ZƏRİYƏT SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Zəriyət surəsinin Məkkədə enən 67-ci surə olduğu qəbul edilir. Surə adını 1-ci ayəsindəki “الذّاريات ez-Zəriyət [tozu dumana qatanlar]” sözündən almışdır.

Vəd edilənlərin doğruluğu və qiyamətin qətiliklə vaqe olacağını vurğulayaraq başlayan surədə, Axirət mövzuları və Axirətə aid səhnələr; öldükdən sonra dirilmə, hesab, inkarçıların cəzalandırılması, müttəqilərin böyük nemətlərə qovuşması kimi müxtəlif mövzular ələ alınır. Həmçinin afaq və enfüsdəki möhtəşəmliklərə diqqət çəkilərək göylərdə, yer üzündə, dağlarda, vadilərdə və insanın ən gözəl yaradılışla yaradılmasın­da Allahın birliyini və gücünü göstərən dəlillərə işarə edilir.

Tarixi əhvalatlara da yer verilən surədə xüsusilə mövqeləri Rəsulullaha bənzəyən İbrahim, Lut və Musa peyğəmbərlərlə Rəsulullahın müxatiblərinə bənzəyən Ad, Səmud və Nuh qövmlərinə də qısaca toxunulur. Bu hekayələr üzərindən verilən ismarıcla Rəsulullaha etimad və səbat aşılanır, insanlar isə inanmağa və tövhidə dəvət edilir.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

 

Nəcm: 281

 

^1–6O toz-duman qaldırdıqca qaldıranlar, arxasından ağırlığı daşıyanlar, sonra asanlıqla axanlar, sonra da bir əmri paylaşdıranlar dəlildir ki, şübhəsiz, təhdid olunduğunuz o şey, qətiliklə doğrudur. Şübhəsiz ki, edilənlərin qarşılıqlarının verilməsi də qəti olaraq reallaşacaqdır.

^7–9Gözəl yollara sahib biliklilər dəlildir ki, şübhəsiz, siz qəti olaraq fərqli qərar içindəsiniz. Fərqli qərardan dönən insan, dönər.

(67/51, Zəriyət/1–9)

Nəcm: 282

 

^10–12Bir sərxoşluq və şüursuzluq içində olub, “Din Günü nə zamandır?” deyən o hədsiz yalançılar məhv oldular!

^13,14O gün  atəşdə/cəhənnəmdə onların ağılları başlarına gətirilər: “Dadın özünüzün atəşdə əriməyi­ni­zi! Bax budur, bu, sizin təcili olaraq istədiyiniz şeydir!”

^15–21Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər Rəbbinin özlərinə verdiyi şeyləri almış olaraq, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Şübhəsiz, onlar bundan öncə yaxşılıq/gözəllik edənlər idilər. Onlar gecə ikən çox az yatırdılar. Onlar səhərlər də bağışlanma diləyirdilər və onların mallarında istəyən və istəyə bilməyən üçün bir haqq və heç tərəddüdsüz, qəti inananlar üçün yer üzündə və öz içinizdə necə əlamət­lər/­nümunələr vardı.

²²Və sizin ruziniz/sizin ruzi verəniniz, sizin vəd olunduğunuz şeylər göydədir. Hələ gör­mür­sünüzmü?

²³Belə isə göyün və yer üzünün Rəbbinə and olsun ki, sizə verilən o vəd, qətiliklə, tam dəqiq, sizin danışığınız kimi gerçəkdir.

(67/51, Zəriyət,10–23)

Nəcm: 283

²⁴İbrahimin hörmətliləşdirilmiş qonaqlarının xəbəri sənə gəldimi?

²⁵O zaman onlar İbrahimin yanına gəlmişdilər və: “Salam!” – demişdilər. İbrahim salamı alıb: “Siz tanımadığım kimsələrsiniz!” – dedi.

²⁶İbrahim sonra əhlinə getdi və qızıl ilə gəldi. ²⁷Sonra qızılı onlara uzatdı: “Muştuluğunuzu almazsınızmı?” – dedi.

²⁸Sonra onlardan çəkindi. Onlar: “Qorxma!” – dedilər və onu çox bilikli bir oğulla müjdələdilər.

²⁹Buna görə də zövcəsi qışqıraraq irəli gəldi və əlini üzünə vuraraq: “Bir bəxtsiz, bir qısır!” – dedi.

³⁰Qonaqlar: “Rəbbin bax budur, belə buyurdu. Şübhəsiz ki, Rəbbin haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün olan qanun, düstur və qaydalar qoyandır. Ən yaxşı bilənin məhz özüdür” – dedilər.

³¹Buna görə də İbrahim: “Sizin ən vacib işiniz nədir, ey elçilər?” – dedi.

^32–34Elçilər: “Şübhəsiz ki, biz Rəbbinin qatından, həddini aşanlar üçün işarələnmiş, palçıqdan bişirilmiş sərt daşları üzərlərinə yağdırmağımız üçün günahkar bir cəmiyyətə göndərildik” – dedilər.

³⁵Buna görə də Biz möminlərdən orada olanları çıxardıq. ³⁶Lakin, Biz orada müsəlmanlardan bir evdən başqasını tapmadıq. ³⁷Və Biz orada acı bir əzabdan qorxan insanlar üçün bir əlamət/nümunə buraxdıq.

^38,39Musada da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman Biz onu açıq-aşkar bir dəlillə Fironun yanına göndərdikdə Firon ordusu və bütün güc qaynaqları ilə birlikdə üz çevirdi. Və: “Bu, bir sehrbazdır, hətta gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisidir” – dedi.

⁴⁰Sonra da Biz onu və ordularını yaxaladıq və onları bol suda/çayda fırladıb atdıq. O isə utanmalı olan/məzəmmətə layiq biridir.

^41,42Adda da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman Biz onların üzərinə uğradığı hər şeyi buraxmayan, sadəcə, onu kül kimi edən, sonsuz buraxan bir külək göndərdik.

^43,44Səmudda da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman onlara: “Müəyyən bir müddətə qədər yararlanın!” – deyilmişdi. Sonra onlar Rəbbinin əmrindən çıxdılar və onları gözləri baxa-baxa ildırım yaxaladı.

⁴⁵Artıq onların nə qalxmağa gücləri çatmış, nə də kömək istəyə bilmişdilər.

⁴⁶Daha öncə də Nuh qövmünü dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdıq. Şübhəsiz, onlar haqq yoldan çıxanlar qövmü idilər.

(67/51, Zəriyət/24–46)

Nəcm: 284

 

⁴⁷Və səma… Biz onu qüdrətlə/sağlam şəkildə bina etdik. Heç şübhəsiz, Biz genişlə­dən­lərik.

⁴⁸Və yer üzü… Onu Biz döşədik. Bax budur, nə gözəl döşəyənlərik!

⁴⁹Və Biz siz yaxşı-yaxşı düşünəsiniz/öyüd alasınız deyə, hər şeydən cüt-cüt/həmtay/yoldaş yaratdıq.

(67/51, Zəriyət/47–49)

Nəcm: 285

⁵⁰Belə isə Allaha yaxınlaşın, Allaha yaxınlaşın!!! Şübhəsiz ki, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm.

⁵¹Və Allah ilə bərabər başqa bir tanrı uydurmayın. Şübhəsiz, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm.

(67/51, Zəriyət/50–51)

Nəcm: 286

⁵²Bax budur, belə, onlardan öncəkilərə hər hansı bir elçi gəlincə, onun haqqında da qətiliklə onlar: “Bir sehrbazdır!” və ya “Bir gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisi­dir!” – dedilər.

⁵³Onlar, bunu bir-birlərinə öhdəlik olaraq çatdırdılarmı? Əksinə onlar, azğın bir cəmiyyətdir.

^54,55Artıq sən  onlardan üz çevir. Artıq sən qınanacaq deyilsən. Və sən öyüd ver/xatır­lat. Çünki şübhəsiz, öyüd/xatırlatmaq möminlərə yararlı olar.

(67/51, Zəriyət/52–55)

Nəcm: 287

^56,57Mən bilmədiyiniz və bildiyiniz, gəlmiş keçmiş hər kəsi yalnız və yalnız, Mənə qulluq etsinlər deyə, yaratdım. Mən onlardan hər hansı bir ruzi istəmirəm. Mən onların Məni yedirtmələrini də istəmirəm.

⁵⁸Şübhəsiz ki, Allah çox ruzi verənin məhz özüdür, çox böyük bir qüvvənin sahibidir.

⁵⁹Artıq şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün yoldaşlarının payı kimi bir pay vardır. Artıq tələsməsinlər.

⁶⁰Artıq özlərinə vəd edilən günlərinin ucbatından, vay kafirlərin halına!

(67/51, Zəriyət/56–60)

TƏHLİL:

^1–6O toz-duman qaldırdıqca qaldıranlar, arxasından ağırlığı daşıyanlar, sonra asanlıqla axanlar, sonra da bir əmri paylaşdıranlar dəlildir ki, şübhəsiz, təhdid olunduğunuz o şey, qətiliklə doğrudur. Şübhəsiz ki, edilənlərin qarşılıqlarının verilməsi də qəti olaraq reallaşacaqdır.

Surə and cümləsi ilə başlamışdır. Altı ayədən ibarət olan bölmədə ard-arda gətirilən bir sıra amillərə and içilmiş; beləliklə bu amillər referans göstərilərək vəd olunanların [yenidən yaradılış, dirilmə, həşr və hesab görmə təhdidinin] doğru olduğu sübut edilmişdir. Buna görə, qətiliklə qiyamət qopacaq, hər kəs etdiyini tapacaq və əməllərinin qarşılığını alacaqdır.

Bölmədə ard-arda gələn ifadələrin Allahın kainatdakı ayələrinimi, yoxsa Quran ayələrinimi xarakterizə etdiyi barəsindəki qənaətimiz, hər ikisinin də qəsd olunmuş ola biləcəyi yönündədir. Buna görə də, bəhs edilən ifadələrin iki nöqteyi nəzərdən də dəyərləndirilməsinin doğru olacağı görüşündəyik:

1- Xarakterizə edici İfadələrin Kainatdakı Hadisələrlə Əlaqəsi:

Rəbbimiz, suyun təbiətdəki hər zaman heyranlıqla izlənən dövr etməsinə diqqət çəkir. Dəniz, göl, axar su və ən böyüyündən ən kiçiyinə qədər bütün su yığıntılarından istilik nəticəsində qalxan buxarlar, küləklər vasitəsiylə sürüklənib, milyonlarla tonluq yük [yağış buludu] halına gəlir, sonra da müxtəlif yerlərə paylaşdırılaraq yer üzünə endirdilir. Yağış olaraq yer üzünə enən bu su ilə də ölü torpaq yenidən canlandırılır. Bu dövr etmənin ölü təbiətə verdiyi “yenidən canlanma” amili ölən insanların da yenidən dirilmələrinin mümkün olduğunu göstərən ən böyük sübutlardandır.

• ⁴⁸Allah küləkləri göndərəndir. Sonra küləklər bir buludu sovurarlar. Sonra Allah onu göy üzündə necə diləyərsə, elə yayar və onu parça-parça edər. Sonra da sən onun dərinliklərindən yağış çıxdığını görərsən. Bax budur, Allah onu qulla­rın­dan dilədiyi kimsələrə isabət etdirdiyi vaxt, onlar müjdələnir, xoşbəxt olarlar.
• ⁴⁹Halbuki, onlar öncədən/daha öncə üzərlərinə endirilmədən əvvəl qətiliklə ümid kəsənlər idilər.
• ⁵⁰Belə isə, Allahın mərhəmətinin əsərlərinə bir bax. Yer üzünü ölümündən sonra necə dirildir? Şübhə yox ki, O, qətiliklə ölüləri dirildər və O, hər şeyə qadirdir. (Rum/48-50)
• ⁹Və Allah küləkləri göndərəndir. Sonra onlar da bir buludu hərəkətə gətirib yuxarılara qaldırır. Sonra Biz o buludu ölmüş bir bölgəyə qovuruq. Beləliklə, yer üzünə, ölümündən sonra, onunla həyat veririk. Bax budur, ölmüş/çürümüş insanlara həyat vermək belədir. (Fatir/9)
• ¹⁶⁴Şübhəsiz ki, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə və gündüzün bir-biri ardınca gəlməsində, insanlara yarayan şeylərlə dənizdə axıb gedən gəmilərdə, Allahın səmadan bir su endirərək, onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltməsində, yer üzündə hər tərpənən canlılardan yaymasında, küləkləri səmtlərə çevirməsində, göy ilə yer üzü arasında əmrə hazır olan buludda, şübhəsiz ki, ağıllarını işlədən bir cəmiyyət üçün əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır. (Bəqərə/164)
• ⁵⁷Və O, xatırlayasınız/öyüdləri qəbul edəsiniz deyə, mərhəmətinin önündə küləkləri müjdəçilər/dağıdıcılar/yayıcılar olaraq göndərir. Yağış yüklü buludlar yüklənincə, o küləklər onları quraq bir bölgəyə göndərər, sonra onunla suyu endiririk. Beləliklə, onunla məhsulun hamısından bitiririk. Bax budur, Biz ölüləri də belə çıxaracağıq. (Əraf/57)

2- Xarakterizə edici İfadələrin Quran Ayələriylə Əlaqəsi:

Bölmədəki xarakterizə edici sözlərlə Quran ayələrinin qəsd edilmiş olması da mümkündür. Buna görə, ayədəki “tozu dumana qatanlar” və onun ardınca gələn xarakterizə edici ifadələrdən qəsd Quran ayələridir. Çünki Quran ayələri, önünə nə gəlirsə hamısını aradan qaldırır, önündə heç bir batil fikir və hərəkət saxlamır, ehtiva etdiyi ismarıclar tamamilə ağır sözlərdən ibarət olur; əldən ələ, dildən dilə, könüldən könülə yağ kimi axır, hər kəsin hər işini görür və problemlərini çözür. Quranın bir adı da “Ruh” olub, ölü səviyyəsindəki kafirlərə və bütün cəmiyyətlərə həyat verir.

Rəbbimiz Quranı bu surədə də olduğu kimi, bir çox dəfə surə başlarında məcazi ifadələrlə tanıtmışdır:

• ^1–7Qrup şəklində/nəcm-nəcm göndərilərək, önünə gələnləri alt-üst edən, cəmiyyətləri canlandırdıqca canlandıran, canlandırdıqca da haqqı və batili ayıran, üzrxahlıq və ya xəbərdarlıq olaraq öyüd verən Quran ayələri sübutdur ki, qətiyyətlə təhdid olunduğunuz, qorxudulduğunuz şey, mütləq baş verəcəkdir. (Mürsəlat/1-7)
• ^1–5O səflər halında düzülən/düzən, sonra da qışqırıb sürükləyən, qışqırıb sürüklədikdən sonra da öyüd verən Quran ayələri sübutdur ki, sizin Tanrınız qəti olaraq, Bir Təkdir. O, göylərin, yerin və onlar arasındakıların Rəbbidir. Şərqlərin də Rəbbidir. (Saffat/1-5)
• ^1–5Kainatdakı cazibə qüvvəsi, kainatdakı təsir və əks təsir qüvvəsi, ulduzlar, qalaktikalar, Günəş, Ay və bunların öz oxu ətrafında və bağlı olduğu ulduz orbitindəki peyklərdə üzməsi, bu sayədə gecə, gündüz və digər yaşayış şərtlərinin, get-gəlin, gecə-gündüzün, mövsümlərin meydana gəlməsi, bütün canlı növlərinin və bitkilərin yaşayış şərtlərinin nizamlanması dəlildir ki, kafirlər üçün həmişəlik kədər, bədbinlik və vicdan əzabı vəsiləsi olan, mömin­lərə həm asan olan, həm də asanlaşdıran, onlara müjdələr verən, onların xoşbəxt olmaqlarını təmin edən, əldən-ələ, dildən-dilə, könüldən-könülə dolaşan, həmişə önə ke­çən, vacib etdirən, fərdi və sosial bütün işləri nizamlayan, hər işə aid əmr­lə­ri­n, qanunların olması/qaydalar qoyan Quran ayələri dəlildir ki…
• ²⁶Şübhəsiz, bunda “o gün, insanın iki gücünün/mal və ətrafının nə təqdim etdiyinə baxıb/et­dik­ləri ilə üz-üzə gəlib və kafirin: “Ah nə olaydı, kaş mən bir torpaq olaydım” – deməsində”, hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyacaq insanlar üçün bir ibrət vardır. (Nəziət/1- 5, 26)

Qurandakı möcüzə, dağlarda, daşlarda, küləklərdə olan möcüzələrdən daha ucadır. O elə bir möcüzədir ki, hər an əl altında və göz önündədir. Hər gün yeni bir möcüzəsi təsbit edilir. Beləliklə də, möcüzələri qiyamətə qədər tükənməyəcək bir kitabdır.

• ^56,57Mən bilmədiyiniz və bildiyiniz, gəlmiş keçmiş hər kəsi yalnız və yalnız, Mənə qulluq etsinlər deyə, yaratdım. Mən onlardan hər hansı bir ruzi istəmirəm. Mən onların Məni yedirtmələrini də istəmirəm.
• ⁵⁸Şübhəsiz ki, Allah çox ruzi verənin məhz özüdür, çox böyük bir qüvvənin sahibidir.
• ⁵⁹Artıq şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün yoldaşlarının payı kimi bir pay vardır. Artıq tələsməsinlər.
• ⁶⁰Artıq özlərinə vəd edilən günlərinin ucbatından, vay kafirlərin halına! (Zəriyət/56-60)

^7–9Gözəl yollara sahib biliklilər dəlildir ki, şübhəsiz, siz qəti olaraq fərqli qərar içindəsiniz. Fərqli qərardan dönən insan, dönər.

Bu ayələrdə də yenə and cümləsi işlədilmiş və “gözəl yollar sahibi səma”, müşriklərin əsassızlığının sübutu olaraq göstərilmişdir. Göy üzü, böyüklüyü və əzəmətiylə onu yaradan Allahı lazım olduğu qədər təqdir edə bilməyən müşriklərin əsassızlığını göstərən başlı başına bir sübutdur. Ancaq “səma” sözü əsl mənasından məcaz mənasına keçdikdə də yenə “Göy üzünü”nün müşriklərin əsassızlığına sübut olduğu mənasına çatıla bilir. Belə ki:

Daha əvvəl Büruc surəsində təhlil etdiyimiz kimi, Quranda “səma” sözü məcaz olaraq “Biliklilər” mənasında da işlədilmişdir. Səma sözü, ‘yüksəklik, ucalıq’ mənasındakı السّموّ əs-sümüvv sözünün törəmələrindəndir. Hər yüksək və uca şeyə əs səma deyilir. Göy üzünə səma deyilməsinin səbəbi, yer üzündən yuxarıda olmasındandır. Hər bir şeyin üstünə və üstününə də səma deyilir. Məsələn, hesaba [riyaziyyata] da səma deyilir. Çünki riyaziyyat üstün bir elmdir. Hər hansı bir şeyin üst hissəsinə də səma deyilir. Ayaqqabının üstü də, evin tavanı da bir “səma”dır. Hətta buludlara və yağışa da səma deyilmişdir. “Əs səma”nın feli olan səma feli, حسيب  hasib=incə hesab bilən, muhasibatçı və شريف şərif=qürurlu, ərdəmli kimsələrin işləri üçün işlədilir. Bu deməkdir ki, yaxşı hesab [riyaziyyat] bilən kimsələr də səmadır.

Bu, “biliklilər” zümrəsinin Məkkəli müşriklərin əsassız, qarma-qarışıq sözlərini, qənaət və iddialarını min bir üsulla ən yaxşı anlayan və bilən kimsələr olduğu mənasına gəlir.

Objektiv davranan; biliyinə uyğun davranan, təsir altında olmayan hər bilikli Allaha şahid olur:

• ¹⁸Allah, təbiətdəki güclər/xəbərçi ayələr və haqqaniyyəti dik tutan bilik sahibləri, şübhəsiz, Allahdan başqa tanrı deyə bir şeyin olmadığına şahidlik etdilər. O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandan, ən yaxşı qayda qoyandan başqa, Tanrı deyə bir şey yoxdur. (Al-i İmran/18)

Müşriklərin əsassız, ziddiyyətli sözləri isə dedikləri: Peyğəmbər üçün “məcnun”, “sehirbaz”, “şair”; Quran üçün “uydurma”, “sehir”, “qədimlərin məsəlləri”; axirət üçün də “elə bir gün gəlməyəcək” kimi cümlələrdir.

Həmçinin bir başqa ziddiyyətləri də qiyamətə və axirətə inanmamaqlarını atalarının dininə şamil etmələridir. Öz ağıllarına görə inkar etməyib “Biz atalarımızı bir din üzrə gördük” şəklindəki məntiqsiz bir bəhanə ilə işin içindən sıyrılmağa çalışmışdılar. Halbuki ağıllı adam başqalarının keçmişdəki xətalarını davam etməz, onları mühakimə edər.

Ayənin sonundakı “Ondan [müxtəlif sözdən] dönən insan, dönər” ifadəsi, “Ondan öz istəyi ilə, mənfəəti üçün dönənlər, dünyanı tərcih edənlər dönər, ağıllı davranıb daha yaxşını, gözəli seçənlər dönməz” deməkdir. Belə ki, bu ayələr bunu açıq şəkildə ifadə edir.

• ^161–163Artıq siz və sitayiş etdikləriniz, öz-özünə cəhənnəmə girəcəklərdən başqasını, Allahın əleyhinə atəşə ata bilməzsiniz/ortaq qoşmağa bulaşdıra bilməzsiniz. (Saffat/161-163)
• ⁵Əslində o insan, önünü/qalan ömrünü din-iman tanımayıb, pisliyə batmaqla keçirmək istəyir. ⁶Soruşur: “Qiyamət günü nə zamanmış ki?” (Qiyamət/5, 6)

^10–12Bir sərxoşluq və şüursuzluq içində olub, “Din Günü nə zamandır?” deyən o hədsiz yalançılar məhv oldular!

Bu ayələrdə, əsassız qənaət sahibi olan, heç bir bilik və sübuta əsaslanmadan inanc sahibi olan hədsiz yalançılar qınanaraq, onlara sonlarının heç də yaxşı olmayacağı ismarıcı verilir.

Ayədə tərcümə olaraq, “hədsiz yalançılar” deyə çevirdiyimiz ifadənin orijinalı “خرّاص xarras” sözüdür. Bu söz, hədsiz yalançı, bir şeyi yaxşı-yaxşı araşdırmadan, doğrusuna çatmadan inanc sahibi olan və iş edən” deməkdir. [1]

^13,14O gün  atəşdə/cəhənnəmdə onların ağılları başlarına gətirilər: “Dadın özünüzün atəşdə əriməyi­ni­zi! Bax budur, bu, sizin təcili olaraq istədiyiniz şeydir!”

Bu ayələrdə, bir öncəki ayə qrupunda “biliksiz və sübutsuz, səhv inanan və yaşayan zavallılar” olaraq qınanan kimsələrlə əlaqədar bir məhşər səhnəsi canlandırılır. Bu ayələr eyni zamanda 12-ci ayədə bəhs edilən o hədsiz yalançıların “din günü nə zamandır?” şəklindəki suallarına da cavab mahiyyətindədir: “Dadın öz fitnənizi! Budur bu, sizin özünü təcili istədiyiniz şeydir!”

Ayədəki “öz fitnənizi” ifadəsindən anlaşıldığına görə, bu zavallılar məsum insanları haqq yoldan çıxarmaq üçün səy göstərmiş, işgəncə etmiş, təzyiq göstərmişlər.

• ¹⁰Şübhəsiz ki, inanan kişilərə və qadınlara atəşlərdə işgəncə edib, sonra da tövbə etməyənlər üçün cəhənnəm əzabı vardır, yanğın əzabı da onlar üçündür. (Buruc/10)

Daha əvvəl bir çox dəfə açıqladığımız kimi, “fitnə” sözü “atəşdə yandırmaq” deməkdir.  İnkarçılar məhşərdə bilavasitə öz etdiklərinin təbii nəticəsi ilə qarşılaşır, dünyada ikən insanlara nə etmişlərsə, özlərinə də axirətdə eyni şey edilir.

^15–21Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər Rəbbinin özlərinə verdiyi şeyləri almış olaraq, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Şübhəsiz, onlar bundan öncə yaxşılıq/gözəllik edənlər idilər. Onlar gecə ikən çox az yatırdılar. Onlar səhərlər də bağışlanma diləyirdilər və onların mallarında istəyən və istəyə bilməyən üçün bir haqq və heç tərəddüdsüz, qəti inananlar üçün yer üzündə və öz içinizdə necə əlamət­lər/­nümunələr vardı.

²²Və sizin ruziniz/sizin ruzi verəniniz, sizin vəd olunduğunuz şeylər göydədir. Hələ gör­mür­sünüzmü?

Şüursuz davrananların pis aqibətə çatacaqları bəyan edildikdən sonra, bu ayələrdə də onların əleyhdarı olan müttəqilərin vəziyyəti və xüsusiyyətləri sərgilənir

Müttəqilər dünyada etdikləri gözəl əməllərə qarşılıq cənnətlərdə və bulaq başlarında səfa sürürlər.

Rəbbimiz bu paraqrafda diqqəti “müttəqilik” sifətiinə yönəltmiş və insanları bu sifəti qazanmağa təhrik etmişdir.

“Müttəqi”, “təqvalı davranan, təqva sahibi olan” deməkdir. Təqva; iman etmək, şirkdən uzaq durmaq, Allahı unutmamaq, Allah və elçilərinə boyun əymək, inkarçılarla mübarizə etmək, bolluqda və yoxluqda mallardan bağışlamaq, namaz qılmaq, zəkat vermək, verilmiş sözləri yerinə yetirmək, sıxıntılara səbr etmək, acgözlü olmamaq, ana-ataya yaxşı davranmaq, heç bir zaman özünü təmizə çıxarmağa çalışmamaq, tövbə etmək, yanlışlarda israr etməmək, etdiklərinin əfvini diləmək, öfkəyə sahib olmamaq, başqalarını bağışlamaq, ədalətli olmaq və ədaləti dik tutmağa çalışmaqdır.

Bütün bu təriflərə əsaslanaraq təqvanın “iman və onun əks olunması” olduğu da söylənə bilər.

Yuxarıdakı xüsusiyyətləri daşıyanlara da “Müttəqi” deyilir. Cəm halda, “Muttəquun/muttəqin” formalarıyla ifadə edilir. Mövzu daha əvvəl Əraf surəsində “Təqva” başlığı altında ələ alındığından, detalın oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Mövzumuz olan paraqrafda müttəqilər bu xüsusiyyətləriylə tanıdılır:

* Onlar, bundan öncə Muhsinlər [yaxşılıq, gözəllik törədənlər] idilər.

* Onlar gecələri çox az yatırdılar.

* Onlar, səhərlər də bağışlanma diləyirdilər.

* Onların mallarında istəyən və məhrum [istəyə bilməyən] üçün bir haqq vardı.

Müttəqilər Məaric surəsində də “Musallin [dəstəkçilər]” olaraq xarakterizə edilmişdilər:

• ²²Ancaq “salaatçılar” bundan istisnadır.
• ²³O salaatçılar ki, salaatlarını davam etdirənlərdir.
• ^24,25Və salaatçılar öz mallarında istəyən və istəməyə utanan yoxsullar üçün bəlli bir haqq olan insanlardır.
• ²⁶Və salaatçılar cəza gününü təsdiq edərlər.
• ²⁷Və salaatçılar Rəbbinin əzabından qorxanlardır.
• ²⁸Şübhəsiz ki, Rəbbinin əzabından amanda/arxayın olmaq olmaz.
• ^29–31Və salaatçılar namuslarını qoruyanlardır. Ancaq həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları istisnadır. Çünki onlara yaxınlaşdıqlarında qınanmazlar. Artıq ondan artığını istəyənlər… Bax budur, onlar həddi aşanların məhz özləridir.
• ³²Və salaatçılar əmanətlərinə və əhdlərinə riayət edərlər.
• ³³Və salaatçılar şahidliklərini yerinə yetirərlər.
• ³⁴Və salaatçılar, salaatlarını qoruyanlardır.
• ³⁵Bax budur, bu salaatçılar cənnətlərdə xoş qarşılanırlar. (Məaric/22-35)
• ¹⁴Qadınlara, oğullara, qızıl-gümüş yığınlarına, seçmə gözəl atlara, ətindən və südündən yararlanılan heyvanlara və əkinlərə duyulan ehtiraslı, həddindən artıq istək, insanlara bəzəkli/cəlbedici göstərildi. Bunlar, adi fani dünya həyatının qazancıdır. Və Allah… çatılacaq ən gözəl yer Onun qatında olandır.
• ^15–17De ki: “Sizə bundan daha xeyirli olanı bildirimmi? Allahın qoruması altına girərək: “Rəbbimiz! Şübhəsiz, biz inandıq, artıq bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru!” – deyən, səbr edən/dirənən, doğru olan, həmişəlik hörmətli duran, Allah yolunda xərcləyən və səhərlər də bağışlanma diləyənlər üçün Rəbbinin qatında, içində təməlli qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz həmtaylar və Allahdan məmnunluq vardır. Və Allah qulları ən yaxşı görəndir. (Al-i İmran/14-17)

Quranda istər müttəqilər və istərsə də bu qavramla sinonim olan “Əbrar” ilə əlaqədar ayələr (Nəbə/31-37, Mutaffifin/18-24), İnsan/5-22, İnfitar/13,  Bəqərə/177,  Tur/17-20,  Mürsəlat/41-44,  Ali İmran/133-136, Zümər/73, İsra/26, 27, Rum/38, Hədid/7)  insanları yaxşı qul olmağa yönəldir.

Mövzumuz olan bölmədə keçən “… onların mallarında istəyən və məhrum [istəyə bilməyən] üçün bir haqq vardı” cümləsindəki “istəyən” sözü, “ehtiyacını söyləyə bilən” deməkdir. Bu da yoxsul olub, dilənən kimsə mənasındadır.

“Məhrum”u da iki şəkildə anlamaq mümkündür:

1- Məcbur olaraq istəyə bilməyən; təbiətdəki insandan başqa, baxıma möhtac canlılar:

İnsan bu canlılar üçün də haqq olduğunu bilməli və onların haqlarını ödəməlidir.

• ⁵⁴Yeyin və heyvanlarınızı otarın. Şübhəsiz, ağıl sahibləri üçün bunda necə əlamətlər/nümunələr vardır! (Ta Ha/54)

2- İffətinə sığışdırmayaraq istəyə bilməyən, kimsəyə dərdini aça bilməyən, ehtiyaclarını gizləyən kimsələr:

• ³⁶İribuynuzlu heyvanları da… Biz onları sizin üçün Allahın varlığının əlamətlərindən etdik. Sizin üçün onlarda xeyir vardır. Ona görə də ön ayaqlarının biri bağlı halda kə­sərkən/səf halında olarkən üzərlərində Allahın adını anın. Sonra yanları yerə söy­kəndiyi vaxt da onlardan yeyin, ehtiyacını gizlədənə və istəyənə də yedirin. Be­lə­­cə, Biz onları özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyəsiniz deyə, sizə boyun əy­­dirdik. (Həcc/36)
• ²⁷²Onları doğru yola gətirmək sənin boynunun borcu deyildir, ancaq Allah dilədiyi kim­səni doğru yola gətirər. Və xeyirdən Allah yolunda xərclədiyiniz/başda yaxın­la­rı­­nız olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin etdiyiniz şeylər sırf özünüz üçün­dür. Və siz, yalnız və yalnız Allahın rızasını güdməyinizdən başqa xərcləməzsiniz. Və xeyir­dən nə xərclədinizsə, onun əvəzi sizə tamamilə ödənəcəkdir. Və siz haqsızlığa uğra­dıl­ma­ya­caq­sınız.
• ²⁷³Allah yolunda xərcləməyiniz, yer üzündə gəzib dolaşmağa imkanı olmayan, özlərini Allah yoluna həsr etmiş olan yoxsullar üçün də olsun. Utandıqlarından, bilmə­yən­lər onları zəngin sanırlar. Sən onları işarələrindən tanıyarsan. Üzsüzlük edərək insanlardan istəməzlər. Və siz xeyirdən nəyi xərcləsəniz, bilin ki, şübhəsiz, Allah onu çox yaxşı biləndir. (Bəqərə/272, 273)

Möminlər, iffətlərinə sığışdırmayaraq istəməyən, istəyə bilməyən, kimsəyə dərdini aça bilməyən, ehtiyaclarını gizləyən kimsələri də axtarıb tapmalı və onların da haqlarını verməlidir.

20-22-ci ayələrdə Rəbbimiz, insanların kor-koranə inanmamalarını, mütləq ətraflarındakı ayələri də nəzərə alaraq bir qənaət sahibi olmalarını istəyir. Bilindiyi kimi, Quran həm afaq, həm də enfüsdəki minlərlə ayəyə, sübuta diqqət çəkir. Biz bunları Fussilət surəsində, imkan daxilində saymağa çalışmışdıq.

Afaqdakı [Xarici Aləmdəki, Görünən Kainatdakı] Ayələr:

Kainatin daima genişlənməsi, yoxluqdan yaradılma, kainatın qaz mərhələsi, göy cisimlərinin mükəmməl orbitləri, günəşin axıb getməsi, günəş və ayın fərqi, ayın orbiti, göy üzünün təbəqələri, yer üzünün təbəqələri, göy üzünün qorunmuşluğu, göyün geri çevirdikləri, göy üzünün dirəksiz yüksəlişi, dünyanın geoit şəkli, dünyanın və kosmosun ölçüləri, dünyanın dönməsi, döndükcə qütblərin basıqlaşması, aşılayıcı küləklər, yağışdakı ölçü, suyun dövranı, paya şəklindəki dağlar, neftin əmələ gəlməsi, tənəffüs və fotosintez, göy üzünə yüksəlməyin çətinliyi, bitkilərdəki erkəklik və dişilik…

Enfüsdəki [İnsanın Bioloji və Psixoloji quruluşundakı] Ayələr:

Törəmə sistemi, həzm sistemi, qan dövranı sistemi, sinir sistemi, immun sistemi, duyğular, cütlər halında yaradılma, məninin bir qarışıq olduğu, cinsiyyətin müəyyən edilməsi, bətnin divarında asılı olma, cəninin bir çeynəmlik ət parçası olma halı, sümüklərin əmələ gəlməsi və ətlə örtülməsi, üç qaranlıqda yaradılma…

Surənin başında andla diqqət çəkilən “vəd edilənin qətiliklə doğru olduğu, dinin qətiliklə reallaşacağı” xüsusuna təkrar toxunulur. Afaq və enfüsdəki bütün ayələr, qiyaməti, yenidən dirilməyi isbat edir:

• ³³Və ölü torpaq laqeyd cəmiyyətə bir dəlildir. Biz ona həyat verdik və ondan dənələr çıxardıq ki, ondan yeyirlər. (Ya Sin/33)
• ³⁹Şübhəsiz ki, sənin yer üzünü boynubükük görərək, Bizim onun üzərinə suyu endirdi­yi­miz zaman, onun titrəşməsi və qabarması da Onun əlamətlərindən/nümunələ­rin­dən­dir. Şübhəsiz ki, ona həyat verən, qətiliklə ölüləri də dirildər. Şübhəsiz ki, O, hər şe­yə gücü yetəndir. (Fussilət/39)

Ayədəki “Və sizin ruziniz/sizin ruzi verəniniz, sizin vəd olunduğunuz şeylər göydədir” ifadəsiylə göylərdən gələn buluda, yağışa diqqət çəkilmişdir. Əgər səma olmasaydı, yer üzündə yeyiləcək, içiləcək, tənəffüs ediləcək şeylərin heç birisi olmazdı. Beləliklə, yaşayış da olmazdı. Vəd edilən şey ilə də cənnət qəsd edilmişdir.

Ayədəki “رزقكم rızquküm [ruziniz]”  sözünü, İbn Muhaysın və Mücahid 58-ci ayədəki kimi  “رزّاقكم razzaqukum [ruzi verəniniz] şəklində oxumuşdular. [2]

²³Belə isə göyün və yer üzünün Rəbbinə and olsun ki, sizə verilən o vəd, qətiliklə, tam dəqiq, sizin danışığınız kimi gerçəkdir.

Afaq və enfüsdəki ayələrə diqqət etmək lazım olduğu vurğulandıqdan sonra, Rəbbimizin bütün kainata qoyduğu plan və proqrama, nizam və intizama diqqət edən hər kəsin qiyamətin haqq olduğunu anlaya biləcəyi vurğulanır. Bu ayə, surənin giriş ayələrinin bir açılışıdır.

Ayədə Allahın göy və yer üzünün tək Rəbbi olması həqiqətinə diqqət çəkildiyinə görə, “Rəbb” sözünün nə mənaya gəldiyinin tam olaraq xatırlanılmasında fayda vardır.  “Rəbb”, “tərbiyə edib təlimləndirən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama görə uyğun olaraq bir sıra hədəflərə götürən, təkamülü [inkişafı] proqramlayıb idarə edən” deməkdir. Bu halda, yer və göylərdəki plan və proqramı, kainatin fəaliyyətini təmin edən sistemləri yaxşı müşahidə edən hər kəs mütləq qiyamətin qopacağı reallığına çatır.

²⁴İbrahimin hörmətliləşdirilmiş qonaqlarının xəbəri sənə gəldimi?

²⁵O zaman onlar İbrahimin yanına gəlmişdilər və: “Salam!” – demişdilər. İbrahim salamı alıb: “Siz tanımadığım kimsələrsiniz!” – dedi.

²⁶İbrahim sonra əhlinə getdi və qızıl ilə gəldi. ²⁷Sonra qızılı onlara uzatdı: “Muştuluğunuzu almazsınızmı?” – dedi.

²⁸Sonra onlardan çəkindi. Onlar: “Qorxma!” – dedilər və onu çox bilikli bir oğulla müjdələdilər.

²⁹Buna görə də zövcəsi qışqıraraq irəli gəldi və əlini üzünə vuraraq: “Bir bəxtsiz, bir qısır!” – dedi.

³⁰Qonaqlar: “Rəbbin bax budur, belə buyurdu. Şübhəsiz ki, Rəbbin haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün olan qanun, düstur və qaydalar qoyandır. Ən yaxşı bilənin məhz özüdür” – dedilər.

³¹Buna görə də İbrahim: “Sizin ən vacib işiniz nədir, ey elçilər?” – dedi.

^32–34Elçilər: “Şübhəsiz ki, biz Rəbbinin qatından, həddini aşanlar üçün işarələnmiş, palçıqdan bişirilmiş sərt daşları üzərlərinə yağdırmağımız üçün günahkar bir cəmiyyətə göndərildik” – dedilər.

³⁵Buna görə də Biz möminlərdən orada olanları çıxardıq. ³⁶Lakin, Biz orada müsəlmanlardan bir evdən başqasını tapmadıq. ³⁷Və Biz orada acı bir əzabdan qorxan insanlar üçün bir əlamət/nümunə buraxdıq.

Bu ayə qrupunda, İbrahimi ziyarət edən elçilər, elçilərin İbrahimə uşaq müjdələmələri, İbrahimin ailəvi həyatı və İbrahimin əqrəbası Lut peyğəmbərin qövmünün həlakı nəql edilir.

Bu bölmənin incəlikləri daha əvvəl Hud və Hicr surələrində yer almışdı. Buna görə də mövzunu qısaca xülasə etməklə kifayətlənirik:

• ⁶⁹Və and olsun ki, İbrahimə də elçilərimiz müjdə ilə gəldilər: “Salam!” – dedilər. O: “Salam!” – dedi, sonra da qızıl verməyə gecikmədi. (Hud/69)

Əldə hər hansı bir sübutun olmamasına baxmayaraq, klassik qaynaqlarda İbrahim (əs) yanına gələn elçilərin “mələk” olduğu iləri sürülmüşdür. Bizim qənaətimizə görə isə; bu elçilər İbrahim peyğəmbərin o günə qədər tanımadığı, varlıqlarından xəbərdar olmadığı, o bölgədəki bəşər elçilərdir [peyğəmbərlərdir]. Saylarının “bir”dən artıq olması bu mövzuda tərəddüdə səbəb olmamalıdır; çünki Ya Sin surəsində də bir şəhərə ard-arda üç elçi göndərildiyi bildirilmişdir.

Elçilərin gətirdiyi müjdə haqqında:

* Lut qövmünin həlakının müjdəsi;

* Özlərinin Allahın elçiləri olduqlarının müjdəsi;

* İbrahim peyğəmbər üçün qorxulacaq bir şey olmadığının müjdəsi kimi izahlar edilmişsə də, Rəbbimiz bu müjdəni 71-ci ayədə açıqlamışdır: “Sonra ona İshaqı, İshaqın ardından da Yəqubu müjdələdik”.

İbrahim peyğəmbərin müsafirlərinə verdiyi buzov, Hud/69-cu ayədə “haniyz” sözüylə, Zəriyət/26-da isə “səmiyn” sözü ilə xarakterizə edilmişdir. Ənənəçilər bu iki xarakterizə etməyi ardıcıllıqla “qızardılmış” və “səmiz” olaraq təqdim etmişdilər. Belə ki, iri bir buzovun qızardılamayacağını və eyni buzovu xarakterizə edən “qızardılmış” ifadəsi ilə ancaq canlı bir heyvan üçün işlədilən “səmiz” ifadəsi arasındakı ziddiyyəti heç nəzərə almayaraq, ciddi və aşkar bir xəta içinə düşmüşdülər. Çünki müsafirə toyuq, hətta quzu qızardılıb ikram edilməsi məqbul olmaqla yanaşı, bir buzovun qızardılıb bütün olaraq ikram edilməsi ağlasığmaz bir haldır. Həmçinin ənənəçilərin xarakterizə etmələrinə görə, mövzumuz olan ayədəki buzov “qızardılmış” yəni ölü bir buzovdur. Zəriyət/26-da isə eyni buzov “səmiz”, yəni canlı bir buzovdur. Bu halda iki ayə arasında bir ziddiyyət əmələ gəlir ki, bu da əsla mümkün deyildir.

Bizə görə, bu hadisədəki “buzov” ilə qəsd edilən mənanın təvilinə o buzovun sifətləri olaraq bildirilən “haniyz” və “səmiyn” sözlərinin həqiqi mənalarından yola çıxaraq çatmaq lazımdır.

“الحنيذ əl-həniiz” sözü “arıdılmış, içindəki artıqlıqlar atılmış” deməkdir. Söz ilk olaraq “atı tərlətmə” mənasında işlədilmiş, daha sonra ərəblər həm “Günəşin insanı tərlətməsi”ni, həm də “ətin isti daşlara sıxışdırılaraq suyunun axıdılması, axıcılığının itirilməsi” fəaliyyətini bu sözlə ifadə etmişdilər. [3]

Buna görə “الحنيذ əl-həniiz”, “bir əşyanın içindəki artıqlıqların, xüsusilə də əşyanı pozacaq şeylərin atılması” mənasına gəlir. Beləliklə, ayədəki “həniyz” sözü, məful mənasıyla, “arıdılmış, içində zərərli maddələr olmayan, saf hala gətirilmiş” demək olur. Ancaq klassik əsərlərdə sözün əsas mənası nəzərə alınmadığı kimi, “qurudulmuş” mənasına belə etibar edilməmiş, söz “atəşdə qızardılmış” mənasında işlədilmişdir.

Zəriyət/26-da keçən “ السّمين əs-səmiin” sözü isə “zəif”liyin ziddi olub, “güc verən” mənasına gəlir. Güc qaynağı olduğuna görə “yağ”a da “ سمن səmən” deyilir. [4]

Buzovun sifətləri olaraq verilən hər iki sözün yuxarıda qeyd etdiyimiz mənaları birləşdirildiyində, buradakı buzovun “saf halda mövcud olan” və “güc verən” bir buzov olduğu mənasına çatılır. Buna görə də biz bu buzovun Əraf surəsindəki “aldadıcı səsi olan cəsəd buzov” kimi “qızıl” olduğu qənaətini daşıyırıq. Bu təvilimizə görə, İbrahim peyğəmbər müjdəçi elçilərə müjdəlik olaraq “qızıl” vermək istəmiş, elçilər isə vəzifələri qarşılığında hər hansı bir ödəniş almamalı olduqlarından, bu qızılı qəbul etməmişdilər.

Verilən hədiyyəni almadıqlarına görə İbrahim peyğəmbərin qorxuya düşməsindən, verilən hədiyyənin və ya edilən ikramın rədd edilməsinin o günün ənənəsində küsülülük və düşmənçilik əlaməti sayıldığı anlaşılır. İbrahim peyğəmbər qeybi bilmədiyi, özləri açıqlayana qədər müsafirlərin elçi olduğunu anlamadığı üçün, ənənəyə görə, düşməncəsinə sayılan bu davranışa görə qorxuya düşmüşdür.

İbrahim peyğəmbərə gələn elçilərin kimlikləri və əsl vəzifələri, yəni əsas olaraq haraya və nə üçün getdikləri bəlli olunca, İbrahim peyğəmbərin artıq özü üçün bir qorxusu qalmamış, ancaq bu dəfə də Lut qövmünün həlak ediləcəyini öyrəndiyindən, həlak edilməmələri üçün bu elçilərlə mübahisəyə girişmişdir:

• ³¹Və elçilərimiz İbrahimə müjdəni gətirdiklərində: “Biz bu şəhərin xalqını dağıntıya uğradacağıq” – dedilər. Şübhəsiz, oranın xalqı şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər idilər.
• ³²İbrahim: “Şübhəsiz ki, orada Lut var!” – dedi. Onlar: “Biz orada kimlərin olduğunu çox yaxşı bilirik. Onu və geridə qalanlardan biri olan zövcəsi istisna olmaqla, ailəsini əlbəttə, qur­ta­ra­cağıq” – dedilər. (Ənkəbud/31, 32)

Hud/75-də açıq şəkildə qeyd edildiyi kimi, İbrahim peyğəmbər xoş xasiyyətli, yumşaq ürəkli birisidir. Buna görə də, həlak ediləcək olanlara acıdığı üçün elçilərlə mübahisəyə girmişdir:

• ⁷⁵Şübhəsiz ki, İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli, çox ah-vah edən/zərif ürəkli, yönələn biri idi. (Hud/75)

Belə ki, Lutun qövmü böyük bir fəlakətlə həlak edilmiş, ancaq Allahın vəd etdikləri qurtarılmışdır. Bu hadisələr daha öncə Hud surəsində də dilə gətirilmişdir:

• ⁶⁹Və and olsun ki, İbrahimə də elçilərimiz müjdə ilə gəldilər: “Salam!” – dedilər. O: “Salam!” – dedi, sonra da qızıl verməyə gecikmədi.
• ⁷⁰Sonra da onların ona əl uzatmadığını görüncə, onlara təəccübləndi və içində onlara qarşı bir qorxu baş qaldırdı. Onlar: “Qorxma, şübhəsiz biz Lutun qövmünə göndərildik” – dedilər.
• ⁷¹Və İbrahimin zövcəsi ayağa qalxmışdı, güldü. Sonra Ona İshaqı, İshaqın da ardınca Yəqubu müjdələdik.
• ⁷²İbrahimin xanımı dedi ki: “Vay-vay! Mənmi doğacağam? Mən əri işə yaramayan bir zavallıyam, bəxtsiz, bədbəxt bir qadınam. Bu ərim də yaşlı bir adam! Şübhəsiz, bu, çox qəribə bir şeydir!”
• ⁷³Elçilər: “Sən Allahın işinə görəmi çaşırsan? Allahın mərhəməti və bolluqları üzərinizdədir. Ey ev xalqı! Şübhəsiz ki, O öyülməyə layiq olan, cömərdliyi/səxa­vəti bol olandır” – dedilər.
• ⁷⁴Sonra İbrahimin qorxusu getdiyi və ona müjdə gəldiyi zaman o, Bizimlə Lut qövmü haqqında mübahisə etməyə başladı.
• ⁷⁵Şübhəsiz ki, İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli, çox ah-vah edən/zərif ürəkli, yönələn biri idi.
• ⁷⁶Ey İbrahim! Bundan əl çək. Şübhəsiz ki, Rəbbinin əmri qəti olaraq gəldi və heç şübhəsiz ki, onlar… Onlara geri çevrilməsi mümkün olmayan bir əzab gələcəkdir. (Hud/69-76)

Lutun (əs) zövcəsindən başqa, Lut qövmündən sadəcə Lutun (əs) ailəsinin qurtarıldığının bildirilməsi, Lut peyğəmbərə inananların azlığını göstərir. Bu vəziyyət bir başqa ayədə belə açıqlanmışdır:

• ³⁵Buna görə də Biz möminlərdən orada olanları çıxardıq. ³⁶Lakin, Biz orada müsəlmanlardan bir evdən başqasını tapmadıq. ³⁷Və Biz orada acı bir əzabdan qorxan insanlar üçün bir əlamət/nümunə buraxdıq. (Zəriyət/35-37)

Rəbbimizin nəzdində hər kəs işlədiyi günahlardan və haqsız fellərdən dolayı, sosial statusu nəzərə alınmadan məsul tutulır. Uca Allah heç kimsəni statusuna görə məsuliyyətdən istisna edib, cəzadan uzaq tutmur. Çünki məsuliyyət statusa görə deyil, işlənən fellərə görədir.

37-ci ayədəki “Və Biz orada acı bir əzabdan qorxan kimsələr üçün bir ayə buraxdıq” ifadəsiylə, həlak olub gedən Lut qövmünün qalıqlarının bu gün belə görülə bilən bir halda olduğu ismarıcı verilir.

Bəhs edilən qövm tarixdə “Sodomlular” olaraq bilinir. Hud/76-da “Və şübhəsiz o [Lut qövmünün yerləşdiyi şəhər xarabası], qətiliklə bir yol üzərində durur” – deyilir. Bu ifadə Sodom şəhərinin qalıqlarının gözlər önündə dur­duğu, araşdırma edənlər üçün hələ də təzəliyini qoruduğu mənasına gəlir. Belə ki, qalıqların işarələrini Hicaz [Ərəbistan] – Misir – Suriya yolu üzərindəki Ölü Dənizin [Lut Gölü] cənub-şərqində görmək mümkündür. Quranın endiyi dövrdə də Lut qövmünün qalıqları ərəblər tərəfindən çox yaxşı bilinirdi. Belə ki, həlak edilən bu qövmün əhvalatı dastanlaşmış bir halda hər kəsin dilindəydi.

Bu mövzu daha əvvəl Hicr surəsində ələ alındığından, Lut peyğəmbər və qövmüylə əlaqədar detalın oradan oxunmasını məsləhət görürük.

^38,39Musada da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman Biz onu açıq-aşkar bir dəlillə Fironun yanına göndərdikdə Firon ordusu və bütün güc qaynaqları ilə birlikdə üz çevirdi. Və: “Bu, bir sehrbazdır, hətta gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisidir” – dedi.

⁴⁰Sonra da Biz onu və ordularını yaxaladıq və onları bol suda/çayda fırladıb atdıq. O isə utanmalı olan/məzəmmətə layiq biridir.

Bu ayə qrupunda, tarixi gerçəkliyi dünyanın haradaysa hamısı tərəfindən bilinən Musa peyğəmbər və Firon arasındakı mübarizəyə qısaca toxunularaq, istər o günün Məkkəlilərinə, istərsə də bütün zamanların insanlarına belə bir xatırlatma edilir:

• Musa peyğəmbər açıq sübutlarla Fironun yanına göndərilmiş, ancaq Firon bu sübutlarla göndərilən ilahi ismarıca bütün gücüylə; yaxınlarıyla, əsgərləriylə qarşı çıxmışdır. Musa peyğəmbəri “sehirbaz və məcnun” olmaqla ittiham etmiş, xalqının təsirinə düşəcəyi narahatlığıyla Musa peyğəmbər və xalqına etmədiyi zülm qalmamışdır. Etdiyi bu düşmənliyə qarşılıq, sonunda ordusuyla birlikdə, partladılan su anbarının selinin önündə sürüklənərək öldürüldülər. Ölüm anında etdiklərinə peşman olmuş, öz-özünü qınamış, ancaq bu peşmançılığının və imanının ona heç bir faydası olmamışdır. Bu xətalı davranışına görə də əsrlərdir bütün dünyada qınanıb durur.

Fironun peşmançılıq səhnəsi Yunus surəsində yer alır. Duhan surəsində isə ona və yaxınlarına matəm tutan, yazıq oldu deyən, onları yaxşılıqla anan kimsənin olmadığı bildirilir:

• ^90–92Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Amma Firon və əsgərləri az­ğın­lıq və düşmənliklə onları dərhal izlədi. Sonunda boğulma ona yetişincə: “Həqi­qə­tən, İsrailoğullarının inandığı Tanrıdan başqa tanrı olmadığına mən də inan­dım, mən də təslim olanlardanam” – dedi. İndimi? Halbuki, daha əvvəl üsyan etmişdin və həm də pozğunçulardan olmuşdun. Artıq Biz səndən sonra gələcəklərə ibrət olasan de­yə, bu gün səni zirehinlə/bədəninlə qurtaracağıq. Və şübhəsiz, insanlardan bir çoxu tam yəqin bilin ki, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/ nümunələrimizə qarşı laqeyddirlər, etinasızdırlar. (Yunus/ 90-92)
• ²⁹Bax budur, göy və yer üzü onlara görə ağlamadı. Onlar, müddət tanınanlar da olmadılar. (Duhan/29)

^41,42Adda da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman Biz onların üzərinə uğradığı hər şeyi buraxmayan, sadəcə, onu kül kimi edən, sonsuz buraxan bir külək göndərdik.

^43,44Səmudda da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman onlara: “Müəyyən bir müddətə qədər yararlanın!” – deyilmişdi. Sonra onlar Rəbbinin əmrindən çıxdılar və onları gözləri baxa-baxa ildırım yaxaladı.

⁴⁵Artıq onların nə qalxmağa gücləri çatmış, nə də kömək istəyə bilmişdilər.

⁴⁶Daha öncə də Nuh qövmünü dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdıq. Şübhəsiz, onlar haqq yoldan çıxanlar qövmü idilər.

Bu ayə qrupunda da Ad, Səmud və Nuh qövmü xatırladılmışdır. Bu qısa xatırlatmalarda bu iki cəmiyyət və Nuh qövmü ilə əlaqədar daha əvvəl verilmiş olan geniş məlumatların hamısına eyham edilir. Bilindiyi kimi, daha əvvəlki surələrdə bu qövmlərlə əlaqədar bir çox məqam verilmişdi.

41, 42-ci ayələrdə “uğradığı hər şeyi buraxmayan, sadəcə onu kül kimi qılan, sonsuz buraxan bir külək” olaraq tanıdılan həlakedici təbii afət haqqında başqa surələrdə (Fussilət/13-18, Əhqaf/21-28, Hud/50-68, Haqqa/4-8) təfərrüatlı olaraq yer almışdır.

43, 44-cü ayələrdə keçən Səmud qövmü ilə əlaqədar açıqlamadakı “Müəyyən bir müddətə qədər yararlanın!” ifadəsi, Hud/65-də “Yurdunuzda üç gün daha yararlanın” şəklində detallandırılmış və “Müəyyən müddət”in “üç gün” olduğu bildirilmişdir.

⁴⁷Və səma… Biz onu qüdrətlə/sağlam şəkildə bina etdik. Heç şübhəsiz, Biz genişlə­dən­lərik.

Bu ayədə səmanın [kosmosun] əzəmətinə diqqət çəkilir. Belə möhtəşəm bir varlığı və sistemi yaradanın, sonsuz güc və iradə sahibindən başqasının ola bilməyəcyi və kosmos kimi bir varlığı yaradan gücün insanı yenidən yaratmağa da güc yetirəcəyi vurğulanır. Ayədəki “Heç şübhəsiz Biz genişlədənlərik” ifadəsindən, genişlətmə fəaliyyətinin davam etdiyi anlaşılır.

• ⁸¹Göyləri və yeri yaradanın onlar kimilərini də yaratmağa gücü yetməzmi? Bəli, əlbəttə, gücü yetər! Və O, çox mükəmməl yaradandır, çox yaxşı biləndir. (Ya Sin/81)
• ^27–33Yaradılışca sizmi daha mürəkkəbsiniz, yoxsa göymü? Göyü Allah yaratdı – boyunu yüksəltdi, sonra da onu nizama saldı, gecəsini qaraltdı və işığın parlaqlığını çıxartdı. Və ondan sonra sizin və heyvanlarınızın yararlanması üçün yer üzünü döşədi/yer üzündən suyunu və otlağını çıxardı, dağları da dəmirlədi/sağlam bir şəkildə yerləşdirdi. (Nəziət/27-33)
• ⁶⁴Allah sizin üçün yer üzünü bir qərargah, göyü də bir bina edən, sizə şəkil verən ki, şəkillərinizi necə də gözəl vermişdir və sizi təmiz şeylərdən ruziləndirəndir. Bax budur, O – Rəbbiniz Allahdır. Bax budur, aləmlərin Rəbbi olan Allah nə səxavətlidir! (Mömin/64)
• ²⁹Göylərdə və yerdə olan kimsələr Ondan istəyirlər. O, hər an bir işdədir. (Rəhman/29)

“ واسعVâsi’-  موسعMûsi’

Zəriyət 47-ci ayədə “ وانا لموسعونVe inna le musiun” buyurulur. Sözün mənasını yaxşı qavramağımız üçün onun kök mənasını və Allahın Əsma ül Hüsnasında “ الواسعel VÂSİ’”i  ismini yaxşı bilməyimiz lazımdır.

“ وv س s  عa” sözünün  kök mənası, “genişlik; əhatə etmə imkanının genişliyi”dir. İsm-i fail qəlibi, “واسعVâsi’”, “əhatə etmə imkanı geniş olan” deməkdir.

Quranda “و V س S  عA”  kökündən türəyən kəlimələr altı müxtəlif formada 32 dəfə keçir.

Allahın ən gözəl isimlərindən biri də “ الواسعəl VÂSİ”dir. Mənası, “əhatə etmə imkanı geniş olan, sonsuz, sərhədsiz olan Allah” deməkdir.

“ واسعVasi’” sözü Quranda doqquz dəfə keçir.

Bu söz, bəzi ayələrdə Rəbbimizin sifətləriylə birlikdə yer alır. Bu söz Allahın sifətlərinə şamil edildiyində, sifətlərinin əhatə etmə imkanının sərhədsizliyini, sonsuz genişliyini ifadə edər. Məsələn: elminin əhatə etmə imkanının genişliyi sonsuz, rəhməti, məğfirətinin əhatə etmə imkanının genişliyi sərhədsiz, sonsuz, yaxşılığının əhatə etmə imkanı sonsuz, kainatın idarəçiliyində idarəçiliyinin əhatə etmə imkanı sərhədsiz Allah” kimi.

Mövzumuz olan ayədə bu söz, “ إفعالif’âl” babının ism-i fail qəlibinin cəm forması olan “ الموسعونəl- Mûsiûn” şəklində yer almışdır. Sözün təkinin mənası: “əhatə etmə imkanını genişlədən” deməkdir. Ayədə əzəmət ifadəsiylə “Biz, əhatə etmə imkanının genişlədiciləriyik!” – deyə gəlmişdir.

Demək olur ki, “ الموسعəl-Mûsi’” ismi də Əsma-ü Hüsnadandır.

Ayədə nəyin genişlədiləcəyi açıq şəkildə yer almamaqla yanaşı, ayədə bəhs edilən “səma” olduğuna görə genişlədilən, səmadır. Səmanın başındakı lam-ı tarif; müəyyənlik istiğrak üçün olunca bir səma deyil bütün səmalar, yəni bütün kainat genişlədilməkdədir.

Bəqərə/255-də “ وسع كرسيه السماوات والأرضvəsia kursiyyuhu əs-səmavatı vəl ardı” ifadəsindən də bu ayədə səmaların əhatə etmə imkanının genişliyindən bəhs edildiyini asanlıqla anlaya bilirik.

Qədim dövr təfsirçilər, ayədəki genişlədiçiliyi, Abdullah ibn-i Abbasa istinad edərək “yağışla ruzi genişlədicilərik” mənasıyla ələ almış olsalar da, bu anlayış isabətli deyildir. Allah, ruzi genişlətməyi “ بسطB s t” feliylə “ بسط الرزقbesata r rızqa/  يبسط الرزقyebsütu r rızqa” şəklində ifadə etmişdir. (İsra/30; Qasas/82, Səba/36, Şura/12, 27-ci ayələrə baxmaq olar.) Yenə 48-ci ayədə də “Biz nə gözəl….” İfadəsində də “Yer üzünü nə gözəl beşik edənlərik” – deyə “yer üzü” kəliməsi yer almamışdır. Bu ayənin mövzusu da “yer üzü olduğundan ayədən Allahın “mütləq beşik etdiyi” deyil, “Yer üzünü beşik etdiyi” anlaşılır.

Bu, Quranın möcüzələrindən biridir.

Kainatın genişlənməsi ilə əlaqədar elm və texnika kitablarında geniş məlumatlar vardır. İlk dəfə XX əsrdə astronomlar tərəfindən (Məsələn, HUBBEL) ulduzların uzaqlaşdığının təsbiti ilə kəşf edilən bu özünəməxsusluq daha sonra yüzlərlə müşahidə ilə isbat edilmişdir.

48-ci ayədə Rəbbimiz yenə zatına və sifətlərinin yer kürəsi üzərində təcəllisinə diqqət çəkməkdədir:

⁴⁸Və yer üzü… Onu Biz döşədik. Bax budur, nə gözəl döşəyənlərik!

Bu ayədə, yer üzünə diqqət çəkilərək, onun üzərində yaşayan bütün canlıların ehtiyacları ilə uyumluluğu vurğulanmışdır. Bununla yer üzündəki özəlliklərin sadəcə Allah tərəfindən yaradıla biləcəyinə işarə edilmişdir.

Yer üzünü döşək/yaygı etdiyini bildirdikdən sonra Özünün “ماهد Mâhid” olmasına diqqət çəkməkdədir.

“ ماهد Mâhid”, “ م ه د MHD” kökündən İsm-i fâil olub, mənası “beşik edən” deməkdir. (Ayədə əzəmət ifadəsiylə “إنا Biz” və “ ماهدون Mahidun”  cəm gəlmişdir.) Ayədə açıqca “Yer üzünü beşik edənlərik” deyilməməkdədir. Amma ayədən açıq şəkildə yer üzünün beşik edildiyi anlaşılır.

Beşik, “Uşaqları yatızdırmağa və yelləyərək yuxlatmağa yarayan, taxta və ya dəmirdən düzəldilmiş sallanan bir növü kiçik yataq yeri” deməkdir, məcazən isə “bir şeyin ilk doğulub büyüdüyü yer” deməkdir. Ora, elmin beşiyi, texnologiyanın beşiyi və s. …. onun beşiyi, bunun beşiyi kimi… işlədilir.

O zaman ayədəki ifadənin tərcüməsi: “Biz, hər şeyin əmələ gəlib böyüdüyü şəraitləri nə gözəl hazırlayanlarıq” şəklində olacaqdır.

Yer üzünün bu özəllikləri bir çox ayədə insanlığın diqqətinə təqdim edilmişdir:

• ^21,22Ey insanlar! Allahın qoruması altına girəsiniz deyə, sizi və sizdən öncəkiləri yaradan, yer üzünü sizin üçün bir döşək, göyü də bir bina edən, göydən su endirərək, onunla sizin üçün ruzi olaraq məhsullardan bitirən Rəbbinizə qulluq edin. Artıq siz də, bilə-bilə Allaha ortaqlar qoşmayın.  (Bəqərə/21, 22)
• ⁵²Musa: “Onların biliyi Rəbbimin qatında bir kitabdadır. Rəbbim səhv etməz və unutmaz/tərk etməz. ⁵³O, yer üzünü sizin üçün bir döşək edən, oradan sizin üçün yollar açan və göydən bir su endirəndir – ⁵² Bax budur, Biz o su ilə cürbəcür bitkilərdən cütlər çıxardıq. ⁵⁴Yeyin və heyvanlarınızı otarın. Şübhəsiz, ağıl sahibləri üçün bunda necə əlamətlər/nümunələr vardır! ⁵⁵Biz sizi yer üzündən əmələ gətirdik, sizi ona döndərəcəyik və sizi bir dəfə daha ondan çıxaracağıq.
• ⁵⁶Və and olsun ki, Biz Firona əlamətlərimizi/nümunələrimizi – hamısını göstərdik və o, yalan saydı və inad etdi. (Ta Ha/52-56)
• ¹⁰O Allah ki, yer üzünü sizin üçün bir beşik olaraq yaratdı. Orada bələdçiləndiyiniz doğru yolda gedəsiniz deyə, bəzi yollar da etdi. (Zühruf/10)

Və   Nəbə/6, 7, Nəziət/33, Səcdə/27, Ya Sin/33-36, Nəml/60, 61.

⁴⁹Və Biz siz yaxşı-yaxşı düşünəsiniz/öyüd alasınız deyə, hər şeydən cüt-cüt/həmtay/yoldaş yaratdıq.

Bu ayədə də yer üzündəki hər varlığın çüt [cütləmə, qoşalaşdırma sisteminə görə] yaradıldığına diqqət çəkilmiş, bunun da yenə tək Allah tərəfindən dizayn edilə biləcəyi vurğulanmışdır. Beləliklə, insanların bunlardan öyüd, ibrət almaları istənilmişdir.

• ^12–14Və O, heyvanları/cütləri əmələ gətirdi və siz onların üstünə minib üzərlərinə yerləşirsiniz. Son­­ra onun üzərinə yerləşdiyiniz zaman, Rəbbinizin nemətini anaraq: “Bunları bi­zim xidmətimizə verən/ bunları yararlanacağımız xüsusiyyətlərdə yaradan Allah nöq­­sanlardan münəzzəhdir. Yoxsa bizim bunlara gücümüz yetməzdi. Şübhəsiz biz də yalnız və yalnız Rəbbimizə dönəcəyik” dəyəsiniz dəyə sizin üçün gəmilərdən və hey­van­lar­dan minəcəyiniz şeyləri var etdi. (Zuhruf/12-14)
• ³⁶Yerin bitkilərindən, öz nəfslərindən və daha bilə bilmədikləri şeylərdən cütləri, onun hamısını əmələ gətirən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhdir. (Ya Sin/36)
• ^7,8Və Biz Allaha yönələn hər qula qəlb gözünü açmaq və ona öyüd olsun deyə, yeri yayıb döşədik və ona sabit dağlar qoyduq. Orada görünüşü ürək açan, göz oxşayan hər cütdən bitkilər bitirdik. (Qaf/7, 8)

Ayədəki “yaxşı-yaxşı düşünəsiniz/öyüd alasınız deyə” şəklindəki ifadədən “… beləliklə, bu cütləri yaradanın bir və tək olduğunu biləsiniz” mənası çıxır. Çünki O təkdir, bir təkdir, tayı və bənzəri yoxtur.

• ¹De ki: “O Rəbb, bir tək olan Allahdır, ²Saməd olan Allahdır, ³doğmamış və doğulmamışdır. ⁴Və heç bir şey Ona tay olmamışdır”. (İxlas surəsi)
• ⁹Yoxsa Onun yaratdıqlarından bəzi köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlarmı qəbul edirlər? Bax budur, Allah köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxının məhz özüdür. Və O, ölüləri dirildər və O, hər şeyə gücü çatandır.
• ¹¹Bax budur, O, göylərin və yerin yoxdan yaradanıdır/parçalayanıdır. O sizin üçün özünüzdən həm­tay­lar/zövcələr və heyvanlardan cütlər yaratmışdır. O, sizi bu sistemin içərisin­də törədib, çoxaldır. Onun bənzəri olacaq heç bir şey yoxdur. Və O, ən yaxşı eşidən, ən yax­­şı görəndir.
• ¹²Göylərin və yer üzünün kilidləri/açarları yalnız və yalnız Onundur. O, dilədiyi insan üçün ruzini genişlədər və nizamlayar. Şübhəsiz ki, O, hər şeyi ən yaxşı biləndir. (Şura/9-12)

Allahdan başqa hər varlığın aydınlıq (işıqlı)-qaranlıq, gizli-açıq, erkək-dişi, səma-ərz, gecə-gündüz, düzənlik-dağlıq, cinn-ins, xeyir-şər, səhər-axşam, şirin-acı, qara-ağ, sağlamlıq-xəstəlik, hərəkət-sükunət [hərəkətsizlik], savab-günah kimi bir tayı vardır.

Kainatdakı bütün varlıqların çüt olma özəlliyi nəzərə alındığında, 49-cu ayə bizə bunu düşündürür: Madam hər şey çütdür, elə isə “Dünya Həyatı”nın tayı nədir? Bu sualın cavabı, məcburi olaraq “Axirət Həyatı” olur. Bu da axirətin qəti olacağının bir başqa nöqteyi nəzərdən sübutudur.

⁵⁰Belə isə Allaha yaxınlaşın, Allaha yaxınlaşın!!! Şübhəsiz ki, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm.

⁵¹Və Allah ilə bərabər başqa bir tanrı uydurmayın. Şübhəsiz, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm.

Keçmiş ümmətlərin peyğəmbərlərini yalan sayıb, həlak edilmələri xatırladıldıqdan və səma, yer üzü və hər şeyin çüt yaradılışı ilə əlaqədar ayələrin araşdırılmalı olduğuna toxunulduqdan sonra, Rəbbimiz “İntaq” sənəti ilə Quranı dilə gətirtmiş və bütün insanlara “Allahın varlığını birliyini qəbul edin, Onun dediklərinə inanın, elçisi vasitəsi ilə çatdırdığı ismarıcları tətbiq edin, Ona tövbə edin, Ondan bağışlanma istəyin, sadəcə Ona qulluq edin, sadəcə Ondan yardım istəyin və sadəcə Ona təvəkkül edin …” deyə ismarıc yollamışdır. Rəbbimizin hər şeyi çüt yaratdığı bildirildikdən sonra, “Elə isə Allaha qaçın!” deyilərək də, bu mövzuda araşdırma edənların çatacağı son nöqtənin Allah olacağı bildirilmişdir.

“Allaha qaçma” təbiriylə verilən ismarıc, bəzi ayələrdə də fərqli bir üslubla belə ifadə edilmişdir:

• ¹¹²Xeyr, əksinə kim yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq özünü Allah üçün islam­laş­dırır­sa, bax budur, onun Rəbbi qatında mükafatı vardır. Onlara heç bir qorxu da yoxdur və onlar kədərlənməzlər də. (Bəqərə/112)
• ¹³¹Rəbbi ona: “Sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran] biri ol!” – dediyi zaman İbrahim: “Mən aləmlərin Rəbbi üçün sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dininə iman gətirməsini təmin edən] biri oldum” – dedi. (Bəqərə /131)
• ^78,79Sonra günəşi doğarkən görüncə də: “Bu mənim Rəbbimdir, bu daha böyükdür!” – de­di. Sonra o da batınca: “Ey qövmüm! Şübhəsiz ki, mən sizin ortaq qoşduğunuz şey­lərdən uzağam. Tam yəqinliklə bilin ki, mən Hənif/batil inanclardan dönərək üzümü, göyləri və yeri yoxdan var edənə/yox edəcək olana çevirdim və mən ortaq qoşanlardan deyiləm” – dedi. (Ənam/78, 79)
• ^99,100Və İbrahim: “Şübhəsiz, mən Rəbbimə gedəcəyəm, O, mənə yol göstərəcək! Rəbbim! Mənə salehlərdən birini lütf et!” – demişdi. (Saffat/99, 100)

Yuxarıda bu ayələrdə “İntaq” bədii sənəti edildiyini dilə gətirmişdik. İntaq, ədəbiyyatda “Söyləmək qabiliyyəti olmayanı söylətmək; dilə gətirtmək” – deməkdir. Bizə görə, Rəbbimiz surənin axışı içərisində bir mötərizə açaraq 50 və 51-ci ayələrdə “İntaq” sənəti etmiş və Quranı danışdırmışdır. “Elə isə Allaha qaçın. Şübhəsiz ki, mən, sizin üçün Ondan apaçıq bir xəbərdar edənəm. Və Allah ilə bərabər başqa bir tanrı qılmayın [əmələ gətirməyin].  Şübhəsiz mən sizin üçün Ondan apaçıq bir xəbərdar edənəm” deyən Qurandır, yəni Quran ayələridir.  Bilindiyi kimi, Rəbbimiz Quranda bu sənəti yüzlərlə dəfə işlətmişdir.  Buna dair məqam daha əvvəl Məryəm surəsində verilmişdir.

⁵²Bax budur, belə, onlardan öncəkilərə hər hansı bir elçi gəlincə, onun haqqında da qətiliklə onlar: “Bir sehrbazdır!” və ya “Bir gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisi­dir!” – dedilər.

⁵³Onlar, bunu bir-birlərinə öhdəlik olaraq çatdırdılarmı? Əksinə onlar, azğın bir cəmiyyətdir.

^54,55Artıq sən onlardan üz çevir. Artıq sən qınanacaq deyilsən. Və sən öyüd ver/xatır­lat. Çünki şübhəsiz, öyüd/xatırlatmaq möminlərə yararlı olar.

Bu ayələrdə Rəsulullah həm motivasiya edilmiş, həm də özünə əsl vəzifəsi bir dəfə daha xatırladılmışdır. Bu xatırlatmalar hər nə qədər qəlbləri möhürlü kimsələrə fayda verməsə də, istər o günkü möminlər, istərsə də sonrakı zamanlardakı möminlər bu xatırlatmalardan faydalanacaq, iman və əməl mövzularında daha irəli səviyyələrə çatacaqdılar.

• ⁴O, öz imanları ilə birlikdə imanları artsın deyə, möminlərin qəlblərinə qəlbi təskin edən arxayınlıq və sakitləşmə duyğusu/əhvali-ruhiyyə endirəndir. Göylərin və yerin orduları da yalnız və yalnız Allahındır. Və Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı qayda qoyandır. (Fəth/4)
• ¹²⁴Və bir surə endirildiyi zaman içlərindən biri: “O endirilmiş surə hansınızı iman sarıdan gücləndirdi?” – deyər. Lakin, iman edənlərə gəlincə, o enən surə onları iman sarıdan gücləndirmişdir və onlar həmişəlik olaraq, müjdələnirlər. (Tövbə/124)
• ^2–4Heç şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun ayələ­ri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nə­ticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim öz­lərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdirl Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, ba­ğışlama və hörmətli bir ruzi vardır. (Ənfal/2-4)

^56,57Mən bilmədiyiniz və bildiyiniz, gəlmiş keçmiş hər kəsi yalnız və yalnız, Mənə qulluq etsinlər deyə, yaratdım. Mən onlardan hər hansı bir ruzi istəmirəm. Mən onların Məni yedirtmələrini də istəmirəm.

⁵⁸Şübhəsiz ki, Allah çox ruzi verənin məhz özüdür, çox böyük bir qüvvənin sahibidir.

Bu ayələrdə Rəbbimiz qullarına öz nəzdindəki mövqelərini bildirir. İns və cinn [hər kəs] bir qul olaraq, yalnız və yalnız Allaha boyun əyib, itaət etmələri üçün yaradılmışdır. Buna görə də, hədlərini aşaraq, tanrılıq və rəbblik iddiasına qapılmamalı, qətiliklə Yaradandan başqasına qul olmamalıdırlar. Allah Rəzzaqdır, Qüvvət Sahibidir, Çox Sağlamdır.

Bölmədə eyni zamanda dolaylı olaraq müşriklərə də sadəcə özlərini yaratdığına inandıqları Allaha qulluq etməli olduqları ismarıcı verilir. Allah bu müşriklərin xarakterizə etmələrindən də, göstərdikləri ağılsız münasibətlərdən də münəzzəhdir. Bu müşriklər hədlərini də, mövqelərini də yaxşı bilməlidirlər.

• ³¹Onlar Allahın yaratdıqlarından biliklilərini, rahiblərini və Məryəm oğlu İsanı özlərinə rəbblər qəbul etdilər. Halbuki, onlara, sadəcə, bir tək olan Allaha qulluq etmək əmr olunmuşdılar. Allahdan başqa Tanrı deyə bir şey yoxdur. O, ortaq qoşanların ortaq qoşduğu şeylərdən də münəzzəhdir. (Tövbə/31)
• ⁸⁷Yenə and olsun ki, onlardan özlərini kimin yaratdığını soruşsan, qətiliklə: “Allah” – deyərlər. O halda necə döndərilirlər! (Zühruf/87)
• ⁹Və heç şübhəsiz, əgər sən onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruş­san, qətiliklə: “Onları ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün ol­ma­yan/mütləq qalib olan, çox yaxşı bilən yaratdı” – deyəcəklər. (Zühruf/9)

Və Loğman/25,32,  Zümər/38, Əraf/70.

“İbadət” sözü zaman keçdikcə ritual yönləri də olan namaz, oruc, qurban, təsbih kimi dini fəaliyyətlər üçün işlədilən bir qavram halına gəlmişdir. Buna görədir ki, bir çoxları “Mən, cinn və insi [hər kəsi] yalnız və yalnız Mənə ibadət/qulluq etsinlər deyə yaratdım” ayəsini əskik izah edərək “cinn və insin [bilinən, bilinməyən ağıllı varlıqların]” sadəcə namaz, oruc, təsbih kimi əməllər üçün yaradılmış olduqlarını sanmışdılar. “İbadət” qavramı haqqındakı bu yanlış qəbulun mütləq təshih edilməsi/düzəldilməsi lazımdır. Buna görə də, bəhs edilən qavram surənin sonunda “İbadət [Qulluq]” başlığı altında ayrıca ələ alınmışdır.

⁵⁹Artıq şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün yoldaşlarının payı kimi bir pay vardır. Artıq tələsməsinlər.

⁶⁰Artıq özlərinə vəd edilən günlərinin ucbatından, vay kafirlərin halına!

Zəriyət surəsi müşriklərə əzab təhdidi ilə yanaşı edilən bu iki xəbərdarlıq ayəsiylə sona çatır. Edilən bu qədər açıqlamaya, önlərinə sərilən bu qədər ayə və ibrətə rəğmən hələ də inad edirlərsə, necə keçmişdəki yalan sayanlar müxtəlif cəzalara məruz buraxılmışlarsa, artıq onları da belə dağıdıcı bir əzab gözləyir. Keçmiş hekayələrdə, Tarixi sənədlərdə və tarixi yaşayış yerlərində müşahidə etdiyimiz kimi, Rəbbimiz bu zehniyyətə sahib olanları cəzalandırmışdır. Onları bu dünyada rəzil-rüsvay etmiş, axirətdə də şiddətlə cəzalandıracaqdır.

59-cu ayədəki “zülm edən kimsələr” ifadəsi, “şirk qoşan kimsələr” – deməkdir. Qurandakı “zülm” sözünün “şirk” mənasında olduğunu daha əvvəl bir çox dəfə dilə gətirmişdik. Zülmün “şirk” olduğuna istinad olan Quran ayələrindən bir hissəsini yenə xatırladırıq:

• ¹³Və o zaman ki, bir dəfə Loğman, oğluna öyüd verərək: “Əziz oğlum! Allaha or­taq qoşma, heç şübhəsiz ki, Allaha ortaq qoşmaq, tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir səhv davranışdır/öz zərərlərinə iş etməkdir. ¹⁶Ey əziz oğlum! Şübhəsiz, ortaq qoş­maq – işlənən pislik bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə, bir qayanın içində, ya­xud göylərdə, ya da yerin içində olsa belə, Allah onu gətirəcəkdir. Şübhəsiz, Allah ən zə­rif, haqqıyla xəbərdar olandır. ¹⁷Əziz balam! Salaatı iqamə et, yaxşılığı əmr et, pislikdən çəkindir. Sənə isabət edənə də səbr et. Şübhəsiz, bunlar, işlərin qəti olanlarındandır. ¹⁸Və insanlara ovurdunu şişirtmə, burnunu sallama və yer üzün­də təkəbbürlənərək yerimə. Şübhəsiz ki, Allah, bütün öyünən, səhv və yersiz düşüncəyə qapılanları sevməz. ¹⁹Və yerişində yavaş və mülayim ol, səsini aşağı et. Şübhəsiz, səslərin ən anlaşıl­ma­zı, tam yəqinliklə bilin ki, eşşəklərin səsidir” – ¹³demişdi.
• ¹⁴Və Biz insana, anası və atasını məsuliyyət olaraq çatdırdıq: Anası onu zəiflik üstünə zəifliklə daşıdı. Onun süddən ayrılması da iki il içindədir. “Mənə, anana və atana qarşılıq ödə!” Dönüş, ancaq Mənədır.
• ¹⁵Və əgər ki, ana-ata bilmədiyin bir şeyi Mənə ortaq qoşmağın üçün səni məcbur edərsə, onlara itaət etmə. Və dünyada onlarla yaxşı rəftar et və Mənə yönələn insanların yolunu tut. Sonra dönüşünüz, ancaq Mənədir. Sonra da Mən, sizə etməkdə olduğunuz şeyləri xəbər verəcəyəm. (Loğman/13-19)
• ⁸²Bu iman edənlər və imanlarına səhv/öz zərərlərinə iş etməyənlər/şirk qarışdırmayanlar, bax budur, onlar təhlükəsizlikdə olanlardır. Bələd­çi­ləndikləri doğru yolu tapanlar da, onlardır. (Ənam/82)

Mövzumuz olan 60-cı ayənin müşriklərə bir qınama olduğunu yuxarıda da ifadə etmişdik. Rəbbimiz bu dünyada onları qınadığı kimi, onlar da istər Allahın xəbərdarlıq etdiyi əzabıyla qarşılaşdıqlarında, istərsə də hər şeyin açığa çıxdığı məhşər günündə öz-özlərini qınamaq məcburiyyətində qalacaqlar. Qurandakı bir çox ayə (Ənbiya/11-16, 46, 97, Ya Sin/52, Saffat/19, 20, Qələm/31) onların öz-özlərini nəyə görə qınayacaqlarını xəbər verir.

Ən doğrusunu Allah bilir!

[1] Lisanü’l Arab, c.3 , s. 62, “hrs” mad.

[2] Kurtubi; el-Camiu li Ahkami’l Kuran.

[3] Lisanü’l-Arab, 2/624, 625; El-Müfredat, Hnz mad.

[4] Lisanü’l-Arab, 4/692, 693; el-Müfredat/243.