QARİƏ SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Qariə surəsi Məkkədə nazil olan 30–cu surədir. On bir ayədən ibarət olan surə, adını 1–ci ayədəki “əl–Qariə” sözündən almışdır.

Surədə iki fərqli qiyamət səhnəsi, sanki bir film kimi canlandırılmışdır. Birinci səhnədə qorxunc bir çarpma nəticəsində yaşadıqları şokla, çaşqınlıq içində və nəzarətsizcə davranan insanlar və əvvəlki özəlliklərini itirib şəklini dəyişdirmiş, sanki didilmiş rəngli yun topaları halına gəlmiş dağlar [yer üzü] yer alır, ikinci səhnədə isə Allaha hesab verən insanlardan tərəzisi ağır gələn “xoşbəxtlər” ilə, tərəzisi yüngül gələn “bədbəxtlər”dən bəhs edilir.

İnsanları qiyamət ilə xəbərdar edən Qariə surəsi, Qüreyş surəsinin ardınca enmiş olduğuna görə, başda nankor Məkkəlilər olmaqla, malına, mülkünə güvənib, harınlayanları və sahib olduqları lütflərin şükrünü ödəməyənləri hədəf alan incə bir təhdid ehtiva edir.

TƏRCÜMƏ

Bölmə 52

• ¹Qariə!
• ²Nədir o qariə?
• ³Qariənin nə olduğunu sənə nə bildirdi?
• ⁴O gün, insanlar, darmadağın kəpənəklər kimi olarlar.
• ⁵Dağlar da atılmış rəngli yun kimi olar.
• ⁶Və elə o an, kimin çəkilərı ağır gələrsə, ⁷Bax o, məmnunluq verən bir yaşayış içindədir. ⁸Çəkiləri yüngül gələn kəs isə, ⁹Bax elə onun anası uçurumdur–dərin bir çuxurdur. ¹⁰Onun nə olduğunu sənə nə bildirdi?
• ¹¹Qızğın bir atəş!

                                                                                                             (30/101, Qariə/1–11)

TƏHLİL

• ¹Qariə! [fəlakət qapısını şiddətlə çalan]

“Yaşlandıqca saçların tökülməsi, başın keçəlləşməsi” mənasına gələn “القرع  Qar’ı” sözünün “ismi fail”i olan “القارعة   əl–qariah” sözünün ilk [vəz’] mənası, “saçı tökən, başı keçəl edən” deməkdir.[1] Amma zamanla “çox şiddətlə vuran, çox şiddətlə yüklənən şeylər, insanlara şok yaşadan ciddi fəlakətlər” mənasında işlədilmişdir.

Bu məna sürüşməsi, “əl–qariah” sözünün törədildiyi “qar’ı” sözü üçün də keçərli olmuşdur. Ərəblər itaətsiz kölələri əsa ilə döyməyi “qar’ı” sözüylə ifadə etmişlər və “العبد يقرع بالعصى    əl–abdü yuqrau bil əsa [kölə zopa ilə döyülər, yola gətirilər]” demişdilər. Zopa ilə döyülmək bir insanın fəlakəti mənasına gəldiyinə görə, bu xəstə məntiqin izləri “kötək cənnətdən çıxmışdır” şəklindəki şablon bir deyimlə günümüzə qədər gəlmişdir.

Bu surədə “القارعة əl–qariah” sözü ilk [vəz’] mənasında deyil, ən böyük fəlakət olan “Qiyamət” mənasında işlədilmişdir. Surədə “القارعة  əl–Qariah” sözüylə ifadə edilən “Qiyamət”in “əl–Haqqah”, “əs–Sahhah”, “əl–Ğaşiyə” kimi incə mənalar ehtiva edən başqa adları da mövcuddur. Bu adlar, inşallah irəlidəki mövzularda, yeri gəldikcə, açıqlanacaqdır.

“القارعة   əl–qariah” sözü, Quranda bu surədən başqa daha iki yerdə eyni məna ilə keçir:

• ^27–29,31Yenə o kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd etmiş olan o kimsələr: –“Ona Rəbbindən bir əlamət/nümunə endirilməli deyildimi, əgər özüylə dağların yeridildiyi, yerin parçalandığı və ya ölülərin danışdırıldığı bir Quran olsaydı…” deyərlər. De ki: –“Şübhəsiz Allah, dilədiyini çaşdırar və könüldən bağlanan kimsələri–inanan və qəlbləri Allahı anmaqla zehnindəki, bütün sorğu–sual işarələrini aradan qaldıraraq rahata qovuşmuş adamları Özünə bələdçilər. ”Gözünüzü açın! Qəlblər, yalnız və yalnız Allahı anmaqla–zehnindəki, bütün sorğu–sual işarələrini aradan qaldırmaqla, rahata qovuşar. İman etmiş və düzəltmək yönündə işlər etmiş kimsələr–tuba–gözəlliklər, müjdələr və gözəl dönüş yeri sadəcə onlar üçündür. Əslində əmrin hamısı Allahındır. İman edənlər hələ anlamadılarmı ki, əgər Allah diləmiş olsaydı, qətiliklə insanların hamısına bələdçilik edərdi. İnkar edən kimsələr, Allahın vədi gəlincəyə qədər, etdikləri ucbatından ya başlarına çətin bir bəla gələcək və ya yurdlarının yaxınına enəcək. Şübhəsiz Allah, verdiyi sözdən dönməz/vəd edilən gələcək çaşdırmaz. (Rad/27– 31)

Bu ayə, insanları etdikləri əməllər nəticəsində (bunu “inkişaf etdirdikləri texnologiyalar sayəsində” kimi də anlamaq olar) həm özlərinin, həm də dünyanın sonunu hazırlayacaqları barəsində xəbərdar edir.

• ⁴Səmud və Ad, fəlakət qapısını şiddətli çalanı, şok edəni yalan saydılar. (Haqqa/4)

Səmud və Ad ilə əlaqədar təfərrüat daha əvvəlki surələrdə verilmişdi. Qiyaməti yalan saydıqlarına görə bu qövmlərin başına gəlmiş olan fəlakətlər haqqında əvvəlki mövzulara baxmaq olar.

Rəbbimizin Qurandakı bəyanına görə, qiyamət “sayhah [qorxunc bir gurultu, uğultu]” ilə başlayacaqdır:

• ⁶⁸Və sura üflənmişdir və Allahın dilədiyi istisna olmaqla, göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa çırpılıb yıxılmışdır. Sonra ona yenə, bir daha üflənmişdir və onlar qalxmışlar, qarşıda baxıb dururlar.                                    (Zümər/68)
• ^49,50Onlar sadəcə bir–biri ilə çəkişib durduqları zaman, özlərini yaxalayacaq bir tək qışqırıqla qarşı–qarşıya qalacaqlar. Bax budur, o zaman bir vəsiyyət belə edə bilməzlər. Ailələrinə, yaxınlarına da dönə bilməzlər. (Ya Sin/49,50)
• ⁵³Sadəcə bir tək qışqırıq olmuşdur. Bir də baxarsan ki, hamısı hüzurumuzda “hazır ol” əmrinə müntəzirdirlər. ⁵⁴Artıq bu gün adam hər hansı bir şəkildə haqsızlığa uğramaz. Və sadəcə etmiş olduqlarınız ilə qarşılıqlandırılarsınız. (Ya Sin/53,54)
• ¹⁵Və bunlar, göz açıb qapayacaq qədər belə gecikməsi olmayan, bir qışqırtıdan baş­qa­sı­nı gözləmırlər.                                                          (Sad/15)
• ⁴¹Və sən bir səslənənin yaxın bir yerdən səslənəcəyi günə qulaq ver ⁴²o gün, o qışqırığı gerçək olaraq duyarlar. Bax budur, bu, çıxış–diriliş günüdür. (Qaf/41, 42)

Bu “الصّيحة  sayha [qorxunc gurultu, uğultu]” ilə inancsızlar, ən böyük fəlakətin qapılarına dayandığını anlayacaqlar, göylərin çatlaması, Günəş və Ayın söndürülməsi, ulduzların bulandırılması, dağların yeridilməsi, dənizlərin qaynadılması, qısaca hər şeyin hərcümərc olması nəticəsində şoka girərək, nə etdiklərini bilməz halda, sərsəri kimi dolaşacaqlar. Dünyadakı bütün varlıqlar, nəzarətsiz bir şəkildə, bir–birlərinə çarpacaqlar və bir–birlərinin fəlakətlərini əmələ gətirəcəklər. O gün kimsə üçün dönüş və ya qaçış imkanı olmayacaqdır.

Budur, buna görə qiyamət “ən böyük fəlakətin qapıları çalması” mənasında “القارعة  əl–Qariah” olaraq adlandırılmışdır.

Ayənin Cümlə quruluşu

Görünüşcə mahiyyəti, mənası, tamamlığı olmayan və sadəcə “əl–qariah” sözündən ibarət bir cümlə olan 1–ci ayənin, bu quruluşu ilə əlaqədar üzərində bir qədər düşünmək lazımdır. Buradakı “القارعة  əl-qariah” sözü, ya mahiyyəti məhzuf [gizli] bir məna, ya mənası məhzuf bir mahiyyət, ya da bir təhzir [xəbərdarlıq] cümləsində tamamlıqdır. Bu son ehtimalda ayənin başında görünməyən bir “اتّق  ittəqi [çəkin!]” xəbərdarlığı olduğu qəbul edilə bilər. Bu halda “əl–Qariah!” sözü “o, şiddətlə fəlakət qapısını çalandan özünüzü qoruya bilirsinizsə, qoruyun!” mənasına gəlir. Ancaq burada “o, şiddətlə fəlakət qapısını çalan”ın kəlmələrlə anladılması çox çətindir. Əslində bunun sözlə deyil, yaşadaraq, göstərərək, eşitdirərək, ismarıca uyğun effektlərlə anladılmasını, anlaşılmasını təmin etmək baxımından ən uyğun ifadə: “Yəni bir bomba düşəcəkdir və hər şey darma–dağın olacaqdır!” cümləsidir.

1–ci ayəni əmələ gətirən “القارعة  əl–qariah” sözü, həm bu bombanın partlaması anındakı qorxunc səsi, həm də bombanın arxasında buraxacağı fəlakətləri düşündürür və ondan qaçmaq, qurtulmaq mümkün olmayacağı üçün, Allahın qoruması altına girməkdən başqa çarə olmadığı barədə xəbərdarlıq edir.

²Nədir o qariyə? [fəlakət qapısını şiddətli çalan, şok edən]?

Bu sual şəkli ilə “qariyə”yə, yəni qiyamətə yaxşıca diqqət çəkilir və önəmi ön plana çıxarılır.

³Qariyənın nə olduğunu sənə nə bildirdi?

Yəni “Onun ortada konkret sübutu və şahidi olmadığı üçün, nə qədər baş sındırarsınızsa sındırın, onun nə ölçüdə bir fəlakət olduğunu qavraya bilməzsiniz, təxəyyül edə bilməzsiniz. Biliyiniz və anlayışınız onu idrak edə bilməkdə yetərsizdir. Buna görə də onu sizə öyrədənə – Allaha, Onun açıqlamalarına qulaq asın!”

⁴O gün, insanlar, darmadağın kəpənəklər kimi olarlar.

⁵Dağlar da atılmış, rəngli yun kimi olar.

Bu ayələrdə, qiyamətin mahiyyəti insanlar üçün tam olaraq anlaşıla bilməz bir xüsusiyyətdə olduğundan, o gün nələrin olacağı bildirilir.

Ancaq, o gün olacaqların təfərrüatlarına girməzdən öncə, əsas bir məqamı diqqətinizə çatdırmaq istəyirik–Qiyamət, iki mərhələli tək bir gündür. Birinci mərhələdə kainatın yox olması, ikinci mərhələdə isə yenidən dirilmə, həşr və hesab vermə kimi hadisələrdən bəhs edilir. Allah zamandan münəzzəh olduğu üçün, gəlmiş–keçmiş bütün insanlar, Allaha görə, o gün bir anda ölmüş və bir anda dirilmiş haldadırlar. Yəni keçmişdə yaşamağın, bu gün həyatda olmağın və ya gələcəkdə yaşayacaq olmağın o gündə heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Vəziyyət belə olunca, “qəbir həyatı” deyə bir həyatın olmadığı da ortaya çıxır. Belə ki, bu bölmədə təqdim etdiyimiz Nəml surəsinin 87–ci və Zümər surəsinin 68–ci ayəsindən də bu xüsus asanca anlaşılır.

4–cü və 5–ci ayələr, qiyamətin birinci mərhələsinə aid mənzərələri anladır. Lakin bəzi izah edənlər bu iki mənzərənin axirətdə olacağını, yəni qiyamətin ikinci mənzərəsinə aid olduğunu irəli sürmüşlər və bu ayələrin Qəmər surəsinin 7–ci ayəsi ilə eyni mənaya gəldiyini qeyd etmişlər.

Halbuki bu iki ayə, mövcud kainatın şəkil dəyişdirməsinə, yox olmasına, yəni qiyamətin birinci mərhələsinə aid məlumatlar verərək, Qəmər surəsinin 7–ci ayəsi isə qarışıqlığın olmadığı bir mühitdə, nizamlı bir şəkildə Allahın hüzuruna çıxması anladılır, beləliklə də qiyamətin ikinci mərhələsindən xəbər verilir:

• ^6–8O halda onlardan geri dur. O gündə Çağırıcının, bilinməyən–unudulan bir şeyə çağırdığı o gündə gözləri düşkün–düşkün, o dəvətçiyə sürətlə qaçaraq qəbirlərindən çıxarlar. Sanki onlar darmadağın olmuş çəyirtgələr kimidirlər. O, kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, “Bu, çətin bir gündür” deyərlər.                    (Qəmər/6– 8)

Həmçinin 5–ci ayədə haqqında bəhs edilən dağlar, qiyamətin birinci mərhələsində dəyişikliyə uğrarlar və qiyamətin ikinci mərhələsində onlardan “dağ” olaraq bəhs edilməz:

• ¹⁸O gün Sura üflənər, siz də dərhal dəstələr halında gələrsiniz.                  (Nəbə/18)
• ^4–6Onlar, böyük bir gün üçün–insanların aləmlərin Rəbbi üçün ayaqda dikiləcəkləri gün üçün təkrar dirildiləcəklərini bilmirlərmi?                            (Muttaffifin/4– 6)
• ⁷¹Və kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd etmiş olanlar, qətiliklə bölük–bölük cəhənnəmə sövq olunacaq. Sonunda oraya çatdıqlarında qapıları açılacaq. Və onun gözətçiləri onlara: –“İçinizdən sizə Rəbbinizin ayələrini oxuyan, bu gününüzlə qarşılaşacağınıza dair sizi xəbərdar edən elçilər gəlmədimi?” deyəcək­lər. Onlar: –“Bəli gəldi” deyəcəklər. Və lakin kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər üzərinə əzab kəlməsi haqq oldu.
• “⁷²Həmişəlik olaraq içində qalmaq üçün girin cəhənnəmin qapılarından” deyildi. Böyüklük göstərənlərin yeri nə pisdir!
• ⁷³Rəbblərinin qoruması altına girmiş olan adamlar da qətiliklə cənnətə bölük–bölük sövq ediləcək. Sonunda oraya çatdıqları, qapıları açıldığı və gözətçiləri onlara: – “Salam sizlərə, tərtəmiz gəldiniz!” dediyi zaman “Sonsuz olaraq içində qalmaq üçün haydi, girin oraya!” deyiləcək.                                                                          (Zümər/71– 73)

İnsanların Pərvanələr kimi Olması

Ayənin orijinalındakı “الفرش   əl–fəraş” sözü, “فراشة   fəraşət” sözünün cəmi olub “pərvanələr” deməkdir. “Fəraşət [pərvanə]” də, ümumiyyətlə gecələr ortaya çıxan, işığın və ya atəşin çevrəsində uçuşan kiçik kəpənəkdir. Bir adı da “gecə kəpənəyi” olan pərvanələr, bilindiyi kimi nizamsız uçuşlarla işığın və ya atəşin ətrafında dolaşırlar və sonunda işıq qaynağının istisiylə yanırlar. Budur, insanların qiyamət günündəki halları da bu pərvanələrə bənzədilmişdir. O gün, fəlakət qapını çalınca, o ağıllı, məntiqli, nizamlı insanlar şüurlarını itirərək pərvanələrə dönəcəklər, yönlərini çaşdıracaqlar, sağa–sola, aşağı–yuxarı qaçışıb, duracaqlar. Sonunda da pərvanənin yanması kimi, infilak etmiş dünyanın atəş girdabında yox olacaqlar. O günə şahid olacaq milyardlarla insan nəzərə alındığında, yaşanacaq ümumi mənzərənin həqiqətən də tük ürpədici olduğunu təsəvvür etmək olur.

Bu mənzərə, fərqli formada anladılaraq Quranın başqa ayələrində də təsvir edilmişdir:

• ^1,2Ey insanlar! Rəbbinizin qoruması altına girin, şübhəsiz qiyamətin qopma anının sar­sıntısı çox böyük bir şeydir. Onu görəcəyiniz gün, hər əmzikli qadın əmiz­dir­di­yin­dən vaz keçər. Və hər hamilə qadın daşıdığını buraxar. Və sən insanları, sərxoş ol­madıqları halda, sərxoş görərsən. Lakin Allahın əzabı çox şiddətlidir.                                                (Həcc/1, 2)
• ⁹⁹Və Biz, qiyamət günü şərik qoşan kəsləri dalğalar halında bir–birlərinə girər halda buraxmışıq. Sura da üflənmişdir. Beləliklə şərik qoşan kimsələrin hamısını bir yerə toplamışıq.               (Kəhf/99)
• ^33–36Sonra, şiddətlə çarpanın çıxardığı qorxunc səs gəldiyi zaman–o elə bir gündür ki, adam qardaşından, anasından, atasından, həyat yoldaşından, oğullarından qaçar.
• ³⁷O gün onlardan hər adam üçün, özünü boş buraxmayacaq bir məşğulluq vardır.

                                                               (Əbəsə/33–37)

• ⁸⁷Və Sura üfləndiyi gün, artıq Allahın dilədikləri istisna olmaqla, göylərdə və yerdə kim­lər varsa hamısı dəhşətə düşərlər. Və hamısı, dəyərlərini itirmiş olaraq, Ona gə­lər­lər.
• ⁸⁸Və sən dağları görərsən–sən onları donuq, durgun sanarsan. Halbuki onlar hər şeyi sapsağlam edən Allahın yaratdığı olaraq, buludun yeriməsi kimi yeriyirlər. Şübhəsiz ki, O, etdiklərinizdən tamamilə xəbərdardır: –⁸⁹Kim bir yaxşılıq–gözəllik gətirərsə, onun üçün gətirdiyindən daha xe­yir­li­si/gətirdiyinə görə bir xeyir vardır. Və onlar o gün qorxudan arxayınlıqda olan­lar­dır.                                                            (Nəml/87–89)
• ⁶⁸Və sura üflənmişdir və Allahın dilədiyi istisna olmaqla, göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa çırpılıb yıxılmışdır. Sonra ona yenə bir daha üflənmişdir və onlar qalxmışlar, qarşıda baxıb dururlar.                                                      (Zümər/68)
• ²²Üzlər var ki, o gün apaydınlıqdır, ²³Rəbblərinə nəzər salarlar, Rəbblərindən nemət gözlə­yirlər.                                                                 (Qiyamət/22, 23)

Dağların Atılmış, Rəngli Yun kimi Olması

Dağlar [məcaz–i mürsəl mənasıyla bütün yer üzü], möhkəmliyini, bərkliyini itirib, sanki atılmış yun kimi qabaracaq, bilinən maddə xüsusiyyəti dəyişəcək və başqa bir hala dönəcəkdir. Çox təbii olaraq, bildiyimiz nizama görə nizamlandırılmış bu həyat da sona yetəcəkdir.

Atılmış yun halına gələcək olan dağların rəngli olmaları, dağların quruluşundakı elementlərin fərqli rənglərindən irəli gəlir. Belə ki, Quranda bu detal açıqca qeyd edilmişdir:

• ²⁷Görmədinmi– heç düşünmədinmi, həqiqətən Allah göydən bir su endirdi? Biz onun­la rəngləri başqa–başqa olan meyvələr– məhsullar çıxarırıq. Dağlardan da yol­lar var–ağlı, qırmızılı müxtəlif rənglərdə– rənglərin fərqli tonlarında. Və qapqara tor­paqlar– yollar da var. (Fatir/27)

5–ci ayədə atılmış yuna bənzədilən dağlar, qiyamət gününü anladan başqa ayələrdə bu şəkillərdə təsvir edilmişdir:

• ^13–17Sura bir tək üfləmə üfləndiyi, yer üzü və dağlar yerlərindən qaldırılıb bir çırpılışla bir–birinə çırpılaraq darmadağın olduğu zaman, bax budur, o gün, “o əhvalat” olmuşdur. Və göy yarılmışdır, artıq o, o gün dayanaqsızdır. Bütün güclər, səmanın ətrafındadırlar. O gün Rəbbinin böyük taxtını – varlığını, birliyini, ucalığını, ən yüksək məqamın sahibi olduğunu, yox edilən keçmiş varlıqların yerinə yaradılan, daha yaxşı, daha mükəmməl yeni varlıqlar göstərərlər.(Haqqa/13–17)
• ²⁰Dağlar da yeridilib, ilğım olmuşdur.                                     (Nəbə/20)
• ^105–107Sənə dağlardan soruşurlar, de ki: “Rəbbim onları sovurduqca sovuracaq­dır. Beləlıklə, onları dümdüz boş bir halda buraxacaq. Orada bir çuxur və bir təpə görməyəcəksən.”                                                                               (Ta Ha/105–107)
• ¹⁴O gündə ki, yer və dağlar sarsılır və dağlar əriyib axan bir qum yığınına dö­nür.

                                                                          (Müzzəmmil/14)

• ^1–7ola­caq o vaqeə ol­duğu zaman, ki, o vaqeənin olması üçün ya­lan söy­lə­yən yoxdur. O vaqeə, alçaldıcıdır, yüksəldən­dir, yer üzü şiddətlə sarsıl­dıq­ca sar­sıl­dığı və dağlar ova­landıqca ovalanıb toza dumana dön­dəril­diyi zaman və sizlər üç paralel sinif ol­du­ğunuz zaman  (Vaqeə/5, 6)

⁶Və elə o an kimin çəkilərı ağır gələrsə,

⁷Bax o, məmnunluq verən bir yaşayış  içindədir.

Bu ayələrdən etibarən, qiyamətin ikinci mərhələsi olan diriliş, məhşər və hesab vermə mərhələsindən bəhs edilir.

Ayədə keçən “موازين  məvazin” sözü, qəlibi etibarıyla həm “ميزان   mizan” sözünün, həm də “موزون   məvzun [ölçülən]” sözünün cəmi ola bilir.

“Mizan”, “ölçü və çəki işlərində işlədilən ölçü aləti” deməkdir. “Tərəzi” olaraq özəlləşdirilmiş olsa da, “mizan”, təkcə ağırlıq ölçməyə məxsus bir alət deyil, istilik və sürət kimi xüsusiyyətləri ölçməyə yarayan ölçü alətləri də “mizan” sözünün mənasına daxildir. “Mizan [tərəzi]” sözü məcazən, hüquqda və yaxşılıqla pisliyin ölçülməsində də işlədilir. Hüquq sahəsində “ədalət”in simvolu kimi qəbul edilən tərəzi, “haqq tərəzisi”, “yaxşılıq tərəzisi”, “ağıl tərəzisi” kimi deyimlərlə bütün dillərdə eyni mənaya gələn anlayışları təmsil edir.

Ayədəki “məvazin” sözü, “mizan” sözünün cəmi olaraq qəbul edilərsə, ayə “kimin tərəziləri ağır gələrsə” şəklində çevrilə bilir.

Əgər “məvazin” sözü, “mövzun” sözünün cəmi olaraq qəbul edilərsə, ayə də “kimin çəkiləri ağır gələrsə” şəklində çevrilə bilir.

Ölçü və tərəzi kəlmələrinin Quranda yer aldığı ilk ayələr bunlardır. Bu sözlər irəlidə başqa surələrdə də yer alacaqdır və burada qısaca bəhs edilən ölçü və tərəzi anlayışları oralarda təfərrüatlandırılacaqdır.

Ancaq fikrimizcə, ölçü və tərəzi sözlərinin yer aldığı bütün Quran ayələrinin burada xatırladılması, mövzumuzla əlaqədar öyrənilməsi gərəkən biliklər və alınması gərəkən ismarıclar baxımından yararlı olacaq:

• ⁸Və çəki, o gün haqdır. Kimin tərəziləri–çəkiləri ağır gələrsə, Bax budur, onlar qurtaranlardır.
• ⁹Və kimin tərəziləri–çəkiləri yüngül qalarsa, bax budur, onlar ayələrimizə qarşı zalımlıq etdikləri üçün özlərini ziyana salan kimsələrdir.                                              (Əraf/8, 9)
• ¹⁰⁵Bax budur, onlar, Rəbblərinin ayələrini və Ona çatmağı bilərək rədd etmiş/inanmamış kimsələrdir və buna görə də, etdikləri əməlləri boşa getdi. Artıq qiya­mət günü onlar üçün heç bir ölçü tutdurmarıq/heç bir dəyər vermərik.                                                                  (Kəhf/105)
• ⁴⁷Biz qiyamət günü üçün “haqq edilən pay tərəziləri” qoyarıq–heç bir kimsə, heç bir şə­kildə haqsızlığa uğradılmaz. O şey bir xardal dənəsi ağırlığında da olsa, onu gəti­rə­rik. Və hesab görənlər olaraq Biz yetərik.                                                             (Ənbiya/47)
• ¹⁰¹Artıq Sura üfləndiyi zaman, bax budur, o gün aralarında nəsil–nəsəb əlaqəsi yoxdur, kimsə kimsədən bir şey istəyə bilməz də.
• ¹⁰²Beləcə kimlərin çəkiləri ağır gələrsə, bax budur, onlar əsl qurtuluşa çatanlardır.
• ¹⁰³Kimlərin də çəkiləri yüngül gələrsə, artıq bunlar da özlərinə yazıq etmişlərdir–cəhənnəmdə həmişəlik qalıcılardır.
• ¹⁰⁴Orada onlar, dişləri ağarmış halda ikən atəş üzlərini yalar.
• ¹⁰⁵Mənim ayələrim sizə oxunmadımı? Siz də onları yalan sayırdınızmı?
• ^106,107Dedilər ki: “Rəbbimiz! Biz azğınlığımıza yenildik və biz, bir azğınlar topluluğu olduq. Rəbbimiz! Bizi buradan çıxar. Əgər bir daha eynisini edərsək, bax budur, o zaman gerçəkdən biz yanlış–öz zərərlərinə iş görənlərik.”
• ¹⁰⁸Allah dedi ki: “Yatın oraya! Mənə deməyin də.                           (Möminlər/101–108)
• ²⁵And olsun ki, Biz, elçilərimizi açıq dəlillərlə göndərdik və insanların haqqaniy­yət­li fəaliyyətini təmin etmələri və Allahın dininə və elçilərinə, kimsə özlərini gör­mə­di­yi və tanımadığı yerlərdə yardım edənləri müəyyən etməsi/işarələyib göstərməsi üçün bərabərlərində kitabı və ölçünü endirdik. Biz, özündə böyük bir qüvvət və in­san­lar üçün yararlar olan dəmiri də endirdik. Şübhəsiz Allah, çox qüvvətlidir, mütləq üs­tündür.             (Hədid/25)
• ¹⁷Allah, bu kitabı və tərəzini/ölçünü haqqla endirən Zatdır. Və sənə nə bildirir ki, bəlkə də o qiyamətin qopma zamanı çox yaxındır!                                                (Şura/17)
• ^7–9Və səmanı da əmələ gətirdi, onu yüksəltdi və tərəzidə/ölçüdə/tarazlıqda azğınlıq etməyəsiniz deyə tərəzini/ölçünü/tarazlığı qoydu. Ölçünü haqqaniyyətlə tikin/dik tutun, tərəziyə/ölçüyə/tarazlığa zərər verməyin.                                    (Rəhman/7– 9)

Çəki və tərəzi mövzusu, keçmişdə “Əhl–i Sünnət” və “Mutəzilə” ekolları tərəfindən fərqli anlayışların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Kimiləri bu tərəzini iki gözlü bazar tərəzisi kimi anlamışlar və bir çox rəvayətin köməyi ilə, axirətdə, Cəbrayılın bu tərəzi ilə insanların yaxşılıqlarını və pisliklərini çəkəcəyini irəli sürmüşlər. Kimiləri də çəki və tərəzi ilə məcazən “ədalət”in qəsd edildiyini, Allahın olan bitən hər şeyi bildiyinə görə, axirətdə gerçək tərəzi ilə çəkməyin bir məntiqi olmadığını söyləmişdilər. Bu barədə irəli sürülən görüşlərin təfərrüatları Kəlam kitablarında mövcuddur.

Bizim də fikrimizcə, ölçü və tərəzi ilə “ədalət” nəzərdə tutulur. Yuxarıda mənaları verilən Rəhman surəsinin 7–ci və 8–ci, Şura surəsinin 17–ci və Hədid surəsinin 25–ci ayələrinə diqqət etsək aydın görərik ki, Rəbbimiz bu dünya üçün də “mizan” [ölçü və tərəzi] qoymuşdur. Fiziki olaraq Allah tərəfindən endirilmiş bir tərəzi görünüşdə mövcud olmadığına görə, ayələrdə ölçü və tərəzi ilə qəsd edilən, bildiyimiz ölçülü, çəkili, qramlı, metrəli tərəzi deyil, “ədalət”dir.

Belə isə, axirətdəki ölçü və tərəzi ilə də yenə “ədalət” qəsd edilir. Quran kimsənin qətiliklə haqsızlığa uğramayacağını, tərəzisi ağır gələnlərin [ki, bunlar inananlardır] xoşbəxt bir yaşamda olacaqlarını, tərəzisi yüngül gələnlərin isə [ki, bunlar da inancsızlardır] qızğın atəş çuxurunda olacaqlarını bildirir. Xatırlayırıqsa, bu vəziyyət fərqli bir üslubla, Tin surəsində də ifadə edilmişdir.

Ölçünün ağır gəlməsi və yüngül çəkməsi, ümumiyyətlə, yaxşılıqların və pisliklərin birlikdə ölçülməsi nəticəsində yaxşılıqların və ya pisliklərin bir–birinə görə daha ağır və ya yüngül çəkməsi olaraq anlaşılır. Əslində isə, bu anlayış, Qurana uymur. Quranın ifadələrinə görə, inananlar, günahları [pis davranışları] olsa da, Allah o pislikləri örtəcəyi üçün, cəhənnəm görməyəcəklər, cənnətə girəcəklər. İnancsızlar isə, yaxşı davranışları olsa belə, cəhənnəmə girəcəklər. Bu halda, edilən yaxşılıqların və pisliklərin cənnət və cəhənnəm həyatında təsirli olacağı anlaşılır.

Belə ki, inancsız bir adam yaxşı işlər etdisə, cəhənnəm əzabında yüngüllük barədə söz gedə biləcək, inanclı birisi də pislik etdisə, cənnətdəki nemətləri və ala biləcəyi zövqlər ona görə az olacaqdır. Beləliklə, hər kəs zərrə qədər yaxşılığının və pisliyinin qarşılığını mütləq almış olacaqdır. Nəticə olaraq, demək olar ki, ölçüləri ağır çəkdirən imandır, ölçüləri yüngül çəkdirən də küfrdür, şirkdir.

⁸Çəkiləri yüngül gələn kəs isə, ⁹Bax elə onun anası uçurumdur–dərin bir çuxurdur. ¹⁰Onun nə olduğunu sənə nə bildirdi?

¹¹Qızğın bir atəş!

“هاوية   Haviyə” sözü, “dərin bir çuxur, uçurum” mənasına gələn bir sözdür. 9–cu ayədəki “Budur, onun anası Haviyədir” ifadəsi, Ərəblər tərəfindən çox işlədilən “həvət ümmühü [anası onu itirdi, uçuruma, dərin bir çuxura düşürdü]” deyimindən gəlir. Birisinin həlak olması durumunda üzüntü və ölüm ifadə edən bu deyim, dilimizdə də “anası ağladı” şəklində özünə yer etmişdir.

Ayədə “Haviyə”, “ana” olaraq xarakterizə edilərək, ədəbi sənətlə, bir xəbərdarlıq edilmişdir. Beləliklə də, insanlara, “Haviyə” olaraq adlandırılan cəhənnəmin axirətdə cəhənnəmlikləri öz uşağını qoruyan bir ana kimi qucaqlayacağı, bu cəhənnəmliklərə “Haviyə”dən başqa qucaq açanın tapılmayacağı ismarıcı verilmişdir.

10–cu ayədəki ifadədən “haviyə” deyilən bu uçurumun, ya da dərin çuxurun, nə qədər tərif edilsə də, insan zehni tərəfindən idrak ediləməyəcək bir ölçüdə və qorxuncluqda olduğu anlaşılır. “Haviyə”nin insan idrakını aşan bir quruluşda olması mövzusu 11–ci ayədə də təsdiq edilmiş və onun “qızğın bir atəş” olduğu bildirilmişdir. Əslində elə qızğın olduğu bilinən atəşə “qızğın” vurğusu edilərək, o atəşin insanların bildiyi atəşdən fərqli olduğu bildirilir və sanki bu məna verilir: – “Sizin bildiyiniz atəş onun yanında soyuq qalır!” 

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

 

[1] Lisanü’l Arab, “gra” mad.