunları aşağıdakı ayələrdən də görmək olar:

^9–11Və əgər, səbr edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərin, bax budur, bunlar özləri üçün bağışlanma və böyük mükafat olanlardır, onlardan başqa bütün insanlara, tərəfimizdən bir mərhəmət daddırıb, sonra da onu özündən çəkib alsaq, şübhəsiz ki, o, ümidsizliyə düşər, çox nankor olar. Və əgər, özünə toxunan bədbəxtlikdən sonra, ona xoşbəxtliyi daddırsaq, əlbəttə: “Pisliklər məndən getdi” – deyər. Və şübhəsiz ki, o, ərköyündür, lovğadır. (Hud/9-11)
⁶⁷Və dənizdə sizə bir zərər toxunduğunda, o yalvardıqlarınız yox olub gedərlər. O, yox olmaz. Sonra O, sizi quruya çıxararaq xilas edincə, üz döndərərsiniz. Və insan, çox nankor biridir! (İsra/67)

Və Al-i İmran/14; İsra/100; Nəhl/4; Fussilət/49; Məaric/19-21; Adiyat/6; Ənbiya/37; Qiyamət/20; İnsan/27.

Deyildiyinə görə, Məcusilər bacı, yeyənlər [bacı və qardaşın qızları] ilə evlənməyi halal hesab edirdilər. Cənab-i Haqq bunların nikahlanmasını haram qılınca, onlar belə dedilər: “Sizlər, xala və bibi qızlarının nikahını halal qəbul edirsiniz. Xala və bibilərin nikahı isə sizə haramdır. Buna görə də, yeyənləri [qardaş və bacıların qızlarını] də nikahlayın…”. Elə bundan sonra bu ayə-ti kərimə nazil oldu. [33]

Paraqrafdakı “Allah sizə bildirmək, sizi sizdən öncəkilərin başlarına gətirilənlərlə xəbərdar etmək və xətalardan dönüşünüzü qəbul etmək istəyir. Və Allah Alimdir, Hakimdir. Və Allah, sizin tövbənizi qəbul etmək istəyir. Şəhvətlərinə uyan insanlar da, sizin doğru yoldan əyri yola meyl etməyinizi istəyirlər. Allah sizdən yüngülləşdirmək istəyir. Və şübhəsiz ki, insan çox zəif yaradılmışdır” ismarıcı bir dövlətin vətəndaşlarına etmələri lazım olan tapşırıqları da bildirir. Buna görə dövlət vətəndaşlarının təhsil və təlimini təmin edəcək, onlara kömək olacaq, yük olmayacaq və qüsurlarını örtəcəkdir.

Bu ayədə, cəmiyyətdəkı xoşbəxtliyin, dincliyin və sulh içində yaşamağın yolları göstərilir. Bunları maddələr halında sıralayarıqsa:

Kişilər qadınları ən yaxşı şəkildə qoruyub mühafizə etməli və nəzarət etməlidirlər.
Saleh qadınlar, Allahın bu qanununa tabe olmalıdırlar. (Çünki bu qanun, qadınların qorunmasını təmin etmək məqsədilə qoyulmuşdur.)
Nüşuzundan [dikbaşlılıq edərək özünü zorakılıq və təcavüz riskinə atmasından] qorxulan qadınlar, öyüd verilərək, yataqlarında tək buraxılaraq, təzyiq edilərək/sürgün edilərək/döyülərək [təlimləndirilib reabilitasiya edilərək] nüşuz fikrindən çəkindirilməlidir.

Ayədə keçən qavvam sözü faal vəznində mübaliğə ifadə edən bir kəlmə olub, “bir şey üzərində həssaslıqla durmaq, onu yaxşıca güdmək, bütün cəhdi ilə onu qorumaq, ona nəzarət etmək” mənasındadır.

Bu ayədə ər arvadı üzərinə deyil, cəmiyyətin kişiləri cəmiyyətin qadınları [ana, bacı, qız, həyat yoldaşı, gəlin, xala, bibi, qonşu qadını və s.] üzərinə “qavvam” təyin edilmişdir. Bu da qadınların həyatlarını davam etmələri üçün lazım olan bütün ehtiyacların kişilər tərəfindən qarşılanmalı olduğunu ifadə edər. Arvadın dolanışığı ərinın; qızın dolanışığı atasının, atası yoxdursa, qardaşlarının üzərinədir.

Belə olmalı olduğuna görə də, Allahın bəzi şeyləri bəzisinə artıq qılması göstərilmişdir.

Ayənin bu bölməsi ümumiyyətlə, “Allah kişiləri qadınlara üstün qılmışdır” – deyə izah edilir ki, bu qəti olaraq, səhvdir. Burada bəhs edilən üstünlük, qadın və kişi arasındakı üstünlük deyil, qadın və kişinin xüsusiyyətləridir. Məsələn, kişidəki güc, cəsarət, soyuqqanlılıq və mətanət qadındakından üstündür; kimsə bunun əksini iddia edə bilməz. Digər yöndən, yəni həya, mərhəmət, şəfqət, təlimləndiricilik kimi xüsusiyyətlər nöqteyi-nəzərindən isə qadın kişidən üstündür; kimsə bunun əksini iddia edə bilməz. Elə ayədə bəhs edilən üstünlük, bu xüsusiyyətlər nöqteyi-nəzərindəndir; yoxsa cinslərin bir-birindən üstünlüyü deyildir. İnsanların bir-birindən üstünlüyünün tək ölçüsü var, o da təqvadır.

Belə isə, daha güclü, daha cəsur və daha dayanıqlı olduqlarına görə kişilər qadınların qoruyucusu və müdafiəçisi olmalıdırlar. Bu, cəmiyyətə verilən bir öhdəlikdir.

Ayənin davamında da, hal belə olunca, “saleh qadınlar, Allaha itaət edəndirlər, Allahın qoruduğu şey səbəbiylə qeyb üçün qoruyucudurlar” buyurularaq, qadınların bu qaydanı qəbul etmələrinin vacib olduğu bildirilmişdir. Çünki Allah onların qürurlarını, ismət və namuslarını qoruma altına almış; onlara mehir verilməsini əmr etməklə, onların dolanışıqlarını kişilər üzərinə yükləməklə qadınları zəmanətə almışdır. Yaxşı qadınlar başlarına gələ biləcək zorakılıq, təcavüz və s. ola biləcək fəlakətlərə qarşı tədbirlərini alıb, özlərini qoruyur, bu baxımdan qorunmağı da sevə-sevə qəbul edər, Allahın qoyduğu bu qaydaya boyun əyər, təkəbbür və kompleksə qapılıb kişilərlə yarışa girərək, kənarda çətin və riskli işlər etməyə cəhd etməzlər.

Ayənin son bölməsində isə, Nüşuzundan [dikbaşlılıq edərək özünü zorakılıq və təcavüz riskinə atmasından] qorxduğunuz qadınlara da öyüd verin və yataqlarında yalnız buraxın və ya təzyiq edin/sürgün edin/döyün. Bundan sonra sizə hörmətlə davranarlarsa, artıq onlar əleyhinə başqa bir yol axtarmayın. Allah çox ucadır, çox böyükdür buyurularaq, bu qaydaya uymayan qadınlara tətbiq ediləcək tədbirlər ortaya qoyulmuşdur.

Bir çox Kitabda [təfsir, tərcümə, elmihal] burada bəhs edilən qadınların kişilərin öz xanımları olduğu iddia edilir. Halbuki müxatib ərlər deyil, bütün insanlardır [cəmiyyətdir]. Belə isə, nüşuzundan [dikbaşlılıq edərək özünü zorakılıq və təcavüz riskinə atmasından] qorxulan qadın da cəmiyyətdəkı hər hansı bir qadındır. Bu, bir həyat yoldaşı, bir ana, bir bacı və ya dul və kimsəsiz bir qadın ola bilər.

Bu ayənin enmə səbəbi haqqında belə nəql edilmişdir:

Ayə-ti kərimə, Sad b. ər-Rabi haqqında nazil olmuşdur. Xanımı, Zeyd b. Haricə b. Əbi Züheyr qızı olan Həbibə, ona qarşı intizamsızlıq etmiş, o da ona bir şillə atmışdı. Atası isə belə dedi: “Ey Allahın Rəsulu! Qızımı mən onun nikahı altına verdim, o da qalxdı, onu şillələdi”. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər: “Ərinə qisas etsin” – dedi. Ərinə qisas etmək üçün atasıyla geri dönüb gedincə, Hz. Peyğəmbər: “Geri dönün. Elə Cəbrayıl mənim yanıma gəlmişdir” – dedi. Uca Allah da bu ayə-ti kəriməni endirdi. [34]

Darb. Ayədə keçən “vedribuhünnə” ifadəsi, ümumiyyətlə döymə mənasıyla ələ alınır. Halbuki, الضّرب [əd-darb] sözü, mütəşabih sözə yaxşı bir örnək olub, Lisânü’l-Arab və Tâcü’l-Arûsun bəyanlarına görə yüzlərlə fərqli mənada işlədilir.

Darb sözünün həqiqi mənası “bir şeyin üzərində bir şey əmələ gətirmək” deməkdir. Bir şey üzərində bir şey əmələ gətirməyin isə təbii olaraq bir çox yolu və yöntəmi olduğu üçün söz də məcazən bir çox mənada işlədilə bilir. Məsələn, hər hansı bir əşya üzərində əl, dəyənək, qılınc kimi bir çox şey vasitəsiylə bir şeylər əmələ gətirmək mümkündür. Bir əşya üzərində əl ilə əmələ gətirilən şey “döymək” və ya “vurmaq” sözləriylə, dəyənək əmələ gətirilən şey “qırmaq” və ya “çevirmək” sözləriylə, qılınc ilə əmələ gətirilən şey “kəsmək”, “yaralamaq” və ya “cızmaq” sözləriylə ifadə edilən hərəkətlər ola bilir. Budur, bütün bu hərəkətlər darb sözünün mənası daxilindədir. Başqa bir örnək olaraq, hər hansı bir metal parçası üzərində ediləcək oyma və ya qabartma hərəkəti də darb sözüylə ifadə edilir. Belə ki, metal pul basılmasına darb, pul basılan yerə də darbxana adı verilmişdir. Osmanlı pullarının üstündə yazılı olan ضرب فى قسطنطنيّه [duribe fî kostantıniyye] ibarəsi də “Kostantiniyyədə [İstanbulda] basılmışdır” mənasına gəlir. Yenə başqa bir örnək olaraq, yollarda ayaqla iz əmələ gətirmək və bu məna istiqamətində ruzi, ticarət və ya döyüş üçün yola getmək də darb sözüylə ifadə edilir. Həmçinin ərəblər qonağa ضارب[dârib – yol təpən] deyirlər. Məcaz mənaları arasında “döymək” və “vurmaq” mənalarıyla məşhur olan darb sözü; yağışın torpaqdakı izi, tualetə təbii ehtiyacı aradan qaldırmaq üçün tez-tez getmək, çiş yapmak, bir yerə bir şey dikmək, erkək heyvanın dişisinin üstünə çıxması, bir şeyi bir şeyə çırpmaq, qarışdırmaq, qoyun boyamaq, suda üzmək, əqrəb sancması, qəlb atması, nəbz vurması, bir şeyi qaldırmaq, əl ilə işarə, bərk tutmaq, davadan-bəladan qaçmaq, bir yerə çatıb durmaq, örnək vermək və daha bir çox mənalarda işlədilir. [35]

Qurana baxdığımızda isə ən çox “örnək vermək” mənasında işlədildiyini görürük. Amma bu örnəklər, adi örnəklər deyil, iz buraxan, təsir edən örnəklərdir ki, sözün öz mənasıyla da uyğundur.

Ayədəki “İdribuhünnə” ifadəsini “onlara, təsir edəcək örnəklər verin” şəklində tərcümə etmək ən uyğun olanıdır. Məsələn, İfk əhvalatıı! Orada Aişə vailidənin bir məsuliyyətsiz davranışı ilə Rəsulullah və möminlərin çəkdikləri sıxıntılar nümunə verilə bilər.

Bizcə, tərbiyə üçün olsa belə, ərinin xanımını döyməsi Qurana ziddir.

Kişinin hakimliyinə dair hökmün nüzul səbəbi. Qavvam, “işi haqqı ilə, mükəmməl edən kimsə” deməkdir. Qadının işlərini lazımi kimi edib, onu qorumağa həsaslıq göstərən kimsə üçün də deyilir. İbn Abbas (r.a) bu ayənin Muhəmməd ibn Sələmənin qızı ilə Ənsarın öndə gedənlərindən biri olan əri Sad b. Rabi haqqında nazil olduğunu söyləmişdir. Çünki Sad ona bir şillə atmış, o da ərinın yatağını dərhal tərk edərək, ərinin şilləsinin izi üzündə olaraq Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) gəlib, ərinin onu şillələdiyindən şikayət etmişdir. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Ondan qisas istə” – dedi, sonra da: “Səbr et, (vəhy) gözləyirəm” – dedi. Bundan sonra “Kişilər qadınlar üzərinə hakimdirlər…” ayəsi nazil olmuşdur. Bu, “kişilər qadınları tərbiyə etmək və onlara müdaxilə etmək xüsusunda hakimdirlər” deməkdir. Beləliklə, Cənab-i Haqq sanki kişini, arvadı üzərində bir rəis və hökmü keçən birisi qəbul etmişdir. Bu ayə nazil olduqda Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Biz bir şey istədik, Allah da bir şey istədi. Allahın istədiyi daha xeyirlidir” – buyurdu. Beləliklə, Cənab-i Allah, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) söylədiyi qisas hökmünü qaldırmış oldu. Daha sonra o, kişilərin qadınlara hakim olduğunu və kişilərin əmrinin onlar yanında keçərli olması lazım olduğunu bildirdikdə, bunun bu iki səbəbə görə olduğunu bəyan buyurmuşdur. [36]

Kişini qadından irəli qılan səbəblər. Birinci səbəb: Cənab-i Haqqın “Çünki Allah onlardan bəzisini [kişiləri], bəzisindən [qadınlardan] üstün qılmışdır” buyuruğu ilə bildirdiyi xüsusdur. Bil ki, kişilər bir çox yöndən qadınlardan üstündür. Bunların bir qismi həqiqi sifətlər, bir qismi isə şəri hökmlərdir. Həqiqi sifətlərə gəlincə, bil ki, həqiqi üstünlüyün nəticəsi bu iki şeyə əsaslanır:

a) Bilik [elm],
b) Qüdrət [güc-qüvvət].

Kişilərin ağıllarının və biliklərinin daha çox olduğu xüsusunda şübhə yoxdur. Yenə, kişilərin güc və məşəqqətli işlərə qarşı qüvvətlərinin daha artıq olduğu xüsusunda da şübhə yoxdur. Elə bu iki səbəbdən ötrü ağıl, səbat, qüvvət, ümumi mənada yazı yazma, süvarilik ilə atıcılıq, Peyğəmbərlər ilə alimlərin kişilərdən olması, istər böyük, istər kiçik imamətin [namaz imamlığı və dövlət başçılığının] kişilərə verilmiş olması; cihad, əzan, xütbə, itikaf, had ilə qisas xüsuslarındakı şəhadət (ki, bu sayılanlar alimlər tərəfindən ittifaqla qəbul edilmişdir), Şafiiyə (r.h) görə evlilik, mirasdakı hissənin artıqlığı, mirasda qüvvətli olma, istər qəsdən, istərsə xəta olaraq adam öldürməkdə diyet ödəmə, and içdirmə, nikahda qəyyumluq, talaq, talaqdan vaz keçmə, birdən çox qadınla evlənə bilmək və övladların kişilərə nisbət edilməsi xüsuslarında, kişilərin qadınlardan üstünlüyündən bəhs edilir. Bütün bunlar, kişilərin qadınlardan üstün olduğuna dəlalət edər.

İkinci səbəb: Cənab-i Haqqın və çünki onlar [kişilər] mallarından infaq edərlər buyuruğu ilə bildirdiyi xüsusdur. Bu: “kişilər, qadınlara mehir verib, onların alimentlərini [dolanışıqlarını] təmin etdikləri üçün daha üstündürlər” – deməkdir.

Sonra Allah Təala qadınları iki qismə ayırıb, salih olanları: Yaxşı qadınlar itaətli olanlardır. Allah onları necə qorudusa, onlar da eləcə məhrəmiyyəti qoruyanlardır – deyə tövsif etmişdir. [37]

Nüşuz. النشوز [ən-nüşuz] sözü, ن ش ز[ ن ش ز[ nəşz] kökünün törəmələrindəndir. Sözün kök mənası, “yer üzünün yüksək bir yeri” deməkdir. Bir vadinin içində olan kimsəyə nisbətlə yuxarı bölmələrinə, النشز [ən-nəşz] deyilir. نشوز [nüşuz] isə məsdər mənası olaraq, “aşağıdan yuxarıya doğru yüksəlmək, olduğu mövqedən bir üst mövqeyə çıxmaq, dikləşmək” deməkdir. [38]

Bu söz Quranda Bəqərə/259, Nisa/34, 128 və Mücadilə/11-də olmaqla 4 dəfə yer alır.

Nisa/34-də qadının nüşuzu “baş qaldırması, özünü olduğu mövqedən daha bir üst mövqedə görməsi, onun fiziki olaraq zəif və cinsi yöndən müdafiəsiz olmasına baxmayaraq, özünü güclü və cinsi zorakılıq və təcavüzdən qoruya bilir sayması, bu mövzuda özünü kişi səviyyəsinə çıxarması”dır.

Nisa/128-dəki kişinin nüşuzu isə, “özünü qadından üstün görməsi”dir.

Bəqərə/259-dakı nüşuz, “ətin altdan yuxarı doğru dırmanması”dır.

Mücadilə/11-dəki nüşuz isə, “alt mövqedə olanların özlərini üst səviyyəyə çıxarmaları, aşağılıqdan qurtarıb üstün olmaları”dır.

Nüşuzundan qorxulan qadınlara reallığı anlamaları üçün cəmiyyətin nüfuzlu şəxsləri tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu tədbirlər onlara öyüd verilməsi (təlimləndirilib inandırılmaları) və yan gəlib yatdıqları yerlərdə; öz ölkənizin sərhədləri daxilində köç etdirilmələri və həmçinin onlara təzyiq edilməsidir. Bu tədbirlər tədrici; mərhələli tədbirlər deyildir; kollektiv tədbirlərdir.

Ayədəki “Mezaciı” ifadəsinin həqiqi mənası “yataqlar” demək olmayıb, “yan üstə yatılan yerlər” deməkdir. [39] Bu da dinclik, əmin-amanlıq içində yaşanan yerlərdən kinayədir.

Ayədə keçən “darp” sözü hər nə qədər “döymə” mənasıyla məşhurlaşmışsa da, Sad surəsində Eyyub peyğəmbərlə əlaqədar bölmədə geniş olaraq verdiyimiz izahlar çərçivəsində “yola çıxarmaq, təzyiq; sıxışdırmaq, nümunə göstərmək” mənaları daha uyğundur.

Bu ayədə də ər-arvad arasındakı dolanışıqsızlıq halında edilməli olan ictimai öhdəlik bildirilir. Buna görə, ər-arvad arasının açılmasından qorxulduğu hallarda, barışdırmağa cəhd edilməli, bir hakim kişinin, bir hakim də qadının yaxınlarından göndərilməlidir. Hakimlər anlaşılmazlığın səbəblərini araşdırmalı və həll axtarmalıdır. Hakimlərin ər-arvadın əqrəbalarından və onların evliliklərinə şahid olanlardan olması daha uyğun olur. Hakimlər tərəfsiz təsbit, təşhis və öyüdləriylə ər-arvada kömək olmalıdırlar. Ər-arvad həqiqətən yuvanın davamını istəyirlərsə, Allah da onlara kömək olacaqdır. Hakimlər ər-arvadın ayrılmaları lazım olduğuna qənaət gətirərlərsə, bu qanaətlərini özlərini bu öhdəliyə təyin edənlərə [məhkəməyə] bildirməlidirlər.

Ayədəki “göndərin” əmrinin müxatibi, surənin başında zikr edilən “insanlar”, qısaca, cəmiyyətdir. Ailə hüququ əhatəsində də boşanmağa baxan hakimdir.

^128-130Və əgər bir qadın, ərinin halından – diklənməsindən və yaxud özündən uzaqlaşmasından qorxarsa, artıq aralarında bir barış etmələrində onlara bir günah yoxdur. Və barış xeyirlidir. Və nəfslər qısqanclığa hazır qılınmışdır. Əgər yaxşılaşdırar/gözəlləşdirərsinizsə və Allahın qoruması altına girərsinizsə, artıq şübhəsiz, Allah etmiş olduğunuz şeylərdən xəbərdardır. Və qadınlarınız arasında ədalətli davranmağa nə qədər çalışsanız da, qətiyyən gücünüz yetməz. Belə isə birisinə tamamilə qapılaraq, digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın. Və əgər düzəldərsinizsə və Allahın qoruması altına girərsinizsə, artıq şübhəsiz, Allah, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayandır, əngin mərhəmət sahibidir. Əgər onlardan ər-arvad ayrılarlarsa, Allah hamısını geniş ərməğanlarından zənginləşdirir. Və Allah, elmi və mərhəməti geniş və hədsiz olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

Bu ayələrdə də ailə əlaqələrinə dair bir sıra qaydalar qoyulur, sosioloji və psixoloji məlumatlar verilir. Belə ki:

Bir qadın, ərinin baş qaldırmasından və ya ondan uzaqlaşmasından qorxarsa, aralarında sulh etmələrində bir günah yoxdur. Sulh isə xeyirlidir.
Nəfslər qısqanclığa hazır qılınmışdır.
Yaxşılıq-gözəllik edər və təqvalı davranarsınızsa, Allah etmiş olduğunuz şeylərdən xəbərdardır.
Qadınlarınız arasında ədalətli davranmağa nə qədər çalışsanız da güc yetirə bilməzsiniz. Belə isə birisinə tamamilə qapılaraq, digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın.
Düzəldir və təqvalı davranarsınızsa, şübhəsiz Allah qafurdur, rəhimdir.
Ər-arvad ayrılarlarsa, Allah hər ikisini də geniş lütfündən varlılaşdırar.

Bu ayələrin enmə səbəbinə dair aşağıdakı məlumatlar nəql edilmişdir:

Ayə-ti kərimə, Sevdə bt. Zema səbəbiylə nazil olmuşdur. Tirmizinin rəvayətinə görə İbn Abbas belə demişdir: Hz. Sevdə Rəsulullahın (s.ə.s) onu boşayacağından qorxdu və buna görə də belə dedi: “Məni boşama, nikahın altında tut və mənə ayırdığın gününü Aişəyə ver”. Hz. Peyğəmbər də belə etdi, bundan sonra “barış yoluyla aralarını düzəltməklərində özləri üçün bir vəbal yoxdur. Barış daha xeyirlidir” ayəsi nazil oldu. O səbəbdən aralarında sulh ilə qəbul etdikləri hər hansı bir şey caizdir. [40]

Bu ayə-ti kərimədəki fıkhi incəliklərdən biri də, ər, qadının gəncliyinin keçib getməsindən və yaşlanmasından sonra onun yerinə bir başqa qadın ilə evlənməməli olduğu görüşündə olan cahillərin qənaətlərinin rədd edilməsidir. İbn Əbi Muleykə deyir ki: “Sevdə bt. Zemanın yaşı artınca Peyğəmbər (s.ə.s) onu boşamaq istədi. Ancaq o, Hz. Peyğəmbərlə birlikdə qalmağa üstünlük verib, ona: “Məni nikahın altında tut və mənə ayırdığın gününü Aişəyə təsis et” – dedi. Hz. Peyğəmbər də belə etdi. Hz. Sevdə də onun xanımlarından birisi olduğu halda vəfat etdi. [41]

Nüşuz ilə əlaqədar ayənin nüzul səbəbi.

Müfəssirlər ayənin nüzul səbəbi haqqında bunları söyləmişdilər:

1) Said ibn Cübeyr, İbn Abbasdan bu ayənin İbn Əbis-Saib haqqında nazil olduğunu rəvayət etmişdir ki, bu zatın bir xanımı və bu xanımından da övladları vardı. Xanımı yaşlı olduğu üçün, onu boşamaq istədi… Bundan sonra xanımı: “Məni boşama, burax övladlarımın işləriylə məşgul olum və hər ay bir az bir gecəni mənə ayır…” – dedi. Bundan sonra əri: “Əgər iş bu şəkildə olacaqsa, bu mənim üçün daha faydalı və uyğun olur” – dedi.

2) Bu ayə Sevdə bt. Zema haqqında nazil olmuşdur. Buna görə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onu boşamaq istəyincə, Sevdə, Hz. Peyğəmbərdən onu boşamamasını, sırasını da Hz. Aişəyə təsis etməsini istədi. Hz. Peyğəmbər bunu uyğun hesab etdi, onu boşamadı.

3) Hz. Aişədən belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Bu ayə bir kişinin yanında olub, kişinin də onun yerinə başqasını almaq istədiyi bir qadın haqqında nazil olmuşdur. Bundan sonra qadın: “Məni tut [boşama] və başqasıyla evlən, alimentim və sıramdan da vaz keçirəm, sənə halal olsun” – deyir. [42]

Nüşuz və Ərin Nüşuzu. Nüşuzun, “baş qaldırmaq, özünü dev aynasında görmək” demək olduğunu bəyan etmiş və qadının nüşuzuna dair məlumatlar vermişdik. Ərin nüşuzu [özünü qadından üstün görməsi] isə, özünü dev aynasında görüb, xanımını alçaldaraq: “Sən çirkinsən”, “Sən yaşlısan”, “Mən gənc və gözəl bir qadınla evlənmək istəyirəm” – deməsi və ya şiddət tətbiq etməsi olaraq açıqlana bilər.

Ayədəki aralarında bir sulh etmələrində, onlara bir günah yoxdur. Və sulh xeyirlidir ifadəsiylə Allah əri, cazibəsini itirsə belə, illərdən bəri birlikdə yaşadığı arvadına yaxşı davranmağa təşviq edir, arvadına qarşı olan rəftar və davranışlarında Allahdan qorxmalı olduğunu bildirır.

Ayədəki və nəfslər, qısqanclığa hazır qılınmışdır. Əgər yaxşılıq/gözəllik edərsinizsə və təqvalı davranırsınızsa, artıq şübhəsiz, Allah etmiş olduğunuz şeylərdən xəbərdardır. Və qadınlarınız arasında ədalətli davranmağa nə qədər çalışsanız da, əsla güc yetirə bilməzsiniz. Beləliklə, birisinə tamamilə qapılaraq digərini havada asılı kimi buraxmayın. Və əgər düzəldərsinizsə və təqvalı davranırsınızsa, artıq şübhəsiz, Allah qafurdur, rəhimdir ifadəsiylə də, fövqəladə şərtlərə uyğun olaraq, çox arvadı olan ərlərin, arvadlarının hamısına tam mənasıyla bərabər davranmasının mümkün olmadığı, belə ailələrdə dolanışığın çətin olduğu, lakin bu şərtlərdə də yaxşılıq/gözəllik edilməli olduğu bildirilır.

^36–38Və Allaha qulluq edin və Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın. Və həmçinin ana-ataya, əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, əqrəba olan qonşulara, uzaqdan qonşulara, yanında olan yoldaşa, yolda qalanlara, qanunlar çərçivəsində himayənizə verilmiş insanlara yaxşılıq edin. Şübhəsiz ki, Allah təkəbbürlənən və lovğalanan, xəsislik edən, insanlara xəsisliyi əmr edən və Allahın özlərinə ərməğanlarından verdiklərini gizlədən insanları, Allaha və axirət gününə iman etmədikləri halda mallarını, insanlara nümunə göstərmək üçün xərcləyən insanları sevməz. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzabı hazırladıq. Və şeytan kimin üçün yaşıd/yaxın yoldaş olarsa, o nə pis bir yoldaşdır!

⁴⁰Şübhəsiz ki, Allah zərrə qədər haqsızlıq etməz. Və əgər yaxşılıqdırsa, onu qat-qat artırar. Və Öz qatından böyük bir mükafat verər.

⁴¹Hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur?

⁴²İnkar edən və Elçiyə üsyan edən insanlar, o gün torpağa qarışıb yox olmağı istəyərlər. Allahdan heç bir sözü isə gizlədə bilməzlər.

Bu ayə qrupunda, Allaha qulluq edilməsi və yaxınlarla əlaqələrin necə nizamlanmalı olduğuna dair məlumatlar verilir. Buna görə möminlər:

Allaha ibadət etməli və Ona heç bir şeyi ortaq qoşmamalıdır.
Ana-ataya, əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, əqrəba olan qonşulara, uzaqdan qonşulara, yanında olan yoldaşa, yolda qalanlara, andların malik olduqlarına [himayəyə verilmiş kimsələrə] yaxşılıq etməlidirlər.

Əmr edilən bu öhdəlikləri etməyənlər isə, “Şübhəsiz ki, Allah təkəbbürlənən və lovğalanan, xəsislik edən, insanlara xəsisliyi əmr edən və Allahın özlərinə ərməğanlarından verdiklərini gizlədən insanları, Allaha və axirət gününə iman etmədikləri halda mallarını, insanlara nümunə göstərmək üçün xərcləyən insanları sevməz. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzabı hazırladıq. Və şeytan kimin üçün yaşıd/yaxın yoldaş olarsa, o nə pis bir yoldaşdır! Bir də bunlar Allaha və axirət gününə iman etsəydilər və Allahın özlərini ruziləndirdiyi şeylərdən Allah yolunda xərcləsəydilər, zərərmi görərdilər? Və Allah onları çox yaxşı biləndir. Şübhəsiz ki, Allah zərrə qədər haqsızlıq etməz. Və əgər yaxşılıqdırsa, onu qat-qat artırar. Və Öz qatından böyük bir mükafat verər. Hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur? İnkar edən və Elçiyə üsyan edən insanlar, o gün torpağa qarışıb yox olmağı istəyərlər. Allahdan heç bir sözü isə gizlədə bilməzlər də” buyurularaq xəbərdar edilir.

Allaha qulluq və şirk, Quranda üzərində əhəmiyyətlə durulan mövzuların başında gəlir. Bir neçə ayə ilə bu mövzuya dair bir xatırlatma edirik:

^9–11Və əgər, səbr edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərin, bax budur, bunlar özləri üçün bağışlanma və böyük mükafat olanlardır, onlardan başqa bütün insanlara, tərəfimizdən bir mərhəmət daddırıb, sonra da onu özündən çəkib alsaq, şübhəsiz ki, o, ümidsizliyə düşər, çox nankor olar. Və əgər, özünə toxunan bədbəxtlikdən sonra, ona xoşbəxtliyi daddırsaq, əlbəttə: “Pisliklər məndən getdi” – deyər. Və şübhəsiz ki, o, ərköyündür, lovğadır. (Hud/9-11)
^56,57Mən bilmədiyiniz və bildiyiniz, gəlmiş keçmiş hər kəsi yalnız və yalnız, Mənə qulluq etsinlər deyə, yaratdım. Mən onlardan hər hansı bir ruzi istəmirəm. Mən onların Məni yedirtmələrini də istəmirəm. (Zəriyət/56, 57)
²⁵Və Biz səndən öncə elə bir elçi göndərmədik ki, ona: “Doğrusu budur ki, Məndən başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Onun üçün Mənə qulluq edin” – deyə vəhy etmiş olmayaq. (Ənbiya/25)
⁴⁵Və sən elçilərimizdən səndən öncə göndərdiyimiz insanlardan soruş: “Biz Rəhmanın yaratdıqlarından qulluq ediləcək tanrılar tanıyırdıqmı?” (Zühruf/45)

Və Nəhl/36; Kəhf/110; Zümər/5; Beyyinə/5; Nisa/48.

Yenə ana-ata, əqrəbalar, yetimlər və acizlərə edilməli olan yaxşılıq və öhdəliklərlə əlaqədar bir çox ayə keçmişdi. Burada, əqrəba olan qonşulara, uzaqdan qonşulara, yanında olan yoldaşa, yolda qalanlara, andlarınızın malik olduqlarına [himayənizə verilmiş kimsələrə] yaxşılıq edin ifadəsiylə əlavə öhdəliklərin verildiyi görünür.

“Allaha iman etməyən və imanının vacib etdiyini [ictimai öhdəliklərini] yerinə yetirməyənlər, hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur? İnkar edən və Elçiyə üsyan edən insanlar, o gün torpağa qarışıb yox olmağı istəyərlər. Allahdan heç bir sözü isə gizlədə bilməzlər də” buyurularaq, təhdidlə yanaşı, xəbərdar edilirlər. Elçilərin ümmətlər üzərinə şahid olacaqları daha əvvəl də zikr edilmişdi:

⁸Bax o ulduzların silindiyi/ləğv edildiyi/uzaqlaşdırıldığı zaman, ⁹göy aralandığı zaman, ¹⁰dağlar sovrulduğu zaman, ^11–13şahidlik edəcək elçilər, şahidlik üçün gözlədildikləri “Ayırdetmə günü”/şahidlik vaxtı müəyyən olunduğu zaman, ¹⁴“Ayırdetmə günü”nün nə olduğunu sənə nə bildirdi? ¹⁵O gün, yalan sayanların vay halına! (Mürsəlat/8-15)

Rəbbimizin insanları sınaması öyrətmək üçün deyil, dünya və axirətə şahid etmək üçündür. Kimsə haqqındakı qərara etiraz edə bilməsin. Eynilə məktəblərdəki müəllimlərin şagirdlərini imtahan etmək məqsədinin şagirdlərdən öyrənmək olmayıb, imtahana girən şagirdlərin vəziyyətinin müəyyən edilməsi, şahidləndirilməsində olduğu kimi.

Qiyamət günündə insanlar üçün öz nəfsi, yaxınları, cəmiyyəti, elçilər və vəhylər şahidlik edəcəkdir.

Bu mövzuyla əlaqədar aşağıdakı ayələrə də baxıla bilər:

Bəqərə/143; Həcc 78; Fəcr/21-23; Nisa/41, 159; Nəhl /84, 89; Qaf/21; Mömin/51; Hud/18, 19; Qasas/75; Fussilət/20-22; Nur/24; Ya Sin/65; Furqan/30; Maidə/116-118.

Elçilərin axirətdəki şahidliyi isə aşağıdakı ayələrdə zikr edilmişdir:

^27–29Və o gün, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edən o insan əllərini dişləyərək: “Eyvah, kaş ki, elçi ilə bərabər bir yol tutsaydım! Eyvah, kaş ki, flankəsi başçı edib, izi ilə getməsəydim. Heç şübhəsiz, mənə gəldikdən sonra məni öyüddən/Kitabdan o azdırdı. Və şeytan… O insanı rüsvay edən imiş!” – deyər.
³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur/tərk edilmiş bir şey etdilər” – dedi. (Furqan/27–30)
^116–118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116-118)

Bu ayədə İslamın ana qanunlarından olan salaatın iqaməsinin, sağlam şəkildə icra edilə bilməsinin yolları göstərilir. Salaatın və salaatı iqamə etməyin nə olduğunu və nə üçün vacib olduğunu bir çox yerdə bəyan etmiş, Ənkəbud surəsinin sonunda isə müstəqil bir başlıq altında geniş və təfərrüatlı olaraq təqdim etmişdik. [43] Bu ayədə möminlərə salaatı şüurli bir halda icra etmələri əmr edilir və salaatı icra etməyin şərtləri göstərilir.

Bu da, mahiyyətindən uzaqlaşdırılan, səhv anlaşılan və səhv tətbiq edilən bir ayədir. Mövzunun daha yaxşı anlaşılması üçün klassik qəbulları zikr etdikdən sonra təhlilə keçəcəyik:

Uca Allah “Ey iman edənlər! Sərxoş ikən… namaza yaxınlaşmayın” buyuruğu ilə xüsusi olaraq möminlərə səslənir. Çünki möminlər bir tərəfdən namaz qılarkən, içki də içməyə davam edirdilər. İçki isə, onların zehinlərini əleyhlərinə olmaqla tələf edib getmişdi.

O baxımdan bu buyuruqla xüsusi olaraq onlara xitab edildi. Çünki kafirlər nə sarxoş ikən, nə də ayıq ikən namaz qılmazdılar.

Əbu Davud, Ömər b. əl-Hattabdan (r.a) belə dediyini rəvayət edir: İçkinin haram qılınmasına dair buyuruq nazil olmazdan əvvəl Ömər belə dedi: “Allahım! İçki haqqında Bizə rahatladıcı bir bəyan et”. Bundan sonra Bəqərə surəsindəki “Səndən içki və qumar haqqında soruşurlar” (Bəqərə/219) buyuruğu nazil oldu. Bundan sonra Ömər çağırıldı və ona bu ayə-ti kərimə oxundu. Ömər yenə: “Allahım! İçki xüsusunda bizə rahatladıcı bir bəyan et” – dedi. Bu səfər Nisa surəsində yer alan “Ey iman edənlər! Sərxoş ikən, nə söylədiyinizi bilincəyə qədər… namaza yaxınlaşmayın” ayəsi nazil oldu. O baxımdan Rəsulullahın (s.ə.s) münadisi (carçısı) namaz üçün qamət gətirildiyində belə səslənirdi: “Diqqətli olun, namaza sərxoş bir kimsə yaxınlaşmasın”. Yenə Ömər çağırıldı, ona bu ayəti kərimə oxundu. Ömər yenə: “Allahım içki xüsusunda bizə rahatladıcı bir bəyan et” – dedi. Bundan sonra artıq tərk etdinizmi? (Maidə/91) ayəsi nazil oldu. Bu səfər Ömər: “Tərk etdik” – dedi.

Said b. Cübeyr deyir ki: İnsanlar özlərinə bir əmr, yaxud bir qadağan bildirilincəyə qədər cahiliyyə dövründəki vəziyyətlərini davam etdirirdilər. O baxımdan İslamın ilk dövrlərində, sənə içki və qumar haqqında sual verirlər. De ki: “Onlarda böyük bir günah və insanlar üçün bəzi mənfəətlər vardır” (Bəqərə/219) ayəsi nazil olana qədər içməyə davam edirdilər. Bu ayə nazil olunca: “Biz günah üçün deyil, mənfəəti üçün içərik” – dedilər. Adamın birisi içki içdi və camaatın önünə keçib namaz qıldırarkən, de ki: “Ey kafirlər! Mən sizin sitayiş etdiklərinizə sitayiş edərəm” – deyə oxudu. Bundan sonra “Ey iman edənlər! Sərxoş ikən… namaza yaxınlaşmayın” ayəsi nazil oldu. Bu dəfə: “Biz namazdan kənar vaxtlarda içərik” – dedilər. Bundan sonra Ömər (r.a) belə dedi: “Allahım! İçki xüsusunda üzərimizə şəfaverici [rahatladıcı] izah endir”. Bundan sonra “Şübhəsiz şeytan… istər” (Maidə/91) ayəsi nazil oldu. Bundan sonra Ömər də: “Tərk etdik, tərk etdik” – dedi. Daha sonra Rəsulullahın (s.ə.s) münadisi (Mədinə küçələrində) dolaşaraq: “Bunu bilin ki, içki haram qılındı” – deyə nida etməyə başladı. [44]

Alimlər ayənin nüzul səbəbi haqqında aşağıdakı iki izahı etmişdilər:

1) İçki hələ mübah ikən, Abdurrahman ibn Avf, səhabənin öndə gedənlərindən bir camaata ziyafət verdi. Bu vəsiləylə onlar yeyib-içdilər. Məclis bitdikdə axşam namazının vaxtı gəlmişdi. Bundan sonra onlar, içlərindən birisini, özlərinə namaz qıldırması üçün önə sürüb imam etdilər. İmam da, zammı surə olaraq Kafirun surəsini, “…sizin sitayiş etdiklərinizə mən sitayiş edərəm, sizlər də mənim sizin sitayiş etdiklərimə sitayiş edənlərsiniz” şəklində oxudu. Bundan sonra bu ayə-ti kərimə nazil oldu. Artıq onlar bu ayə nazil olduqdan sonra namaz vaxtlarında içki içmirdilər. Gecə namazını qıldıqdan sonra içirdilər. Beləliklə, səhərə qədər sərxoşluq halları bitir, nəticədə nə söylədiklərini bilən hala gəlirdilər. Daha sonra içkinin hər vəziyyətdə qəti olaraq haramlığını ifadə edən Maidə/90 ayə-ti kəriməsi nazil oldu. Hz. Ömərdən (r.a) rəvayət olunduğuna görə, Nisa/43 ayəsinin nazil olduğu ona çatığı zaman o: “Ey Allahım! İçki ağıllara və mallara zərər verir. Buna görə də, bu xüsusdakı qəti əmrini endir” – demişdi. Elə səhər tezdən səhabəyə, içkinin qəti olaraq haramlığını ifadə edən Maidə/90 ayəsinin nazil olması xəbəri çatır.

2) İbn Abbas bu ayət-i kərimənin içki haram qılınmazdan əvvəl içki içib, sonra da Peyğəmbərlə birlikdə namaz qılmaq üçün məscidə gələn səhabənin öndə gedənlərindən bir camaat haqqında nazil olduğunu və beləliklə, bu ayə ilə Allah Təalanın onları içki içməkdən çəkindirdiyini söyləmişdir. [45]

Bu ayənin nüzul səbəbi haqqında İbn Əbu Hatim belə rəvayət edər: Bizə Yunus ibn Habibin… Saddan rəvayət etdiyinə görə o belə demişdir: “Mənim haqqımda dörd ayə endi: Ənsardan bir nəfər yemək hazırlamış; Mühacir və Ənsardan bəzilərini də dəvət etmişdi. Yedik və sərxoş olana qədər içdik. Sonra öyünməyə başladıq. Bir nəfər dəvənin çənə sümüyünü alaraq Sadın burnunu yaraladı. Sadın burnu qırılmışdı. Bu, içki haram qılınmadan əvvəl idi. Bundan sonra, “Ey iman edənlər! Sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın” ayəsi nazil oldu” [46]

“Salyd” sözü “yüksəliş” mənasındakı “saûd” kökündən gəlir. “Saıyd” forması, əslində “yerdəki yüksəklik (təpə)” deməkdir. Torpağın təmizi təpədə olur, çuxurların torpağı kirli olur; çör-çöp pislik orada yığılır. “O təqdirdə yerdəki hər hansı bir yüksək yerə yönəlin” ifadəsinin mənası, mahalliyyət məcazi mürsəliylə “o təqdirdə təmizlik üçün torpağın təmizinə yönəlin” deməkdir. Bu söz, Maidə/6, Kəhf/8 və 40-da da yer alır.

Daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, bu ayədə bəhs edilən“namaz” deyil, “salaat”dır. Burada ayədəki bir neçə nöqtə üzərində durmaq istəyirik:

Sərxoşluq. Ayədə keçən سكارى [sükara] sözü سكر [səkr] sözünün törəmələrindəndir. Səkr sözü Lisanul-Arab-da sahvin əksi olaraq göstərilmişdir. [47] Bu halda səkr sözünün tam olaraq anlaşıla bilməsi üçün, sahv sözünün də nə mənaya gəldiyini bilmək lazımdır. Allame İbn Manzur صحو [sahv] sözünü belə açıqlamışdır:

Sahv “buludun getməsi, göy üzünün aydınlığı, sərxoşluğun getməsi, batilin, nəzarətsizliyin tərk edilməsi” deməkdir. [48]

Buradan anlaşıldığına görə, söz, təbiət hadisələri üçün vəz edilmiş; günün aydınlığı [göy üzünün buluddan, sisdən, tozdan, dumandan arınıqlığı] sahv, tərsi [göy üzünün buludlu, sisli, tozlu, dumanlı olması] də sekr olaraq adlandırılmışdır.

Göründüyü kimi sükara sözü, sadəcə alkoqollu içkilərin təsiriylə meydana gələn sərxoşluğu/başın dumanlı olmasınu ifadə etməz. Sukr termini geniş mənasıyla, insanın mələkələrini tam olaraq işlətməsinə mane olan zehn bulanıqlıqların hamısını ifadə edər. Çünki ağıl bulanıqlığı, hər hansı bir narkotika təsiriylə meydana gələ biləcəyi kimi; yuxu, şəhvət, qorxu, acı, panik, stres kimi şeylər səbəbiylə də meydana gələ bilir. Necə ki, Quranda, alkoqollu içkilərin təsirindən başqa əmələ gələn sərxoşluqla əlaqədar ayələr də mövcuddur:

¹⁹Ölümün sərxoşluğu da həqiqətən doğru ilə gəlmişdir. De: “Ey insan! Bax budur, bu, sənin qaçıb çatdığın şeydir”. (Qaf/19)
^14,15Və Biz onların üzərlərinə göydən bir qapı açsaq və onlar oradan yuxarı yüksəlsələr belə, tam yaqin bilin ki: “Gözlərimiz döndərildi/bulandırıldı. Əslində biz ovsunlanmış bir camaatıq” – deyəcəkdirlər. (Hicr/14, 15)
⁷²Sən ömründə bunlar kimi şəhvət çılğınlığı içində çabalayan rüsvayçıları heç görmədin? (Hicr/72)
^1,2Ey insanlar! Rəbbinizin qoruması altına girin! Şübhəsiz ki, qiyamətin qopma anının sarsıntısı çox böyük bir şeydir. Onu görəcəyiniz gün, hər əmzikli qadın əmizdirdiyindən əl çəkər. Və hər hamilə qadın daşıdığını buraxar. Və sən insanları sərxoş olmadıqları halda, sərxoş kimi görərsən. Hələ Allahın əzabı çox şiddətlidir. (Həcc/1, 2)

Nəticə olaraq insanlar içki və ya narkotikanın təsirindəykən [yuxulu, qorxulu, acılı, ağrılı və stresli ikən] salaata qatılmamalıdırlar.

Cünubluq və cənabət. Fıkıh və Elmihal Kitablarında cünubluq “boy abdəsti almağa səbəb olan; böyük abdəstsizlik halı”; Cənabət isə, “bu vəziyyətdə olub, hələ qüsl etməmiş olan kimsə” olaraq tərif edilmiş və “Cinsi əlaqədə olmuş, yaxud yuxuda ekstaz olmuş və ya birinə baxmaqla, ya da toxunmaqla özündən şəhvətlə inzal vaqe olmuş kimsəyə cünub, onun bu vəziyyətinə də Cənabət deyilir” şəklində izahlar edilmişdir.

Bu tərif və izahlardan hərəkətlə; məni gəlməsə belə cinsi əlaqəyə girən kişi və qadının cünub olacaqları, kişinin mənisinin gəlməsiylə, qadının da oynaşma, baxma, düşünmə və ya oxşar səbəblərlə iğtilam/ihtilam olmasıyla cünub sayılacaqları, röya və ya başqa bir yolla təmin nəticəsində meydana gələn boşalmanın cünubluğa yol açacağı hökmə bağlanmışdır.

Bu hökmlərdən yola çıxılaraq da cünubun; məscidə girməsi, namaz qılması və qıldırması, oruc tutması, Quran oxuması, Qurana əl vurması, Kəbəni təvaf etməsi haram sayılmışdır.

Bu qadağanlarla yanaşı, cünubluğun pisliyi haqqında da, “Cünubun mövcud olduğu yerə mələk girməz”, “Cünubun ayaq basdığı torpaqda ot bitməz”, “Yuyunana qədər ayaq basdığı torpaq, yatdığı yataq cünuba lənət edər” kimi təhdidlər (həm də Peyğəmbərimizə isnad edilərək) yağdırılmışdır.

Halbuki Quranda zikr edilən cünubluq, yuxarıda tərif edilən cünubluq-cənabətlik deyildir. Bizə görə bunlar, insanları dindən və təlimdən uzaqlaşdırmaq üçün uydurulmuşdur və təəssüf ki, Peyğəmbərimizin adı da buna alət edilmişdir.

Bu səhv elə yayğın bir hala gəlmişdir ki, cünub sözünə, lüğətlərdə də, sanki İslamdan əvvəl bu söz ərəb dilində yoxuymuş kimi, yuxarıda nəql etdiyimiz termin mənası daxilində qarşılıqlar verilmiş, dolayısıyla klassik qaynaqlarda da eyni münvalla məlumatlar yer almışdır:

Cünub sözünün qadın cinsi olmadığı kimi, təsniyyəsi [ikili] və cəmi də yoxdur. Çünki bu kəlmə, buud və qurb [uzaqlıq və yaxınlıq] kəlməsi kimi məsdər vəznindədir. Bəzən bu kəlməni yüngülləşdirərək, cənb deyirlər. Kəlməni bu şəkildə oxuyanlar da olmuşdur.

Əl-Fərra deyir ki: “Kişi cünub oldu” ifadəsi cənabətdən gəlir. Bir şivədə cünub kəlməsinin, eynilə unk və anak, tunub və etnab [boyun, boyunlar, çadır qazığı və qazıqlar] kimi cəm edildiyi də söylənmişdir. Tək halı nəzərdə tutularaq canib deyilməsi halında, cəm üçün cünnab təbiri işlədilir. Süvari və süvarilər üçün rakib və rukkab deyildiyi kimi. Kəlmə əsl etibariylə “uzaqlıq” deməkdir. Sanki, cünub şəhvətlə çıxardığı suya görə namaz halından uzaqlaşmış kimi olduğundan bu adı alır. Şair deyir ki:

Məni (yanında əsir olan) qardaşımdan uzaq tutaraq məhrum etmə!

Çünki mən, çadırlar ortasında qərib qalmış bir kimsəyəm.

Cünub adam, “yad adam” mənasında da işlədilir. Eyni şəkildə cənabət [mücanəbət], “kişinin qadın ilə münasibətdə olması” deməkdir. [49]

Sözün əsas mənası. جنب [cənb] sözünün törəmələrindən olan جُنُبْ [cünub] sözü ilə əlaqədar klassik əsərlərdə aşağıdakı məlumatlar yer alır:

Cənb sözü, “bir şeyin parçası, kiçik-böyük bir şeydən qoparılan parça” deməkdir. Canib və cünub sözləri, “ğarib” [çox uzaq olan] deməkdir. Cənəbər-raculü ifadəsi “kişi onu qovdu, uzaqlaşdırdı” deməkdir. Əzhəri belə demişdir: “Salaat mövqelərinə yaxınlaşması qadağan olunduğu üçün cünub deyilmişdir”. İbn Əsir dedi ki: “Cünub, cima və məninin çıxması ilə üzərinə yuyunmaq vacib olan adam; Cənabət, məni deməkdir”. [50]

Ancaq, Lisanda zikr edilən Əzhəri və İbn Əsirə aid görüşləri qəbul etmək mümkün deyildir; çünki bu söz, ərəb dilində Qurandan əvvəl də mövcud idi. Cünub olaraq salaat mövqelərinə [musallaya; təhsil-təlim və ictimai kömək/dəstək yerlərinə] yaxınlaşılması Quran ilə qadağan edilmişdir.

Cünubluq və Quran. Cünub sözü Quranda iki ayədə eynilə olmaqla, fərqli törəmələriylə cəmi 33 dəfə yer alır. Sözün törəmələrinin hamısı “ana maddədən uzaq parça” mənası istiqamətində olub, Nisa/36, 43; Qasas/11 və Maidə/6 ayələrindəkilər cünub qəlibində, digərləri fərqli qəliblərdədir. Məsələn, fərqli qəliblərdə olanlardan Zümər/17, Nisa/31, Şura/37, Nəcm/53, Nəhl/36, Həcc/30, Hücurat/12, Maidə/90 və İbrahim/35 ayələrindəki sözlər, dilimizə də eynilə ərəbcədəki mənasıyla girmiş və “uzaq durmaq, qaçınmaq” mənasındakı ictinab formasıyla yer almışdır:

^35–41Və həmçinin bir zaman İbrahim: “Rəbbim! Bu şəhəri təhlükəsiz et! Məni və oğullarımı bütlərə sitayiş etməkdən uzaq tut! Rəbbim! Şübhəsiz ki, bütlər insanlardan bir çoxunu azdırdılar. İndi kim mənə uyarsa, artıq o, şübhəsiz, məndəndir. Kim mənə qarşı çıxarsa… Artıq Sən, şübhəsiz ki, çox bağışlayan və çox mərhəmət edənsən. Rəbbimiz! Şübhəsiz, mən uşaqlarımdan bir qismini salaatı iqamə etmələri üçün Sənin toxunulmaz qılınmış Evinin yanında, əkinsiz bir vadidə yerləşdirdim. Rəbbimiz! Verdiyin nemətlərin qarşılığını ödəmələri üçün artıq Sən də insanlardan bir qisminin könüllərini onlara meylləndir. Və onları bəzi meyvələrdən ruziləndir. Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən bizim gizlətdiyimiz şeyləri və açığa vurduğumuz şeyləri bilirsən. Həmçinin yerdə və göydə, heç bir şey Allahdan gizlin qalmaz. Bütün təriflər, ixtiyarlıq halımda mənə İsmayılı və İshaqı lütf edən Allahadır, başqası öyülə bilməz. Şübhəsiz ki, Rəbbim duamı çox yaxşı eşidəndir. Rəbbim! Məni salaatı iqamə edən biri et! Soyumdan da… Rəbbimiz! Duamı da qəbul et! Rəbbimiz! Hesabın qurulduğu gündə mənim üçün, anam-atam üçün və möminlər üçün bağışlayan ol!” – demişdi. (İbrahim/35-41)

Bu sözün törəmələrindən canib, əcnəbi, cənab formaları da eyni mənada dilimizə keçmiş, canib; “yan, kənar”, əcnəbi; “yurdundan qopmuş; xarici” deməkdir. Cənab sözü isə, “əskikliklərdən uzaqlaşmış” mənasındadır ki, bu söz başda Allah üçün “Cənab-i Haqq, Cənab-i Allah” şəklində işlədilir, bəzən hörmətli şəxslərə, “… cənabları” deyilir.

Xülasə edəriksə, cünub sözü qısaca, “uzaq olan, qopmuş olan” mənasına gəlir. Nisa/43 və Maidə/6 ayələri işığında dəyərləndirəriksə, bu sözün; “şəhvətin qabarması, nəfsin oyanması səbəbiylə həyatdan qopmuş olan, müvazinətini itirmiş, sağlam düşüncə ilə davrana bilməyən” demək olduğu anlaşılır. Çünki hər kəsin bildiyi kimi, bu haldakı insan, həyat və dünyadan qopmuş olur, sağlam düşüncəsini itirir. Belə ki, belə adamlara xalq arasında, “Ağlı bilməm nəyində” deyilir və insanın bu vəziyyətə gəlməsinə səbəb olan fiziki həzzlərin təmin vasitəsi olan orqanlar üçün də “dini-imanı olmaz” təbiri işlədilir.

Buradan anlaşılan odur ki, cünubluq “məninin gəlməsi ilə yuyunma arasındakı hal” deyil, “şəhvətin qabarması ilə məninin enməsi arasındakı gərgin hal”dır.

Elə həm Nisa/43, həm də Maidə/6 ayələrində, adamların bu gərgin/şəhvəti qabarmış bir halda ikən salaatı icra etməmələri [təlim-təhsilə və ictimai dəstək yerlərinə gəlməmələri] məsləhət görülmüşdür. Bir başqa ifadəylə, şəhvət qabarması səbəbiylə həyatdan qopmuş olan və sağlam düşüncəli davrana bilməyən insanların bu kimi ictimai fəaliyyətlərə qatılmaları qadağan olunmuş, gərgin olanların əvvəlcə nəfslərini təskin etmələri, sonra da yuyunub cəmiyyət hüzuruna çıxmaları əmr edilmişdir. Çünki sükunətə yetən insanın zehnində cünubluq halının yol açdığı diqqət toplama problemi olmayacaq; əksinə sakin və anlayışlı olaraq salaatın tələbini yerinə yetirə biləcəkdir. Əslində elə sükunətə yetərək, sakitləşmiş insanın kimsəyə zərəri toxunmayacağından, cəmiyyətdən uzaq tutulması və lənətlənməsi mənasızdır.

Allah Təala salaata yaxınlaşmağı fiziki və zehni təmizlik şərtinə bağlamışdır. Zehni yöndən təmiz olmayanların salaata qatılmalarından bəhs edilə bilməz. Fiziki kirli olanlar da ətraflarını narahat edər və özlərindən diksinilməsinə səbəb olarlar.

Ona görə də Maidə surəsində fiziki və zehni təmizlik, salaata qatılmaq üçün şərt qoşulmuşdur:

⁶Ey iman edənlər! Salaata doğru qalxdığınız/cəmiyyət içinə çıxdığınız zaman dərhal üzünüzü və dirsəklərə qədər əllərinizi yuyun. Başlarınızı və iki topuğa qədər ayaqlarınızı əl ilə silin. Və əgər cünub/həddindən artıq şəhvət səbəbindən ağlınız başınızda olmayacaq vəziyyətdəsinizsə təmizlik üstünə təmizlik edin [cinsi ehtiyacınızı təmin edin və yuyunın]. Və əgər xəstəsinizsə, yaxud yolçusunuzsa, yaxud sizlərdən biriniz tualetdən gəlmişsə, yaxud qadınlarla təmaslaşmışsa/cinsi əlaqəyə girmişsə, sonra da su tapmamışsa, dərhal təmiz bir torpağa yönəlsin. Sonra da təmiz torpaqdan üzünüzü və əllərinizi əl ilə silin. Allah sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq istəməz, lakin, sizi təmizləmək və özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəməyiniz üçün üzərinizdəki nemətini tamamlamaq istəyər. (Maidə/6)

Salaatla əlaqədar ayələrdə, “Əgər xəstəsinizsə və ya səfərdəsinizsə və yaxud biriniz çuxurdan [tualetdən] gəldinizsə və ya qadınlarla toxunuşdunuzsa, su da tapa bilməmisinizsə, o zaman dərhal tərtəmiz bir toprağa yönəlin. Sonra da üzlərinizi və əllərinizi əl ilə silin” buyurularaq, Ərəbistan coğrafiyasında fiziki təmizliyin bir başqa şəkli əmr edilmişdir ki, buna, “təyəmmüm” deyilmiş və simvolik bir təmizlik olaraq qəbul edilmişdir. Halbuki bu, simvolik bir təmizlik deyil, ciddi bir təmizlik şəklidir. Bunun doğru anlaşılması, ayədə keçən məşh sözünün doğru anlaşılmasına bağlıdır.

Məsh. المشح [məşh], “bir şey üzərindəki hər hansı bir şeyi aradan qaldırmaq üçün əl sürtmək, əl ilə silib təmizləmək” deməkdir. [51] Vəziyyət belə olduqda, ayədəki “dərhal tərtəmiz bir toprağa yönəlin. Sonra da üzlərinizi və əllərinizi əl ilə silin” ifadəsiylə, salaata qatılacaq adamların (su ilə təmizlik edə bilmirlərsə), təmizlənməli olan orqanlarını təmiz, incə bir torpaqla ovalamaları, əlləriylə sığallayıb, təmizləmələri əmr edilir. Bu gün bu, “pudralamaq” olaraq anlaşıla bilər.

Diqqət çəkən bir başqa nöqtə də ayədəki فاغتسلوا [fəğtəsilu/yuyundurulun] ifadəsidir. Bu söz də təəssüf ki, “qüsl etmək” olaraq anlaşılaraq günümüzə qədər gəlmişdir. Bu söz, غسل [ğasl/yumaq] iftial qəlibindən gələrək, “yuyundurulmaq” [bir təsir ilə kirlənib, yuyunmaq məcburiyyətində buraxılmaq] deməkdir. Mövzumuz olan ayədəki ولا جنبا الا عابرى سبيل حتّى تغتسلوا [Və la cünubən illa abiri səbilin, hətta tağtəsilu] ifadəsinin doğru mənası, “cünub ikən də, səfərdə olanlar müstəsna, yuyundurulana qədər” deməkdir. Bu ifadələr Maidə/6-da, و ان كنتم جنبا فاتّحّررا [Və inkuntum cünubən fəttahhəru/Və əgər cünub/qopmuş/şəhvəti qabarmışsınızsa, təmizlik üstünə təmizlik edin/cinsi əlaqəyə girin, orqazm olun və yuyunun] şəklində yer almışdır. Buradakı fəttahhəru əmri də, həm fiziki, həm də zehni təmizliyi ifadə edir.

⁴⁴Özlərinə Kitabdan bir nəsib verilmiş olan insanları görmürsənmi? Onlar, azğınlığı satın alırlar və sizin haqq yoldan azmağınızı istəyirlər.

⁴⁵Və Allah sizin düşmənlərinizi daha yaxşı bilir. Və yol göstərici, qoruyucu yaxın olaraq, Allah yetər. Köməkçi olaraq da Allah yetər.

⁴⁹Özlərini təmizə çıxaranları görmürsənmi? Tam əksinə, Allah, dilədiyi insanı təmizə çıxarar. Onlara tük qədər haqsızlıq edilməz.

⁵⁰Bax, Allahın əleyhinə necə yalan uydururlar! Açıq-aşkar bir günah olaraq, bu yetər.

⁵²Bax budur, onlar Allahın kənarlaşdırdığı insanlardır. Allah kimi kənarlaşdırıb gözdən çıxarırsa, artıq ona qətiyyən bir köməkçi tapa bilməzsən.

⁵³Yoxsa onlar üçün dünya idarəçiliyindən bir paymı vardır? Əgər belə olsa idi, insanlara bir xurma çəyirdəyinin oyuğunu belə verməzdilər.

⁵⁵Bax budur, Yəhudilərdən bir qismi ona iman etdi. Bir qismi da ondan üz çevirdi. Və qızğın atəş olaraq cəhənnəm yetər.

Bu ayə qrupunda da, Bəqərə surəsində olduğu kimi, Mədinədəki şərait Rəsulullaha anladılaraq möminlərin etməli olduqları bildirilir. Arada da Əhl-i Kitaba xitab edilərək bir sıra xəbərdarlıq və təhdidlər edilir. Sonra da, “və iman edən və salihat işləyənləri, içində əbədi olaraq qalmaq şərtilə, altlarından çaylar axan cənnətlərə qoyacağıq. Onlara orada tərtəmiz həmtaylar vardır. Və onları, sıx bir kölgəliyə qoyacağıq” deyilərək, möminlər müjdələnir və qulluğa şirnikləndirilir.

İbn İshak deyir ki: Rifaa b. Yezid b. ət-Tabut Yəhudilərin böyüklərindən idi. Rəsulullah (s.ə.s) ilə danışdığında dilini əyər-bükər və: “Ey Muhəmməd! Nə söylədiyini anlayaq deyə bizim də dinləməyimizi təmin edəcək şəkildə bizi nəzarət et” – deyirdi. Sonra da İslama dil uzatdı və İslamda eyib axtarmağa başladı. Bundan sonra Əziz və Cəlil olan Allah: “Özlərinə Kitabdan bir pay verilmiş olanlara baxmazsınızmı?” – buyruğundan etibarən, “Onlar ancaq çox az iman edərlər” (46-cı ayə) buyuruğuna qədər inzal buyurdu. [52]

“Ey özlərinə Kitab verilənlər… Endirdiyimizə iman edin” buyuruğu haqqında İbn İshak belə deyir: Rəsulullah (s.ə.s) aralarında bir gözü kör olan Abdullah b. Suriya və Kab b. Əsədin də olduğu Yəhudi hahamlarının öndə gedənlərindən bəziləriylə danışaraq onlara belə dedi: Ey Yəhudi cəmiyyəti! Allahdan qorxun və İslama girin. Allaha and içirəm ki, şübhəsiz siz mənim sizə gətirdiyimin haqq olduğunu çox yaxşı bilirsiniz. Onlar da belə qarşılıq verdilər: Ey Muhəmməd! Biz belə bir şey bilmirik.

Beləliklə, bildikləri şeyi belə, inkar edib, küfr üzərində israr etdilər. Uca Allah da onlar haqqında, “Ey özlərinə Kitab verilənlər! Bir sıra üzləri silib, tanınmaz hala gətirməyimizdən əvvəl, bərabərinizdəkini doğrulayan olaraq endirdiyimizə iman edin” buyruğunu ayənin sonuna qədər endirdi. [53]

Bu bölmədə Əhl-i Kitaba dair olaraq yer alan izahlar, Bəqərə/104-də də zikr edilmişdi.

Burada Yəhudiləşmişlərdən bir qismi kəlmələri yerlərindən/öz mənalarından dəyişdirirlər, dillərini əyərək, bükərək və dinə hücum edərək (Peyğəmbərə qarşı): “Eşitdik və qarşı gəldik/yaxşıca sarıldıq, dinlə, dinləməz olası, raina” – deyirlər. Əgər onlar, “Eşitdik, itaət etdik, dinlə və bizə nəzarət et” desəydilər, şübhəsiz, özləri üçün daha xeyirli və daha sağlam/doğru olacaqdı” buyurularaq, Yəhudilərin Tövratı necə təhrif etdikləri açıqlanır. Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, Yəhudilər Tövratı; sözləri və sözlərin yerlərini dəyişdirmək, sözlərin əsl mənaları yerinə fərqli mənalar yükləməklə təhrif edirdilər:

⁷⁹Artıq vay halına o insanların ki, öz əlləri ilə kitab yazarlar və sonra bir az paraya satmaq üçün: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Artıq o əlləri ilə yazdıqları üzündən onların vay halına! O qazandıqları şeylər üzündən onların vay halına! (Bəqərə/79)
⁴¹Ey Elçi! Qəlbləri iman etmədiyi halda ağızlarıyla “inandıq” deyən kimsələr və yəhudiləşmişlərdən durmadan yalana qulaq asan və sənə gəlməyən kimsələr üçün dinləyən/casusluq edən, küfr içində çabalayan bu kimsələr səni narahat etməsin. Onlar kəlməni yerlərindən oynadıb, dəyişdirirlər. “Əgər sizə bu verilərsə, dərhal alın, o verilməzsə, çəkinin!” – deyərlər. Allah bir kimsəni dindən çıxma atəşinə düşürmək istəyərsə, sən Allaha qarşı, o kimsənin lehinə, heç bir şey edə bilməzsən. Onlar Allahın qəlblərini təmizləmək istəmədiyi kimsələrdir. Onlar üçün dünyada rüsvayçılıq vardır və axirətdə onlara çox böyük bir əzab vardır. (Maidə/41)

51-ci ayədə “büt” deyə tərcümə etdiyimiz ت ب ج [cibt] kəlməsinin mənası ilə əlaqədar bir sıra fərqli görüşlər vardır. Bu sözə “sehirbaz”, “ovsun”, “şeytan” kimi mənalar verilmiş, sözün Həbəşcədən gəldiyi irəli sürülmüşdür.

Dilçilik qaydalarına görə bu sözün əsli olan س ب ج [cibs-in] mənası, “hər şeyin quru, qatı, mahiyyəti olmayanı, isə yaramayanı” deməkdir. [54] Burada bəhs edilənlər Əhl-i Kitab [Yəhudilər] olduğuna görə, onların sitayiş etdikləri faydasız, yarasız şey də təbii olaraq “sarı inək [qızıl]” olur. Onların buzova sitayiş etmələri/qızıla sitayiş etmələri Əraf, Ta Ha və Bəqərə surələrində təfərrüatlı olaraq bəyan edilmişdi:

¹⁴Qadınlara, oğullara, qızıl-gümüş yığınlarına, seçmə gözəl atlara, ətindən və südündən yararlanılan heyvanlara və əkinlərə duyulan ehtiraslı, həddindən artıq istək, insanlara bəzəkli/cəlbedici göstərildi. Bunlar, adi fani dünya həyatının qazancıdır. Və Allah… çatılacaq ən gözəl yer Onun qatında olandır.
^15–17De ki: “Sizə bundan daha xeyirli olanı bildirimmi? Allahın qoruması altına girərək: “Rəbbimiz! Şübhəsiz, biz inandıq, artıq bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru!” – deyən, səbr edən/dirənən, doğru olan, həmişəlik hörmətli duran, Allah yolunda xərcləyən və səhərlər də bağışlanma diləyənlər üçün Rəbbinin qatında, içində təməlli qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz həmtaylar və Allahdan məmnunluq vardır. Və Allah qulları ən yaxşı görəndir. (Al-i İmran/14-17)

51-ci ayənin nüzul səbəbi. Uca Allahın və digər inkar edənlərə… deyirlər buyuruğu Yəhudilər, Qureyş kafirlərinə: “Siz Muhəmmədə iman edənlərdən daha doğru yoldasınız – deyirlər” mənasındadır. Bu da belə olmuşdu: Kab b. əl-Əşrəf Yəhudilərdən 70 süvari ilə Uhud vaqiəsindən sonra Məkkəyə, Qureyşlilərlə birlik olub Rəsulullah (s.ə.s) ilə döyüşmək üçün anlaşmaq məqsədiylə getdi. Kab, Əbu Süfyana qonaq oldu. Əbu Süfyan ona gözəl bir şəkildə qonaqpərvərlik göstərdi. Digər Yəhudilər də Qureyşlilərdən müxtəlif adamların evlərində qaldılar. Muhəmmədlə döyüşmək üçün mütləq bir yerə gələcəklərinə [birlikdə döyüşəcəklərinə] dair aralarında əhdləşdilər, qərarlaşdılar. Əbu Süfyan belə dedi: Sən, Kitab oxuyan və bilən birisən. Biz isə ümmiyik, biliyimiz yoxdur. Bizimmi yolumuz daha doğrudur və haqqa daha yaxındır, yoxsa Muhəmmədinmi? Kab belə cavab verdi: Allaha and olsun ki sizin yolunuz Muhəmmədin getdiyi yoldan daha doğrudur. [55]

Bu ayədə də bütün insanlığa kütləvi tapşırıqlar verilir, İsrailoğullarının etdikləri səhvin edilməməsi; əmanətlərin əhil olanlara verilməsi və insanlar arasında hökm edildiyi zaman ədalətlə hökm edilməsi əmr edilir.

Bu ayənin enmə səbəbinə dair belə nəql edilmişdir:

İbn Gurəyə və başqaları isə deyir ki: Bu, Kəbənin açarı xüsusunda Peyğəmbərə (s.ə.s) xüsusi olaraq yönəldilmiş bir xitabdir. Hz. Peyğəmbər bu açarı, Məkkənin fəth edildiyi sırada, hələ ikisi də kafir olan Abduddar oğullarından Osman b. Əbi Talha əl-Hacəbi əl-Abdəri ilə əmisinin oğlu Şeyhə b. Osman b. Əbi Talhadan almış, bundan sonra Abbas b. Abdulmuttalib, Sikaye öhdəliyi ilə birlikdə Sidanə öhdəliyini də almaq üçün açarı Hz. Peyğəmbərdən istəmişdi. Rəsulullah (s.ə.s) Kəbəyə girdi, içərisində olan bütləri qırdı, Hz. İbrahimin məqamını çıxardı. Cəbrail də bu ayə-ti kəriməni endirdi. Ömər b. el-Xəttab deyir ki: Rəsulullah (s.ə.s) bu ayəni oxuyaraq Kəbədən kənara çıxdı. Daha əvvəl ondan bu ayəni eşitməmişdim. Sonra Osman və Şeybəni çağırıb belə dedi: “Haydı, bu açarları alın. Bu, əbədiyyən sizin və soyunuzdan gələn övladlarınızın əlində qalacaqdır. Bu açarları sizdən ancaq zalım bir kimsə alar”. [56]

Bu ayənin ismarıcını belə bir əhvalata endirmək böyük bir vəbaldir. Çünki ayədə millətləri və dövlətləri dik tutan qaydalar bildirilir. Ədalət, əmanət, səlahiyyət, Allahın üzərində həssaslıqla durduğu qanunlardır.

Əmanət sözünün mənası ilə əlaqədar Əhzab surəsində təfərrüatlı məlumat verilmişdi. Burada bəhs edilən əmanət sözünün termin mənalarından biri olan, “kütlə öhdəliyi”dir. Ayədəki “Şübhəsiz Allah sizə, əmanətləri əhlinə verməyinizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etməyinizi əmr edir” ifadəsinin birinci cümləsi cəmiyyətə, ikinci cümləsi də kollektiv, kütləvi öhdəlik alanlara dairdir.

Ədalətlə davranma və əmanətə riayət bir çox ayədə (Nəhl/90, 91; Ənfal/27, 28; Ənam/152; Sad/26; Nisa/135; Möminlər/8) zikr edilmişdir.

Bu ayədə xüsusi olaraq müxatib alınan möminlərə, həyatlarında qarşılaşa biləcəkləri problemlərin həlli yolları göstərilir:

Möminlər Elçiyə və özlərindən olan əmr sahibinə [idarəçiyə] itaət etməlidirlər.
Möminlər bir problemlə qarşılaşdıqları zaman onu Allaha həvalə etməlidirlər.

Allaha itaət, Allahın bütün əmr və qadağanlarına tabe olmaqdır. Rəsula itaət də, elçilik və məliklik öhdəliyi əsnasında onun, Allahın hökmləri çərçivəsində alacağı qərarlara [döyüş və barış qərarı, büdcə əmələ gəlməsi üçün zəkat faizinin müəyyən edilməsi və s. qərarlarına] tabe olmaqdır. Bu, aşağıdakı ayədən daha konkret anlaşıla bilir:

¹²Ey Peyğəmbər! İnanmış qadınlar sənə Allaha heç bir şeyi ortaq qoşmamaları, oğurluq etməmələri, zina etməmələri, uşaqlarını öldürməmələri, əlləri ilə ayaqları arasında bir iftira uydurmamaları hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən/vəhyə uyğun xüsuslarda sənə üsyan etməmələrinə dair bağlılıq andı içərək gəlirlərsə, dərhal onların bağlılıq andlarını qəbul et və onlar üçün Allahdan bağışlanma dilə. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir. (Mümtəhinə/12)

Bu ayədə, möminlərin itaət ədəcəyi “əmr sahibləri”, sizdən qeydi ilə qeyd edilmişdir. Yəni möminlərin, sadəcə özlərindən olan əmr sahiblərinə itaət etmələri istənilmiş, özlərindən olmayanlara itaət etməmələri hökmə bağlanmışdır. Daha əvvəl möminlərə müşrik, münafıq, Yəhudi, Xristian olanları, ataları və qardaşları belə olsa, vəli qəbul etməmələri, onlara vəlayə [idarəçilik] səlahiyyəti verməmələri əmr edilmişdi. Ənfal, Əhzab və Al-i İmran surələrində işlənən vəlayə mövzusu nəzərə alındığında burada keçən “sizdən olan əmr sahibi” ifadəsi, daha konkret anlaşılır.

Ayədə “Sonra əgər hər hansı bir şeydə anlaşılmazlığa düşərsinizsə, Allaha və axirət gününə inanan kimsələrsinizsə, onu Allaha və Elçiyə həvalə edin” buyurulur. Bu ayənin ilk müxatibləri Rəsulullahın həyatda olduğu və Quranın tamamlanmadığı bir dövrdə yaşayan möminlər idi. Onların, ixtilafa düşdükləri bir məsələni Allaha həvalə etmələri, “Allahdan problemlərinin həllinə dair ayə gözləmələri”dir. Rəsulullaha həvalə etmələri isə, “Rəsulullahdan, daha əvvəl enmiş ayələr çərçivəsində problemlərinə bir həll tapmasını istəmələri”dir. Çünki özləri Rəsulullah kimi hamil-i Quran, hafiz-i Quran deyildilər.

Bu gün isə mömin hər problemi, hər anlaşılmazlıq və uyğunsuzluğu tamamlanmış olan Qurana həvalə etmək, problemi Quran hökmləri ilə həll etməlidir. Çünki Allah, bundan sonra yeni bir ayə endirməyəcək, başqa bir Rəsul göndərməyəcəkdir. Artıq Allah insanlığı Quran ilə baş-başa buraxmışdır.

Bu ayənin enmə səbəbi ilə əlaqədar belə bir əhvalat nəql edilmişdir:

İbn Abbasdan bu ayənin, Xalid ibn Vəlid haqqında nazil olduğu rəvayət edilmişdir. Çünki Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onu, içində Ammar ibn Yasirin də olduğu bir süvari dəstəsinin komandiri olaraq səfərə göndərmişdi. Bu səfər sırasında, Ammar ilə Xalid ibn Vəlid arasında bir məsələdə ixtilaf meydana gəlmişdi. Elə bundan sonra bu ayə nazil olaraq, “əmr sahiblərinə” itaət etməyi əmr etmişdir: [57]

³⁶Və Allah və Elçisi bir işdə hökm verdiklərində heç bir mömin kişi və mömin qadın üçün öz işlərində sərbəstlik yoxdur. Və kim Allaha və Elçisinə üsyan edərsə, o, açıq bir pozğunluqla azmışdır. (Əhzab/36)

⁶¹Və onlara: “Allahın endirdiyinə və Elçiyə gəlin!” – deyilincə, o münafiqlərin səndən uzaqlaşdıqca, uzaqlaşdıqlarını görərsən.

⁶²Əlləri ilə etdikləri üzündən özlərinə bir müsibət isabət etdiyi zaman, bax necə oldu!

Bu ayə qrupunda Mədinədəki inancsızlar və qeyri-səmimi olanlar qınanır və möminlər münafiqlərə qarşı xəbərdar edilir. Anlaşılan odur ki, bəhs edilən münafiqlər, sadəcə lehlərinə nəticələnəcəyini umduqları problemləri Rəsulullaha gətirir, əleyhlərinə nəticələnəcəyindən qorxduqları məsələlərdə isə azğın bir kafirə gedirlər.

Bu ayələrin enmə səbəbi ilə əlaqədar aşağıdakı məlumatlar nəql edilmişdir:

Yezid b. Zurey, Davud b. Ebi Hinddən, o da əş-Şabidən belə dediyini rəvayət edir: Bir münafiq ilə bir Yəhudi arasında anlaşılmazlıq var idi. Yəhudi münafiqi Peyğəmbərin yanına (s.ə.s) getməyə çağırdı. Çünki o, Hz. Peyğəmbərin rüşvət almayacağını bilirdi. Münafiq isə, Yəhudini öz hakimlərindən birinin yanına getməyə dəvət etdi. Çünki o da, Yəhudi hakimlərin hökmlərində rüşvət qəbul etdiklərini bilirdi. Bu xüsusda anlaşılmazlığa düşmələri nəticəsində, Cüheyyə qəbiləsinə mənsub bir kahinin hökmünə müraciət etmək üçün razılaşdılar. Elə bu xüsusda, uca Allah “Özlərinin sənə endirilənə (münafiqi qəsd edir) və səndən öncə endirilənə (Yəhudini qəsd edir) inandıqlarını irəli sürən bu kəsləri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Onlar qətiyyən inanmamaqla əmr olunmuş tağutu aralarında hakim etmək istəyirlər” (Nisa/60) buyruğundan etibarən, tam bir təslimiyyətlə təslim olmadıqca, iman etmiş olmazlar (Nisa/65) buyuruqlarını endirdi. [58]

Əd-Dahhak da deyir ki: “Yəhudi münafiqi Peyğəmbərin (s.ə.s) hakimliyinə müraciət etməyə dəvət edərkən, münafiq də Yəhudini, Kab b. əl-Əşrəfin hakimliyinə müraciət etməyə dəvət etdi. Elə burada sözü keçən tağut da odur”. Həmçinin bunu Əbu Saleh İbn Abbasdan rəvayət etmişdir.

İbn Abbas dedi ki: “Bişr deyə anılan münafiqlərdən biri ilə bir Yəhudi arasında anlaşılmazlıq vardı. Yəhudi: “Haydı, gəl səninlə Muhəmmədin yanına gedək” – dediyi halda, münafiq: “Xeyr, Kab b. əl-Əşrəfə gedək” – dedi. (Elə uca Allahın, “tağut” adını verdiyi adam budur) Ancaq Yəhudi Rəsulullahdan (s.ə.s) başqasının hökmünə müraciət etməyi qəbul etmədi. Bundan sonra münafiq, onunla bərabər Rəsulullahın (s.ə.s) yanına getdi. Hz. Peyğəmbər Yəhudinin lehinə hökm verdi. Hz. Peyğəmbərin yanından çıxdıqları vaxt münafiq dedi ki: mən bu hökmə razı deyiləm, haydı səninlə Əbu Bəkrin yanına gedək. Hz. Əbu Bəkr də Yəhudinin lehinə hökm verdi. Münafiq yenə razı olmadı (bunu əz-Zəccac zikr etmişdir) və dedi ki: Haydı, səninlə Ömərin yanına gedək. Ömərin yanına getdiklərində Yəhudi dedi ki: Biz əvvəlcə Rəsulullahın yanına (s.ə.s) getdik, sonra Əbu Bəkrin yanına getdik. Lakin bu bir cür razı olmadı. Hz. Ömər münafiqdən soruşdu: Vəziyyət dediyi kimidirmi? Münafiq cavab verdi: Hə. Bundan sonra Hz. Ömər belə dedi: mən gələnə qədər gözləyin. Ömər içəri girdi, qılıncını alıb çıxdı və münafiqi öldürdü və dedi ki: Elə mən Allahın və Rəsulunun hökmünə razı olmayan kimsənin əleyhinə bu şəkildə hökm verirəm. Yəhudi isə qaçıb getdi və bu ayət-i kərimə nazil oldu. Rəsulullah (s.ə.s) da Ömərə belə dedi: Sən, əl-Faruqsan. Hz. Cəbrail də Hz. Peyğəmbərə gəlib belə dedi: Şübhə yox ki, Ömər haqq ilə batilin arasındakı fərqi gördü [ayırdı]. Buna görə də ona, əl-Faruq adı verildi. Elə, “… tam bir təslimiyyətlə təslim olmadıqca iman etmiş olmazlar” buyruğuna qədər olan bütün ayələr bunun haqqında nazil olmuşdur. [59]

Alimlər, bu ayənin nüzul səbəbi haqqında aşağıdakı rəvayətləri zikr etmişdilər:

Birinci rəvayət: Bir çox müfəssir belə deyir: Bir münafiq ilə bir Yəhudi münaqişə edib çəkişdi. Bundan sonra Yəhudi belə dedi: “Aramızda Əbul-Qasım [Muhəmməd] hakim olsun”. Münafiq isə belə cavab verdi: “Xeyr, Kab ibn Əşrəf hakim olsun”.

Bunun səbəbi budur: Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) haqqa görə hökm verir, rüşvətə iltifat etməzdi. Kab ibn Əşrəf isə, rüşvət düşkünü birisi idi və bu davada Yəhudi haqlı, münafiq isə haqqsız idi. Elə buna görə də Yəhudi, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s), münafiq isə Kab ibn Əşrəfin hüzurunda muhakimə olunmağı istədilər. Yəhudi öz təklifində israr edincə, ikisi birdən Allahın Rəsulunun yanına getdilər. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də, Yəhudinin lehinə, münafiqin əleyhinə qərar verdi. Bundan sonra münafiq dedi ki: Bu hökmə razı deyiləm. Əbu Bəkrin yanına gedək. Hz. Əbu Bəkr də Yəhudinin lehinə hökm etdi, münafiq yenə razı olmadı və dedi ki: Aramızda Ömər qərar versin. Beləliklə, Hz. Ömərin yanına getdilər. Yəhudi, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) və Hz. Əbu Bəkrin (r.a) münafiqin əleyhinə qərar verdiklərini, amma münafiqin onların hökmünə razı olmadığını söyləyincə, Hz. Ömər (r.a) münafiqdən soruşdu: “Vəziyyət belədirmi?” Münafiq cavab verdi: “Hə”. Hz. Ömər (r.a) belə dedi: “Hələ durun, bir ehtiyacım var. İçəri girim və o ehtiyacımı görüm, yanınıza gələcəyəm”. Evinə girib, qılıncını alaraq yanlarına çıxdı. Çıxar-çıxmaz da münafiqin boynunu vurdu. Yəhudi də qaçdı. Münafiqin əqrəbaları gedib Hz. Ömərdən (r.a) Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) şikayət etdilər. Hz. Peyğəmbər (s.a) Hz. Ömərdən (r.a) hədisəni soruşduqda, o belə dedi: Ey Rəsulallah! O sənin verdiyin hökmü qəbul etməmişdi. O anda Cəbrail (ə.s) gələrək dedi ki: “Ömər, faruqdur. Çünki o, haqq ilə batili bir-birindən ayırmışdır”. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də Hz. Ömərə belə dedi: “Sən, faruqsan”. Elə bu rəvayətə görə, ayə-ti kərimədə bəhs edilən “tağut” Yəhudi Kab ibn Əşrəfdir.

İkinci rəvayət: Yəhudilərdən bir qrup Müsəlman olmuşdu. Lakin onlardan bəzisi münafiq idi. Cahiliyyə dövründə Kurayza və Nadir qəbilələrinin hərəkət tərzi belə idi: Kurayzadan biri Nadirli birini öldürdüyü zaman, öldürən həm qisas edilir, həm də onun əqrəbalarından 100 vesak [ölçü] xurma alınırdu. Lakin Nadirli biri Kurayzadan birini öldürdüyündə, ona qisas tətbiq edilmir, sadəcə 60 ölçü xurma verilirdi. Çünki Nadiroğulları daha şərəfli qəbul edilirdi. Bunlar Evs qəbiləsinin müttəfiqi, Kurayza isə Hazrec qəbiləsinin müttəfiqi idilər. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Mədinəyə hicrət etdikdə, Nadir qəbiləsindən biri, bir Kurayzalını öldürdü. Sonra tərəflər bu xüsusda düşmənçilik etdilər və Nadiroğulları dedilər ki: Bizə qisas tətbiq edilə bilməz. Bizə düşən daha əvvəl də anlaşdığımız kimi 60 ölçü xurmanı deyət olaraq verməkdir.

Hazreclilər belə dedilər: Lakin bu cahiliyyə hökmüdür. Bu gün biz-siz qardaşıq. Dinimiz bir, aramızda bir üstünlük yoxdur.

Nadiroğulları bunu qəbul etmədilər. İçlərindəki münafiqlar dedilər ki: Kahin Əbu Burdə ət-Esləminin yanına gedək.

Müsəlmanlar (Və Yəhudilər) isə belə cavab verdilər: Xeyr, Allahın Rəsulunun yanına gedək.

Münafiqlar təkid edincə, aralarında hökm verməsi üçün, Kahin əl-Esləmiyə getdilər. Elə bundan sonra Cənab-i Allah bu ayəni endirdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Kahin Əbu Burdəni İslama dəvət etdi. O da Müsəlman oldu. Bu, Süddinin sözüdür. Buna görə, ayədə keçən “tağut” kahin əl-Esləmidir.

Üçüncü rəvayət: Hasan əl-Basri belə demişdir: “Bir Müsəlmanın, bir münafiqdə alacağı vardı. Lakin münafiq Müsəlmanı cahiliyyə dövrində hökmünə müraciət etdikləri bir bütün hüzuruna getməyə dəvət etdi. O bütün yanında, bütdən gəldiyini iddia etdiyi bir sıra əsassız şeyləri nəql edən bir adam vardı”. Bu rəvayətə görə, ayədə keçən “tağut”dan məqsəd, əsassız şeyləri söyləyən bu adamdır.

Dördüncü rəvayət: Cahiliyyə insanları bütlərin hökmlərinə müraciət edirdilər. Onların bu xüsusdakı üsulları belə idi: Bütün hüzurunda fal oxlarını çəkirlər və çəkdikləri oxun üzərində nə yazılarsa, onu edərdilər. Buna görə də, ayədə keçən tağut o bütdür.

Bil ki, müfəssirlər bu ayənin, münafiqlərdən biri haqqında nazil olduğu xüsusunda ittifaq etmişdilər. Sonra Əbu Müslim belə demişdir: “Bu ayənin zahiri, daha əvvəl Yəhudi ikən, Müsəlman görünən bir Əhl-i Kitab haqqında olduğuna dəlalət edir. Çünki Allah Təalanın: “Sənə endirilənə də, səndən əvvəl endirilmiş olanlara da iman etmiş olduqlarını yalan yerə iddia edənlər…” ifadəsi ancaq bu vəziyyətdə olan bir münafiqə uyğun gələr”. [60]

60-cı ayədə Mədinədə Allah Rəsulundan başqasını hakim qəbul etməyə cəhd edənlərdən bəhs edilirdi. Bu ayədə də elçilərin cəmiyyətdəki funksiyaları izah edilmiş, Rəsulullaha qarşı səhv edənlərə: ”Və Biz, hər elçini sadəcə, Allahın izniylə itaət olunsun deyə, göndərdik” – buyurularaq doğru yol göstərilmişdir. Ayədə Rəsulullahın hakimliyinə müraciət etmək istəməyən münafiqlərə: “Peyğəmbərin hakimliyi əvəzinə tağutun hakimliyinə müraciət etməklə xəta etdiklərini qəbul edərək, peşmanlıqlarını dilə gətirsəydilər, Elçi də onlar üçün Allahdan əfv diləsəydi, Allah onları bağışlayacaqdı” – deyilərək yol göstərilir.

Bu ayənin enmə səbəbinə dair belə bir əhvalat nəql edilir:

Əbu Bəkr əl-Esam belə demişdir: “Bir qrup münafiq, Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) tələ qurmaq üçün razılaşmış, sonra da bu məqsədlərini həyata keçirmək üçün onun yanına getmişdilər. O anda Cəbrail (ə.s) gələrək, vəziyyəti Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) xəbər verdi. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə dedi: Heç şübhəsiz, bir cəmiyyət edə bilməyəcəkləri bir işə niyyətlənərək buraya gəlmişdilər. Onlar qalxıb, Allahdan bağışlanmalarını tələb etsinlər və mən də onların bağışlanmasını tələb edim. Sonra da dedi ki: Qalxmırsınızmı? Amma heç kimsə qalxmadı. Bundan sonra o: “Ey filan! Qalx!” – deyərək 12 nəfərin adını saydı. Onlar da qalxaraq belə dedilər: Biz, söylədiyin şeyə niyətlənmişdik. Beləliklə, özümüzə zülm etdiyimiz üçün Allaha tövbə edirik. Sən də bizim üçün mağfirət istə. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə cavab verdi: Dərhal çıxın. İşin başında mən mağfirət diləməyə daha yaxın idim. Allah Təala da tövbənizi qəbul etməyə daha yaxın idi. Yanımdan çıxın. [61]

Bu ayədəki “Rəsul da onlar üçün bağışlanma istəsəydi” ifadəsindən anlaşılır ki, bir kimsə başqası üçün istiğfar edə bilər. İstiğfar haqqında Bəqərə surəsinin sonunda “Tövbə” başlığı altında etdiyimız izaha baxmaq olar. [62]

Münafiqlərin səhvləri və necə hərəkət etməli olduqları göstərildikdən sonra, səmimiyyətlə inananların etməli olduqları; Allah Rəsuluna qarşı göstəriləməli olan münasibətlər müəyyən edilir: bütün ixtilaflı vəziyyətlərdə Allah Rəsulunu cani-dildən hakim etməyənlər, iman etmiş sayılmazlar. Buna görə də, möminlər hər hansı bir ixtilaf zamanı Rəsulullahın yanına getməli və onun verdiyi hökmə təslimiyyət göstərməlidirlər:

³⁶Və Allah və Elçisi bir işdə hökm verdiklərində heç bir mömin kişi və mömin qadın üçün öz işlərində sərbəstlik yoxdur. Və kim Allaha və Elçisinə üsyan edərsə, o, açıq bir pozğunluqla azmışdır. (Əhzab/36)

Bu ayənin enmə səbəbi ilə əlaqədar aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Bir qisim (ayənin nüzulü ilə əlaqədar olaraq) belə deyir: Bu ayət-i kərimə əz-Zübeyr b. əl-Avvamm Ənsardan biriylə mübahisəsi haqqında nazil olmuşdur. Aralarındakı anlaşılmazlıq bağçalarının suvarılması ilə əlaqədar idi. Hz. Peyğəmbər əz-Zübeyrə belə dedi: Əvvəlcə sən ərazini suvar, sonra da suyu qonşunun ərazisinə sal. Hasım isə Rəsulullaha belə dedi: Görürəm ki, bibinin oğluna üstünlük verirsən.

Bundan sonra Rəsulullahın (s.ə.s) üzünün rəngi dəyişdi və əz-Zübeyrə dedi ki: Bağçanı sula, sonra da su tarlanın divarlarına çatana qədər tut, saxla.

Elə bundan sonra “Xeyr, Rəbbinə and olsun ki… iman etmiş olmazlar” ayəsi nazil oldu. [63]

Buyruqların nüzul səbəbi ilə əlaqədar bu rəvayət gəlmişdir: Sabit b. Şəmmas ilə bir Yəhudi qarşılıqlı olaraq öyünməyə başladılar. Yəhudi belə dedi: Allaha and olsun ki, bizə özümüzü öldürməyimiz yazıldı [əmr edildi], biz də öldürdük. O qədər ki, öldürülənlərin sayı 70.000 nəfərə çatdı. Sabit də belə cavab verdi: Allaha and olsun ki, Allah bizə də: “özünüzü öldürün” – deyə yazsa, şübhəsiz ki, biz də bunu edərdik.

Əbu İshak əs-Sebil də deyir ki: “Əgər onlara özünüzü öldürün… deyə yazsaydıq” ayə-ti kəriməsi nazil olunca, birisi: “Biz bununla əmr olunsaq mütləq bunu edərik. Lakin bizi bundan salamatlığa qovuşduran Allaha da həmd olsun” – dedi. Bu xüsus Rəsulullaha (s.ə.s) çatınca belə buyurdu: “Şübhə yox ki, ümmətim arasında belə igidlər vardır ki, iman qəlblərində, yerlərində sapsağlam duran dağlardan daha sağlamdır”.

İbn Vehb deyir ki, Malik dedi ki, bu sözü söyləyən Əbu Bəkr əs-Siddiqdır (r.a). Məkki də, bu sözü söyləyənin Hz. Əbu Bəkr olduğunu zikr edir. Ən-Nakkaş isə bu sözü söyləyənin Ömər b. əl-Xəttab (r.a) olduğunu zikr etmişdir, Əbu Bəkr əs-Siddiqdən (r.a) də belə dediyi zikr edilir: “Əgər üzərimizə belə bir şey yazılsaydı, şübhəsiz mən, əvvəlcə özümdən və ailə xalqımdan başlayardım”. [64]

Bu ayə, yeni bir söz başlangıcı olub, başqa bir hadisə haqqında nazil olmuşdur ki, o da budur: Urvə b. Zübeyrdən (r.a) rəvayət edildiyinə görə, Ənsardan bir nəfər Zübeyr ilə, xurmalığını suvardığı bir su xüsusunda mübahisə etmişdi. Bundan dolayı Hz. Peyğəmbər (s.ə.s), Zübeyrə demişdi ki: Öz toprağını sula. Sonra suyu, qonşunun toprağına sal. Bundan sonra Ənsardan olan adam belə demişdi: O, bibinin oğlu olduğu üçün belə hökm etdin. Bundan sonra Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) üzünün rəngi dəyişdi və sonra Zübeyrə belə dedi: (Bağçanı) suvar. Ağacların köklərinə (və ya bağçanın divarlarına) çatana qədər də suyu buraxma.

Bil ki, bu barədə hökm budur: Kimin ərazisi, vadiyə [suya] daha yaxındırsa, suyu çevirmədə onun əvvəlliyi olub, tarlasını tamamilə sulamaq haqqıdır. Elə buna görə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Zübeyre (r.a) tolerant bir şəkildə suvarmasını söyləmişdi. Zübeyrin rəqibi su-i ədəbdə olub, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) tolerant əmrini layiqi ilə dəyərləndirə bilmədi. Elə buna görə də, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Zübeyrə suvarma haqqını bütünlüklə istifadə etməsini əmr etdi. Rəqibi isə bunu bir aldatma zənn etdi. [65]

69-70-ci ayələrdə “Kim də Allaha və Elçiyə itaət edərsə, artıq onlar, Allahın, Peyğəmbərlərdən, siddiqlərdən, şəhidlərdən və salehlərdən özlərinə nemət verdiyi adamlarla bərabərdir. Və bunlar yoldaş olaraq nə gözəldir! Bu, Allahdan bir lütfdür. Ən yaxşı bilən olaraq Allah yetər” buyurularaq, insanlıq haqqa dəvət edilir, şirk və nifaqdan uzaq duraraq özlərini qurtarıb böyük mükafatlara nail olmaları istənilir.

Bu ayələrin nüzul səbəbi haqqında bunlar nəql edilmişdir:

Alimlər bu ayə-ti kərimənin nüzul səbəbi haqqında bir neçə izah zikr etmişdilər:

a) Bir qrup müfəssirin rəvayət etdiyinə görə, Hz. Peyğəmbərin azad etdiyi köləsi [mövla] olan Sevban, Hz. Peyğəmbəri çox sevır və ondan ayrılmağa heç dözə bilmirdi. Bir gün üzü dəyişib, bədəni incəlib zəifləmiş və üzünü kədər bürümüş olduğu halda Hz. Peyğəmbərin yanına gəlir. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onun halını soruşduqda, o belə deyir: Ey Allahın Rəsulu! Mənim bundan başqa heç bir dərdim yoxdur: Səni görmədiyim zaman darıxır, səninlə qarşılaşana qədər böyük bir tənhalıq duyuram… Sonra axirəti xatırlayar, bu dəfə də səni orada görəməməkdən qorxuram… Çünki mən, cənnətə girdirilsəm belə, sən Peyğəmbərlərin dərəcə və məqamlarında olacaqsan, mənsə qulların dərəcə və məqamlarında; Buna görə də, səni görəməyəcəyəm. Əgər cənnətə girdirilməzsəm, o zaman da səni əsla görə bilməyəcəyəm…

Bundan sonra, bu ayət-i kərimə nazil oldu.

b) Süddi belə demişdir: Ənsardan bir qrup insan: “Ey Rəsulallah! Sən cənnətin ən üst (məqamında) oturarsan; biz isə sənin üçün darıxarıq… nə edərik o zaman?” – deyincə, bu ayət-i kərimə nazil olur.
c) Mukatil belə demişdir: Bu ayət-i kərimə, Hz. Peyğəmbərə: “Ey Rəsulallah! Biz sənin yanından ayrılıb oğul-uşağımızın yanına çatınca, sənin üçün darıxırıq. Yanına dönənə qədər heç bir şey bizə fayda vermir. Sonra, sənin cənnətdəki dərəcə və məqamını düşündük. Buna görə də, əgər cənnətə girərsək, biz səni necə görə biləcəyik?” – deyən Ənsardan bir nəfər haqqında nazil olmuşdur. Onun bu sualından sonra Cənab-i Haqq bu ayəni endirmişdir. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) vəfat edincə, o özünə aid bir bağçada olduğu vaxt Ənsar gəlib Hz. Peyğəmbərin vəfat etdiyini ona xəbər verdi. Bundan sonra o: “Allahım! Onunla təkrar qarşılaşana qədər ondan başqa heç bir şey görməməyim üçün gözlərimi kor et!” – dedi və olduğu yerdə dərhal kor oldu. Hz. Peyğəmbəri şiddətli bir sevgiylə sevdiyi üçün, Cənab-i Haqq onu cənnətdə Hz. Peyğəmbərin yanına qoyar”.
d) Həsən əl-Bəsri belə deyir: Möminlər, Hz. Peyğəmbərə belə dedilər: “Biz, səninlə ancaq dünyada şərəfə nail oluruq. Axirət həyatı başladığında isə, sən ilk dərəcəyə yüksəldiləcəksən…”. Bundan sonra, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) kədərləndi, möminlər də kədərləndilər… Buna görə də bu ayət-i kərimə nazil oldu.

Tədqiqatçı alimlər belə demişdilər: “Bu rəvayətlərin səhih olduğunu inkar etmirik. Lakin, ayənin nüzul səbəbi bundan daha böyük bir şey olmalıdır. Bu da, itaətə təşviq və ona təşviq etməkdir. Çünki səbəbin xüsusiliyi, ifadənin ümumiliyinə mane olmaz. Buna görə də, bu ayə bütün mükəlləflər haqqında bu umumi hökmü ifadə edər: Allaha və Rəsuluna itaət edən hər kəs, heç şübhəsiz, Allah qatında üstün dərəcələr və çox şərəfli mərtəbələr əldə edər. [66]

الصّدّيق [Siddiq]. Bu söz “doğruluqda və ya doğrulamaqda mübaliğə göstərən, irəliyə keçən kimsə” deməkdir. Bu kimsələrin xüsusiyyətləri belə bəyan edilmişdir:

¹⁹Allaha və Elçisinə inanan kimsələr… Bax budur, onlar Rəbbi nəzdində ən doğru kimsələrin və şəhidlərin məhz özləridir. Onlar üçün etdiklərinin qarşılıqları və işıqları vardır. İnkar edən və ayələrimizi yalan sayan kimsələr isə… Onlar cəhənnəmin əhlidirlər. (Hədid/19)
³³Və doğrunu gətirən və onu təsdiq edən insan… Bax budur, onlar Allahın qoruması altına girmiş olanların məhz özləridir. (Zümər/33)

الشّهيد [Şəhid]. الشهيد [şəhid] kəlməsi ism-i fail mənasında, fail vəznində bir kəlmə olub “irəli dərəcədə şahid olan” deməkdir ki, bu, Allahın da xüsusiyyətlərindən biridir. Bu söz qullar üçün sərf edildiyi zaman, Allahın varlıq və birliyinə ən yaxşı şahidlik edən” demək olur ki, bunlar da haqqaniyyətli davranan alimlərdir:

¹⁸Allah, təbiətdəki güclər/xəbərçi ayələr və haqqaniyyəti dik tutan bilik sahibləri, şübhəsiz, Allahdan başqa tanrı deyə bir şeyin olmadığına şahidlik etdilər. O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandan, ən yaxşı qayda qoyandan başqa, Tanrı deyə bir şey yoxdur. (Al-i İmran/18)

Bu şüura yetənlər, canları bahasına Allahın varlığına və birliyinə şahidlik edərlər.

⁷¹Ey iman edənlər! Tədarükünüzü görün, sonra da onlara qarşı ya kiçik dəstələr halında və ya hamılıqla səfərə çıxın.

⁷⁶İman edənlər Allah yolunda döyüşürlər. Kafirlər də tağut yolunda döyüşürlər. O halda siz şeytanın yaxınları, köməkçiləri ilə döyüşün. Şübhəsiz ki, şeytanın tələsi çox zəifdir.

Bu ayələr sərbəst bir nəcm olub, artıq təşkil olunmuş və dövlət qurmuş olan möminlərin nizam-i aləm üçün etmələri lazım olanlar [döyüş, infaq və s.] üzərində durulur və möminlərin hər an döyüşə hazır olmaları istənir.

Burada “Tədbirinizi alın” ifadəsindəki tədbir, döyüş üçün lazım olan təchizat və ləvazimat, təlim və istehkam kimi tədbirlərdir. Bu mövzu Ənfal/60-da belə ifadə edilmişdi:

⁶⁰Və siz də gücünüzün yetdiyi qədər onlara qarşı hər çeşiddən qüvvət toplayın və döyüş atları hazırlayın ki, onlarla Allaha düşmən olanları/öz düşmənlərinizi və Allahın bilib, sizin isə bilmədiyiniz, bunlardan aşağı daha başqalarını da qorxudasınız. Və Allah yolunda hər nə xərcləyərsinizsə, o sizə əskiksiz ödənilər və siz haqsızlığa uğradılmazsınız. (Ənfal/60)

Ayədəki “Kiçik birliklər halında səfərə çıxın və ya hamınız birdən səfərə çıxın” ifadəsindən də, möminlərin əməliyyat qrupları və böyük bir ordu yaratmaları istənir.

Burada verilən öhdəliklər, Tövbə surəsində aşağıdakı ifadələrlə yer alır:

³⁹Əgər döyüşə çıxmazsınızsa, Allah sizi acıqlı bir əzab ilə əzablandırar və yerinizə başqa bir qövmü gətirər və siz Ona zərər deyə bir şey edə bilməzsiniz. Və Allah hər şeyə qadirdir.
⁴⁰Əgər siz Elçiyə kömək etməzsinizsə, bilin ki, Allah ona qətiliklə kömək etmişdir. Həmçinin o kafirlər onu ikinin ikincisi olaraq çıxarmışdılar. Həmçinin ikisi mağarada idilər. Həmçinin o, yoldaşına: “Kədərlənmə, şübhəsiz ki, Allah bizimlə birlikdədir” – deyirdi. Buna görə də Allah onun qəlbinə təskinləşdirən arxayınlıq və sakitləşmə duyğuları/əhvali-ruhiyyəsi qoymuş, Onu sizin görmədiyiniz əsgərlərlə gücləndirmiş və kafirlərin sözünü ən alçaq etmişdi. Allahın kəlamı da ən ucanın məhz özüdür. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.
⁴¹Yüngül təchizatla və əsaslı olaraq döyüşə çıxın və mallarınızla, canlarınızla Allah yolunda əzm göstərin. Əgər bilirsinizsə, bu sizin üçün daha xeyirlidir.
⁴²Əgər səfər yaxın bir qazanc və adi bir səfər olsaydı, onlar qətiliklə səni izləyərdilər. Lakin, o edilməsi çətin olan iş özlərinə uzaq gəldi. Bununla bərabər: “Bizim də gücümüz yetsəydi, qətiliklə sizinlə birlikdə əlbəttə, çıxardıq” – deyə, Allaha and içəcəklər… özlərini dağıntıya uğradırlar… Və Allah bilir ki, onlar qətiliklə yalançı insanlardır. (Tövbə/39-42)

Döyüş şərtlərində möminlərin etmələri lazım olanların bir qismi də bu ayə ilə müəyyən edilmişdir:

72-73-cü ayələrdə, “Şübhəsiz ki, sizdən bir qismi də qətiliklə ağır davranır. Sonra sizə bir müsibət isabət edincə: “Qətiliklə Allah mənə lutf etdi ki, onlarla bərabər şahid olaraq, birlikdə olmadım” – deyər. Və əgər sizə Allahdan bir ərməğan isabət edərsə, qətiliklə, sanki sizinlə özü arasında heç sevgi yoxmuş kimi, şübhəsiz: “Ah nə olardı onlarla bərabər olardım və çox böyük uğur qazanardım!” – deyəcəkdir” ifadəsiylə, döyüş haqqında neqativ davranan tiplər qınanır ki, bunlar, döyüşə qatılan mücahidlərə bir uğursuzluq və ya müsibət üz verdiyində, döyüşə qatılmadıqları üçün sevinirlər və bunu da Allahın neməti sayarlar. Amma döyüşə qatılan möminlər Allahın köməyi ilə zəfər və qənimət əldə edincə, həsəd etməkdən utanmazlar.

74-cü ayədə, O halda bəsit dünya həyatını axirət müqabilində satan insanlar Allah yolunda döyüşsünlər. Hər kim Allah yolunda döyüşər, öldürülər və ya qalib gələrsə, artıq Biz ona çox böyük bir mükafat verəcəyik ifadəsi ilə, Allah üçün döyüşə qatılanların qovuşacaqları nemətlər müjdələnir. Bu müjdələr aşağıdakı ayələrdə də görünür:

^111,112Şübhəsiz ki, Allah tövbə edən, qulluq edən, Allahı öyən, səyahət edən, Allahı birləyən, boyun əyib təslimiyyət göstərən, hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, pis olan hər şeydən çəkindirən, Allahın həddlərini qoruyan inananlardan, canlarını və mallarını şübhəsiz, cənnəti onlara vermək müqabilində satın almışdır! Onlar Allah yolunda döyüşürlər – sonra öldürürlər və öldürülürlər. Bu, Allahın Tövrat, İncil və Qurandakı gerçək bir vədidir və Allahdan daha çox verdiyi vədə əməl edən kim vardır? Belə isə, etdiyiniz alış-verişlə sevinin. Və bax budur, bu, böyük qurtuluşun məhz özüdür. Və möminlərə müjdə ver! (Tövbə/111,112)
^10–13Ey iman edənlər! Sizə sizi can yaxıcı bir cəzadan qurtaracaq, qazanclı bir ticarət göstərimmi? Allaha və Onun Elçisinə inanın – Allah yolunda canlarınızla, mallarınızla çalışın. Bax budur, əgər bilirsinizsə, bu sizin üçün daha yaxşıdır. Sizin günahlarınızı bağışlayar və sizi altlarından çaylar axan cənnətlərə və Ədn cənnətlərindəki xoş məskənlərə daxil edər. Bax budur, bu, böyük qurtuluşdur. Və sizin sevinəcəyiniz başqa bir şey daha! Allahdan kömək və yaxın bir fəth… Və inananlara müjdə ver.
¹⁴Ey iman edənlər! Allahın köməkçiləri olun! – Necə ki, Məryəm oğlu İsa həvarilərə: “Allah yolunda mənim köməkçilərim kimdir?” – demişdi. Həvarilər: “Allahın köməkçiləri bizik” – demişdilər. Sonra İsrailoğullarından bir zümrə inandı, bir zümrə inanmadı. Sonra da Biz inanmış insanları, düşmənlərinə qarşı gücləndirdik və onlar üstün gəldilər. (Saff/10-14)

75-ci ayədəki Sizə nə olur ki, Allah yolunda və “Ey Rəbbimiz! Bizləri, bu xalqı zalım olan məmləkətdən çıxar, nəzdindən bizə bir vəli, nəzdindən yaxşı bir köməkçi təyin et” – deyən, zəiflədilmiş kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda döyüşmürsünüz? ifadəsiylə bir döyüş səbəbi açıqlanır. Buna görə, zalımlar/müşriklər tərəfindən din, iman və azadlıqları məhdudlanan və: “Ey Rəbbimiz! Bizləri, bu xalqı zalım olan məmləkətdən çıxar, nəzdindən bizə bir vəli, nəzdindən yaxşı bir köməkçi təyin et” – deyə Allaha yalvaran məzlumların imdadına çatmaq lazımdır. Zülm və əsarət altındəkı möminləri qurtarmaq ümmətin boynunun borcudur.

Döyüş səbəbləri daha əvvəl də bəyan edilmişdi:

^39–41Özlərinə döyüş açılanlar… Onlar haqsızlığa uğradıqları/onlar başqa məsələ üçün deyil, sırf: “Rəbbimiz Allahdır” – dedikləri üçün, haqsız yerə yurdlarından çıxarıldıqlarına görə, döyüşmələrinə izin verildi.

Və şübhəsiz ki, Allah onları zəfərə çatdırmağa ən yaxşı gücü yetəndir. Əgər Allah bir qisim insanları digər bir qismi ilə ortadan qaldırıb, qarşısını almasaydı, mütləq surətdə, cücərti, tumurcuq, ağacdakı meyvə, toplanmış taxıl, paxlakimilər, quraqlıq ərazidə tikan, tikili bina nə varsa hamısı, bütün alış-veriş yerləri – dükan-bazar, bütün Salaat/dəstək yerləri (iş və istehsal yerləri, təhsil-təlim müəssisələri və təhlükəsizlik xidmətləri) və içlərində Allahın adı bol-bol anılan məscidlər yerlə bir edilərdi.

Allah Özünə yardım edənlərə – özlərini yurdlandırıb, gücləndirərək, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergilərini verən, adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, vəhy və ortaq ağılla pis, çirkin hesab edilən şeylərdən ayıranlara qətiliklə yardım edər. Heç şübhəsiz, Allah çox güclüdür, mütləq qalibdir. İşlərin nəticəsi də sadəcə, Allaha aiddir. (Həcc/39-41)

^33,34Allaha və Elçisinə qarşı döyüşən/pozğunçuluq etməyə təşəbbüs etmiş olan və yer üzündə qarışıqlıq çıxarmağa çalışanların, siz onlardan güclü olmadan/onları yaxalayıb sınaq altına almadan əvvəl xətalarından dönənlər istisna olmaqla, qarşılığı, ancaq öldürülməkləri və ya asılmaqları, yaxud ayaq və əllərinin çaprazlama/ard-arda kəsilməsi, ya da olduqları yerdən sürgün edilmələridir. Bu, onlar üçün dünyada bir alçaqlıqdır. Axirətdə də onlar üçün böyük bir əzab vardır. Artıq yaxşı bilin ki, Allah çox bağışlayan və çox mərhəmət edəndir. (Maidə/33, 34)

^77,78Özlərinə: “Əlinizi çəkin, salaatı iqamə edin, zəkatı/vergini verin” – deyilənləri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Sonra döyüş üzərlərinə yazıldığında, onlardan bir qrup Allaha duyduqları hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti kimi və yaxud daha şiddətli olaraq insanlara hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyurlar. Və: “Rəbbimiz, niyə döyüşü üzərimizə yazdın, bizi yaxın bir zamana qədər təxirə salmalı deyildinmi?” – dedilər. De ki: “Dünyanın qazancı çox azdır. Axirət isə Allahın qoruması altına girənlər üçün daha xeyirlidir və siz “bir xurma çəyirdəyindəki çox incə bir tel qədər” belə haqsızlığa uğradılmayacaqsınız. Hər harada olarsınızsa olun, ölüm sizə yetişər, kirəclə/betonla son dərəcə sağlam qurulmuş qalalar içində olarsınızsa, belə”. Və onlara bir yaxşılıq isabət edərsə: “Bu Allahdandır” – deyərlər, bir pisliyə uğrayarlarsa: “Bu səndəndir” – deyərlər. De ki: “Hamısı Allahdandır”. Bunlara baxmayaraq, bu cəmiyyətə nə olur ki, az qala heç söz anlamayacaqlar?

⁸⁰Kim Elçiyə itaət edərsə, artıq o, Allaha itaət etmiş olur. Kim də üz çevirərsə, artıq Biz səni o üz çevirənlərə qoruyucu/gözətçi olaraq göndərmədik.

Bu ayələrdə Rəsulullahın, dolayısıyla da səmimi Müsəlmanların diqqəti cəmiyyətdəki ikiüzlülərə çəkilir. “Özlərinə: “Əlinizi çəkin, salaatı iqamə edin, zəkatı/vergini verin” – deyilmiş olan ikiüzlülər, Allaha hörmət duymaq əvəzinə, insanlara hörmət duyaraq: “Rəbbimiz, niyə döyüşü üzərimizə yazdın, bizi yaxın bir zamana qədər təxirə salmalı deyildinmi?” – deyirlər. Özlərinə bir yaxşılıq üz verərsə: “Bu, Allahdandır” – deyirlər, bir pisliyə uğrayarlarsa: “Bu, səndəndir” – deyə Elçini uğursuzluqla ittiham edərlər. Beləliklə, könülsüzlüklərini ortaya qoyarlar. Elə bu tiplərə “Dünyanın qazancı çox azdır. Axirət isə müttəqilər üçün daha xeyirlidir və siz “bir xurma çəyirdəyindəki, çox incə bir tel qədər” belə haqsızlığa uğradılmayacaqsınız. Hər harada olarsınızsa olun, ölüm sizə yetişər, son dərəcə sağlam qurulmuş qalalar içində olarsınızsa, belə” və: “hamısı Allahdandır” – deyilməklə xəbərdarlıqlar edilir.

Burada, ölümdən qaçmağın yersizliyi, dünya malının dəyərsizlik və keçiciliyi üzərində durulur. Bu mövzuda daha əvvəl də xəbərdarlıqlar edilmişdi:

¹⁵⁴Sonra Allah o kədərin ardından üzərinizə bir arxayınlıq, sizdən bir qrupu örtüb, bürüyən bir yuxu endirdi. Bir qrup da, nəfslərinin sevdasına düşdü – Allah haqqında həqiqətdən kənar, cahiliyyət zənni olaraq, zənn artırırdılar. Onlar: “Bu işdən bizə bir şey varmı?” – deyirdilər. De ki: “iş Allaha aiddir. Onlar, sənə açıqlaya bilmədikləri şeyləri içlərində saxlayırdılar. Onlar: “Bizə bu işdən bir şey olsaydı, burada öldürülməzdik” – deyirdilər. De ki: “Əgər siz, evlərinizdə olsaydınız belə, üzərlərinə öldürülmə yazılmış olanlar, qətiliklə yan verib yatacaqları [öldürüləcəkləri] yerlərə çıxıb gedəcəkdi”. Və o, Allahın qəlblərinizdəkini sınaması və qəlblərinizdəkini təmizləməsi üçündür. Və Allah qəlblərinizdəkini çox yaxşı biləndir.
¹⁵⁵Şübhəsiz, iki qövmün qarşılaşdığı gün, sizdən üz çevirib gedən insanlar, şeytan onların qazandıqları şeylərin acısıyla ayaqlarını sürüşdürmək istədi. Yenə də Allah onları qətiliklə əfv etdi. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox yumşaq davranandır.
¹⁵⁶Ey iman edənlər! Allahın tanrılığını, rəbbliyini tanımayan və yer üzündə dolaşan, yaxud qəzaya çıxan qardaşları üçün: “Yanımızda olsaydılar, ölməzdilər, öldürülməzdilər” – deyənlər kimi olmayın. Qətiliklə Allah bunu onların qəlblərində bir yara edəcəkdir. Və Allah həyat verir və öldürür. Və Allah etdiklərinizi ən yaxşı görəndir.
¹⁵⁷Əgər Allah yolunda öldürülər və ya ölərsinizsə də, Allahdan bir bağışlanma və mərhəmət, qətiliklə onların topladıqlarından daha xeyirlidir. ¹⁵⁸And olsun ki, ölsəniz və ya öldürülsəniz də, qətiliklə, Allahın hüzuruna toplanacaqsınız. (Al-i İmran/154-158)
¹⁶De ki: “Əgər ölməkdən və ya öldürməkdən qaçırsınızsa, qaçmağın heç bir zaman sizə faydası olmaz. Və o zaman, sadəcə, çox az bir şey qazandırılarsınız”. (Əhzab/16)

Ayədə dünya qazancı, “çox az” olaraq xarakterizə edilmişdir. Çünki dünya nemətləri axirət nemətlərinə nisbətdə həm çox az və keçicidir, həm də qazanılması və qorunması min bir sıxıntıya səbəb olur. Həmçinin, daimiliyinin də zəmanəti yoxdur.

Bu ayə qrupunda Rəsulullaha içində olduğu şərait tanıdılır və necə davranmalı olduğu bildirilir.

Rəsulullahın üzünə: “Taət [baş üstə]!” – deyib, yanından çıxdıqlarında isə onun əmr etdiyi şeylərin tərsinə plan quranlar və özlərinə etibar və ya qorxuya dair bir əmr gəldiyində onu dərhal yayanlar vardır. Bu tiplərə qarşı ki, ifadədən anlaşıldığına görə bunlar münafiqlərdir, Allahu-Təala, “Allah onların gecə ikən qurduqlarını yazır. Artıq sən onlardan uzaqlaş. Və işin nəticəsini Allaha həvalə et. Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən olaraq da Allah yetər. Artıq Allah yolunda döyüş! Sən ancaq özünə görə məsuliyyət daşıyırsan. Möminləri də təşviq et. Umulur ki, Allah, kafirlərin təzyiqini zəiflədər. Və Allah həm təzyiqi zəiflətməkdə, həm də ümidsizliyə düçar etməkdə daha qüvvətlidir” buyuraraq həm onların zərərinə mane olacağı müjdəsini verərək Elçisini ruhlandırır, həm də onlara qarşı necə davranmalı olduğunu bildirir.

Həmçinin, bu qədər həqiqət qarşısında ağlını işlətməyən bu zavallılara, “hələ Quranı lazım olduğu qədər düşünməzlərmi? Əgər ki, o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, qətiliklə onun içində bir çox qarışıqlıqlar/ziddiyyətlər tapardılar. Və özlərinə təhlükəsizlik və ya qorxu barədə bir əmr gəldiyində onu dərhal yayırlar. Halbuki, onu Elçiyə və özlərindən olan səlahiyyətli kimsələrdən soruşsaydılar, onlardan nəticə çıxarmağa gücü çatan kimsələr, onu bilirdilər” – deyilərək, düşüncəsizlik və ağılsızlıqları üzlərinə vurulur və onlar məzəmmət edilir.

82, 83-cü ayələrdə bəhs edilən; qınanan insanlar münafiqlər və Mədinəli Yəhudilərdir. Bunların Quran və onun mahiyyəti ilə əlaqədar beyinlərinə taxılan mövzuları və məsələləri Rəsulllahdan və özlərinin səlahiyyətli adamlarından soruşarlarsa, aydınlanacaqları bildirilir.

Bu ayə endiyi dövr Mədinə Federal Dövləti dövrü olub, bu Dövlət Konstitusiyasına uyğun olaraq Federasiya üzvləri Dini/Hüquqi məsələlərini öz Şəriətlərinə Görə həll edəcəkdilər. (Mədinə Sözləşməsi 20-ci Maddə: Bəni Avf Yəhudiləri möminlərlə birlikdə bir ümmət [cəmiyyət] təşkil edirlər. Yəhudilərin dinləri özlərinə, möminlərin dinləri özlərinədir. Buna, Mövlaları da daxildir.)

Qısacası, ayədə bəhs edilən Ülüləmr, möminlərin Ülüləmri deyil, Yəhudilərin Ülüləmridir.

Son olaraq da Uca Allah, “Və əgər Allahın üzərinizdəki lütfu və rəhməti olmasaydı, bir azınız xaric, qətiliklə şeytana uymuşdunuz” deyərək, Rəsulullah və möminlərə olan köməyinə diqqət çəkilir.

Tədəbbür التدبر. Bu söz “ دُبُرdübür (arxa: önün əksi)” sözünün [67] təfəül babından məsdər olub, mənası “davamlı ard-arda düzmək; sıralamaq” deməkdir. Sıralamanın (ilkləmə; birinci, ikinci, üçüncü… kimi düzməyin) əksidir. Nisa/82-ci ayədə ağıllı insanların Quranı enmə sırasına görə ardıcıl dizərək təhlil etmələri istənilir. Burada Quranın nüzul sırasının və tərtilinin əhəmiyyəti açıqlanır.

82-ci ayədə, “Hələ də Quranı ardıcıl düzərək lazım olduğu kimi düşünməzlərmi? Əgər ki, O, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, qətiliklə onun içində bir çox qarışıqlıqlar tapardılar” ifadəsiylə, ikiüzlülərin Quranı tədqiq etmələri, Qurandan yola çıxaraq reallığı görmələri istənilir. Çünki Quranda fizika, kimya, biologiya və astronomiya kimi elm sahələrinə aid məlumatlar verilməsinə baxmayaraq, onda bir qüsur və ziddiyyət yoxdur, tapılmamışdır, tapıla bilinməmişdir və tapılmayacaqdır. Əgər bu Kitab Allahdan başqası tərəfindən əmələ gətirilsəydi, içində mütləq bir qüsur və ziddiyyət olardı. Bu həcmdə qüsursuz və ziddiyyətlərdən uzaq bir kitab ərsəyə gətirməyə insanın gücü çatmaz:

²⁴Yaxşı, onlar Quranı ardıcıl düzərək düşünmürlərmi? Yoxsa qəlbləri üzərində kilidlərimi var? (Muhəmməd/24)
²⁹Bu, təmiz ağıl/sağlam düşüncə sahibləri onun ayələrini ardıcıl düzərək düşünsünlər və öyüd alsınlar deyə, sənə endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır. (Sad/29)

Quranın möcüzə olduğu xüsusu, bir çox yerdə zikr edilmişdir. Məsələn: Bəqərə/2-4, Səcdə/2, Zümər/27, 28, Kəhf/1-4.

Bu iki ayədə, cəmiyyət içində necə davranılmalı olduğu və bu davranışların aqibəti; yaxşı, ya da pis qazancı bəyan edilir:

Gözəl bir şəfaətlə [xeyir və yaxşılıqlara araçı, vasitə olmaqla] şəfaət edənə, ondan bir hissə vardır.
Pis bir şəfaətlə [pisliyə dəlil olmaq və kömək etməklə və ya pislik cığırını açmaqla] şəfaətdə olana da ondan bir günah payı vardır.
Bir salam ilə salamlanan, ondan daha gözəli ilə qarşılıq verməlidir.

Ayədə keçən şəfaət sözü “bir şeyi oxşar olan başqa bir şeyə əlavə etmək, onu dəstəkləmək, bir şeyi cütləmək” deməkdir. Bu barədə Nəcm surəsində etdiyimiz izaha baxmaq olar. [68] Buradakı mənası “Səndən başqasını öz mövqeyinə və araçılığına qatmağın” deməkdir ki, bu da “öncülük etmək, araçılıq etmək” deyə açıqlana bilir.

Bu ayədən anlaşıldığına görə bir yaxşılığın öncüləri/araçıları da, o yaxşılığı edənlər kimi mükafatlandırılacaqlar; bir pisliyin öncüləri/araçıları da o pisliyi edənlər kimi cəzalandırılacaqlar.

Yəni öncülərin/araçıların əməl dəftərləri ölümləriylə qapanmır:

^24,25Və onlara: “Rəbbiniz nə endirdi?” – deyildiyi zaman, onlar qiyamət günü öz günahlarını tam olaraq yüklənmək və biliksizlikləri üzündən azdırmaqda olduqları insanların günahlarından bir qismini də yüklənmələri üçün: “Öncəkilərin əfsanələri” – dedilər. Diqqət edin, yükləndikləri şey nə pisdir! (Nəhl/24, 25)
¹²Və kafirlər, möminlərə: “Bizim yolumuza uyun, qətiliklə sizin xətalarınızı/günahlarınızı biz boynumuza götürərik” – dedilər. Əslində isə onların xətalarından, nə olursa olsun, heç bir şeyi onlar daşıyan deyillər. Onlar əmin olun ki, yalançıdırlar.
¹³Onlar, əlbəttə, öz yüklərini və öz yükləri ilə birlikdə necə yükləri də daşıyacaqlar. Və uydurub durduqları şeylərdən Qiyamət günü, əmin olun ki, sorğu-sual olunacaqlar. (Ənkəbud/12, 13)

Şəhidlərin Allah qatında diri olmaları da bu cəhətdəndir ki, bunu Al-i İmran və Bəqərə surələrində açıqlamışdıq. Ayənin endiyi şərait və olduğu bölmə nəzərə alındığında, burada bəhs edilən “şəfaətin” [öncülük/araçılıq etməyin], döyüşə təşviq etməyə və ya döyüşün qarşısını almağa dair olduğu anlaşılır.

التحية [ət-Tahiyyə]. “Salamlama” qarşılığı verdiyimiz التحية [ət-tahiyyə] sözünün əsas mənası, “ömür dilənməsi” olub, sözün əsli ərəblərin bir-birləriylə qarşılaşdıqlarında الله حيك [hayyəkəllah/Allah səni yaşatsın] demələridir. Bu bizdəki “Allah sənə uzun ömür versin” sözünə bənzəyir ki, bu, insanların qarşılaşdıqlarında bir-birlərinə yaxşı istəkdə olmalarının ümumi mənası halına gəlmişdir. Bunun, hər hansı bir söz və cümləyə endirilməsi doğru olmaz. Ona görə də, istəyən “səlamun əleykum” deyər, istəyən, “gün aydın” deyər, istəyən “asan gəlsin” deyər, istəyən “mərhəba” deyər. Vacib olan insanların bir-birinə yaxşı niyyətlə yaxınlaşmaları və uyğunlaşmalarıdır. Bununla birlikdə, könül istər ki, salamlaşma ən yaxşı, ən gözəl, ən mənalı və ən əhatəli sözlərlə edilsin. Qurandakı əhvalatlarda və cənnətdəki qarşılamalarda salamlama/salamlaşma “salam” sözü ilə edilir:

^43,44O, sizləri qaranlıqlardan aydınlığa çıxarmaq üçün dəstək verəndir. Onun təbiətdəki gücləri/endirdiyi xəbərçi ayələri sizlərə dəstək verirlər. Və O, möminlərə çox mərhəmətlidir. Ona qovuşacaqları gün onların salamlaşmaları, “Salam”dır. Allah da onlar üçün hörmətli bir mükafat hazırlamışdır. (Əhzab/43, 44)
⁶⁹Və and olsun ki, İbrahimə də elçilərimiz müjdə ilə gəldilər: “Salam!” – dedilər. O: “Salam!” – dedi, sonra da qızıl verməyə gecikmədi. (Hud/69)
²³O, Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Allahdır. O, kainatın hökmdarı, tərtəmiz, hər cür pislik və əskiklikdən uzaq, hər cür qüsurdan uzaq/sapsağlam, əmin-amanlıq verən, nəzarət edən, qoruyan, doğrulayan və etibar edilən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, dilədiyini zorla etdirən, çatılmaz, əzəmətli, ehtiyacları aradan qaldıran, işləri düzəldən, dərman verən, böyüklük və ululuqda tək olan/hər şeydə və hər hadisədə böyüklüyünü göstərəndir. Allah onların ortaq qoşduqları şeylərdən münəzzəhdir. (Həşr/23)

Və Nəhl/30-32; Vaqeə/90, 91; Zümər/73; Rad/19-24; Ya Sin/58; Ənam/54; Nur/27.

Həmçinin salam [sağlamlıq, salamatlıq, xoşbəxtlik, etibarlılıq] sözünün mənası bu məqsədlə işlədiləcək digər sözlərdən daha əhatəlidir. Çünki salam Al-i İmran/19-un təhlilində açıqladığımız kimi, “bəraət” [uzaq tutmaq], yəni “qorxudan, şübhədən, bəladan, narahatçılıqdan, bədbəxtlikdən, davadan, döyüşdən, ağrıdan, sızıltıdan, maddi və mənəvi sıxıntılardan, zəiflikdən, çürüklükdən… bütün neqativliklərdən uzaq olmaq” deməkdir. Birisinə “qorxudan, şübhədən, dərddən, fəsaddan, xəstəlikdən, zəiflikdən… qısacası bütün neqativliklərdən uzaq olasan!” demək, “Uzun ömürlü ol” deməkdən, “günaydın, bonjur” və s. deməkdən daha məqbul və yaxşıdır.

Ayədə “siz bir salam ilə salamlandığınız zaman da, dərhal ondan daha gözəliylə salam verin və ya onu [verilən salamı] geri təkrar edin” buyurulmuşdur, ki biz bunu عليكم سلام [salamun aleykum/sizə salam olsun] deyənə qarşı و عليكم السلام و رحمة الله و بركته [Və aleykumus-salam və rəhmətullahi və bərəkatuhu/sizə də salam, Allahın rəhməti və bərəkəti olsun] deyərək tətbiq edirik.

⁸⁷Allah Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayandır. O, qətiliklə sizi özündə şübhə olmayan qiyamət günündə toplayacaqdır. Və Allahdan daha doğru sözlü kimdir?

^89,90Münafiqlər, özləri Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmadıqları kimi, sizin də inanmamağınızı, beləliklə, onlarla eyni olmağınızı arzu etdilər. Ona görə də onlar Allah yolunda yurdlarından köç edincəyə qədər onlardan köməkçi, yolgöstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Əgər bundan üz çevirərlərsə, sizinlə aralarında anlaşma olan bir cəmiyyətə sığınan insanlar, yaxud sizinlə və öz cəmiyyətləri ilə döyüşməkdən qəlbləri sıxılaraq sizə gələnlər istisna olmaqla, onları yaxalayın və gördüyünüz yerdə öldürün/onlardan bir yaxın və bir köməkçi etməyin. Sonra, əgər Allah diləsəydi, onları sizə musallat edərdi və onlar sizinlə döyüşərdilər. Artıq əgər onlar sizdən uzaqlaşaraq, sizinlə döyüşməzlərsə və sizə barış təklif edərlərsə, Allah sizin üçün onlar əleyhinə bir yol tanımamışdır.

Bu ayə qrupunda əvvəlcə: Allah, Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayandır. O, qətiliklə sizi, Özündə şübhə olmayan qiyamət günündə toplayacaqdır. Və Allahdan daha doğru sözlü kimdir? – deyilərək Allah tanıdılır, sonra da bir sıra xüsuslara, xüsusilə münafiqlərin hiyləgər düşüncələrinə diqqət çəkilərək möminlərə xəbərdarlıq edilir:

Möminlər, daima əleyhlərində olan münafiqlərlə sənli-mənli olmamalıdırlar. Onlar haqqında fərqli düşünən qruplara bölünməməlidirlər.
Münafiqlər, özləri inkar etdikləri kimi, möminlərin də inkar etmələrini, beləliklə, özləriylə bərabər olunmasını arzu edərlər.
Münafiqlər Allah yolunda hicrət edənə qədər onlardan vəlilər edilməməlidir.
Əgər üz çevirərlərsə, möminlərlə anlaşmalı olan bir qövmə sığınanlar, yaxud möminlər və öz qövmləri ilə döyüşməkdən köksləri daralaraq möminlərə sığınanlar xaric, onlar yaxalanıb öldürülməlidirlər.
Münafiqlərdən bir vəli və bir köməkçi edilməməlidir.
Əgər Allah diləsəydi onları sizə musallat qılardı. Onlar sizinlə döyüşərdilər. (Allah, onlara belə bir fürsət vermədi.)
Əgər onlar möminlərlə döyüşməz və möminlərə barış təklif edərlərsə, bu təklif qəbul edilməlidir. (Allah, sizin üçün onlar əleyhinə bir yol qılmamışdır.)
Möminlərdən və öz qövmlərindən arxayın olmaq istəyən digər bir qrup isə, nə zaman fitnəyə geri döndərirlərsə, onun içinə baş aşağı dalarlar. Bunlar, möminlərdən uzaq durmazlar, möminlərə barış təklif etməzlər və əllərini [güclərini] çəkməzlərsə, ələ keçirildikləri yerdə öldürülməlidirlər. (Bu Allah tərəfindən möminlərə verilən tam bir səlahiyyətdir.)

Bu paraqrafın enmə səbəbinə dair nəql edilənlər:

Müslimdə, Zeyd b. Sabitdən gələn rəvayətə görə, Peyğəmbər (s.ə.s) Uhuda çıxdığında bərabərində olanlardan bir qisim geri dönmüşdü. Bundan sonra Peyğəmbərin (s.ə.s) əshabı onlar haqqında iki qrupa bölündü. Kimisi: “Onları öldürək” – dedi, kimisi də: “Xeyr, öldürməyək” – dedi. Bundan sonra, “Münafiqlər haqqında nə deyə iki qrupa ayrıldınız?” ayəsi nazil oldu. [69]

Uhud günü Rəsulullaha köməkdən geri durub, onunla birlikdə çıxmışkən adamlarını da geri alıb, çəkilən adam Abdullah b. Ubey və yoldaşlarıdır.

Əbu Sələmə b. Abdurrahmanın (Abdurrahman b. Avfdan) nəql etdiyinə görə, bu ayət-i kərimə Mədinəyə gələn və Müsəlman olduqlarını açıqlayan bir kütlə haqqında nazil olmuşdur. Bunlar Mədinənin titrətmə və qızdırma xəstəliyinə yaxalandılar. Bundan sonra baş aşağı döndərilib, Mədinədən çıxıb getdilər. Peyğəmbərin (s.ə.s) əshabından bir qrup onlarla qarşılaşdı və soruşdular: Niyə geri dönürsünüz? Onlar da bu cavabı verdilər: Mədinənin istisindən narahat olduq. O baxımdan orada qalmaq işimizə gəlmədi. Bundan sonra belə soruşdular: Bu xüsusda Rəsulullah (s.ə.s) sizin üçün tabe olunacaq bir örnək deyilmi?

Əshabın bir bölməsi: “Bunlar münafiqlik etdilər” – deyərkən, bir bölməsi də: “Münafiqlik etmədilər, Müsəlmandırlar” – dedilər. Bundan sonra uca Allah da “Allah onları qazandıqları üzündən baş aşağı yıxmışkən, münafiqlər haqqında niyə iki qrupa ayrıldınız” ayəsini endirdi.

Nəhayət Mədinəyə gəldilər və özlərinin Mühacir olduqlarını iddia etdilər. Bundan sonra da dindən çıxdılar. Rəsulullahdan (s.ə.s) ticarət etmək məqsədilə özlərinə aid bir sıra malları gətirmək üçün Məkkəyə getməyə icazə istədilər. Möminlər də onlar haqqında anlaşmazlığa düşdü. Kimisi: “Bunlar münafiqdir” – deyərkən, kimisi də: “Xeyr mömindir” – dedi.

Uca Allah beləliklə, onların münafiq olduqlarını açıqladı və bu ayə-ti kəriməni endirərək onları öldürməyi əmr etdi. [70]

Allahın “həm sizdən əmin olmaq, həm öz qövmlərindən əmin olmaq istəyən başqa insanlar olduğunu da görəcəksiniz” buyruğunun mənası, əvvəlki ayənin ifadə etdiyi məna kimidir.

Katade deyir ki: “Bu ayət-i kərimə həm Peyğəmbərin (s.ə.s) nəzdində əmin olmaq, həm də qövmləri arasında əmin qalmaq istəyən Tihaməli bir qövm haqqında nazil olmuşdur”.

Mücahid deyir ki: “Bu, Məkkəli bir kütlə haqqında nazil olmuşdur”.

Əs-Süddi də deyir ki: “Bu ayət-i kərimə Nuaym b. Məsud haqqında enmişdir. O, həm Müsəlmanlar yanında əmniyətdəydi, həm də müşriklər arasında”.

Əl-Həsən deyir ki: “Bu münafiqlərdən bir kütlə haqqındadır”. [71]

Müfəssirlər, burada zikr edilənlərin, Əsəd və Gatafan qəbilələrindən bir kütlə olduğunu söyləmişdilər ki, bunlar, Mədinəyə gəldiklərində Müsəlman olurlar və razılaşma əldə edərdilər. Məqsədləri isə, Müsəlmanlardan əmin olmaq idi. Öz qövmlərinin yanına döndüklərində isə, inkara saplanaraq əhdlərini pozardılar. [72]

89-cu ayədə, “Onlar [münafiqlər], özləri inkar etdikləri kimi, sizin də inkar etməyinizi, beləliklə, onlarla bərabər olmağınızı arzu etdilər. Onun üçün, onlar Allah yolunda hicrət edənə qədər onlardan vəlilər etməyin” buyurularaq, ikiüzlülərin vəli, qoruyucu, nəzarətçi və köməkçi qəbul edilməmələri; idarəçi vəziyyətinə gətirilməmələri əmr edilmişdir.

Bu əmr onlarla ayədə təkrar edilmişdir:

⁷²Şübhəsiz, iman etmiş, yurdlarındən köç etmiş, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla döyüşən və sığınacaq verib, kömək edən bu insanlar – bəli, bax budur, bunlar biri digərinin kömək edəni, yol göstərəni, qoruyan yaxını olanlardır. İnanan və hicrət etməyən insanlara gəlincə, hicrət edənə qədər onlarla yaxınlıq etmək barəsində söz belə ola bilməz. Və din uğrunda kömək istəyərlərsə, aranızda andlaşma olan bir xalqın zərərinə olmadan, onlara kömək etməlisiniz. Və Allah etdiklərinizi çox yaxşı görəndir.
⁷³Kafirlər də bir-birlərinin köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlarıdır. Əgər siz də onu etməsəniz möminlər olaraq bir-birinizin vəlisi [köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınları] olmasanız, yer üzündə böyük bir qarışıqlıq və insanları dindən döndərmə işləri ortaya çıxar.
⁷⁴Və iman edən, hicrət edən və Allah yolunda var gücü ilə əzm göstərən o insanlarla sığınacaq verib saxlayan və kömək edən insanlar… Bax budur, bunlar gerçək möminlərin məhz özləridir. Bunlar üçün bir bağışlanma və hörmətli bir ruzi vardır.
⁷⁵Və bundan sonra inanan və sizinlə birlikdə yurdlarından köç edən və var gücüylə əzm göstərən insanlar da artıq sizdəndirlər. Əqrəba olanlar da, Allahın kitabına görə bir-birlərinə daha yaxındırlar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir. (Ənfal/72-75)
³¹Və qətiliklə Biz içinizdən çalışaraq cəhd edənləri və səbr edənləri bildirməyimiz/işarələyib göstərməyimiz üçün sizi əziyyətlərə salacağıq/sınağa çəkəçəyik. Xəbərlərinizi də əziyyətlərə salacağıq/sınağa tabe edəcəyik. (Muhəmməd/31)
^140,141Əgər sizə bir yara dəymişsə, o cəmiyyətə də bənzər bir yara toxunmuşdur. Və bax budur, o günlər Biz onları Allahın sizdən iman edən insanları bildirməsi/işarələyib göstərməsi və sizdən şahidlər qəbul etməsi, Allahın iman edən insanları arındırması, kafirləri isə məhv etməsi üçün insanlar arasında döndərib dururuq. Və Allah şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri sevməz.
¹⁴²Yoxsa Allah içinizdən çalışanları bildirmədən/işarələyib göstərmədən, səbr edənləri də bildirmədən/işarələyib göstərmədən cənnətə girəcəyinizimi sandınız? (Al-i İmran/140-142)

Bu ayələrdə, vaqe ola biləcək cinayələrdə tətbiq edilməli olan qanunlar ortaya qoyulur:

Xəta istisna olmaqla, bir mömin bir mömini öldürə bilməz.
Kim bir mömini xəta olaraq öldürərsə, mömin bir köləni azadlığa qovuşdurmalı və ölənin ailəsinə [varislərinə] təslim ediləcək bir deyət verməlidir. (Ancaq onların [ölünün ailəsinin] bağışlaması müstəsna haldır.)
Əgər öldürülən, mömin olmaqla bərabər möminlərə düşmən bir qövmdən isə, o zaman, öldürən mömin bir köləni azad buraxmalıdır.
Əgər öldürülən, möminlərlə aralarında andlaşma olan bir qövmdəndirsə, öldürən ölənin ailəsinə deyət verməli və mömin bir köləni azadlığına qovuşdurmalıdır.
Bunlara gücü yetməyən də Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün ard-arda iki ay oruc tutmalıdır.
Bir mömini qəsdən öldürənin cəzası, içində daima qalmaqla cəhənnəmdir. (Və Allah ona qəzəb etmiş, onu lənətləmiş və onun üçün çox böyük bir əzab hazırlamışdır.)

Bəqərə/178-179-da insan həyatına verilən dəyəri təfərrüatlı olaraq izah etmişdik. Burada iki ayə ilə xatırladırıq:

^68–71Və budur, Rəhmanın qulları Allah ilə bərabər başqa bir tanrıya yalvarmazlar. Allahın haram etdiyi canı öldürməzlər. Ancaq haqq ilə öldürərlər. Zina da etməzlər. Və kim bunları edərsə, günahla qarşılaşar. Qiyamət günü əzabı qat-qat olar və orada alçaldılaraq əbədi olaraq qalar. Ancaq tövbə edən, iman edən və saleh əməl edənlər istisnadır. Bax budur, Allah, onların pisliklərini yaxşılıqlara çevirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. Və hər kim tövbə edər və saleh əməl işləyərsə, əmin olun ki, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər. (Furqan/68-71)
³²Bax budur, bunun üçün Biz İsrailoğullarına: “Şübhəsiz ki, hər kim bir kimsəni və ya yer üzündə pozğunçuluq qarşılığı olmadan bir kimsəni öldürərsə, artıq insanları öldürmüş kimi olur. Kim də bir kimsənin yaşamasına səbəb olarsa, insanları yaşatmış kimi olur” – şəklində fərz qıldıq. Və qətiliklə, onlara elçilərimiz açıq dəlillər ilə gəldilər. Sonra da şübhəsiz ki, onların bir çoxu, qətiliklə yer üzündə davranışında hədlərini aşan kimsələrdir. (Maidə 32)

Deyət. Deyət, “mərhumun qanının yerinə keçmək üçün vəlisinə ödənilən şey”dir. Allah deyət olaraq ödəniləcək miqdarı təyin etmədiyi üçün, bu, günün şərtlərinə görə ədalətlə dövlət tərəfindən təyin edilməlidir. Tarixi qeydlərə görə Rəsulullah bunu 100 dəvə, 200 inək və ya 2.000 keçi olaraq müəyyən etmişdir. Bu o dövrdə 800 dinar və ya 8.000 dirhəm idi. Xəlifəliyi dövründə Ömər: “indi dəvənin qiyməti artdı, o halda deyət olaraq 1.000 dinar və ya 12.000 dirhəm verilməlidir” – deyərək, şərtlərə görə ictihad etmişdir.

Bu ayələrin enmə səbəbi ilə əlaqədar aşağıdakı məlumatlar nəql edilmişdir:

Birinci rəvayət: Huzeyfə ibnul-Yeman (r.a) Uhud döyüşündə Hz. Peyğəmbərlə bərabərdi. Sonra Müsəlmanlar bir xəta edərək, Huzeyfənin atası Yemanı kafir zənn edərək yaxalamış və qılıncla boynunu vurmuşdular. Əslində isə ki, Huzeyfə tam o əsnada: “O, mənim atamdır” – demişdi, amma onlar Huzeyfənin sözünü, ancaq atasını öldürdükdən sonra anlaya bilmişdilər. Bundan sonra Huzeyfə: “Allah sizi bağışlasın, çünki O ərhamur-rəhimindir” demişdi. Hz. Peyğəmbər bu sözü eşidincə, Huzeyfənin qiyməti onun nəzərində daha da artmışdı. Elə bundan sonra da bu ayət-i kərimə nazil olmuşdu.

İkinci rəvayət: Bu ayə Əbud-Derda haqqında nazil olmuşdur. Belə ki, Əbud-Derda (r.a) bir süvari döyüşündə idi. Sonra ehtiyac üçün bir yerə çəkildiyində qoyunları olan bir adama rast gəlir. Qılıncıyla adama hücum etdiyində, adam: “La ilahə illallah!” – dedi, Amma o adamı öldürdü, qoyunlarını da sürüb götürdü. Sonra içində (bu hadisədən dolayı) bir narahatlıq hiss etməyə başladı. Bundan sonra hadisəni Hz. Peyğəmbərə anlatdıqda, Hz. Peyğəmbər: “Onun qəlbini yarsaydın ya [onun qəlbinimi yardın]?!” – dedi. Bu sözdən sonra Əbud-Dərda son dərəcə peşman oldu, sonra bu ayə nazil oldu.

Üçüncü rəvayət: Ayyaş ibn Əbi Rabia, Əbu Cəhlin anabir qardaşı idi. Müsəlman olub, qövmündən qorxduğu üçün Mədinəyə hicrət etmişdi. Bu hadisə Hz. Peyğəmbərin hicrətindən əvvəl vaqe olmuşdu. Sonra Ayyaşın anası and içdi ki, o dinindən dönənə qədər yeyib içməyəcək və hər hansı bir dam altında oturmayacaq [günəşin altında qalacaq]. Bundan sonra Əbu Cəhl bərabərində Hars ibn Zeyd ibn Əbi Uneysə olduğu halda Məkkədən çıxdı. Ayyaşın yanına gəldilər və uzun-uzun danışdılar. Əbu Cəhl dedi ki: Muhəmməd sənə, anana yaxşı davranmanı əmr etmirmi? O halda, üzərində olduğun dini daşıyaraq dön və anana yaxşılıq et!

Ayyaş bu təklifi qəbul edərək Məkkəyə geri döndü. Məkkəyə yaxınlaşdıqlarında, Ayyaşın əllərini və ayaqlarını bağladılar. Əbu Cəhl Ayyaşa yüz dəyənək vurdu; yüz dəyənək də Hars vurdu. Bundan sonra Ayyaş Harsa belə dedi: Bu, Əbu Cəhl mənim qardaşımdır, bəs sən kimsən ey Hars! Allaha and içirəm ki, səni kimsəsiz bir yerdə yaxalayaramsa öldürəcəyəm!

Rəvayət olunduğuna görə Hars Ayyaşa, Məkkəyə döndüyündə belə dedi: Əgər sənin tabe olduğun ilk din hidayətdirsə, sən onu buraxmış vəziyyətdəsən. Yox əgər azğınlıq idisə, sən bu anda ona girdin.

Bu söz, Ayyaşa çox təsir etdi və Harsı öldürəcəyinə and içdi. Ayyaş anasının yanına çatdığında, anası Ayyaş ilk dininə dönmədiyi müddətcə, əlinin ayağının açılmayacağı barəsində and içdi. O da bunu etdi (yəni döndü). Bundan sonra Mədinəyə hicrət etdi… Hars da Müsəlman olub, hicrət etmişdi… Sonra Ayyaş Hars ilə kimsəsiz bir yerdə qarşılaşdı; Müsəlman olduğunu bilmədiyi üçün onu öldürdü. Harsın Müsəlman olduğunu öyrənincə, etdiyinə min peşman olaraq Allahın Rəsulunun yanına gəldi və dedi ki: Müsəlman olduğunu bilmədən onu öldürdüm!

Elə bundan sonra də bu ayət-i kərimə nazil oldu. [73]

93-cü ayədəki “Və kim bir mömini qəsdən [bilə-bilə, istəyərək] öldürərsə, bax budur, onun cəzası içində həmişəlik qalmaq üçün cəhənnəmdir. Və Allah ona qəzəb etmiş, onu kənarlaşdırmış, mərhəmətindən məhrum buraxmış və onun üçün çox böyük bir əzab hazırlamışdır” buyuruğu ilə 92-ci ayədəki ifadə birləşdirilərsə, burada bəhs edilən “təammüd”ün [qəsdin/qəsdən öldürməyin]; mömini mömin olduğu üçün öldürmək olması anlaşılır. Mömini mömin olduğu üçün öldürən də kafirin məhz özüdür. Necə ki, Allah belə buyurur:

⁹Və əgər möminlərdən iki qrup bir-birləri ilə döyüşdürülərsə, dərhal onların arasını düzəldin. Lakin biri o birinin üzərinə hücum edərsə, Allahın buyuruğuna dönüncəyə qədər hücum edən tərəflə döyüşün. Sonra da əgər dönərsə, aralarında ədalətlə sülh təmin edin və haqqaniyyətlə davranın. Şübhəsiz ki, Allah haqqaniyyətlə davrananları sevər. (Hücurat/9)

^95,96Möminlərdən üzürlü səbəb olmadan oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla zəhmət çəkənlər eyni ola bilməzlər. Allah mallarıyla, canlarıyla zəhmət çəkənləri, dərəcə etibari ilə oturanlardan üstün etdı. Və Allah, onların hamısına “ən gözəl”i vəd etmişdir. Və Allah qeyrət göstərənlərə, oturanların üzərində böyük bir mükafat – Öz qatından dərəcələr, bir bağışlama və mərhəmət artırmışdır. Və Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir.

Bu ayələrdə fövqəladə şərtlərdə möminlərin necə davranmalı olduğu bəyan edilir. Yuxarıda bir möminin bir mömini xəta ilə olması xaricində öldürməyəcəyi/öldürəməyəcəyi, kafirlərin də ancaq döyüşdə öldürülə biləcəyi ifadə edilmişdi. Burada isə, hər hansı bir səhv edilməməsi və adi bir səbəbdən adam öldürülməməsi üçün xəbərdarlıq edilir. Müsəlmanlar, Allah yolunda döyüşə çıxdıqlarında qarşılaşdıqları insanların Müsəlman olub-olmadıqları xüsusunda qəti nəticəyə varıncaya qədər araşdırıb, soruşdurmalıdırlar. Kafir düşməndən başqaları ilə döyüşməməli və öldürməməlilər. Hələ o da ola ki, özlərinə salam verən və ya barış və razılaşma təklif edən, yaxud da Müsəlman olduğunu ifadə edənlərə (yanlarındakı mal səbəbiylə) qətiyyən toxunmamalıdırlar.

Bu ayənin enmə səbəbi ilə əlaqədar aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Bu ayət-i kərimə bir Müsəlman cəmiyyəti haqqında nazil olmuşdur. Bunlar səfərlərində, yanında bir dəvə və satmaq üçün bir neçə qoyun olan bir adamla qarşılaşdılar. Bu adam onlara salam verib, “La ilahə illallah Muhəmmədur-Rəsulullah” dediyi halda, Müsəlmanlardan biri hücum edərək onu öldürdü. Bu vəziyyət Peyğəmbərə (s.ə.s) ağır gəldi, bundan sonra da bu ayət-i kərimə nazil oldu. Buxari də bunu, Atadan, o da, İbn Abbas yoluyla rəvayət edir.

İbn Abbas dedi ki: Yanında bir neçə qoyun olan bir adama, Müsəlmanlar arxadan yetişdilər. O: “əs-Səlamu əleykum” – dediyi halda onu öldürdülər və yanlarındakı qoyunlarını aldılar. Bundan sonra uca Allah “Dünya həyatının mənfəətini axtararaq…” buyuruğuna qədər bu ayə-ti kəriməni endirdi. Dünya həyatının mənfəəti isə, bəhs edilən bir neçə qoyun idi.

Buxaridən başqa qaynaqlarda da belə deyilir: “Rəsulullah (s.ə.s) o adamın deyətini əqrəbalarına götürüb, təslim etdi və yanındakı qoyunları da geri təhvil verdi”. [74]

Fəxrəddin ər-Razi də ayənin nüzul səbəbi haqqında bu rəvayəti təqdim edir:

Fədəkli Mirdas ibn Nehik, Müsəlman olmuş və qövmündən ondan başqa kimsə Müsəlman olmamışdı. Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Galib ibn Fudalə komandirinə göndərdiyi bir süvari qoşun dəstəsi, Mirdasın qövmünə getmişdi. Bütün qövm qaçmış, amma o, Müsəlman olmasına arxayın olaraq yerində qalmışdı. Atlıları görüncə, qoyunlarını dağın bir oyuğuna çəkdi. Müsəlman atlılar oraya çatıb təkbir gətirincə, o da təkbir gətirıb onların yanına endi və belə dedi: La ilahə illallah Muhəmmədur-Rəsulullah. Əs-Səlamu əleykum. Lakin Usamə ibn Zeyd (r.a) onu öldürdü və qoyunlarını sürüb götürdü. Bunu xəbər alan Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) çox əsəbləşdi və dedi ki: Siz onu, yanındakı mala göz dikdiyiniz üçün öldürdünüz. Sonra bu ayəni Usaməyə oxudu. Usamə də belə dedi: Ey Rəsulallah, mənim üçün Allaha istiğfar et. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də belə cavab verdi: O: “La ilahə illallah” – demişkən, bu necə olur? Usamə (r.a) belə demişdir: Hz. Peyğəmbər bu sözü təkrar edib durdu. Belə ki mən: “Kaş ki, daha əvvəl Müsəlman olmamış olsaydım da o gün Müsəlman olsaydım” – deyə arzu etdim. Daha sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) mənim üçün istiğfar etdi və: “Bir kölə azad et” – buyurdu. [75]

94-cü ayədəki və sizə salam verən kimsəyə, dünya həyatının mənfəətini güdərək: “Sən mömin deyilsən” – deməyin ifadəsi ilə əlaqədar mərhum Mevdudinin gözəl bir izahını nəql edirik:

İslamın ilk zamanlarında “əs-səlamu əleykum” ifadəsi, Müsəlmanların tanınmasını təmin edən bir simvol idi. Bir Müsəlman digər bir Müsəlmanla qarşılaşdığında bu sözlərlə salam verir və bununla “Mən sənin cəmiyyətindənəm; sənin yoldaşın və dostunam. Sənin üçün ancaq barış və təhlükəsizlik verə bilərəm. Buna görə mənə qarşı düşmənçilik göstərməməlisən, məndən də düşmənçilik və zərər gözləməməlisən” demək istəyirdi. Bu, sanki orduda, qaranlıqda ikən düşmənlə dostu ayırmaq üçün işlədilən bir parol işi görürdu.

Salam verməiyin tanınmağa yarayan bir simvol olaraq işlədilməsinin əhəmiyyəti xüsusilə o dövrdə çox böyük idi. Çünki Müsəlman bir ərəblə Müsəlman olmayan bir ərəbi bir-birindən ayırmağa yarayan açıq bir işarə yox idi. Eyni şəkildə geyinir, eyni dillə danışırdılar. Müsəlmanlar bir qəbiləyə hücum edib, orada yaşayan bir Müsəlmanla qarşı-qarşıya gəldiklərində əsl çətinlik baş verirdi. Düşmən mövqeyində olan adam: “əs-Səlamu əleykum” və ya “La ilahə illallah” – deyərsə, hücum mövqeyində olan Müsəlman bundan şübhə edir və onun, öldürülməkdən qurtarmaq üçün yalan söyləyən bir kafir olduğu fikrinə düşə bilirdi. Buna görə çox vaxt belə kimsələri öldürüb, mallarını qənimət olaraq alırdılar. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Müsəlmanlara, belə bir vəziyyətdə kimsəni öldürməmələrini əmr etdiyi halda, belə əhvalatlar təkrarlanırdı. Bundan sonra Allah bu problemi aradan qaldıran bir ayə endirdi: “Özünü Müsəlman olaraq elan edən adamın yalan söyləyib, söyləmədiyi ilə maraqlanaraq araşdırmaq sizə düşməz. Reallığı söyləyə bilər, eyni şəkildə yalan söyləyə də bilər və dərin bir araşdırma etmədən, hansının doğru olduğuna qərar verilə bilməz. Buna görə Müsəlman olduğunu söyləyən yalançı bir kafirin sərbəst buraxılması mumkün olduğu kimi, səmimi bir mömini öldürmə ehtimalı da mövcuddur. Hər nə olursa olsun səhvən bir kafiri sərbəst buraxmaq, sizin üçün, səhvən bir mömini öldürməkdən daha xeyirlidir”. [76]

95-96-cı ayələrdə mövzu cihada gətirilərək, Möminlərdən üzürlü səbəb olmadan oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla zəhmət çəkənlər eyni ola bilməzlər. Allah mallarıyla, canlarıyla zəhmət çəkənləri, dərəcə etibari ilə oturanlardan üstün etdı. Və Allah, onların hamısına “ən gözəl”i vəd etmişdir. Və Allah qeyrət göstərənlərə, oturanların üzərində böyük bir mükafat – Öz qatından dərəcələr, bir bağışlama və mərhəmət artırmışdır. Və Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir” buyurulmuşdur. Burada mövzu döyüş deyil, döyüşdən əvvəl, döyüş əsnasında və döyüşdən sonra göstərilən maddi və mənəvi səylərdir.

^97,98Əlbəttə, vəzifəli güclərin özlərinə haqsızlıq edənlərə keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırdıqları bu kimsələrin vəziyyətinə gəlincə… Vəzifəli güclər: “Nə işdə idiniz?” – deyərlər. Onlar: “Biz yer üzündə gücsüzləşdirilmiş kimsələr idik” – deyərlər. Vəzifəli güclər: “Allahın yer üzü geniş deyildimi, siz orada hicrət etsəydiniz…?” – deyərlər. Artıq kişilərdən, qadınlardan və uşaqlardan köçməyə gücü yetməyən, bələdçiləndikləri doğru yolu tapa bilməyən insanlar istisna olmaqla, bax budur, bunların çatacaqları yer cəhənnəmdir. Və o nə pis gediş yeridir!

⁹⁹Bax budur, Allahın bu kimsələri əfv etməsinə ümid edilir. Allah çox əfv edən, çox bağışlayandır.

¹⁰⁰Kim də Allah yolunda yurdundan köç edərsə, yer üzündə sığınacaq çox yer və genişlik tapar. Kim Allaha və Elçisinə qatılmaq məqsədilə evindən çıxar, sonra özünə ölüm gələrsə, o insanın əcri/mükafatı şübhəsiz ki, Allaha aid olmuşdur. Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.

Bu ayələrdə də yenə fövqəladə şərtlərdə möminlərə düşən öhdəliklərdən bəhs edilir, dinini və inancını qoruyamayacağı bir şəraitdə olan və oradan ayrılmayaraq özünü atəşə atanlara xəbərdarlıq edilir və müşriklərin təzyiqi altında olanların inanclarını yaşaya biləcəkləri yerlərə getməli olduğu qeyd edilir, zülmə təslim olanlar qınanır. İslamı yaşayacaq yerlər olmasına baxmayaraq, müşriklərin arasında qalmağa davam edən, beləliklə də, həm onların təzyiq və zülmünə qatlanmaq məcburiyyətində qalan, həm də inancını təhlükəyə atanların, Biz, yer üzündə gücsüzləşdirilmiş kimsələrdik deyərək xilas ola bilməyəcəkləri, onlara: “Allahın yer üzü geniş deyildimi, siz orada hicrət etsəydiniz” – deyiləcəyi bəyan edilir.

Burada, bir vəfat [kişinin bütün yaşamının bütünlüklə xatirladılma] səhnəsi təqdim edilir ki, vəfatı təmin edən, insanın bədənindəki “yaddaş hüceyrələri”dir. Bu barədə Ənam surəsinin sonunda “Vəfat” başlığı altında kifayət qədər məlumat verilmişdir. [77]

Bu ayələrin enmə səbəbinə dair aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Bununla qəsd edilənlər İslama girmiş, Peyğəmbərə (s.ə.s) iman etdiklərini izhar etmiş Məkkəli bir camaatdır. Peyğəmbər (s.ə.s) hicrət etdikdə, qövmləriylə birlikdə qalmağa davam etdilər. Onlardan bir qismi isə dinləri ucbatından fitnəyə [əzab və işgəncəyə] məruz qaldılar və onlar da bu xüsusda istənilənlərə cavab verdilər. Bədir döyüşü zamanı onlardan bir camaat kafirlərlə birlikdə döyüşə qatıldılar. Bundan sonra bu ayət-i kərimə nazil oldu.

Belə də deyilmişdir. Bunlar, Müsəlmanların saylarını az gördükdə dinləri xüsusunda şübhəyə düşdülər və irtidad etdilər (dindən çıxdılar). İrtidad etdikləri üçün də öldürüldülər. Müsəlmanlar isə: “Bizim bu yoldaşlarımız Müsəlman idilər. Müşriklərlə birlikdə çıxmaq üçün məcbur edildilər. O baxımdan onlara mağfirət diləyin” – dedilər. Bundan sonra bu ayət-i kərimə nazil oldu. [78]

100-cü ayədəki “Kim də Allah yolunda yurdundan köç edərsə, yer üzündə sığınacaq çox yer və genişlik tapar. Kim Allaha və Elçisinə qatılmaq məqsədilə evindən çıxar, sonra özünə ölüm gələrsə, o insanın əcri/mükafatı şübhəsiz ki, Allaha aid olmuşdur. Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir” ifadəsiylə, çətin şərtlər altında dinini qoruya bilməmək riskiylə üz-üzə olanların, yurdlarını tərk etmələri əmr edilir.

¹⁰¹Və yer üzündə səfərə çıxdığınız zaman, kafirlərin sizə bir pislik edəcəyindən qorxarsınızsa, salaatdan qısaltmağınızda [təhsili/təlimi qısa kəsməyinizdə] sizin üçün bir qadağa yoxdur. Şübhəsiz ki, kafirlər sizin üçün açıq-aşkar düşmənlərdir.

¹⁰²Və sən səfərdə olanların içində olaraq, onlar üçün təhsil/təlim verdiyin zaman içlərindən bir qismi səninlə yanaşı olsunlar/təhsilə qatılsınlar. Silahlarını da yanlarına alsınlar. Kifayət qədər bilik əldə etdikdə və əmin olduqda arxa tərəfinizə keçsinlər. Sonra təhsil/təlim almamış digər bir qismi gəlsin, səninlə bərabər təhsil/təlim etsinlər, tədbirlərini və silahlarını alsınlar. Kafirlər istəyərlər ki, silahlarınızdan və əşyanızdan xəbərsiz vəziyyətdə olasınız və onlar da sizə ani bir hücum etsinlər. Əgər sizə yağışdan bir əziyyət yetişər və ya xəstə olarsınızsa, silahlarınızı buraxmağınızda sizin üçün bir qadağa yoxdur. Tədbirinizi də alın. Şübhəsiz, Allah kafir kimsələrə alçaldıcı bir əzab hazırlamışdır.

¹⁰³Sonra təhsil-təlimi tamamlayınca, artıq Allahı ayaq üstə, oturaraq, yan yatmışkən anın. Sükunət gördüyünüzdə/əmin-amanlığa yetdiyinizdə salaatı iqamə edin. Heç şübhəsiz ki, salaat qədimdən bəri möminlər üzərinə vaxtı müəyyən edilmiş bir yazıdır.

Bu ayə qrupunda İslam dininin təməl ünsürlərindən biri olan salaatın əhəmiyyətinə diqqət çəkilmiş, səfər və cəbhədə belə tərk edilməməli olan bir öhdəlik olduğu ifadə edilmişdir. Bu ayələrdən anlaşıldığına görə, salaat döyüş şərtlərində belə təxirə salına bilməz. Ancaq qısaldıla bilər. Bu ayədəki salaat “namaz” deyil, “salaatın təlim və təhsilinə dair olan zehni ölçüsü”dür. İslamın təməl ünsürlərindən olan salaatın çevik hala gətirilməsindən, bütün qanunların şərtlərə görə çevik hala gətirilə biləcəyi nəticəsi çıxar.

Qorxu halında salaatın icrası, Bəqərə surəsində də bəyan edilmişdi:

^{238, 239}Salaatları və ən xeyirli salaatı [ən yararlı olanı – həftəlik toplantı günü salaatını] hamılıqla qoruyun. Və Allah üçün daima hörmətlə duraraq, qalxın/işə başlayın – təhsil, təlim və sosial kömək qurumunu işlədin. Amma əgər qorxulu bir şəraitdə olarsınızsa, o zaman piyada və ya minikli olaraq gedərkən/hərəkət halında qoruyun, yerinə yetirin. Sonra da təhlükəsizliyə çatdığınızda bilmədiyiniz şeyləri sizə öyrətdiyi kimi, Allahı dərhal anın. (Bəqərə/238, 239)

Daha əvvəl açıqladığımız kimi salaat “namaz” deyildir. Bu paraqrafda cəbhədə, qorxu halında salaatın təhsil-təlim halının necə tətbiq ediləcəyi izah edilir.

¹⁰⁴Və o düşmən qövmü təqib etməkdə zəiflik/yumşaqlıq göstərməyin. Əgər siz acı çəkirdinizsə, artıq şübhəsiz ki, onlar da sizin acı çəkdiyiniz kimi acı çəkirlər. Və siz Allahdan onların ümid edə bilməyəcəkləri şeyləri umursunuz. Və Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

Bu ayədə, möminlərə döyüş şəraitində necə davranmalı olmaları təlim edilir. Buna görə möminlər, döyüş əsnasında yorulduq, yaralandıq və s. kimi bəhanələrlə gərginləşməməlidir. Allah bu göstərişi verərkən, möminlərin aşağıdakı vəziyyətləri nəzərə almalarını da istəyir:

Əgər siz acı çəkirsinizsə, onlar da acı çəkirlər.
Siz, Allahdan onların ümid edə bilməyəcəkləri şeyləri umursunuz.

İkinci maddədə zikr edilən “onların ümid etməyib, möminlərin ümid etdiyi şey”, dünyada Allahın dininin yayılması, Allah yolunda şəhadət, axirətdə də cənnət və onun nemətləridir. Müşrik və münafiqlərin belə bir şey gözlədiklərindən bəhs edilə bilməz.

Bu ayənin oxşarları daha əvvəl də keçmişdi:

^140,141Əgər sizə bir yara dəymişsə, o cəmiyyətə də bənzər bir yara toxunmuşdur. Və bax budur, o günlər Biz onları Allahın sizdən iman edən insanları bildirməsi/işarələyib göstərməsi və sizdən şahidlər qəbul etməsi, Allahın iman edən insanları arındırması, kafirləri isə məhv etməsi üçün insanlar arasında döndərib dururuq. Və Allah şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri sevməz. (Al-i İmran/140, 141)
⁶⁴Ey Peyğəmbər! Sənə və möminlərdən sənə uyanlara Allah yetər! (Ənfal/64)

¹⁰⁵Şübhəsiz ki, Biz Bizim sənə göstərdiyimiz kimi, insanlar arasında hökm edəsən deyə, Kitabı haqq olaraq endirdik. Sən də xainlər üçün müdafiəçi olma! ¹⁰⁶Və Allahdan bağışlanma dilə. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. ¹⁰⁷Özlərinə xainlik edənləri də müdafiə etmə. Şübhəsiz ki, Allah həddindən artıq dərəcədə xainlik edən günahkarları sevməz.

¹⁰⁸Onlar insanlardan gizlətmək istəsələr də Allahdan gizlətmək istəməzlər. Halbuki, Allah sözünə/qərarına uyğun olaraq, Özünün razı olmadığı şeyləri onlar gecə planlayarkən, onlarla birlikdədir. Və Allah onların etdiklərini əhatə edəndir.

¹⁰⁹Yaxşı, siz bəsit dünya həyatında onları müdafiə etdiniz. Yaxşı, bəs qiyamət günündə Allahdan onları kim müdafiə edəcəkdir? Yaxud kim onlara “işlərini bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olacaqdır?

¹¹⁰Kim bir pislik işlər, yaxud öz-özünə haqsızlıq edər, sonra da Allahdan bağışlanma diləyərsə, Allahın çox bağışlayıcı və çox mərhəmətli olduğunu görər.

¹¹¹Kim də bir günah qazanarsa, öz əleyhinə qazanmış olar. Və Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

¹¹²Kim də bir xəta və ya bir günah qazanaraq, sonra onu bir günahsızın üzərinə atarsa, o zaman qətiliklə bir iftira və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar.

¹¹³Və əgər sənin üzərində Allahın ərməğanları və mərhəməti olmasaydı, qətiliklə onlardan bir ağılsız, beyinsiz hissə səni azdırmağa çalışmışdı. Halbuki, onlar özlərindən başqasını azdırmazlar və sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah sənə Kitabı və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları endirmiş və sənə bilmədiyin şeyləri öyrətmişdir. Allahın sənin üzərindəki ərməğanı çox böyükdür.

Bu ayələrdə Rəsulullaha aşağıdakı təlimatlar verilmişdir:

Sənin öhdəliyin, Allahın sənə göstərdiyi kimi, insanlar arasında Haqq Kitab ilə hökm etmək və xainlər üçün müdafiəçi olmamaqdır;
Allahdan bağışlanma dilə; (Şübhəsiz, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.)
Özlərinə xainlik edənləri də müdafiə etmə. (Şübhəsiz Allah, artıq dərəcədə xainlik edən günahkarları sevməz.)

Rəsulullaha verilən bu göstərişlərdən sonra münafiqlərin etdikləri pislikləri insanlardan gizləyib Allahdan gizləmədikləri, Allahdan bir şey gizləyə bilməyəcəkləri, onlar gecələr pis plan qurarkən Allahın onlarla bərabər olduğu, hər şeylərini əhatə etdiyi, dünyada müdafiə edilən olsa belə, qiyamət günündə Allaha qarşı onları kimsənin müdafiə edə bilməyəcəyi, onların bir vəkilinin olmayacağı bildirilərək, ağıllarını başlarına almaları istənilir. Daha sonra da universal bir bəyannamə olaraq belə deyilir: Kim bir pislik işlər, yaxud nəfsinə zülm edər, sonra da Allahdan bağışlanma diləyərsə, Allahın çox bağışlayan və çox mərhəmətli olduğunu görər. Kim də bir günah qazanarsa, öz əleyhinə qazanmış olar. Və Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı qayda qoyandır. Kim də bir xəta və ya bir günah qazanıb, sonra onu bir günahsızın üzərinə atarsa, o zaman qətiliklə bir iftira və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olur.

Bu ayələrin enmə səbəbinə dair nəql edilənlər aşağıdakılardır:

Bu ayət-i kərimə Peyğəmbərin (s.ə.s) şərəfini və kərəmini yüksəldərək, onu təzim və işi ona həvalə etməkdə və hökm verməsi halında da ən doğru yol üzərində onu istiqamətləndirir. Digər tərəfdən Ubeyrıkoğulları ilə əlaqədar ona gələn davaya görə də qüsurlu olanları danlayır.

Bu Ubeyrıkoğulları Bişr, Bəşr və Mübəşşir adında üç qardaş idilər. Həmçinin bunların Useyr b. Urvə adında bir əmioğluları da var idi. Bunlar gecə vaxtı Rıfaa b. Zeydə aid bir otağın divarını dəlmişlər və ona aid bir sıra zirehləri və yeməyi [unu] oğurlamışdılar. Sonra bu, təsbit edildi. Oğurlayanın yalnız və yalnız Bəşr olduğu da söylənmişdir. Künyəsi Əbu Tame idi. Bir zireh oğurlamışdı. Yenə deyildiyinə görə, bu zireh içində un olan bir çuvalda imiş, Çuvalda bir dəlik olduğu üçün un yerə tökülmüşdü. Evinə çatana qədər bu belə oldu. Rıfaanın qardaşının oğlu olan Katade b. ən-Numan gəlib onlardan Peyğəmbərə (s.ə.s) şikayət etdi. Bundan sonra Useyr b. Urvə Peyğəmbərin (s.ə.s) yanına gələrək belə dedi: Ey Allahın Rəsulu! Bunlar, salah sahibi və dininə bağlı bir ailə xalqını oğurluqda günahlandırdılar. Əllərində bir dəlil olmadığı halda, oğurluq etdikləri iddiasıyla onlara iftira atdılar.

Peyğəmbər (s.ə.s) də Katade ilə Rıfaaya qəzəblənənə qədər onları müdafiə etməyə başladı. Bundan sonra uca Allah “Öz nəfslərinə xainlik edənləri müdafiə etmə…” (Nisa/107) ayəsi ilə “Kim bir xəta və ya bir günah qazanarsa, sonra da onu bir günahsızın üstünə atarsa…” (Nisa/112) buyuruqlarını endirdi. Oğurluq etməklə ittiham etdikləri günahsuz adam isə, Lebid b. Səhl idi. Bunun Zeyd b. əs-Səmin olduğu söyləndiyi kimi, Ənsardan bir nəfər olduğu da söylənmişdir. Uca Allah bu buyuruqlarını endirincə, bu səfər oğru Ubeyrık, Məkkəyə qaçdı və Sad b. Şəhidin qızı Sülafənin qonağı oldu. Hassan b. Sabit, Sülafə haqqında (ona qonaq olan Ubeyrıka işarə edərək) bu beytləri söylədi:

Sadın qızı onu qonaq etdi və səhər olduğunda ən kiçik şeyə qədər bir-biri ilə çəkişməyə başladılar.

Etdiyinizin bizə gizli qalacağını sandınız. Halbuki aramızda vəhyin özünə bunları bildirdiyi bir Peyğəmbər vardır.

Sülafə bunları eşidincə: “Sən mənə Hassanın şerinimi hədəyə gətirdin?” – dedi və əşyalarını alıb, evin çölünə qoydu. Bundan sonra o da Heybərə qaçdı və irtidad etdi. Daha sonra gecə vaxtı yenə oradan bir şeylər oğurlamaq üçün bir evin divarını oyarkən, divar üzərinə düşdü və mürtəd olaraq öldü. [79]

Müfəssirlər bu ayələrin çoxunun, Tumə ibn Ubeyrık haqqında nazil olduğu barəsində ittifaq etmişdilər. Sonra bu nüzul səbəbi hədisəsinin necə cərəyan etdiyi barəsində müxtəlif rəvayətlər vardır:

1) Tumə bir zireh oğurlamışdı. Bu zireh özündən istənildiyi zaman, bu oğurluğu Yəhudilərdən birinin üzərinə atdı. Onunla o Yəhudinin qövmü arasında dava-dalaş möhkəm qızışdıqda, münafiq Tumənin sülaləsi Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) yanına gələrək, bu dava barəsində onlara kömək etməsini və bu oğurluq işini Yəhudinin etdiyinə hökm etməsini istədilər. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də (onların sözünə etibar edərək) bunu etmək istədikdə, elə bu ayə nazil oldu.

2) Birisi, Tuməyə bir zireh əmanət etdi, lakin o anda buna bir şahid yox idi. O adam, Tumədən zirehi geri istədikdə, Tumə inkar etdi.

3) Zirehi əmanət edən bunu istədikdə, Tumə onu filan Yəhudinin oğurladığını iddia etdi.

Bil ki, alimlər: “Bu ayə Tumə və sülaləsinin münafiq olduqlarına dəlalət edər. Belə olmasaydı onlar Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s) əsassız bir şeyə kömək etməyini və bu oğurluğu, bir yalan və iftira olaraq o Yəhudiyə isnad etməsini istəyə bilməzdilər” – demişdilər. Bunu “Onlar özlərindən başqasını azdira bilməzlər və sənə heç bir şəkildə zərər verə bilməzlər” (Nisa/113) ayəsi də təsdiq edir. Rəvayət edildiyinə görə, Tumə daha sonra Məkkəyə qaçıb, irtidad etmiş və orada oğurluq etmək üçün bir divarı dəlmiş və bu zaman o divar üzərinə çökmüş, beləliklə, orada ölmüşdür. [80]

Paraqrafın son ayəsində isə Rəsulullaha arxasından çevrilən oyunlar bildirilir, münafiqlərin özünə bir zərər verə bilməyəcəkləri, ona cəmiyyəti idarə edəcək qanunlar endirildiyi və endirilməyə davam edəcəyi bəyan edilir: və əgər sənin üzərində Allahın lütf və mərhəməti olmasaydı, onlardan bir güruh səni azdirmağa çalışırdı. Halbuki onlar, özlərindən başqasını azdıra bilməzlər və sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah, sənə Kitabı və hikməti [zülm və fəsada mane olmaq üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları] endirmiş və sənə bilmədiyin şeyləri öyrətmişdir. Allahın sənin üzərindəki lütfü çox böyükdür.

¹¹⁴Bir sədəqəni, yaxud adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən şeyləri və yaxud da insanların arasını düzəltməyi əmr edən kəslərin etdiyi istisna olmaqla, onların pıçıldaşmalarından çoxunda xeyir deyə bir şey yoxdur. Kim bunları Allahın rızasını güdərək edərsə, Biz yaxında ona çox böyük bir mükafat verəcəyik.

¹¹⁵Və kim, özünə doğru yol açıq-aşkar ortaya çıxdıqdan sonra, Elçiyə qarşı çıxar və möminlərin yolundan başqasını izləyərsə, Biz onu döndüyü şeyə döndərərik və onu cəhənnəmə daxil edərik. O da nə pis bir gediş yeridir!

Bu ayələrdə, insanlığa əxlaq qaydaları və cəmiyyətin Elçiyə necə davranmalı olduğu təlim edilir. Əvvəlcə, pıçıldaşmağın [gizli görüşməyin/danışmağın] yaxşı bir şey olmadığı, ancaq pıçıldaşmağın sədəqə, təlim və sülh xüsusunda ediləcək bir şey olduğu açıqlanmış və bunları Allah rızası üçün edənlərın mükafatlandırılacağı bildirilmiş; sonra da, həqiqət özünə bildirilməsinə baxmayaraq, Elçiyə qarşı çıxan, möminlərin yolundan başqa yollar izləməyə qalxanlar cəhənnəm ilə təhdid edilmişdilər.

Rəsulullah haqqında pıçıldaşmalar [gizli görüşmələr və danışmalar] xüsusunda İsra surəsində də məlumat verilmişdi:

⁴⁷Biz onların səni dinlədikləri vaxt nə üçün dinlədiklərini, gizli danışmalarında da o şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən kəslərin: “Siz, ovsunlanmış bir adamdan başqasına uymursunuz” – dediklərini çox yaxşı bilirik. (İsra/47)

Bu ayənin nüzul səbəbi haqqında bu nəql edilmişdir:

Elm adamları deyirlər ki: Bu iki ayət-i kərimə, oğurluq edən İbn Ubeyrık haqqında nazil olmuşdur. Peyğəmbər (s.ə.s) onun əlinin kəsilməsi hökmünü verdikdə, o da Məkkəyə qaçıb irtidad etdi. Bundan sonra bu buyuruqlar nazil oldu.

Said b. Cübeyr dedi ki: “Məkkəyə çatınca, orada da bir evin divarını oydu. Müşriklər onu yaxalayıb öldürdülər. Bundan sonra Allah “şübhəsiz Allah, Özünə tay qoşulmasını mağfirət etməz… şübhəsiz ki, uzaq bir azğınlıqla azmışdır” buyruğunu endirdi. [81]

¹¹⁶Heç şübhəsiz ki, Allah Özünə ortaq qəbul edənləri bağışlamaz. Bundan aşağıda qalanları isə… Onlardan dilədiyini bağışlayar. Kim Allaha ortaq qəbul edərsə, əlbəttə, o uzaq bir pozğunluqla azmışdır.

¹¹⁷Onlar Allahın yaratdıqlarından, yalnız və yalnız dişi bütlərə yalvarırlar. Və onlar ancaq inadkar şeytana yalvarırlar.

^118,119Allah İblisi kənarlaşdırdı. Və İblis: “Əlbəttə, Sənin qullarından müəyyən bir pay alacağam, onları qətiliklə azdıracağam, onları boş sayıqlamalara düçar edəcəyəm və onlara əmr edəcəyəm ki, ətindən və südündən yararlanılan heyvanların qulaqlarını yaracaqlar, həmçinin onlara əmr edəcəyəm, onlar da Allahın yaratdığını/ölçüləndirdiyini pozacaqlar” – dedi. Və hər kim Allahın yaratdıqlarından şeytanı yol göstərən, qoruyan yaxın qəbul edərsə, o zaman şübhəsiz ki, o, açıq-aşkar bir ziyanla ziyana uğrayar.

¹²⁰İblis onlara vəd verər və onları sayıqlamalara düçar edər. Halbuki şeytan onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz.

¹²¹Bax budur, bunların varacaqları yer cəhənnəmdir. Onlar oradan qaçacaq bir yer də tapa bilməzlər.

¹²²Və iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Biz onları Allahın gerçək bir vədi olaraq, içində sonsuz qalanlar olmaqla, altlarından çaylar axan cənnətlərə daxil edəcəyik. Allahdan daha doğru sözlü kim ola bilər?!

Bu ayələr insanların qurtuluş bəyannaməsidir. Burada Allah rəhmət qapılarını açır, hər kəsi qurtuluşa dəvət edir, özlərinə pislik gələcək yerləri bildirir, ağlını işlətməyərək İblisə uyanları təhdid edir və iman edib salihatı işləyənləri müjdələyir.

Ayələrin ismarıcı tamamilə açıq və konkret olmaqla yanaşı, bir neçə nöqtə üzərində durmaq istəyirik. 117-ci ayədəki “Onlar, Allahın astlarından, yalnız və yalnız dişilərə yalvarırlar” ifadəsiylə qəsd edilən, o günün məşhur bütləri Lat, Uzza və Menatdir ki, bunlar “qadın” cinsində olan sözlərdir. Hər müşrik qəbilənin sitayiş etdiyi bir bütü var idi və bunlara qadın adları verirdilər:

²⁷O, Axirətə inanmayanlar mələkləri tam əmin olun ki, dişilərin adları ilə adlandırırlar. (Nəcm/27)

Ayədəki “və onlar, ancaq inadkar şeytana yalvarırlar” ifadəsindəki inadkar şeytan “İblis”dir. İblisin insanlar üzərindəki təsirinin daha yaxşı anlaşılması üçün İblis ilə əlaqəli ayələri xatırlamaqda fayda vardır:

⁷⁹İblis: “Rəbbim! O halda təkrar dirildiləcəkləri günə qədər mənə möhlət ver” – dedi.
^80,81Allah: “Haydı, sən müəyyən olunmuş bir vaxta qədər möhlət verilənlərdənsən” – dedi.
^82,83İblis: “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını, içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla, mütləq azdıracağam” – dedi.
⁸⁴Allah dedi ki: “Doğru budur. Mən də bu doğrunu söyləyirəm: “⁸⁵And olsun, cəhənnəmi, tam əmin ol ki, səninlə və sənə uyanların hamısı ilə – hamınızla dolduracağam”. (Sad/79-85)
^63–65Allah dedi ki: “Get! Sonra onlardan kim sənə uyarsa, bilin ki, şübhəsiz ki, cəzanız yetərli bir cəza olaraq cəhənnəmdir. Onlardan gücün yetdiklərini səsinlə sarsıt. Və atlılarınla və piyadalarınla onların üzərinə qışqırıq qopar! Mallarda və uşaqlarda onlara ortaq ol! Və onlara vədlər ver”. Və şeytan, onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz. Şübhəsiz ki, Mənim qullarım… Sənin onlar əleyhinə heç bir gücün yoxdur”. Bütün varlıqları müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Rəbbin yetər. (İsra/63-65)

Burada İblisin insanları nələrlə aldadacağı da açıqlanmışdır. Buna görə İblis insanları “boş, səhv və yersiz düşüncələrə salaraq, heyvanların qulaqlarını yardıraraq və Allahın yaradılışını/ölçüləndirdiyini pozduraraq” yoldan çıxaracaqdır.

Ayədəki heyvanların qulaqlarını yardırmaq ifadəsi ilə İblisin insanlara özlərinin törətdikləri bir din icad etdirməyinə işarə edilir. Necə ki, müşriklər Bahirə, Saibə adı altında heyvanların qulaqlarını yarıb, onları haramlaşdırmışdılar. Burada müşriklərin bu tətbiqatı əsas götürülərək ümumi hadisəyə işarə edilmişdir.

Allahın yaratdığını/ölçüləndirdiyini pozdurmaq. Bu ifadələr, ümumiyyətlə heyvanları axtalamaq, insanları xədim etmək və s. şəklində başa düşülmüşdür. Amma burada bəhs edilən “pozma”nın, varlıqların genləriylə oynamaq, insanların faydalanması üçün yaradılmış ay, günəş, daş, torpaq və s. kimi varlıqları müqəddəsləşdirərək tanrı halına gətirmək, üstlərinə minilsin, ətləri yeyilsin deyə yaradılan heyvanları haramlaşdırmaq, qanuni cinsi həddən kənara çıxaraq homoseksuallıq və lezbiyanlıq etmək, bir məcburiyyət olmadan sünnət etmək, qısacası bütün təbiəti, təbiətdəki tarazlığı pozmaq şəklində geniş mənada anlaşılması daha uyğun olur.

Paraqrafın sonunda möminlərə verilən müjdələrdən dərhal sonra “Və söz olaraq Allahdan daha doğru kim ola bilər?” buyurulmuşdur. Bu sualın cavabı, təbii ki, “heç kimsə!” şəklindədir. Allah sözünün və vədinin doğru olduğunu bir çox yerdə bəyan etmişdir:

⁴⁰Əgər siz Elçiyə kömək etməzsinizsə, bilin ki, Allah ona qətiliklə kömək etmişdir. Həmçinin o kafirlər onu ikinin ikincisi olaraq çıxarmışdılar. Həmçinin ikisi mağarada idilər. Həmçinin o, yoldaşına: “Kədərlənmə, şübhəsiz ki, Allah bizimlə birlikdədir” – deyirdi. Buna görə də Allah onun qəlbinə təskinləşdirən arxayınlıq və sakitləşmə duyğuları/əhvali-ruhiyyəsi qoymuş, Onu sizin görmədiyiniz əsgərlərlə gücləndirmiş və kafirlərin sözünü ən alçaq etmişdi. Allahın kəlamı da ən ucanın məhz özüdür. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Tövbə/40)

¹²³Bu iş sizin sayıqlamalarınızla və Kitab Əhlinin sayıqlamaları ilə deyildir. Kim pislik edərsə, onunla cəzalandırılır. Və o, özü üçün Allahın yaratdıqlarından bir yol göstərən, qoruyan yaxın və yaxşı bir köməkçi tapa bilməz.

¹²⁴Və kişi və ya qadın… Kim mömin olaraq düzəltmək yönündə işlər edərsə, artıq bax budur, onlar cənnətə girərlər. Və xurma çəyirdəyinin üstündəki çuxur qədər haqsızlığa uğradılmazlar.

¹²⁵Və din baxımından yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq, özünü Allah üçün İslamlaşdırandan və Hənif/qədim inanclarından dönən biri olaraq, İbrahimin dininə tabe olandan daha yaxşı/gözəl kim ola bilər? Və Allah İbrahimi, sonradan gələn nəsillərə “cığır açan/iz buraxan/imam – başçı” qəbul etdi.

¹²⁶Və göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. Və Allah hər şeyi yaxşı-yaxşı əhatə edəndir.

Yuxarıda İblisin insanları boş, əsassız şübhələrə düşürərək aldadacağı açıqlanmışdı. Burada isə, insanların boş, əsassız şübhələrə düşməkdən arınaraq haqqa yönəlmələri və qurtuluşa yetmələri istənilir. Ayənin açıq ifadəsinə görə, cənnətə girmək və xeyirxahlılıq kimsənin boş, əsassız şübhələrə düşməsinə görə deyildir. Pislik edənlər cəzalandırılar, imanlı olaraq salihat işləyənlər mükafatlandırılar və kimsəyə zərrəcə haqqsızlıq edilməz.

Bu ayə qrupunun enmə səbəbinə dair aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Bu buyuruğun nüzul səbəbi ilə əlaqədar edilən rəvayətlərin ən gözəli əl-Hakəm b. Ebanın İkrimədən, onun da İbn Abbasdan etdiyi bu rəvayətdir: İbn Abbas dedi ki: Yəhudilərlə Xristianlar: “Cənnətə bizdən olandan başqası girməyəcəkdir” – dedilər. Qureyşlilər isə: “Biz, öldükdən sonra dirildilməyəcəyik” – dedilər. Bundan sonra uca Allah “İş nə sizin boş, əsassız şübhələrə düşməyinizə, nə də Kitab Əhlinin boş, əsassız şübhələrə düşmələrinə qalmışdır” buyruğunu endirdi.

Katade və əs-Süddi deyir ki: Möminlərlə Kitab Əhli bir-birlərinə qarşı öyünməyə başladılar. Kitab əhli belə dedi: Peyğəmbərimiz Peyğəmbərinizdən, kitabımız kitabınızdan əvvəldir və biz sizdən daha çox Allaha yaxınıq. Möminlər isə belə cavab verdilər: Peyğəmbərimiz Peyğəmbərlərin sonuncusudur. Kitabımız isə digər Kitablara qarşı hakim mövqeyindədir.

Bundan sonra bu ayət-i kərimə nazil oldu. [82]

Bu surənin 120, 122 və 123-cü ayələrinin orijinalında keçən “ Emaniy” sözünün kökü “ مm ن n ى y” olub, əsil mənası “ölçmə, nizamlama, tənsimləmə” deməkdir. [83] Bu kökdən törəmiş olan “ امنيةümniyyə” və “امانى emâniyyə” sözləri, “hər hansı bir sənədə, elmə əsaslanmadan adamın arzuları istiqamətində mənfəətlərinə uyğun olaraq etdiyi hesablar, ölçmələr, gözləntilər; inanma/inanmalar” deməkdir. Biz buna qısaca “subyektiv fikirlər” deyə bilərik.

Sözün bu mənası, Qələm və Müddəssir surələrində Rəbbimiz tərəfindən geniş şəkildə açıqlanmışdır:

³⁶Sizə nə olub, necə hökm edirsiniz? ^37,38Yoxsa öyrəndiyiniz şeylərin içində: “Siz bu aləmdə nəyi seçərsinizsə/bəyənərsinizsə o, mütləq sizin olacaq” – zəmanəti verilmiş, sizə aid yazılı bir sənədmi var? ³⁹Ya da sizə qarşı qiyamət gününə qədər sürəcək: “Siz hər nə hökm verərsinizsə, mütləq elə olacaq” – deyə üzərimizdə andlar/öhdəliklər, vədlərmi var?
⁴⁰Soruş görək axirəti inkar edən o insanlardan, içlərindən belə bir şeyə hansı zəmanət verməkdədir? ⁴¹Yoxsa onların ortaqlarımı var? O halda ortaqlarını gətirsinlər, əgər doğrulardandırlarsa. (Qələm/36-41)
¹⁵Bütün bunlardan sonra hərisliklə Mənim daha da artırmağımı istəyir. ¹⁶Tam əmin olun ki, onun düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz, o, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/nümunələrimizə qarşı bir qənim kəsildi. ¹⁷Mən onu dik bir yoxuşa düçar edəcəyəm.
^18–25Şübhəsiz, o, düşündü və qərar verdi. Artıq o məhv oldu. Necə bir bir qərar verdi! Yenə o məhv oldu. Necə bir qərar verdi! Sonra baxdı və üzünü turşudub qaşlarını çatdı. Sonra, üzünü döndərdi və təkəbbürlə dedi: “Bu söz-söhbət halında gələn bir cadudan başqa bir şey deyil. Bu bəşər sözündən başqa bir şey deyil” – dedi. (Müddəssir/15-25)

124-cü ayədə “Və kişidən və ya qadından, kim mömin olaraq salihatı işlərsə, artıq elə onlar cənnətə girərlər” ifadəsiylə, cənnətə girmək mömin olma şərtinə bağlanmışdır. Bu xüsusu ifadə edən ayələr daha əvvəl keçmişdi:

¹⁰⁵Bax budur, onlar Rəbbinin ayələrini və Ona çatmağı bilə-bilə rədd etmiş/inanmamış insanlardır və buna görə də, etdikləri əməlləri boşa getdi. Artıq Qiyamət günü onlar üçün heç bir ölçü tutdurmarıq/heç bir dəyər vermərik. (Kəhf/105)
⁹¹Şübhəsiz ki, küfr etmiş və bu vəziyyətdə olduqları halda da ölənlərin heç birindən, yer üzü dolusu qızıl, onu fidyə/qurtarmaq üçün əvəz versələr belə, qətiyyən qəbul edilməyəcəkdir. Bax budur, onlar dayanılmaz əzab özləri üçün olanlardır. Onlar üçün köməkçilərdən də yoxdur. (Al-i İmran/91)
¹⁸Kafirlərin/Rəbbini bilə-bilə rədd edənlərin/inanmayanların vəziyyəti… Onların etdikləri tamamilə, fırtınalı bir gündə küləyin şiddətlə sovurduğu bir kül kimidir. Qazandıqlarından heç bir şeyi əldə saxlaya bilməzlər. Bax budur, bu, uzaq azğınlığın məhz özüdür. (İbrahim/18)

Ayədə bəhs edilən boş, əsassız şübhələrə düşmələr, müşriklərin Kəbəyə etdikləri xidməti, hacılara payladıqları su və yeməyi, qonaqlara etdikləri ikramı qurtuluş vəsiləsi sanmaları; Yəhudilərin də “Biz Allahın oğullarıyıq və sevdikləriyik, bizi atəş müəyyən sayda günlərdə yandırar” (Bəqərə/111, Maidə/18 və Bəqərə/80) kimi öz özlərini ovutmaqlarıdır.

Allahin İbrahimi xəlil etməsi. 125-ci ayədə, “Və Allah, İbrahimi xəlil etdi” buyurulur. Klassik əsərlərdə bu ifadə “Allah İbrahimi dost etdi” şəklində başa düşülmüşdü. İbrahim (ə.s) Allaha xəlil/dost edildikdə, Peyğəmbərimiz də Allaha həbib/sevgili edilmiş; İbrahimə “xəlilullah”, Rəsulullaha da “həbibullah” [Allahın sevgilisi] deyilmişdir.

الخليل [Xəlil]. Araşdırılmadan yola verilən və buna görə də İslami anlayışa yaraşmayan bir anlayışın, sanki Quran qaynaqlıymış kimi qəbul edilməsinə səbəb olan خليل [xəlil] sözü, “mübalağa ism-i fail” qəlibində olub sözün kökü خ ل ل’dir [xll’dir].

خ ل ل [xll] kökünün əsas mənası, “pozmaq”dir. Bu mənadan hərəkətlə qidaların turşuması [pozulması], meyvə sularının şərablaşması, hər hansı bir əşyanın pozulması, bitişik iki əşyanın arasının açılması, iki yoldaşın arasının açılması [pozuluşmaları], çöldə qum üzərində yeriyərək iz salmaq [qumun səthini pozmaq], çöldə qum üzərində yol açmaq, adamın vəziyyətinin pozulması [yoxsullaşması] bu sözlə ifadə edilir. (Türkcədəki “halal gətirmək”, “həll etmək” təbirləri də bu sözdən türk dilinə girmişdir.) Bu sözün törəmələrindən olan خُلة [xullə] və خِلّ [xıll] qəlibləri, “sədaqət, dostluq, sevgi” mənasında işlədilir. [84] (Sözün bu mənada kullanılması, əsas mənasın tam zıddı olub, arada pozuqluk olmaması mənasına gəlir. Beləyse bu sözün, eşbahtan [zidd mənalı işlədilən sözlərdən] qəbul edilməlidir.)

خ ل ل [xll] kökünün mənaları nəzərə alındığında, خليل [xəlil] sözü, “irəli dərəcədə, ən yaxşı şəkildə pozan” mənasına gəlir.

Bu sözün içində yerləşdiyi ayə, sözün إتّخاذ [ittixaz/almaq, qəbul etmək] feli ilə işlədildiyi və Allahın yaratdıqlarına ehtiyac duymaqdan münəzzəh olduğu nəzərə alındığında, sözün “çöldə qum üzərində yeriyərək iz salmaq [qumun səthini pozmaq], çöldə qum üzərində yol açmaq” mənasından hərəkətlə, “ən yaxşı iz buraxan, ən yaxşı çığır açan” mənasına gəldiyi anlaşılır. Bu vəziyyətdə ayənin tərcüməsi belə olur: və din baxımından, yaxşılıq/gözəllik törədən biri olaraq, üzünü [özünü] Allah üçün islamlaşdırandan və hənifcə, İbrahimin dininə tabe olandan daha yaxşı/gözəl kim ola bilər? Və Allah İbrahimi xəlil [ən yaxşı iz buraxan, cığır açan] etdi.

Bilindiyi kimi cəmiyyətdə, iz buraxanlara, cığır açanlara imam [lider] deyilir. Belə ki, Allah da İbrahimi imam qıldığını, onun gözəl nümunə olduğunu, sonradan gələn elçilərə onun izi ilə getməyi əmr etdiyini bəyan etmişdir:

¹²⁴Və həmçinin Rəbbi İbrahimi bəzi kəlmələr/yaralar, sıxıntılar ilə sınamış, o da onları tam olaraq yerinə yetirmişdi. Rəbbi: “Mən səni insanlara başçı edənəm” – demişdi. İbrahim: “Soyumdan da başçılar et!” – dedi. Rəbbi: “Mənim əhdim/yerinə yetirəcəyim üçün verdiyim söz, öz nəfsinə/mənliyinə haqsızlıq edən kəslərə çatmaz!” – dedi. (Bəqərə/124)
^4,5İbrahimdə və onunla bərabər olanlarda, İbrahimin atası üçün: “Sənin üçün qətiliklə bağışlanma diləyəcəyəm. Və Allahdan olan heç bir şeyə gücüm yetməz” – deməsi istisna olmaqla, qətiliklə sizin üçün gözəl bir nümunə vardır. Həmçinin İbrahim və İbrahimlə bərabər olanlar cəmiyyətlərinə: “Biz sizdən və sizin Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizdən uzağıq. Biz sizi silib atdıq. Və siz, bir tək olaraq Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda sonsuzadək bir düşmənçilik və nifrət bəlli edilmişdir. Rəbbimiz! Yalnız sənə inandıq, sənə yönəldik. Və dönüş ancaq sənədir. Rəbbimiz! Bizi kafirlər üçün bir atəşə atılma/imtahan vasitəsi etmə! Bizi bağışla! Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyanın, ən sağlam edənin məhz özüsən!” – demişdilər.
⁶And olsun, onlarda sizin üçün Allahı və axirət gününü uman insanlar üçün gözəl bir nümunə vardır. Kim üz çevirirsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah zənginin, öyülməyə layiq olanın məhz özüdür. (Mümtəhinə/4-6)
¹²²Və Biz İbrahimə dünyada yaxşılıq/gözəllik verdik. Və şübhəsiz ki, o, Axirətdə də qətiliklə salehlərdəndir.
¹²³Sonra sənə: “Küfrdən, ortaq qoşmaqdan dönmüş bir insan olan və ortaq qoşanlardan olmayan İbrahimin dininə/həyat tərzinə tabe ol” – deyə vəhy etdik. (Nəhl/122, 123)

Xəlil sözü tək və cəm halda olaraq başqa ayələrdə də keçir:

⁷³Az qalmışdı ki, onlar səni, sənə vəhy etdiyimizdən uzaqlaşdırsınlar və Ondan başqasını bizə isnad edərək söyləyəsən deyə, səni səhvə sürükləyərək atəşdə yandırsınlar. Bax budur, o təqdirdə səni xəlil/ iz qoyan bir lider edərdilər. (İsra/73)
²⁶Bax budur, o gün əsl hökmranlıq Rəhmana aiddir. Kafirlər üçün isə o, çox çətin bir gün olmuşdur.
^27–29Və o gün, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edən o insan əllərini dişləyərək: “Eyvah, kaş ki, elçi ilə bərabər bir yol tutsaydım! Eyvah, kaş ki, flankəsi başçı edib, izi ilə getməsəydim. Heç şübhəsiz, mənə gəldikdən sonra məni öyüddən/Kitabdan o azdırdı. Və şeytan… O insanı rüsvay edən imiş!” – deyər. (Furqan/26-29)
⁶⁷O gün Allahın qoruması altına girənlər istisna olmaqla, bütün başçılar/bir-birini izləyənlər, bir-birlərinə düşməndirlər. (Zühruf/67)

Paraqrafın son ayəsindəki “Və göylərdə olan şeylər və yer üzündə olan şeylər yalnız və yalnız Allahındır. Və Allah hər şeyi yaxşı əhatə edəndir” ifadəsiylə insanın Allaha təslim olmaqdan başqa çıxış yolunun olmadığı bəyan edilir.

¹²⁷Səndən o qadınlar [öhdəsində yetimlər olan qadınlar] haqqında fətva istəyirlər. De ki: “Onlar haqqında fətvanı Allah və “özlərinə fərz qılınmış olanı vermədiyiniz və özlərini nikahlamağa rəğbət etmədiyiniz qadınların yetimləri haqqındakı, əzmək niyyətində olduğunuz uşaqlar və yetimlər üçün haqqaniyyəti təmin etməyiniz haqqında Kitabda/Quranda sizə oxunanlar” verir. Və nə xeyir iş edərsinizsə, bilin ki, şübhəsiz, Allah onu ən yaxşı biləndir.

Mədinədə yetimlər və yetimlərin qadınları ilə əlaqədar problemlərin meydana çıxdığı bir dövrdə sərbəst bir nəcm olaraq enən bu ayə, yetim hüququnu nizamlayır. Ayənin mahiyyətindən açıq-aşkar anlaşıldığına görə, “yetimlərin qadınları” haqqında Rəsulullahdan fitva [85] istənilmiş, Allah da bəhs edilən fitvanın Allah tərəfindən verildiyini (bxz. Nisa/1-10) bəyan etmişdir.

Bu ayədəki يتامى النساء [yətəmən-nisa/o qadınların yetimləri] ifadəsi surənin 3-ci ayəsində olan ən-nisa [o qadınlar] ifadəsini də yaxşı müəyyənləşdirir. Çünki يتامى النساء [yətəmən-nisa/o qadınların yetimləri] ifadəsi izafət-isim tamamlığı olub “qadınların yetimləri” deməkdir. Nisa/3-də النساء [ən-nisa/o qadınlar] sözü, “lam-ı tarif” ilə müəyyənləşdirilmişdir. Bu ayənin dəlalətiylə 3-cü ayədəki النساء [ən-nisa/o qadınlar] ifadəsindən qəsdin “yetimlərin qadınları” olduğu anlaşılır. Dilçilik qaydalarına görə, tamamlıqlardan muzafın hazf edilməsiylə, ondan bədəl olaraq lam-ı tarif gətirilir. Bu qaydaya görə, 3-cü ayədəki من النساء [minən-nisai/o qadınlardan] ifadəsi, من نساء اليتامى [min nisail-yətəma/o yetimlərin qadınlarından] şəklində təqdir edilir.

Lakin təəssüf ki, isim tamamlığı olan يتام الساء [yətəmən-nisa/o qadınların yetimləri] ifadəsi, tərcümə və təfsirlərdə sifət tamamlığı olaraq dəyərləndirilmiş və “yetim qadınlar, yetim qızlar” şəklində başa düşülmüşdür. Bu xətaya görə də, dində bir çox yalan və səhv əmələ gəlmişdir.

Həmçinin bu ayədə, yetim hüququna etinasız olduqları üçün möminlərdən bir giley də vardır:

Onlar haqqında fitvanı Allah verir;
Onlar haqqında fitvanı, özlərinə fərz qılınmış olanı vermədiyiniz və özlərini nikahlamağa rəğbət etmədiyiniz qadınların yetimləri haqqındakı Kitabda sizə oxunanlar verir;
Onlar haqqında fitvanı, əzilmək istənən övladlar haqqındakı Kitabda sizə oxunanlar verir;
Onlar haqqında fitvanı və yetimlər üçün haqqaniyyəti dik tutmağınız haqqında Kitabda sizə oxunanlar verir.

Alimlər, bu ayənin nüzul səbəbi haqqında iki şey zikr etmişdilər:

1) Ərəblər, qadınlara və övladlara mirasdan pay vermirdilər. Bu ayət-i kərimə onların da varis qılınması üçün nazil olmuşdur.

2) Ayət-i kərimə qadınlara mehirlərini tam olaraq vermə xüsusunda nazil olmuşdur. Yetim qız, bir adamın himayəsində olar, gözəl və varlı da olarsa, o adam onunla evlənir və malını yeyirdi. Amma yetim qız çirkin idisə, adam onunla evlənmək istəyən başqalarına mane olur və qız ölüncə də onun malına əl qoyardı. Elə buna görə də Allah Təala bu ayəni endirmişdir. [86]

Bu ayədən açıq-aşkar anlaşıldığına görə, dini mövzularda müraciət ediləcək əsas mənbə Allahın ayələridir – Qurandır.

128-130. Bu ayələr, mövzu bütünlüyü nəzərə alınaraq 3-16-cı ayələrin arasında tərtib edilmişdir.

¹³¹Göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. And olsun ki, Biz sizdən öncə özlərinə Kitab verilən kimsələrə və sizə Allahın qoruması altına girməyinizi öhdəlik olaraq çatdırdıq. Əgər küfr edərsinizsə/inanmazsınızsa, bilin ki, göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. Allah heç bir şeyə möhtac olmayandır, hər cür tərifə artıqlaması ilə layiq olandır.

¹³²Göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. “Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq da Allah yetər.

¹³³Ey insanlar! Əgər Allah istəyərsə, sizi yox edər, yerinizə başqalarını gətirər. Və Allah buna qadirdir.

¹³⁴Kim dünya savabını istəyirdisə, bilsin ki, dünya və axirət savabı yalnız və yalnız Allah qatındadır. Və Allah çox yaxşı eşidən və çox yaxşı görəndir.

Bu ayələrdə, Allahın bəzi xüsusiyyətləri xadirladılaraq səhv yol tutmamaları və məsuliyyət daşıdıqları öhdəliklərin məqsədini yaxşı anlamaqları yönündə insanlar xəbərdar edilir.

Paraqrafdaki, “And olsun ki, Biz sizdən öncə özlərinə Kitab verilən kimsələrə və sizə Allahın qoruması altına girməyinizi öhdəlik olaraq çatdırdıq. Əgər küfr edərsinizsə/inanmazsınızsa, bilin ki, göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. Allah heç bir şeyə möhtac olmayandır, hər cür tərifə artıqlaması ilə layiq olandır. Göylərdə və yer üzündə nə varsa, Allahındır. “Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq da Allah yetər. Kim dünya savabını istəyirdisə, bilsin ki, dünya və axirət savabı yalnız və yalnız Allah qatındadır. Və Allah çox yaxşı eşidən və çox yaxşı görəndir” ifadələriylə, Allahın verdiyi öhdəliklərin insanların faydasına olduğu, Allahın insanların qulluğuna ehtiyacının olmadığı, qulluq etmələri halında mükafatlarını alacaqları, qulluq etməmələri halında isə həlak olacaqları, axirətdə də əllərinin boşa çıxacağı və Allaha heç bir zərər verə bilməyəcəkləri ismarıcı verilir.

Bir çox ayədə də verilən bu ismarıcların bir qismi bunlardır:

³⁸Bax budur, sizlər Allah yolunda xərcləməyə çağırılan kimsələrsiniz. Belə olduğu halda sizdən bəziləri xəsislik edir. Və kim xəsislik edərsə, artıq öz nəfsini/mənliyini isbat etmiş olur. Və Allah zəngindir, siz isə yoxsullarsınız. Əgər siz üz çevirərsinizsə, Allah yerinizə sizdən başqa bir cəmiyyət gətirər. Sonra onlar sizin bənzərləriniz olmazlar. (Muhəmməd/38)
²⁰Hər kim Axirət əkinini istəyərsə, Biz onun əkinində, onun üçün artdırarıq. Və hər kim dünya tarlasını istəyərsə ona da ondan verərik. Və onun üçün Axirətdə heç bir nəsib yoxdur. (Şura/20)
¹⁶Bax budur, onlar, özləri üçün, axirətdə atəşdən başqa bir şey olmayanlardır. Etdikləri də orada boşa getmişdir. Etdikləri şeylər də yox olub, getməyə məhkumdur. (Hud/16)

Və Ənam/133; İbrahim/19, 20; Maidə/54.

¹³⁵Ey iman edənlər! Özünüz, ana-atanız və yaxın əqrabanız əleyhinə də olsa, Allah üçün şahidlik edənlər olaraq, haqqaniyyətin fəaliyyətini bütünlüklə təmin edənlər/qoruyanlar olun. İstər zəngin olsun, istər yoxsul olsun, bilin ki, Allah ikisinə də daha yaxındır. Artıq ədaləti yerinə yetirə bilmək üçün boş – dünyəvi arzunuza uymayın. Əgər əyib, bükərsinizsə və ya geri çəkilərsinizsə, bilin ki, şübhəsiz, Allah etdiklərinizdən xəbərdardır.

Bu ayə də sərbəst bir nəcmdir. Burada insanlığa, xüsusilə də möminlərə cəmiyyət həyatında tabe olunmalı olduqları şahidlik mövzusu təlim edilir. Buna görə:

Adam, özünün, ana-atasının və yaxın əqrəbalarının əleyhinə belə olsa, Allah üçün şahidlik edərək ədalətlilik dik tutulmalıdır/nəzarət edilməlidir.
İstər varlı olsun, istər yoxsul olsun, şahidlikdə fərq qoyulmamalıdır. (Allahın hər ikisinə də, insanlardan daha yaxın olduğu unudulmamalıdır.)
Ədaləti yerinə yetirə bilmək üçün fərdi (subyektiv) düşüncələrdən uzaq durulmalıdır. (Fərdi mənfəətlər ön plana alındığı və ya şahidlikdən uzaq durulduğu təqdirdə, Allahın bunu biləcəyi və cəzalandıracağı unudulmamalıdır.)

Ayədəki “Özünüz, ana-atanız və yaxın əqrəbanız əleyhinə də olsa…” ifadəsiylə, insanlığa vacib bir ismarıc verilir. Adamın, özü və yaxınları əleyhindəki şahidliyi, dünyada mənfəət itirilməsinə, sıxıntıya səbəb olsa da, həm özünü, həm yaxınlarını maddi və mənəvi günahlardan, etdikləri haqsızlıqların mənəvi vəbalından qurtaracaqdır:

^6,7Ey iman edənlər! Özünüzü və yaxınlarınızı yanacağı insanlar və daşlar olacaq bir atəşdən qoruyun. Atəşin üzərində Allaha qarşı çıxmayan, özlərinə əmr edilənləri yerinə yetirən, ağır və sərt vəzifəli güclər vardır. Ey kafirlər! Bu gün üzr istəməyin. Siz ancaq etdiklərinizin cəzasını çəkəcəksiniz! (Təhrim/6,7)

Ayədəki “ədaləti olduqca dik tutanlar/nəzarət edənlər olun” ifadəsiylə ədalətin təmin edilməsində şahidliyin əhəmiyyətinə diqqət çəkilmişdir. Cəmiyyət həyatının yerinə qoyulması və davam etməsi ancaq ədalət ilə mümkündür.

Buna görə ədalətin təmin edilməsi təkrar-təkrar əmr edilmişdir:

⁵⁸Və siz onları salaata çağırdığınız zaman onlar onu lağ və əyləncə edirlər. Bu, onların dərrakəsiz bir cəmiyyət olduqlarındandır. (Maidə/58)
⁶³Və Rəhmanın qulları elə insanlardır ki, onlar, yer üzündə təvazökarlıqla yeriyirlər və cahil insanlar özlərinə söz atdığı zaman: “Salam!” – deyərlər.
⁶⁴Rəhmanın qulları, Rəbbinə təslimiyyət göstərərək və qulluq vəzifələrini yerinə yetirərək, gecələyərlər.
^65,66Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Cəhənnəm əzabını bizdən sovuşdur! Doğrusu, onun əzabı daima bir dəyişikliyə və dağıntıya uğramaqdır. Ora həqiqətən nə pis bir qərargah, nə pis bir iqamətgahdır!” – deyərlər.
⁶⁷Və Rəhmanın qulları, xərclədiklərındə bədxərclik etməzlər, xəsislik də etməzlər və bu ikisi arasında bir mövqe tutarlar.
^68–71Və budur, Rəhmanın qulları Allah ilə bərabər başqa bir tanrıya yalvarmazlar. Allahın haram etdiyi canı öldürməzlər. Ancaq haqq ilə öldürərlər. Zina da etməzlər. Və kim bunları edərsə, günahla qarşılaşar. Qiyamət günü əzabı qat-qat olar və orada alçaldılaraq əbədi olaraq qalar. Ancaq tövbə edən, iman edən və saleh əməl edənlər istisnadır. Bax budur, Allah, onların pisliklərini yaxşılıqlara çevirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. Və hər kim tövbə edər və saleh əməl işləyərsə, əmin olun ki, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər.
⁷²Və Rəhmanın qulları, yalan yerə şahidlik etməzlər, boş bir şeylə rastlaşdıqları zaman hörmətli bir şəkildə keçərlər.
⁷³Və Rəhmanın qulları… Onlara Rəbbinin əlamətləri/nümunələri xatırladıldığında onlar barəsində kar və kor kimi davranmazlar.
⁷⁴Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Bizə həyat yoldaşlarımızdan və bizdən sonrakı nəsillərimizdən göz aydınlığı olacaq insanlar bəxş et/bağışla. Və bizi Allahın qoruması altına girmiş insanlara başçı et!” – deyərlər.
^75,76Bax budur, Rəhmanın qulları! Səbr etmələrinə qarşılıq olaraq cənnətin ən yüksək məqamlarında, orada sonsuz olaraq qalmaqla mükafatlandırılacaqlar, orada hörmət və salamla qarşılanacaqlar. Orası nə gözəl bir qərargah və nə gözəl bir iqamətgahdır!
⁷⁷De ki: “Yalvarışlarınız/duanız olmasa, Rəbbim sizə dəyər verərmi ki, siz qətiyyən yalvarmadınız, yalan saydınız? Artıq yalvarmamaq, yalan saymaq sizin ayrılmaz hissəniz olacaqdır, özünüzü bu vəziyyətdən qurtara bilməyəcəksiniz”. (Furqan/63-77)
⁹⁰Şübhəsiz ki, Allah ədaləti, yaxşılaşdırmağı/gözəlləşdirməyi və qohumlara verməyi əmr edər, həyasızlıqdan, pislikdən və azğınlıqdan çəkindirər. O, düşünüb öyüd alarsınız deyə, sizə öyüd verir. (Nəhl/90)
²⁶Ey Davud! Həqiqətən Biz səni bu yerdə keçmiş idarəçinin yerinə idarəçi etdik. O halda insanlar arasında haqq ilə hökm ver/haqsızlıq və qarışıqlığı aradan qaldırıb, ədaləti təmin et. Kefə, istəyə uyma. O təqdirdə səni, Allahın yolundan azdırar. Tam əmin olun ki, Allah yolundan azanlara/hesab gününü nəzərə almadıqlarına görə, çox şiddətli bir əzab vardır. (Sad/26)

Qısacası, möminlər nə zaman şahidliklərinə ehtiyac duyulsa, ədaləti qorumaq üçün, kimsədən qorxmadan, tərəf tutmadan və mənfəət ummadan dərhal hərəkətə keçməlidir.

¹³⁶Ey iman edənlər! Allaha, Elçisinə, Elçisinə endirdiyi Kitaba və daha öncə endirdiyi kitaba aid gizli, örtülü, narahatlıq, qorxu verəcək bir şey buraxmayın. Və kim Allahı, mələklərini, kitablarını, elçilərini və son günü örtərsə, tam açıqlamazsa, qətiliklə o çox uzaq bir azğınlığa düçar olmuşdur.

¹³⁷Şübhəsiz, iman edib, sonra küfr edən/bilərək rədd edən/inanmayan, sonra iman edib təkrar küfr edən/bilərək rədd edən/inanmayan, sonra da Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etməklərini artırmış olan bu kimsələr… Allah onları bağışlayacaq və onları bir yola bələdçiləyəcək deyildir!

^138,139Möminlərdən aşağı səviyyədə olan, kafirləri rəhbər və dost tutan münafiqlərə müjdə ver ki, onlar üçün çox ağrılı bir əzab vardır! Onların yanında şan və şərəfmi axtarırlar? Halbuki şan və şərəf tamamilə Allahındır.

^140,141Və Allah sizə Quranda: “Allahın ayələrinin bilərək rədd edildiyini və onlarla lağ edildiyini eşitdiyiniz zaman, başqa bir mövzuya keçmədikcə, onlarla bərabər oturmayın. Əks halda siz də onlar kimi olarsınız” – deyə endirdi. Şübhəsiz ki, Allah sizi müşahidə edən kimsələrin/münafiqlərin və kafirlərin hamısını cəhənnəmdə toplayandır. Artıq Allah tərəfindən sizə bir zəfər olarsa, onlar: “Biz sizinlə bərabər deyildikmi?” – deyərlər. Kafirlər üçün bir pay olunca da: “Sizə üstünlük təmin etmədikmi, sizi möminlərdən qorumadıqmı?” – deyərlər. Artıq Allah, qiyamət günündə aranızda hökmünü verəcəkdir. Allah qətiyyən möminlərin əleyhinə kafirlərə bir yol verməyəcəkdir.

^142,143Şübhəsiz ki, münafiqlər Allahı aldatmağa çalışırlar. Halbuki O, onların aldadıcısıdır. Və onlar salaata qalxdıqları/cəmiyyət içinə çıxdıqları zaman ikisi arasında gedib-gələn qərarsızlar olaraq, tənbəl-tənbəl qalxarlar, nə möminlərlə, nə də kafirlərlə olmazlar, insanlara göstəriş olsun deyə, onlar kimi edərlər. Və Allahı, ancaq çox az olaraq anarlar. Və Allah kimi azdırarsa, sən artıq ona bir yol tapa bilməzsən.

¹⁴⁴Ey iman edənlər! Özünüzdən səviyyəcə aşağı olan kafirləri yol göstərən, qoruyan yaxınlar etməyin/idarəçi etməyin. Öz əleyhinizdə Allaha açıq-aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz?

^145,146Şübhəsiz ki, münafiqlər atəşin ən aşağı təbəqəsindədirlər. Sən də onlara bir kömək edən tapa bilməzsən. Lakin tövbə edənlər, düzəldənlər, Allaha sıx-sıx sarılanlar və dinlərini Allah üçün arıdan kimsələr istisna olmaqla… Artıq bunlar, möminlərlə birlikdədirlər və Allah möminlərə böyük bir mükafat verəcəkdir.

¹⁴⁷Əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödədinizsə və iman etmisinizsə Allah sizə əzabı niyə edəcək? Allah edilənlərin qarşılığını verən və ən yaxşı biləndir.

¹⁴⁸Allah haqsızlığa uğrayanlardan başqa, pis sözün açıq şəkildə söylənməsini sevməz. Və Allah ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

¹⁴⁹Əgər bir xeyiri açıqlayar, yaxud onu gizlədərsinizsə, yaxud da bir pisliyi əfv edərsinizsə, bilin, şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayan, ən yaxşı güc yetirəndir.

^150,151Allaha və elçilərinə inanmayaraq küfr edən, “Biz bir qisminə inanırıq, bir qisminə inanmırıq” – deyərək, Allah və Elçisinin arasının ayırmasıni istəyən və beləliklə, imanla küfr arasında bir yol tutmağa çalışan kimsələr… Bax budur, onlar kafirlərin məhz özləridir. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq.

¹⁵²Allaha və elçilərinə inananlar və onlar arasında fərq qoymayan kimsələr… Bax budur, onlar Allahın çox yaxında mükafatlarını verəcəyi kimsələrdir. Və Allah, çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir.

Bu ayə qrupunda möminlərə iman əsasları, əxlaq qaydaları və dünya-axirət xoşbəxtliyi üçün ediləcək öhdəliklər bir-bir sadalanaraq inkarçılar və münafiqlərlə əlaqədar məlumat verilmişdir. Ayələrin ifadələri tamamilə açıq və konkret olmaqla yanaşı, diqqət çəkən bir neçə məqam üzərində durmaq istəyirik.

Bölmədə “Ey iman edənlər! Allaha, Elçisinə, Elçisinə endirdiyi Kitaba və daha əvvəl endirdiyi Kitaba iman edin” ifadəsindəki “iman edin” sözü termin mənada olmayıb, lüğəti mənadadır və “Allaha, Elçisinə, Elçisinə endirdiyi Kitaba və daha əvvəl endirdiyi kitaba aid gizli, qapalı; narahatlıq, qorxu verəcək bir şey buraxmayın” deməkdir. Burada verilən ismarıc, imanın təməl parametrlərinin bütünlüklə yerinə yetirilməli olmasıdır. Necə ki, ayənin davamında “və kim Allahı, mələklərini, Kitablarını, elçilərini və son günü inkar edərsə, qətiliklə o çox uzaq bir azğınlığa saplanmışdır” buyurularaq, “aməntü” olaraq bilinən qəbuletmə açıq-aşkar əmr edilir.

Buradakı müxatiblərin münafiqlər olduğu da düşünülə bilər. Çünki onlar könüldən inanmadıqları halda, inanmış kimi görünürlər:

⁴¹Ey Elçi! Qəlbləri iman etmədiyi halda ağızlarıyla “inandıq” deyən kimsələr və yəhudiləşmişlərdən durmadan yalana qulaq asan və sənə gəlməyən kimsələr üçün dinləyən/casusluq edən, küfr içində çabalayan bu kimsələr səni narahat etməsin. Onlar kəlməni yerlərindən oynadıb, dəyişdirirlər. “Əgər sizə bu verilərsə, dərhal alın, o verilməzsə, çəkinin!” – deyərlər. Allah bir kimsəni dindən çıxma atəşinə düşürmək istəyərsə, sən Allaha qarşı, o kimsənin lehinə, heç bir şey edə bilməzsən. Onlar Allahın qəlblərini təmizləmək istəmədiyi kimsələrdir. Onlar üçün dünyada rüsvayçılıq vardır və axirətdə onlara çox böyük bir əzab vardır. (Maidə/41)

Buna görə ayənin ismarıcı “Ey dil ilə inandığını söyləyənlər! Könüldən inanın…” şəklində olur.

141-ci ayədə, “Allahın ayələrinin inkar edildiyini və onlarla məsxərə edildiyini eşitdiyiniz zaman, başqa bir sözə keçmədikləri müddətcə onlarla bərabər oturmayın. Əks halda siz də onlar kimi olarsınız” buyurularaq, möminlərə, dinə və əxlaqa zidd davranışları açıq şəkildə etdikləri təqdirdə itaətsizlik edənlərdən uzaq durmaları əmr edilmişdir. Çünki onlardan uzaq durmayan kimsə, onların fellərinə razı olmuş olur. Ona görə də ifadə “Əks halda siz də onlar kimi olarsınız” deyə tamamlanmışdır. Bu əmr Ənam surəsində də keçmişdi:

⁶⁸Və ayələrimiz – əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında boş yerə çalışıb çabalayanları gördüyün zaman, onlar ondan başqa sözə uyuncaya qədər, dərhal onlardan uzaq dur. Və əgər şeytan, bunu sənə unutdursa da, xatırladıqdan sonra o şərik qoşaraq səhv davrananlarla/öz zərərlərinə iş edənlərlə bərabər oturma. (Ənam/68)

141-ci ayədəki “Şübhəsiz ki, münafiqlər Allahı aldatmağa çalışırlar. Halbuki O, onların aldadanıdır” ifadəsində bəhs edilən Allahın aldatması “münafiqləri cəzalandırması”dır. Burada “müşakilə” sənəti vardır. Münafiqlərin Allahı aldatmağa çalışmaları və Allahın onları cəzalandırması, Bəqərə surəsində (9-cu ayə) işlənmişdi. [87]

¹⁸Artıq Allah onların hamısını təkrar diriltdiyi gün sizə and içdikləri kimi, Ona da and içəcəklər və özlərinin bir şey üzərində olduqlarını sanacaqlar. Gözünüzü açın! Şübhəsiz ki, onlar yalançıların məhz özləridir. (Mücadilə/18)

Ayədə, “Və onlar, salaata doğru qalxdıqları zaman, ikisi arasında gedib-gələn qərarsızlar olaraq, təmbəl-təmbəl qalxarlar, onlarla [möminlərlə] və bunlarla [kafirlərlə] olmazlar, insanlara göstəriş edərlər. Və Allahı ancaq bir az olaraq anarlar” buyurularaq münafiqlər haqqında məlumat verilmişdir. Demək olar ki, salaat [ictimai kömək və dəstək] mövzusunda münafiqlər də müşriklərdən fərqli deyildilər.

Bu xüsus, bu ayələrdə tamamilə konkret olaraq açıqlanmışdır:

¹Axirətdə hər kəsin yaxşı və ya pis, etdiklərinin qarşılığını görməsini/Allahın sosial nizamı müəyyən edən qanunlarını inkar edən bu insanı gördünmü/heç düşündünmü?^2,3Bax, elə odur, yetimi itələyib, elədiyini başına qaxan və yoxsulu doyuzdurmaq barədə düşünüb – düşündürməyən.
^4–7Artıq, salaatlarında laqeyd, duyğusuz, göstəriş olsun deyə salaat edən və adi bir ev əşyalarının belə, bir ehtiyacı olana çatmasına mane olan insanların, vay halına! (Maun/1-7)
⁵⁴Və onların xərclədiklərinin özlərindən qəbul olunmasına, sadəcə, onların küfr etməsi, Onun Elçisinin həqiqi elçi olmasını bilərək rədd etmələri və salaata tənbəl-tənbəl getmələri, həmçinin Allah yolunda xərcləmələrini könülsüz etmələri əngəl oldu. (Tövbə/54)
¹⁸Şübhəsiz, sədəqə verən kişilərin, sədəqə verən qadınların və Allaha gözəl bir borc verənlərin haqqı qat-qat artırılacaqdır. Onlar üçün çox şərəfli bir mükafat da vardır. (Hədid/18)
¹³O gün münafiq kişilər və münafiq qadınlar o iman edən insanlara: “Bizə baxın ki, sizin işığınızdan alaq?” – deyərlər. Deyildi ki: “Arxanıza dönün və işıq arayın!” Sonra da aralarına içində mərhəmət, kənarında isə öz tərəfindən əzab olan qapılı bir divar çəkilir. (Hədid/13)

143-cü ayədə, “Və Allah kimi azdirarsa, sən artıq ona bir yol tapa bilməzsən” buyurularaq, hidayənin Allahın qüdrətində olduğu, Elçinin əlindən bir şey gəlməyəcəyi/gələ bilməyəcəyi bəyan edilir:

¹⁷Və sən vəhy istiqamətində araşdırma edildiyində xeyirli bir nəticə alındığını… Əks halda, mənasız bir iş edildiyini görəcəksən. Özləri də ondan böyük bir boşluqdadırlar. Bu, Allahın əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Allah kimə bələdçilik etdisə, artıq o, bələdçilənən doğru yolu tapmışdır. Allah kimi çaşdırdısa da, artıq sən ona yol göstərən bir yaxınını qətiyyən tapa bilməzsən. (Kəhf/17)
¹⁸⁶Allah kimi azdırırsa, artıq ona yol göstərəcək heç kim yoxdur. Və O, bunları azğınlıqları içində çaşqın bir vəziyyətdə buraxır. (Əraf/186)
⁵⁶Tam yəqinliklə bil ki, sən sevdiyini bələdçilənən doğru yola döndərə bilməzsən, amma Allah dilədiyinə doğru yolu göstərir və O, bələdçilənən doğru yolu qəbul edəcək olanları daha yaxşı bilir. (Qasas/56)

148-ci ayə biz müsəlmanlara çox geniş əhatəli ismarıclar verir.

Ayədəki “ الا من ظلمilla mən zlm” bölməsindəki “ ظ ل مz l m” ifadəsini cumhurun (əksər kurranın) qiraəti olan “ ظُلِمَZULİMƏ” forması ilə ələ alarıqsa bu mənalar əldə edilir:

Zülmə uğrayan kimsə, özünə zülm edən kimsəylə əlaqədar, zülm edən kimsənin rezillik ve adiliklerini, hırsızlığını, uğursuzluğunu və s. həm zalımın üzünə vura bilir, həm cəzalandırılması üçün səlahiyyətlilərə bildirə bilər, həm də tədbirli olmaları, lazım gəldiyində də islahına çalışmaları üçün xalqa ifşa edə bilər.
Ancaq zülm edilən; güc tətbiq edilən adam pis söz söyləyə bilər, normal şərtlərdə kimsə pis sözü açıq şəkildə söyləməməlidir.

Ayədəki “ ظ ل مZ L M” hərflərini Dahhak, Zeyd İbn-i Eşlem, Said ibn Cübeyr, İbn-i Ebi İshak kimi oxuyanların oxunuşu olan “ ظَلَمَZaLəMə” formasında ələ alarıqsa, bu mənalar əldə edilir:

Pis sözü ancaq zalım (pis olan) olan adam söyləyər. Bu məna Nur/26-cı ayəsi (….pis sözlər, çirkin işlər, pis kimsələrə yaraşır”…) ilə mənaca uyğun gəlir.
Söz və felləriylə zülm edən bir adama hər kəs, açıq şəkildə pis söz söyləyə bilər ki, bu həm ona bir xəbərdarlıq olur, həm də özünə boyun eyilmədiyinin xəbərdarlığı olur.
Ayənin yerləşdiyi münafiqlərə aid xüsusiyyət nəzərə alındığında, ayədən “Zalım insana, yəni münafıq birisinə; etdiyi işlərin pisliyi, aqibətinin də pis olacağı cür pis söz açıq şəkildə söylənə bilər” mənası da əldə edilə bilir.

Bizcə, bu mübarək ayə, bu mənaların hamısını ehtiva edir.

151-ci ayədə, “Və Biz, o kafirlərə alçaldan bir əzab hazırlamışıq” buyurularaq münafiqlər dünya və axirətdə özlərini gözləyən cəza ilə təhdid edilmişdilər. Bəqərə/61-də Allaha üsyan edən İsrailoğullarının alçaqlıq və acizliklə cəzalandırıldığı tarixi bir həqiqət olaraq daha əvvəl bildirilmişdi.

¹⁵³Kitab Əhli səndən göydən onlara bir kitab endirməyini istəyirlər. Və əlbəttə, onlar Musadan bundan daha böyüyünü istəmişdilər və: “Allahı bizə açıqca göstər” – demişdilər. Sonra da haqsızlıq etdiklərinə görə, onları ildırım vurdu. Sonra da özlərinə açıq dəlillər gəldiyi halda, qızılı tanrı qəbul etmişdilər. Sonra Biz onları bundan dolayı da əfv etdik. Və Biz Musaya açıq-aşkar bir dəlil verdik.

^154–158Və söz vermələri ilə birlikdə üstünlərini/ən dəyərlilərini/Musanı Tura yüksəltdik. Və onlara: “O qapıdan boyun əyib, təslimiyyət göstərərək girin” – dedik. Yenə onlara: “Təfəkkür/qulluq günündə hədləri aşmayın” – dedik. Sonra da onların öz sözlərini pozduqlarına, Allahın ayələrinə inanmadıqlarına, peyğəmbərləri haqsız yerə öldürdüklərinə və: “Qəlblərimiz örtülüdür/sünnətsizdir” – deməklərinə… Əksinə Allah küfr etdiklərinə görə qəlblərinə damğa vurmuşdur. Onların azı xaric olmaqla inanmazlar və Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmadıqlarına və Məryəmin əleyhində böyük böhtanlar söylədiklərinə… “Biz Allahın Rəsulu Məryəm oğlu Məsih İsanı həqiqətən öldürdük” – dediklərinə görə onlardan sağlam bir söz aldıq. Halbuki onu öldürmədilər və onu asmadılar. Amma onlar üçün İsa bənzədildi. Həqiqətən Onun haqqında anlaşılmazlığa düşənlərin kifayət qədər biliyi yoxdur. Onların zənnə uymaqdan başqa, bununla əlaqədar heç bir bilikləri yoxdur. Onu qətiyyən öldürmədilər. Əksinə, Allah onu, Özünə yüksəltdi/dərəcəsini artırdı. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

^160,161Sonra da yəhudiləşən insanların haqsız davranışları… Bir çox insanları Allah yolundan ayırdıqlarına, qadağan olunduqları halda riba aldıqlarına [əməksiz, xidmətsiz, risksiz qazanc əldə etdiklərinə] və insanların mallarını haqsız yerə yediklərinə görə onlara halal qılınmış təmiz şeyləri haram qıldıq. Və Yəhudiləşənlərdən kafirlərə can yandıran bir əzab hazırladıq.

¹⁶²Lakin, bu Yəhudiləşənlərdən dərin bilik sahibi olanlar və iman edənlər sənə endirilənə və səndən öncə endirilənlərə iman edərlər. Onlar salaatı iqamə edən, vergini ödəyən, Allaha və axirət gününə iman edənlərdir. Bax budur, onlar Bizim böyük bir mükafat verəcəyimiz insanlardır.

Qeyd: 155-158-ci ayələr Bəqərə surəsinin 88-ci ayəsindən sonraya; 159-cu ayə isə 166-cı ayədən sonraya tərtib edilmişdir.

Bu ayə qrupunda da, eynilə Bəqərə surəsindəki kimi, Əhl-i Kitab ilə əlaqədar məlumatlar verilir. Ayələrdəki ifadələr tamamilə açıq və konkretdir:

Əhl-i Kitab Rəsulullahdan özlərinə göydən bir Kitab endirməsini istəyirlər. Bu nədir ki?! Bunlar, Musadan bundan daha böyüyünü istəmişdilər, “Allahı bizə açıq-aşkar göstər” – demişdilər. Sonra da haqsızlıq etdiklərinə görə onları huşlarını itirəcək dərəcədə qorxu bürüdü Sonra da özlərinə açıq dəlillər gəldiyi halda, o buzovu qəbul etmişdilər [qızılı tanrılaşdırmışdılar]. Sonra bunlar əfv edildilər. Bunları xəbərdar etsin deyə, Musaya açıq-aşkar bir sübut verildi.
Musa Tura gətirilərək, ona orada din qanunları bildirilmişdir. Və onlara: “O qapıdan səcdə edərək girin” – deyildi. Yenə onlara: “İbadət günündə hədləri aşmayın” – deyildi.
Sonra da sözlərini pozmaları, Allahın ayələrinə qarşı inkara batmaları, peyğəmbərləri nahaqq yerə öldürmələri və: “Qəlblərimiz örtülüdür/sünnətsizdir” – demələri (əksinə Allah, inkarlarına görə ona [qəlblərinə] damğa vurdu. Onların azı istisna olmaqla, inanmazlar.
Sonra da Yəhudiləşən kimsələrin bir çoxu kimsələri Allah yolundan ayırmaqları, qadağan olunduqları halda faiz almaları və insanların mallarını haqqsız yerə yediklərinə görə özlərinə halal qılınmış təmiz şeylər haram qılındı. Və onlardan kafir olanlara can yandıran bir əzab hazırlandı.
- Onlardan elmdə dərinləşmiş olanlar və iman edənlər, yuxarıda anladılanlar kimi deyildirlər. Bunlar Rəsulullaha endirilənə və ondan əvvəl endirilənlərə iman edirlər. Onlar salaatı iqamə edən, zəkatı verən, Allaha və axirət gününə iman edənlərdir. Bunlar, mükafatlandırılacaq qrupdur.

Bu ayələrdə Yəhudilərlə əlaqədar verilən məlumatlar Əraf, Ta Ha, Bəqərə surələrində geniş şəkildə yer almışdır.

Paraqrafdakı, Sonra da yəhudiləşən insanların haqsız davranışları… Bir çox insanları Allah yolundan ayırdıqlarına, qadağan olunduqları halda riba aldıqlarına [əməksiz, xidmətsiz, risksiz qazanc əldə etdiklərinə] və insanların mallarını haqsız yerə yediklərinə görə onlara halal qılınmış təmiz şeyləri haram qıldıq. Və Yəhudiləşənlərdən kafirlərə can yandıran bir əzab hazırladıq ifadəsiylə bildirilən xüsusa daha əvvəl də toxunulmuşdu:

¹⁴⁶Və Biz Yəhudilərə bütün dırnaqlı heyvanları haram etdik. Arxalarında, yaxud bağırsaqlarında daşınan, ya da sümüyə qarışan yağlardan başqa, sığır və qoyunun yağlarını da onlara haram etdik. Bu, təcavüzkarlıqlarına görə Bizim onları cəzalandırmağımızdır. Və Biz, əlbəttə, doğrularıq. (Ənam/146)

Paraqrafın son ayəsindəki Lakin, bu Yəhudiləşənlərdən dərin bilik sahibi olanlar və iman edənlər sənə endirilənə və səndən öncə endirilənlərə iman edərlər. Onlar salaatı iqamə edən, vergini ödəyən, Allaha və axirət gününə iman edənlərdir. Bax budur, onlar Bizim böyük bir mükafat verəcəyimiz insanlardır ifadəsindən, bütün Yəhudilərin eyni olmayıb, içlərində biliklilərinin lazım olduğu kimi hərəkət edən əhl-i insafın da var olduğu bildirilir. Əhl-i Kitabın bu xarakterdəki qrupuna bir çox ayədə [Qasas/52-55; İsra/107-108; Rad/35; Ənam/20, 114; Ənkəbud/47; Al-i İmran/113, 199] işarət edilmişdir.

NOT: 159-cu ayə, Rəsmi Düzülüşdə bu paraqraf içində tərtib edilmişdir. Zühruf/61, 62-dəki kimi, İsa ilə əlaqədar afaqi inanclar törədilmişdir. Biz, Zühruf surəsində etdiyimiz kimi bəhs edilən ayəni olmalı olduğu paraqraf içərisində tərtib etdik.

^163–165Şübhəsiz ki, Biz Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyimiz kimi, sənə də vəhy etdik. İbrahimə, İsmayıla, İshaqa, Yəquba, nəvələrinə, İsaya, Eyyuba, Yunusa, Haruna və Süleymana, daha öncə özlərini sənə anlatdığımız və anlatmadığımız elçilərə… Elçilərdən sonra insanların Allahın əleyhinə bir dəlilləri olmasın deyə, Biz onlara müjdəçilər və xəbərdar edənlər olaraq vəhy etmişdik. Davuda da Zəburu verdik. Və Allah, Musaya söz söylədikcə söylədi/onu yaraladıqca yaraladı, çox sıxıntı çəkdirdi. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

¹⁶⁶Lakin Allah sənə endirdiyinə… Ki, onu Öz biliyi ilə endirmişdir, şahidlik edər. Bütün ayələr də şahidlik edərlər. Şahid olaraq da Allah yetər.

¹⁵⁹And olsun ki, Kitab Əhlindən ölmədən öncə sənə endirilənə/Qurana inanmayacaq kimsə yoxdur. Sənə endirilən/Quran Qiyamət günü onların əleyhinə yaxşı bir şahid olacaqdır.

Bu ayə qrupunda, Allah Rəsulundan onlara göydən bir kitab göndərilməsini istəyən kitab əhli məzəmmət edilərək, onların vəhyə aid məlumatlarına işarət edilmiş, həmçinin keçmişdən bu yana göndərilən Kitablar xatırladılmışdır. Bu xatırlatmadan sonra, Quranın haqq olduğuna, başda Özü olmaqla, mələklərin də şahid olduğu, əsasən şahid olaraq Allahın kifayət etdiyi, Quranı qəbul etməyən Əhl-i Kitabın, ölmədən əvvəl mütləq Qurana inanacağı, amma yees halındakı imanın fayda verməyəcəyi, Quranın onlar əleyhində şahidlık edəcəyi bildirilmişdir.

Klassik qaynaqlarda bu ayənin enmə səbəbinə dair aşağıdakı nəqllər mövcuddur:

İbn İshakın nəql etdiyinə görə İbn Abbas belə demişdir: Bu ayət-i kərimə, aralarında Sukeyn ilə Adiy b. Zeydin də olduğu Yəhudilərdən bir camaat haqqında nazil olmuşdur. Bunlar Peyğəmbərə (s.ə.s): “Allah Musadan sonra hər hansı bir kimsəyə bir şey vəhy etməmişdir” – dedilər. Uca Allah da onları bu buyuruğu ilə təkzib etdi. [88]

Paraqrafda “İnsanların Allaha qarşı bir dəlilləri olmasın” – deyə buyurularaq elçi göndərilməsinin, Kitab endirilməsinin səbəbi izah edilmiş, Allahın elçi göndərmədən kimsəyə əzab etmədiyinə, “Mən bilmirdim, elçi gəlsəydi, Kitab endirilsəydi bu hala düşməzdim” – deyə bir etiraz bəhanəsinə yer qoymadığına işarə edilmişdir:

¹⁵Kim bələdçilənən doğru yolu taparsa, sırf öz yaxşılığı üçün bələdçilənən o doğru yolu tapmışdır. Kim də azarsa, ancaq öz əleyhinə azmış olar. Və heç bir yük daşıyan başqasının yükünü çəkməz. Və Biz bir peyğəmbər göndərmədikcə, əzab edənlər olmadıq. (İsra/15)
⁵⁹Rəbbin, özlərinə ayələrimizi oxuyan bir peyğəmbəri ana şəhərə göndərmədikcə, məmləkətləri dəyişikliyə/dağıntıya uğradan deyildir. Onsuz da Biz xalqı şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər olmayan məmləkətləri dəyişikliyə/dağıntıya uğradan deyilik. (Qasas/59)
^2–6Ataları xəbərdar edilməmiş, buna görə də özləri laqeyd olan bir qövmü onunla xəbərdar edəsən deyə, içərisində ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin endirdiyi qanunlar olan, pozulması əngəllənmiş Quran sübutdur ki, sən, o elçilərdənsən, heç şübhəsiz ki, sən ən doğru bir yoldasan. (Ya Sin/2-6)
²⁰⁸Və Biz sadəcə, əhalisi xəbərdar edilmişlər olan şəhəri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq.
²⁰⁹Öyüd! Və Biz haqsızlıq edənlər deyilik. (Şüəra/208, 209)
¹⁹Ey Kitab Əhli! Elçilərin arasının kəsildiyi bir sırada: “Bizə bir müjdələyici və xəbərdaredici gəlmədi” – deməyəsiniz deyə, sizə təbyin edən/açıq şəkildə ortaya qoyan Elçimiz gəldi. Bax budur, qətiliklə müjdələyən və xəbərdar edən sizə gəldi. Allah hər şeyə ən çox gücü yetəndir. (Maidə/19)
⁸O, az qala qəzəbindən çatlayacaq. Hər zaman ora bir camaat atılsa, onun gözətçiləri onlardan soruşar: “Sizə bir xəbərdar edən gəlmədimi?”
⁹Onlar deyərlər ki: “Bəli, bizə xəbərdar edən gəldi və biz yalan saydıq və: “Allah heç bir şey endirmədi, siz ancaq böyük bir pozğunluq içindəsiniz” – dedik”.
¹⁰Və onlar deyərlər ki: “Əgər biz dinləmiş olsaydıq, yaxud ağılla hərəkət etmiş olsaydıq, bu çılğın atəşin əhli içində olmazdıq”.
¹¹Beləcə, günahlarını etiraf etdilər. Artıq, xırım-xırda, toz-duman olmaq çılğın atəş əhli üçündür. (Mülk/8-11)
⁷¹Və kafirlər qətiliklə, bölük-bölük cəhənnəmə sövq olunacaq. Sonunda oraya çatdıqlarında qapıları açılacaq. Və onun gözətçiləri onlara: “İçinizdən sizə Rəbbinizin ayələrini oxuyan, bu gününüzlə qarşılaşacağınıza dair sizi xəbərdar edən elçilər gəlmədimi?” – deyəcəklər. Onlar: “Bəli gəldi” – deyəcəklər. Və lakin kafirlər üzərinə əzab kəlməsi haqq oldu. (Zümər/71)

¹⁶⁷Şübhəsiz, küfr etmiş, Allah yolundan ayıran bu insanlar qətiliklə, uzaq bir zəlalətə uğramışlar.

^168,169Şübhəsiz, bu küfr edən, şərik qoşmaqla səhv/öz zərərlərinə iş edən…. Allah onları bağışlayacaq deyildir. Onları içində təməlli və sonsuzadək qalacaqları cəhənnəm yolundan başqa bir yola da bələdçiləyəcək deyildir. Və bu, Allaha çox asandır.

Bu ayələrdə bilə-bilə inkar edən, reallığı gizləyən və başqalarını da eyni günaha sürükləyənlər, şiddətli bir şəkildə təhdid edilir. Bu təhdidin müxatibləri o günün Yəhudiləri və ya müşrikləri olsa belə, təhdid hər zaman və hər məkandakı kafirlərin hamısına şamil edilir.

¹⁷⁰Ey insanlar! Şübhəsiz ki, Elçi sizə Rəbbinizdən haqqı gətirdi. Belə isə öz xeyrinizə olaraq, haqqa inanın. Əgər inanmazsınızsa, bilin ki, göylərdə və yer üzündə olan hər şey Allahındır. Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır.

¹⁷⁴Ey insanlar! Qətiliklə Rəbbinizdən sizə açıq-aşkar bir dəlil gəldi. Və Biz sizə apaçıq/açıqlayan bir işıq endirdik.

¹⁷⁵Artıq Allaha inanan və açıq-aşkar işığa bərk-bərk sarılanlar… Allah onları Özündən bir mərhəmətə və artıqlaması ilə bir ərməğan olaraq, bol nemətə çatdıracaq və ən doğru yol olaraq Özünə bələdçiləyəcəkdir.

Bu ayələr insanlığa, Quran və Rəsulullahla əlaqədar bir bəyannamədir. Dolayısıyla hər kəs Quranı təhlil etməyə və haqq yola dəvət edilir.

Bu paraqrafda Quran “haqq, burhan (haqqı batildən ayıran) və açıq-aşkar nur” [işıq] olaraq xarakterizə edilmişdir. Quranın xüsusiyyətlərinə daha əvvəl də bir çox ayədə diqqət çəkilmişdi:

^52,53Bax budur, beləcə, Biz sənə də Öz əmrimizdən/Öz işimizdən olan ruhu/ Quranı vəhy etdik. Sən kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Lakin, Biz onu, qullarımızdan dilədiyimizi onunla bələdçilədiyimiz bir nur/işıq etdik. Heç şübhəsiz, sən də ən doğru bir yola – göylərdə və yerdə olanlar Özü üçün olan Allahın yoluna bələdçilik etməkdəsən. Gözünüzü açın, işlər yalnız Allaha dönər. (Şura/52, 53)
¹⁰³Və hamınız birlikdə, Allahın ipinə daha sıx sarılın/Allahın ipi ilə qorunun, ayrılmayın və Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın. Həmçinin siz bir-birinizə düşmən idiniz və Allah qəlbləriniz arasında ülfət əmələ gətirdi. Sonra da siz, Onun neməti sayəsində, qardaş olmuşdunuz. Siz, bir atəş çuxurunun tam kənarında idiniz və oradan sizi O qurtarmışdı. Bax budur, Allah bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız deyə, əlamətlərini/nümunələrini sizin üçün belə ortaya qoyur. (Al-i İmran/103)

175-ci ayədə “Artıq Allaha inanan və açıq-aşkar işığa bərk-bərk sarılanlar… Allah onları Özündən bir mərhəmətə və artıqlaması ilə bir ərməğan olaraq, bol nemətə çatdıracaq və ən doğru yol olaraq Özünə bələdçiləyəcəkdir” buyurularaq, Quranın insanları doğru yola bələdçilədiyi bildirilmişdir. Bu xüsus, daha əvvəl də bir çox dəfə bəyan edilmişdi:

^1–2De ki: Mənə vəhy edildi ki, şübhəsiz, xaricilərdən ibarət olan bir qrup Quranı dinləyəndən sonra: “Şübhəsiz ki, biz kamala yetməyə bələdçilik edən, heyrətləndirici bir Quran dinlədik. Buna görə də, biz ona iman etdik və Rəbbimizə heç bir şeyi qətiyyən şərik qoşmayacağıq” – dedilər. (Cinn/1, 2)
^9,10Şübhəsiz ki, Quran insanları ən doğru və ən sağlam şeyə/kamala bələdçiləyər və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərən möminlərə özləri üçün, tam əmin olun və tam qəti olaraq bilin ki, böyük bir əcir olduğunu və axirətə inanmayan insanlar üçün Bizim can yandıran bir əzab hazırladığımızı müjdələyər. (İsra/9, 10)

Bu mövzuya dair təfərrüatlı izah üçün Fatihə surəsinə baxıla bilər. [89]

¹⁷¹Ey Kitab Əhli! Dininizdə ifrata varmayın. Və Allah haqqında doğrudan başqa bir şey söyləməyin. Məryəm oğlu İsa Məsih, sadəcə Allahın elçisi və Məryəmə “ilka” etdiyi/çatdırdığı kəlməsi və Özündən bir ruhdur, vəhy vasitəçiliyi ilə doğulmuş biridir. Artıq Allaha və elçilərinə inanın. Və: “Üçdür” – deməyin! Son verin! Belə sizin üçün daha yaxşı olar. Allah ancaq bir tək ilahdır. O, Özü üçün bir övlad olmasından arınmışdır. Göylərdə və yer üzündə olan hər şey yalnız və yalnız Onundur. “Bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Allah yetər.

¹⁷²Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər [İsaya inananların İsaya kömək etdiyinə inandıqları güclər] Allahın bir qulu olmaqdan qətiyyən çəkinməzlər. Və kim Ona qulluq etməkdən çəkinər və yekəxanalıq edərsə, bilsin ki, O, onların hamısını yaxında ^{Zilzal 1–3}yer üzü öz sarsıntısıyla sarsıldığı, yer üzü ağırlıqlarını çıxardığı və insanın: “Bu yer üzünə nə olur?” – dediyi zaman, ¹⁷²Özünə toplayar. ^{Zilzal 4–6}Bax budur, o gün yer üzü, şübhəsiz ki, Rəbbinin özünə vəhy etdiyinə görə, bütün xəbərlərini bir-bir söyləyər. O gün insanlar, əməlləri göstərilsin/əməllərini görsünlər deyə dəstə-dəstə ortaya çıxacaqlar. ^{Zilzal 7,8}Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işləyərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir.

¹⁷³Artıq inanan və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Allah onların mükafatlarını tam verəcək və ərməğanlarından onlara artıqlıqlar da bağışlayacaqdır. Qulluqdan çəkinib yekəxanalıq edənlərə isə… Onlara çox acıqlı bir əzabla əzab edəcəkdir. Onlar özləri üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və bir yaxşı köməkçi tapa bilməzlər.

Əhl-i Kitab üçün bir göstəriş olan bu ayələrdə onlar həqiqi inanca dəvət edilib, axirətdə düşəcəkləri peşmançılıq bildirilərək xəbərdar edilmişlər.

İsa haqqında Al-i İmran surəsində (45-ci ayə) kifayət qədər izah etmişdik.

Burada Əhl-i Kitabın həddlərini aşmağına dair bir başqa Quran bölməsini nəql edirik:

^70,71And olsun ki, Biz İsrailoğullarının sözləşməsini aldıq və özlərinə elçilər göndərdik… O zaman ki, onlara elçi, nəfslərinin xoşlamadığı bir şeyi gətirdi, bir qismini yalan saydılar, bir qismini də öldürdülər.
Və onlar bir sosial yanğın olmayacağını sandılar. Buna görə də korlaşdılar və karlaşdılar. Sonra Allah onların tövbəsini qəbul etdi. Sonra yenə onlardan çoxu korlaşdı, karlaşdı. Və Allah onların etdikləri şeyləri ən yaxşı görəndir.
⁷²And olsun: “Allah, Məryəm oğlu Məsihin özüdür” – deyən kimsələr qətiliklə kafir olmuşlar. Halbuki, Məsih: “Ey İsrailoğulları! Mənim Rəbbim və sizin Rəbbiniz Allaha qulluq edin. Şübhəsiz, kim Allaha ortaq qoşarsa, qətiliklə Allah ona cənnəti haram edər, onun sığınacağı da atəşdir. Və şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün köməkçilərdən kimsə yoxdur” – demişdi.
⁷³And olsun: “Allah üçün üçüncüsüdür” – deyən insanlar qətiliklə, kafirlər olmuşlar. Halbuki, tək Tanrıdan başqa Tanrı yoxdur. Əgər söylədiklərindən əl çəkməzlərsə, qətiliklə onlardan kafirlərə ağrı verən bir əzab toxunacaqdır.
⁷⁴Hələ də onlar xətalarından Allaha dönməz və Ondan əfv diləməzlərmi? Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.
⁷⁵Məryəmin oğlu Məsih, sadəcə, bir elçidir. Ondan öncə də elçilər gəlib keçmişdir. Anası da çox doğru bir qadındır. Hər ikisi də yemək yeyirdilər. Bax, onlara ayələri necə açığa qoyuruq. Sonra yenə bax, onlar necə döndərilirlər!
⁷⁶De ki: “Allahın yaratdıqlarından sizin üçün zərər verməyə və faydalı olmağa gücləri yetməyən şeylərəmi qulluq edirsiniz? Halbuki, Allah çox yaxşı eşidəndir, çox yaxşı biləndir”.
⁷⁷De ki: “Ey Kitab Əhli! Dininizdə haqqdan çıxıb, ifrata varmayın. Daha əvvəl azmış, bir çoxlarını azdırmış və haqq yolun ortasından azmış bir qövmün nəfslərinə də uymayın”.
⁷⁸İsrail oğullarından kafir olanlar həm Davudun, həm də Məryəm oğlu İsanın dili ilə lənətləndi/kənarlaşdırıldı. Bu onların üsyan etmələrinə və həddi aşmalarına görə idi.
⁷⁹Onlar etdikləri pisliklərdə bir-birlərinə mane olmurdular. Əlbəttə, etməkdə israr etdikləri şey nə pis idi!
⁸⁰Onlardan bir çoxunun kafirləri tərəfkeşlik edən, qoruyan, yönləndirən qəbul etdiklərini görərsən. Təkəbbürlərinin özlərinin önünə gətirdiyi şey… Allahın onlara qəzəb etməsi, nə qədər pisdir! Onlar əzab içində də həmişəlik qalandırlar.
⁸¹Və əgər onlar Allaha, Peyğəmbərə və ona endirilənə inanmış olsaydılar, onları qoruyan, yol göstərən yaxınlar etməzdilər. Lakin onlardan bir çoxu yoldan çıxmış kimsələrdir.
⁸²Sən qətiliklə iman edənlərə qarşı düşmənçilik yönündən insanların ən imansızları olaraq, o Yəhudiləri və o ortaq qoşan kimsələri görərsən. Və qətiliklə iman edən kimsələrə sevgi baxımından ən yaxın olaraq da: “Şübhəsiz, biz Nasraniyik/Xristianlarıq” – deyən kimsələri görərsən. Bu, öz içlərində keşişlər və rahiblər olduğuna, onların isə yekəxanalıq etmədiklərinə görədir.
^83,84Və onlar Elçiyə endirilən Quranı dinlədikləri zaman, onun haqq olduğunu öyrəndiklərinə görə, gözlərinin yaşla dolduğunu görərsən. Onlar: “Rəbbimiz! Biz iman etdik, bizi şahidlər ilə birlikdə yaz!” və “Biz Rəbbimizin bizi salehlər qövmü ilə birlikdə daxil etməsini umarkən, Allaha və haqqdan bizə gələn şeylərə niyə inanmayaq!” – deyərlər.
^85,86Allah da onların belə dediklərinə görə, onları içində həmişəlik qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər ilə mükafatlandırmışdır. Və bax budur, bu, yaxşılıq/gözəllik edənlərin qarşılığıdır. İnkar edən və ayələrimizi yalan sayan kimsələr… Bax budur, onlar cəhənnəmin əhlidir.
⁸⁷Ey iman edənlər! Allahın sizə halal etdiyi təmiz, nəfis və gözəl şeyləri haram saymayın. Və həddinizi aşmayın. Şübhəsiz ki, Allah həddini aşanları sevməz. (Maidə/70-87)

172-ci ayədəki Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər Allahın bir qulu olmaqdan əsla çəkinməzlər ifadəsiylə, Allahın İsaya böyük lütflər etdiyi, buna baxmayaraq, İsanın öyünərək, qulluqdan çəkinmədiyi bəyan edilir.

Ayədəki məlaikətul-muqarrəbun [yaxınlaşdırılmış mələklər] ifadəsi həqiqi məcrasından çıxarılıb, “Allahın yaxın ətrafı, böyük mələklər” şəklində başa düşülmüş və bu xüsusda da bir xeyli əfsanə törədilmişdir.

Bölmənin mahiyyətindən bunların vəfat, ölüm mələkləri, cəhənnəmdəki işgəncə mələkləri olduğu anlaşılır. Bunların Allaha yaxın olduqlarında şübhə olmamaqla yanaşı, bunlar əsl insanlara yaxın olan, daima onlarla bərabər olan mələklərdir. Burada bunların anılması, inkarçılara dair bir təhdid mahiyyətində olub, deyilmək istənilir ki: Bu yaxınlaşdırılmış mələklər sizi vəfat etdirəcəklər/öldürəcəklər və sizə işgəncə edəcəklər və əsla bu öhdəliklərindən çəkinməyəcəklər, mütləq vəzifələrini yerinə yetirəcəklər. Beləliklə, onlardan xilas olmağınız mümkün deyildir, belə isə Allaha qulluq öhdəliyinizi yerinə yetirin:

^97,98Əlbəttə, vəzifəli güclərin özlərinə haqsızlıq edənlərə keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırdıqları bu kimsələrin vəziyyətinə gəlincə… Vəzifəli güclər: “Nə işdə idiniz?” – deyərlər. Onlar: “Biz yer üzündə gücsüzləşdirilmiş kimsələr idik” – deyərlər. Vəzifəli güclər: “Allahın yer üzü geniş deyildimi, siz orada hicrət etsəydiniz…?” – deyərlər. Artıq kişilərdən, qadınlardan və uşaqlardan köçməyə gücü yetməyən, bələdçiləndikləri doğru yolu tapa bilməyən insanlar istisna olmaqla, bax budur, bunların çatacaqları yer cəhənnəmdir. Və o nə pis gediş yeridir! (Nisa/97, 98)
¹¹De ki: “Ölümlə vəzifələndirilmiş güc, sizi vəfat etdirəcək, sizə keçmişdə etdiklərinizi və etməli olduğunuz halda, etmədiklərinizi bir-bir xatırlatdıracaq, sonra Rəbbinizə döndəriləcəksiniz”. (Səcdə/11)
^6,7Ey iman edənlər! Özünüzü və yaxınlarınızı yanacağı insanlar və daşlar olacaq bir atəşdən qoruyun. Atəşin üzərində Allaha qarşı çıxmayan, özlərinə əmr edilənləri yerinə yetirən, ağır və sərt vəzifəli güclər vardır. Ey kafirlər! Bu gün üzr istəməyin. Siz ancaq etdiklərinizin cəzasını çəkəcəksiniz! (Təhrim/6, 7)

Və Zühruf/74-77; Həcc/19-22; Zümər/71, 72.

Qeyd: Mushaf tərtib heyəti tərəfindən ayrı bir surə olaraq dəyərləndirilmiş və ana cümlə ilə arasına 95 surə qoyulmuş olan Zilzal/1-8 ayələri, Nisa/172-nin zaman zərfidir. Ona görə də, Nisa/172 ilə Zilzal/1-8 ayələri birləşdirilərək tamlıq təmin edilməlidir. Belə ki:

Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər Allahın bir qulu olmaqdan qətiyyən çəkinməzlər. Və kim Ona qulluq etməkdən çəkinər və yekəxanalıq edərsə, bilsin ki, O, onların hamısını yaxında – yer üzü öz sarsıntısıyla sarsıldığı, yer üzü ağırlıqlarını çıxardığı və insanın: “Bu yer üzünə nə olur?” – dediyi zaman Özünə toplayar. Elə o gün yer üzü, əməlləri göstərilsin/əməllərini görsünlər deyə dəstə-dəstə ortaya çıxacaqlar. Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işlərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir.

176-cı ayə, bu surənin 11-ci ayəsi ilə 12-ci ayəsi arasında tərtib edildi.

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[2] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[3] Tekvin, 11:21-23.

[4] Quranın Təbyini, II cild, səh. 433, Sad surəsi.

[5] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[6] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[7] Razi, Mefatihu’l-Ğayb. (Merhum Kurtubi və Razinin bəhs etdikləri hədis: Buhari; “Təfsir Kitabı”, Bab: 73, No: 96. [H.Y.])

[8] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[9] Hâlbuki âyette, yetime [yetim kız] diye bir ifade yoktur.

[10] Buhari, “Kitabu’t-Tefsir”, Bab: 73, No: 96.

[11] Lisan, “Mhr” mad.

[12] Kitab-i Mukaddes, Çıkış, 2:21.

[13] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[14] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[15] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[16] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[17] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[18] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[19] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[20] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[21] Lisanu’l-Arab, c. 7, s. 713–717; Tacu’l-Arus, c. 15, s. 659-663; Zemahşeri, c. 1, s. 510.

[22] el-Müfredat, s. 437.

[23] Quranın Təbyini, II cild, səh. 367, Qəmər s.; III cild, səh. 4, Əraf s.; IV cild, səh. 528, Hud s.; IV cild, səh. 117, Şüəra s.; IV cild, səh. 184, Nəml s.; V cild, Hicr s.; VI cild, Ənbiya s.; VII cild, Ənkəbud s.;

[24] Quranın Təbyini, I cild, səh. 457, Nəcm s.; VI cild, Nəhl s.;

[25] Lisanü’l-Arab; c: 9, s: 362-364.

[26] Nisa/97, En’âm/60, 61, Muhammed/27, Maide/117, Nahl/28, 32, 70, Yunus/46/104, Ra’d/40, Mü’min/67, 77, Enfal/50, Zümer/42, Secde/11, A’raf/37,126, Al-i Imran/55,193, Yusuf/101, Hacc/5, Bakara/237, 240.

[27] Lisânu’l-Arab, c. 8, s. 396-398; Tâcu’l-Arûs, c. 3, s. 135-137; Râgıb el-İsfehânî, el-Müfredât, “Mvt” mad.

[28] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[29] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[30] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[31] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[32] Lisânu’l-Arab; c. 2, s. 478-81, “Hsn” mad.

[33] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[34] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[35] Lisânü’l-Arab, 5/477, 483; Tâcü’l-Arus, 2/166-175; Müfredât, s. 294.

[36] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[37] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[38] Lisânu’l-Arab; c. 8 , s. 557.

[39] Lisanü’l Arab, Tacü’l Arus.

[40] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[41] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[42] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[43] Quranın Təbyini, VII cild, Ənkəbud surəsi.

[44] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[45] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[46] İbn Kesîr.

[47] Lisân, 4/623, “Skr” mad.

[48] Lisân, 5/285, “Sahv” mad.

[49] Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’ân.

[50] Lisân, 2/216-222; Tâc, 1/377, 86.

[51] Lisânu’l-Arab; c. 8, s. 176-177.

[52] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[53] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[54] Lisânu’l-Arab; Tâcu’l-Arûs; “Cbt” mad.

[55] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[56] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[57] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[58] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[59] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[60] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[61] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[62] Quranın Təbyini, VII cild, Bəqərə surəsi.

[63] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb; Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[64] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[65] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[66] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[67] Lisan, Tac, Kamus

[68] Quranın Təbyini, I cild, səh. 457, Nəcm surəsi.

[69] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[70] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[71] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[72] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[73] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[74] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[75] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[76] Mevdûdî, Tefhîmü’l-Kur’ân.

[77] Quranın Təbyini, V cild, Ənam surəsi.

[78] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[79] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[80] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[81] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[82] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[83] Lisanü’l Arab, “م m ن n ى y” mad.

[84] Lisânu’l-Arab; c. 3, s. 201-208, “Hll” mad.

[85] Fetva, “problemli, anlaşılmayan zor bir konuda, meseleyi açıklığa kavuşturmak, doğru olanı açıklamak” demektir.

[86] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[87] Quranın Təbyini, VII cild, Bəqərə surəsi.

[88] Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[89] Quranın Təbyini, I cild, səh. 144, Fatihə surəsi.

Yüklə (PDF)

NİSA SURƏSİNİN TƏBYİNİ

NİSA SURƏSİNİN TƏBYİNİ

TƏHLİL: