Adını birinci ayədə keçən الأنفال [əl-Ənfal] sözündən alan surə Mədinədə, hicrətin ikinci ili içərisində Bədir döyüşündən sonra enmişdir. 30-36-cı ayələrin Məkki olduğu söylənmişsə də, bu görüş qəbul görməmişdir. [1] Yerində də görüləcəyi kimi bu ayələr, surə və paraqrafın bir parçası olub, Məkkədə yaşananlardan bəhs edir. Surənin məzmunu – iman, döyüş, döyüş strategiyası, beynəlxalq müqavilələr və möminlərin idarəçiləri ilə əlaqədar hökmlər olaraq xülasə edilə bilər. Bu surə eyni zamanda Bəqərə/216-218-cı ayələrin təfsiri mahiyyətindədir.

Surədə, Bədir adı zikr edilməsə də, Bədir döyüşünün ön hazırlıqları, döyüşdən bəzi səhnələr və döyüş sonrası inkişaflar yer alır. Bədir döyüşüylə əlaqədər məlumat əldə etmək surənin anlaşılmasına kömək edəcəyi üçün təfərrüatlarına girmədən, Bədir döyüşü haqqında xülasə bir məlumat vermək istəyirik:

BƏDİR DÖYÜŞÜ

Mədinənin cənub qərbində şəhərə 120 km. uzaqlıqda, Qırmızı dənizə 20 km. məsafədə olan Bədir Ədviyyat Yolu qonaq yerlərindən biri idi. Xalq dolanışığını gəlib-keçən yolçulara verdikləri xidmət və qurulan yarmarkalardan əldə etdikləri qazanc ilə təmin edirdi.

Bəhs edilən döyüş bu yerləşmə yerinin sərhədləri içərisində cərəyan etdiyi üçün tarixə “Bədir döyüşü” olaraq keçmişdir.

Məkkə müşrikləri Məkkədən ayrılıb Mədinəyə yerləşən Rəsulullah və yoldaşlarının mövqelərindən narahatlıq duyduqları, gələcəklərindən qorxduqları üçün zaman-zaman bəzi dəstələr yollayıb, onlara zərər verirdilər.

Həmçinin, Mədinədə Rəsulullah və möminlərdən narahat olan bir qisim vardı. Bunlar Rəsulullah və möminlərin Mədinəyə gəlməsindən heç məmnun olmamışdılar. Bunların başında Rəsulullahın Mədinəyə dəvət edildiyi günlərdə tac qoyub, kral olmaq üçün hazırlaşan Abdullah b. Übey b. Selül vardı. Rəsulullahın Mədinəyə gəlişi bu planı alt-üst etmişdi. Belə ki, Mədinə xalqı Abdullah b. Übey b. Selülun yerinə Rəsulullahı dövlət başçısı etmişdilər.

Xalqın bu seçimi və əqrəbalarından bir çoxunun müsəlman olduğuna görə Abdullah b. Übey b. Selül Müsəlmanlara qatılmağın onun və tərəfdarları üçün daha uygun olacağına qərar verərək görünüşdə Müsəlman oldu. Beləliklə Mədinədə münafıqlik hərəkatı başladı.

Abdullah b. Übey b. Selül eyni zamanda Məkkə öndə gedənlərinin də dostu idi. Məkkə idarəçiliyindəki kinli müşriklər Mədinədəki dostları Abdullah b. Selül ilə işbirliyi edərək Rəsulullah və yoldaşlarını Mədinədən çıxarmağı, hətta onları yox etməyi planladılar və Abdullah b. Übey b. Selüla bu məktubu yazdılar: “Siz bizimkilərə yer verdiniz. Ya siz Məhəmmədi öldürər və ya yurdunuzdan çıxararsınız; yaxud da biz hamılıqla üzərinizə hücum edər, kişilərinizi öldürüb, qadınlarınızı əsir alarıq”.

Bu məktubdan sonra Məkkə müşrikləri ilə Mədinə münafiqləri işbirliyi etdilər. Buna görə Rəsulullah və möminlər öldürülməli və ya Mədinədən sürgün edilməli idilər.

Rəsulullah və möminlər bu planı öyrəndilər və qarşı tədbir almağa başladılar; Mədinə ətrafındakı qəbilələri ziyarət edir, onlarla dostluqlar qurur və sülh müqavilələri edirlər; beləliklə özlərini, şəhərlərini və dövlətlərini təhlükəsizliyə alırdılar. Bir tərəfdən də ətrafı nəzarət edib, müşahidə edirdilər, lakin qan tökməkdən uzaq dururdular. Belə ki, hələ döyüş izni verilməmişdi.

Budur, bu dövrdə Allah möminlər üçün yeni strategiya müəyyən edir; fitnə, zülm və yer üzündə qarışıqlığın ortadan qalxması üçün ehtiyac olduğunda döyüşmələri [ölmələri və öldürmələri] lazım gəldiyini bildirirdi. Artıq möminlər dinlərini, canlarını və yurdlarını qorumaq üçün döyüşmək məcburiyyətində idilər.

Bu əsnada Məkkəli müşriklər Müsəlmanları təhdid edir, Mədinə yaxınlarına qədər göndərdikləri basqın dəstələri vasitəsilə onlara zərər verirdilər. Nəhayət, Məkkə müşriklərinin ortaqlığı ilə yaradılmış və Əbu Süfyanın rəhbərlik etdiyi ticarət karvanını Suriyaya göndərdilər; Lakin onların məqsədi bundan əldə etdikləri mənfəətlə müsəlmanlara qarşı hazırlaşmaq və onlara son zərbəni endirmək idi.

Bunu eşidən Rəsulullah (s.ə.s) səhabələri ilə vəziyyəti məsləhətləşdi. Bu karvanın Məkkəyə çatmasının qarşısını almaq qərara alındı. Bunun üzərinə 305 əsgərdən ibarət ordu hazırlandı. Bu ordunun 83-ü Mühacirlərdən, 61-i Evsdən, qalanları isə Həzrəc qəbiləsindən idi. Onun 3 atı və 70 dəvəsi var idi.

Rəsulullah müşriklərlə görüşmək üçün Bədir quyuları ərazisinə yollandı.

Karvanın başçısı Əbu Süfyan Allah Rəsulunun bu hazırlığından öz casusları vasitəsilə xəbər tutdu və o, dərhal Məkkəyə elçi göndərərək kömək istədi. Əbu Cəhl kimi görkəmli şəxslərin başçılığı altında 100-ü atlı, 700-ü dəvə, qalanı isə piyada olan 1000-ə yaxın əsgərdən ibarət bir ordu müsəlmanlara göndərildi.

Əbu Süfyan müsəlmanların Bədirə gəldiyini biləndə karvanın istiqamətini dəyişdi. Dəniz tərəfindən Məkkəyə yollandı. Müsəlmanlar Bədirə çatanda karvan artıq yola düşmüşdü.

Müsəlmanlar Zefiran adlanan yerə gəldiklərində, Məkkə müşriklərinin böyük bir ordu ilə onların üzərinə gəldiyini öyrəndilər. Bir az durdular və tərəddüd etdilər. Çünki onların Məkkə ordusuna qarşı çıxacaq gücləri yox idi. Onlar hazırlıqlarını və hesablamalarını ancaq karvanla əlaqədar etmişdilər.

Allah Rəsulu yenidən səhabələri ilə məsləhətləşdi. O, karvanın arxasınca getsinlər, yoxsa müşriklərin ordusuna müqavimət göstərsinlər? Rəsulullah və mühacirlər ordunun qarşısına çıxmağın tərəfdarı idilər. Ənsar Aqabe Beyətində Allah Rəsulunu Mədinədə qoruyacaqlarına söz vermişdilər, amma indi Mədinədən kənarda olduqları üçün Rəsulullah onlardan fikirlərini soruşdu. Danışıqlardan sonra onlar da mühacirlərlə döyüşməyə qərar verdilər.

Bu sırada Əbu Süfyanın başında olduğu karvan Məkkəyə çatdı. Əbu Süfyan müşriklərə: “Siz karvanınızı qorumaq üçün hərəkətə keçdiniz. Karvanınız təhlükəsizlikdə olduğuna görə döyüşməyinizə ehtiyac qalmadı, geri dönün” – deyə xəbər göndərdi. Ancaq çoxluq döyüşmə tərəfdarı idi. Əbu Cəhl: “Müsəlmanları öldürməyə belə ehtiyac yoxdur. Əllərini bağlayıb, onları təkrar Məkkəyə gətirəcəyik və beləliklə, İslam da bitəcək” – deyirdi.

Nəhayət 17 Ramazan [13 Mart 624] cümə günü səhər tezdən iki ordu Bədir quyularının olduğu yerdə qarşılaşdı.

Məkkə müşriklərinin çoxluğuna rəğmən Allahın yardımıyla zəfər inananların oldu. Məkkəli müşriklərin dəstəbaşçılarının bir qismi öldürüldü, bir qismi əsir alındı, bir çox da qənimətlər əldə edildi. Bu zəfər müsəlmanları siyasi, hərbi və iqtisadi sarıdan çox gücləndirdi.

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

Tərcümə:

MƏDİNƏ DÖVRÜ

Nəcm: 465

¹Səndən döyüşün qənimətləri/artıq qazancları haqqında soruşurlar. De ki: “Ənfal/qənimətlər/artıq qazanclar Allah və Elçisi/cəmiyyət üçündür. Ona görə də siz möminlərsinizsə, Allahın qoruması altına girin, aranızdakı münasibətləri düzəldin, həmçinin Allaha və Elçisinə itaət edin.

^2–4Heç şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun ayələri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nəticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim özlərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdir. Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, bağışlama və hörmətli bir ruzi vardır.

(88/8, Ənfal/1–4)

Nəcm: 466

^5,6Və onlar doğru açığa çıxdıqdan sonra, sanki göz görə-görə, Rəbbinin səni, doğru ilə evindən çıxardığı kimi ki, şübhəsiz, möminlərdən bir qismi də qətiliklə xoşlanmırdılar, özləri ölümə sürüklənirlərmiş kimi, doğru haqqında səninlə mübahisə edirdilər.

^7,8Və həmçinin Allah sizə iki dəstədən birinin qətiliklə sizin olacağını vəd edirdi. Siz isə şanı və şərəfi olmayan/talandan əldə olunmuş şeylərin özünüzün olmasını istəyirdiniz. Allah da kəlmələri ilə haqqı yerinə oturtmaq və günahkarların xoşuna getməsə də, doğrunu ortaya çıxarmaq və batili yox etmək üçün kafirlərin kökünü kəsmək, haqq dini bərqərar etdirmək istəyirdi.

⁹Həmçinin siz Rəbbinizdən kömək diləyirdiniz və Rəbbiniz: “Şübhəsiz, Mən, bax budur, xəbərçi ayələrdən minlərlə ard–arda göndərərək, kömək edirəm” – deyə qarşılıq vermişdi.

¹⁰Bunu da Allah sırf sizə bir müjdə olsun və bununla qəlbləriniz aram tapsın deyə etmişdi. Və kömək ancaq Allah qatındandır. Şübhəsiz ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

¹¹Həmçinin Rəbbiniz yenə Öz qatından bir zəmanət olaraq, sizi yüngül bir yuxuya daldırırdı. Sizi özü ilə təmizləmək, pis niyyətli insanın pisliyini/zərərini sizdən qaldırmaq, ürəklərinizə qüvvət vermək və ayaqlarınızı sabitləşdirmək/ayaqlarınızın yerə sağlam basması üçün göydən üzərinizə bir su endirirdi.

¹²Və həmçinin Rəbbin təbii gücləri tənzimləyirdi: “Şübhəsiz, Mən sizinlə birlikdəyəm. Haydı, inanmış insanlara səbat verin. Mən kafirlərin ürəyinə qorxu salacağam, dərhal boyunların üstünə vurun, onlardan bütün barmaq uclarına/oynaqlara da”

¹³Bax budur, kafirlərin bu cəzalandırılması Allaha və Elçisinə qarşı çıxdıqlarına görədir. Və kim Allaha və Elçisinə qarşı gələrsə, bilsin ki, Allah əzabı çox çətin olandır.

¹⁴Bax budur, artıq bunu dadın. Şübhəsiz ki, Axirətdə kafirlər üçün atəşin əzabı da vardır.

(88/8, Ənfal/5–14)

Nəcm: 467

¹⁵Ey iman edənlər! Kafirlər toplandıqları vaxt onlarla qarşılaşsanız, dərhal onlardan üz döndərməyin.

¹⁶Və belə bir gündə hər kim onlardan təkrar qayıdıb döyüşmək üçün geri çəkilmək və ya digər bir səfdə yenidən iştirak etmək halları istisna olmaqla, üz döndərərsə/qaçarsa, qətiliklə, Allahdan bir qəzəbə uğramış olar və onun çatacağı yer cəhənnəmdir. Ora isə nə pis bir dönüş yeridir.

¹⁷Artıq onları siz öldürmədiniz, lakin onları Allah öldürdü. Atdığın zaman da sən atmadın, lakin Allah atdı. Və bu möminləri gözəl bir bəla ilə bəlaya düçar etmək/gözəl şəkildə sınamaq üçün idi. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir.

¹⁸Bax budur! Şübhəsiz ki, Allah kafirlərin tələsini zəiflədəndir.

¹⁹Fəth istəyirsinizsə, budur, sizə fəth gəlmişdir. Və əgər son verərsinizsə, bu da sizin üçün daha yaxşıdır. Yox əgər dönərsinizsə, Biz də dönərik. Hər nə qədər qövmünüz çox olsa da, sizə heç bir şəkildə, heç bir zaman faydası olmayacaq. Və şübhəsiz ki, Allah möminlərlə birlikdədir.

(88/8, Ənfal/15–19)

Nəcm: 468

²⁰Ey iman edənlər! Allaha və Elçisinə itaət edin, eşitdiyiniz halda, ondan üz çevirməyin! ²¹Vəhyə qulaq asmadıqları halda: “Eşitdik/vəhyə qulaq verdik” – deyənlər kimi də olmayın!

²²Şübhəsiz ki, yer üzündə dolaşan canlıların Allah qatında ən pisi, ağlını işlətməyən bu karlar və lallardır.

²³Və əgər Allah onlarda xeyir olduğunu bilsəydi, qətiliklə onlara eşitdirərdi. Və əgər eşitdirsəydi, yenə də onlar geri çəkilənlərin məhz özü olaraq, geri dönərdilər.

²⁴Ey iman edənlər! Elçi sizi, sizə həyat verəcək şeylərə çağırdığı zaman Allaha və Elçiyə qarşılıq verin. Və bilin ki, Allah insan ilə onun qəlbi arasına girər. Və siz, tam qətiliklə, Onun hüzurunda toplanacaqsınız.

²⁵Və sadəcə sizdən öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərə isabət etməyən ictimai atəşlərdən qorunun və bilin ki, heç şübhəsiz ki, Allahın əzabı çətindir.

²⁶Və xatırlayın ki, bir zaman siz sayca az idiniz, yer üzündə zəifləmişdiniz, insanların sizi yaxalamasından qorxurdunuz da. Allah, özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə sığınacaq vermişdi, sizi köməyi ilə gücləndirmişdi və sizə təmiz–xoş ruzilərdən vermişdi.

^{27, 28}Ey iman edənlər! Allaha və Elçiyə xəyanət etməyin. Bilə-bilə öz əmanətlərinizə də xəyanət etməyin. Şübhəsiz ki, mallarınız və övladlarınız, qətiliklə sizin üçün bir imtahan vasitəsidir. Və Allah qatında çox böyük mükafat olduğunu qətiliklə bilin.

²⁹Ey iman edənlər! Allahın qoruması altına girərsinizsə, O, sizə haqqı batildən ayırd edəcək bir anlayış verər və sizdən pisliklərinizi örtər və sizi bağışlayar. Allah çox böyük ərməğan sahibidir.

(88/8, Ənfal/20–29)

Nəcm: 469

³⁰Və həmçinin bir zaman, bu kafirlər, səni tutub bağlamaq, öldürmək və ya sürgün etmək üçün sənə tələ qururdular. Və onlar tələ qurarkən, Allah da onları cəzalandırırdı. Və Allah, cəzalandıranların ən xeyirlisidir.

³¹Onlara ayələrimiz oxunduğu zaman isə: “Eşitdik, istəsək bunun kimisini biz də söyləyərik, bu, keçmiş cəmiyyətlərin əfsanələrindən başqa bir şey deyildir” – demişdilər.

³²Bir vaxt da onlar: “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/gerçəyin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver” – demişdilər.

³³Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də, Allah onlara əzab edən deyildir.

(88/8, Ənfal/30–33)

Nəcm: 470

³⁴Və onların, özləri Məscidi–Haramın – toxunulmaz qılınmış ilahiyyat təhsili mərkəzinin fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri olmadıqları halda, ondan uzaqlaşırlarkən, Allahın onlara əzab etməməsi üçün nələri var? Onun fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri, sadəcə Allahın qoruması altına girmiş insanlardır. Lakin onların çoxu bilmirlər.

³⁵Və onların Beytin/Kəbənin yanında “dəstək vermələri”, sadəcə fit çalmaq və əl çırpmaqdır, bir göstərişdir. Belə isə küfr etdiyinizə görə əzabı dadın!

^36,37Şübhəsiz, mallarını insanları Allahın yolundan ayırmaq üçün xərcləyən kafirlər yenə də onu sərf edəcəkdirlər. Sonra onlar peşman olacaqlar. Sonra da onlar Allahın, murdarı təmizdən ayırd etməsi üçün və murdar qismini bir-biri üzərinə mindirib, hamısını bir yerə yığması, sonra da hamısını birdən cəhənnəmə qoyması üçün məğlub ediləcəklər. Və kafirlər cəhənnəmə toplanacaqlar. Bax budur, məhz bunlar itkiyə, zərərə uğrayıb, acı çəkənlərin içində qalanlardır.

³⁸Kafirlərə de ki: “Əgər bu işə son verərlərsə, daha öncə etdikləri bağışlanacaq. Yenə də dönərlərsə, qətiliklə öncəki başçılı cəmiyyətlərə tətbiq edilən qaydalar davam etmiş olar”.

(88/8, Ənfal/34–38)

Nəcm: 471

³⁹Və insanları dindən çıxarma fəaliyyəti sona çatıb, din tamamilə Allahın oluncaya qədər, onlarla döyüşün. Artıq əl çəkərlərsə, bilinsin ki, şübhəsiz, Allah onların etdiklərini ən yaxşı görəndir.

⁴⁰Və əgər onlar geri çəkilərlərsə, artıq siz, şübhəsiz ki, Allahın kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınınız olduğunu bilin. O, nə gözəl köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın, nə gözəl dəstəkləyəndir!

⁴¹Yenə bilin ki, əgər siz Allaha, haqq ilə batilin ayrıldığı o gün/iki ordunun qarşı–qarşıya gəldiyi Bədir günü, qulumuza endirdiyimiz ayələrə iman etmişsinizsə, hər hansı bir şeydən qənimət olaraq əlinizə keçirdiyimiz şeylər… Artıq onların beşdə biri Allah, Elçi, yaxınlığı olanlar/yurdlarından çıxarılan imkansızlar, yetimlər, acizlər və yolda qalmışlar üçündür. Və Allah, hər şeyə qadirdir.

⁴²Həmçinin siz vadinin yaxın bir yamacında, onlar isə uzaq yamacında idilər. Karvan isə sizdən daha aşağıda idi. Lakin siz onlarla sözləşmiş olsaydınız da, görüşmə yerində qətiliklə aranızda anlaşılmazlıq olardı. Lakin olmalı işi Allahın yerinə yetirməsi üçün; dəyişikliyə/dağıntıya uğrayan açıq–aşkar bir dəlil gördükdən sonra dağıntıya uğrasın, sağ qalanlar isə yenə açıq–aşkar bir dəlildən sonra yaşasın deyə… Şübhəsiz, Allah ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir.

⁴³Həmçinin o vaxtlar Allah sənə yuxunda onları az göstərirdi. Əgər Allah, onları sənə çox göstərsəydi, qətiliklə qorxmuşdunuz və döyüş barəsində anlaşılmazlığa düşmüşdünüz. Lakin, Allah təhlükəsizlik təmin etdi. Şübhəsiz ki, O, könüllərdə olanı ən yaxşı biləndir.

⁴⁴Və həmçinin olmalı olan bir işi həyata keçirmək üçün onlarla qarşılaşdığınız vaxt, onları sizin gözünüzə az göstərirdi. Sizi də onların gözlərində azaldırdı. Və işlər, yalnız və yalnız Allaha döndərilir.

(88/8, Ənfal/39–44)

Nəcm: 472

⁴⁵Ey iman edənlər! Uğur/zəfər qazanmağınız üçün bir camaat ilə qarşılaşdığınız zaman səbatlı olun və Allahı çox-çox anın.

⁴⁶Yenə Allaha və Onun Elçisinə itaət edin, bir-birinizlə çəkişməyin. Sonra qorxuya qapılarsınız və gücünüz/canınız gedər. Və səbr edin. Şübhəsiz ki, Allah səbr edənlərlə birlikdədir.

⁴⁷Göstəriş olsun deyə hərəkət edən/özlərini camaata göstərmək üçün yurdlarından çıxan və Allah yoluna əngəl qoyan insanlar kimi də olmayın. Və Allah onların etdiklərini hərtərəfli əhatə edəndir.

(88/8, Ənfal/45–47)

Nəcm: 473

^48,49Həmçinin o münafiqlər və qəlblərində xəstəlik olan/düşüncəsi pozuq insanlar: “Bu adamları dinləri aldatdı” – dedikləri zaman o pis niyyətli başçı, onlara əməllərini cazibəli göstərmiş və onlara: “Bu gün sizi insanlardan məğlub edəcək kimsə yoxdur və mən də sizin köməkçinizəm” – demişdi. Sonra isə iki camaat bir-biri ilə qarşılaşdıqları zaman o, dönüb qaçaraq: “Şübhəsiz ki, mən sizdən uzağam. Şübhəsiz ki, mən sizin görmədiyinizi görürəm, Şübhəsiz ki, mən Allahdan qorxuram” – dedi. Və Allah sonlandırması/cəzalandırması çox şiddətli olandır. Və hər kim, Allaha işin nəticəsini həvalə edərsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

^50,51Və sən mələklərin/vəzifəli güclərin kafirlərin üzlərinə və kürəklərinə vuraraq: “Dadın görək, qızğın atəşin əzabını! Bax budur, bu, sizin öz əllərinizlə etdiklərinizə görədir. Və şübhəsiz ki, Allah qullara heç bir şəkildə haqsızlıq edən deyildir” – deyə onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduqları halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırarkən, bir görsəydin.

⁵²Eynilə Fironun yaxınları və onlardan öncəkilərin etdiyi kimi, onlar da Allahın ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini tanımadılar və Allah özlərini günahlarına görə yaxaladı. Şübhəsiz ki, Allah çox güclüdür, cəzası/sonlandırması çox şiddətli olandır.

⁵³Şübhəsiz ki, bu, bir cəmiyyət özündə olanı dəyişdirənə qədər, Allahın o cəmiyyətə nemət olaraq verdiyini dəyişdirmədiyi və şübhəsiz ki, Allahın ən yaxşı eşidən, ən yaxşı bilən olduğuna görədir.

⁵⁴Tamamilə Fironun yaxınları və onlardan öncəkilərin etdiyi kimi, onlar da Rəbbinin ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini yalan saydılar. Biz onları günahlarına görə dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq – Fironun yaxınlarını suda boğduq. Hamısı da öz mənliklərinə haqsızlıq edənlər idilər.

^55,56Şübhəsiz ki, Allah qatında canlıların ən pisi/kafirlər – Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd edərək iman etməyənlər özləri ilə andlaşma etdiyin halda, hər dəfəsində andlaşmalarını pozanlardır. Onlar Allahın qoruması altına girməzlər.

(88/8, Ənfal/48–56)

Nəcm: 474

⁵⁷Artıq onları hərbdə/pozuculuq işində yaxalayarsansa, ibrət almaları üçün onlarla birlikdə arxa planlarında olanları da dağıt.

⁵⁸Əgər bir qövmün xainlik etməsindən qorxarsansa, eyni şəkildə andlaşmanı pozduğunu onlara bildir. Şübhəsiz ki, Allah xain insanları sevməz.

⁵⁹Kafirlər, özlərinin önə keçdiklərini də sanmasınlar. Şübhəsiz ki, onlar aciz buraxa bilməzlər.

(88/8, Ənfal/57–59)

Nəcm: 475

⁶⁰Və siz də gücünüzün yetdiyi qədər onlara qarşı hər çeşiddən qüvvət toplayın və döyüş atları hazırlayın ki, onlarla Allaha düşmən olanları/öz düşmənlərinizi və Allahın bilib, sizin isə bilmədiyiniz, bunlardan aşağı daha başqalarını da qorxudasınız. Və Allah yolunda hər nə xərcləyərsinizsə, o sizə əskiksiz ödənilər və siz haqsızlığa uğradılmazsınız.

⁶¹Və əgər onlar barış üçün yanaşarlarsa, sən də barışa yanaş! Və işin nəticəsini Allaha həvalə et. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı eşidənin, ən yaxşı bilənin məhz özüdür.

^62,63Və əgər onlar sənə hiylə qurmaq istəyərlərsə, bil ki, şübhəsiz, sənə Allah yetər. O, səni Öz köməyi ilə və möminlərlə gücləndirəndir və möminlərin könüllərini bir-birinə isinişdirəndir. Sən yer üzündə nə varsa hamısını bütünlüklə xərcləsəydin, yenə də onların könüllərini bir-birinə isinişdirə bilməzdin. Amma Allah isinişdirdi. Şübhəsiz ki, O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

⁶⁴Ey Peyğəmbər! Sənə və möminlərdən sənə uyanlara Allah yetər!

⁶⁵Ey Peyğəmbər! Möminləri döyüşə təşviq et. Əgər sizdən səbr edən iyirmi nəfər olarsa, iki yüzə qalib gələrlər. Və əgər sizdən yüz nəfər olarsa, şübhəsiz ki, düşmənlər anlayışsız bir cəmiyyət olduqlarına görə, kafirlərdən min nəfərini məğlub edərlər.

⁶⁶İndi Allah sizin yükünüzü yüngülləşdirdi və sizdə şübhəsiz ki, bir zəif yer olduğunu bildi. O halda, sizdən səbr edən yüz nəfər olarsa, iki yüzə qalib gələrlər. Və sizdən min nəfər olarsa, Allahın izni ilə/biliyi ilə iki mini məğlub edərlər. Və Allah səbr edənlərlə birlikdədir.

⁶⁷Yer üzündə öz sanbalını nümayiş etdirmədikcə/döyüşdə qəti və tam üstünlük əldə etmədikcə, özünə əsirlər götürməsi heç bir peyğəmbərə uyğun deyildir. Siz dünya genişliyini istəyərsiniz, Allah da axirəti istəyər. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

⁶⁸Əgər Allahdan bir yazı olmasa idi, qətiliklə aldığınız/əldə etdiyiniz/götürdüyünüz şeylərə görə sizə böyük bir əzab toxunardı.

⁶⁹Artıq əldə etdiyiniz qənimətdən halal və xoş olaraq yeyin və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.

⁷⁰Ey Nəbi! Əsirlərdən əlinizdə olan kimsələrə de ki: “Əgər Allah sizin qəlblərinizdə bir xeyir bilirsə, sizdən alınandan daha xeyirlisini sizə verər və günahlarınızı bağışlayar. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir”.

⁷¹Və əgər sənə xəyanət etmək istəyərlərsə, yaxşı bilsinlər ki, bundan öncə onlar Allaha qarşı xainlik etdilər və Allah möminlərə onlardan artıq imkan verdi. Və Allah çox yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

(88/8, Ənfal/60–71)

Nəcm: 476

⁷²Şübhəsiz, iman etmiş, yurdlarındən köç etmiş, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla döyüşən və sığınacaq verib, kömək edən bu insanlar – bəli, bax budur, bunlar biri digərinin kömək edəni, yol göstərəni, qoruyan yaxını olanlardır. İnanan və hicrət etməyən insanlara gəlincə, hicrət edənə qədər onlarla yaxınlıq etmək barəsində söz belə ola bilməz. Və din uğrunda kömək istəyərlərsə, aranızda andlaşma olan bir xalqın zərərinə olmadan, onlara kömək etməlisiniz. Və Allah etdiklərinizi çox yaxşı görəndir.

⁷³Kafirlər də bir-birlərinin köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlarıdır. Əgər siz də onu etməsəniz möminlər olaraq bir-birinizin vəlisi [köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınları] olmasanız, yer üzündə böyük bir qarışıqlıq və insanları dindən döndərmə işləri ortaya çıxar.

⁷⁴Və iman edən, hicrət edən və Allah yolunda var gücü ilə əzm göstərən o insanlarla sığınacaq verib saxlayan və kömək edən insanlar… Bax budur, bunlar gerçək möminlərin məhz özləridir. Bunlar üçün bir bağışlanma və hörmətli bir ruzi vardır.

⁷⁵Və bundan sonra inanan və sizinlə birlikdə yurdlarından köç edən və var gücüylə əzm göstərən insanlar da artıq sizdəndirlər. Əqrəba olanlar da, Allahın kitabına görə bir-birlərinə daha yaxındırlar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir.

(88/8, Ənfal/72–75)

TƏHLİL:

Ayədəki səndən soruşurlar… ifadəsindən anlaşılır ki, Müsəlmanlar arasında qənimətlə əlaqədər bir mübahisə olub, bu mübahisəni Rəsulullaha bildiriblər və bundan sonra bu ayə enmişdir. Ayə soruşulan sualı cavablandıraraq, Müsəlmanlar arasında ortaya çıxan mübahisəni aradan qaldırmışdır.

Məlum olduğu kimi Bədir döyüşü, müsəlmanların İslam adından etdikləri ilk döyüşdür. Daha əvvəl Bəqərə surəsində döyüşə dair qısa məlumatlar verilmiş olsa da, bu döyüşün olduğu dövrdə döyüş hüququna dair prinsiplər hələ endirilmədiyi üçün müsəlmanlar, qədim adətlərə görə hərəkət edirdilər. Əvvəllər bu qənimətlər ya onları ələ keçirən əsgərlərin, ya komandirin, ya da bütün orduya sahib olan kralın olurdu. Hər döyüşçü əlinə keçirdiyi qənimətin özünə aid olmasını gözləyirdi. Amma qənimətə fikir verməyib düşməni təqib edən, Rəsulullahın ətrafında mühafizlik edənlər də qənimətdən pay istəyirdilər. Buna görə də, problem ortaya çıxmış, mübahisə böyümüşdü. Bu xüsusda necə hərəkət ediləcəyi 41-ci ayədə bildirilmişdir.

Ayədə keçən Ənfal sözü, نفل [nəfl] sözünün cəmidir. Nəfl isə, “əslin üzərinə bir şey əlavə etmək” deməkdir. [2] Bu söz ümumiyyətlə “qənimət” olaraq tərcümə edilir. “Qənimət” də, yanlış olaraq hərbdə əldə edilən sərvət olaraq anlaşılır. Halbuki غنيمة [ğənimət], “zəhmətsiz olaraq mal, uğur əldə etmək” deməkdir. [3] Əgər bu qavramlar doğru anlaşılmazsa, İslamın məsləhət gördüyü döyüşün məqsədi yanlış anlaşılar.

Bəziləri iddia etmişdilər ki, döyüşdə əldə edilən mallara “Ənfal” deyilməsinin səbəbi, bunun keçmiş ümmətlərə haram ikən ümmət-i Muhəmmədə halal qılınması”dır. Bu qəti olaraq yanlışdır, belə ki, yağmalamaq, talan yoluyla mal əldə etmək, Allahın doğru demədiyi bir qazanc şəklidir.

^1–5Nəfəs-nəfəsə qaçanlar, sonra atəş saçanlar, sonra səhər tezdən basqın edənlər, bu zaman orada tozu dumana qatanlar, sonra bir cəmiyyətin ən dəyərli qaynaqlarına, varlıqlarına qədər dalanlar sübutdur ki, ⁶tam əmin olun ki, insan, Rəbbinə qarşı çox nankordur, ⁷özü də buna, tam əmin olun ki, şahiddir. ⁸Şübhəsiz, o, mal sevgisinə görə də, tam əmin olun ki, çox hərisdir.
^9–11Məgər o mənfəətpərəstlər bilmirlərmi ki, qəbirlərdə olanların dirildilib çölə atılacağı, qəlblərdə olanların yığılıb toplanacağı gün, heç şübhəsiz, o gün, Rəbbi onlara gerçəkdən xəbər verəcəkdir? (Adiyat/1-11)

İslam dini döyüşə, ancaq ila-yı kəlmətullah, müdafiə və fitnəni aradan qaldırmaq üçün izin verir. İslamdakı döyüşün ana qayəsi, fitnə və fəsadın ortadan qalxıb din və imanın təhlükəsizliyə alınmasıdır. Bu xidmətlər edilərkən ən kiçik bir mənfəət belə düşünülməsinə izin verməz. Ana hədəf bu ikən, döyüş şərtlərinə uyğun olaraq bir şeylərə də sahib olunursa, budur bu artıq dəyərə/gəlirə “nəfl, Ənfal, qənimət” deyilir. Hədəf və məqsəd olmasa da, bu işin bəxşişi mahiyyətində olan bu qənimətlər, döyüşçülərə deyil, ictimaiyyətə aiddir. O da bunu, Allahın əmr etdiyi yerlərə təqsim edər. Necə təqsim ediləcəyi də irəlidəki ayələrdə gələcəkdir.

Bu ayənin enmə səbəbiylə əlaqədər klassik əsərlərdə aşağıdakı məlumatlar vardır:

Ubade b. əs-Samit rəvayət edir ki: Rəsulullah (s.ə.s) Bədirə çıxdı. Orada düşmənlə qarşılaşdılar. Allah düşməni məğlubiyyətə uğradınca, müsəlmanlardan bir qrup onların ardlarınca düşüb yaxaladıqlarını öldürdülər. Bir qisim də Rəsulullahın (s.ə.s) ətrafını əhatəyə almışdılar. Bir başqa qisim isə qərargahın ətrafını dolanmış və talana başlamışdı.

Allah düşməni uzaqlaşdırdı. Onları təqib edənlər döndüklərində belə dedilər: “Nəfəl [qənimət] bizimdir. Çünki düşməni təqib edənlər bizlər olduq. Allah bizim vasitəmizlə onları uzaqlaşdırdı və dağıtdı”. Rəsulullahın (s.ə.s) ətrafını əhatəyə alanlar isə belə dedi: “Bu qənimətdəki haqqınız bizdən artıq deyildir. Əksinə bu qənimət bizimdir. Rəsulullaha (s.ə.s) düşmən anidən hər hansı bir zərər verə bilməsin deyə, onun ətrafını əhatəyə alanlar bizlər olduq”. Əsgərlərin qərargahını arxadan dolananlar və talanla məşğul olanlar da belə dedilər: “Siz ona bizdən daha artıq haqq sahibi deyilsiniz. O bizimdir. Çünki onun ətrafını əhatə edən və onu ələ keçirənlər bizlər olduq”.

Buna görə də Uca Allah Səndən Ənfal haqqında soruşurlar. De ki: “Ənfal Allahın və Rəsulunundur. O halda Allahdan qorxun və aranızı düzəldin. Əgər möminlərsinizsə, Allaha və Rəsuluna itaət edin” ayəsini endirdi. Rəsulullah (s.ə.s) da aradan bir dəvənin iki sağımı arasındakı müddət qədər bir zaman keçmədən qənimətləri aralarında paylaşdırdı. [4]

Məhəmməd b. İshaq deyir ki: Mənə Abdurrahman b. əl-Haris ilə yoldaşlarımızdan ondan başqaları Süleyman b. Musa əl-Eşdaqdan anlatdılar. Süleyman Məkhuldən, o, Əbu Umamə əl-Bahilidən dedi ki: Mən Ubade b. əs-Samitə əl-Ənfalə dair sual soruşdum, mənə belə dedi: “Ənfal haqqında anlaşılmazlığa düşərək, bu xüsusda pis davranınca, biz Bədir əshabı haqqında nazil oldu. Allah onu əlimizdən aldı və Rəsulunun əlinə təslim etdi. Rəsulullah (s.ə.s) da onu bərabər bir şəkildə paylaşdırdı. Budur, Allahdan qorxmaq [təqva] və Onun Rəsuluna itaət etmək ilə aramızı düzəltmək bu idi.” [5]

Səhihdə Sad b. Əbu Vakkasdan belə dediyi rəvayət edilir: Rəsulullahın (s.ə.s) əshabı böyük bir qənimət ələ keçirdi. Qənimətlər arasında bir qılınc da var idi. Onu alıb Peyğəmbərə (s.ə.s) gətirərək belə dedim: “Bu qılıncı mənə nəfəl olaraq [paylaşdırılacaq qənimətlər arasına qoymadan] ver. Mənim vəziyyətimi bilirsən” – dedim. Rəsulullah (s.ə.s) : “Onu aldığın yerə geri götür” – dedi. Onu aldığım yerə – alınan qənimətlər arasına qoymaq üçün geri getdim, lakin bu dəfə nəfsim məni qınadı. Təkrar ona dönüb, belə dedim: “Onu mənə ver”. O, mənə qarşı səsini yüksəldərək: “Onu aldığın yerə geri götür” – dedi. Mən də onu alınan qənimətlər arasına geri buraxmaq istəyi ilə döndüm. Təkrar nəfsim məni qınadı, yenə ona dönüb: “Bunu mənə ver” – dedim. Yenə mənə yüksək bir səslə: “Onu aldığın yerə geri götür” – dedi. Buna görə də Uca Allah, Səndən Ənfal haqqında soruşurlar… ayəsini endirdi. [6]

1) Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) əshabın Bədir Günü əldə etdikləri qənimətləri həm Bədir döyüşünə qatılmış olanlara, həm də qatılmamış olan müsəlmanlara bölüşdürmüşdü. Bədir döyüşündə olmadığı halda, bu qənimətdən istifadə edənlərin üçü muhacirlərdən, beşi də ənsardan idi. Muhacirlərdən biri Hz. Osman idi. Çünki Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onu qızı xəstə olduğu üçün, onun yanında buraxmışdı. Digərləri isə Talha (r.a) ilə Said b. Zeyd (r.a) idi. Belə ki, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bu ikisini müşriklərin karvanının durumunu nəzarət etmələri üçün göndərmişdi. Onlar da bunun üçün Şam yoluna çıxmışdılar. Ənsardan olan o beş nəfərdən birisi Əbu Lubabə Mərvan b. Abdulmünzir idi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onu Mədinədə öz yerinə vəkil buraxmışdı. Bunlardan digər birisi Asim (r.a) idi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onu da, “Aliyə”də vəkil olaraq buraxmışdı. Üçüncüsü Haris b. Hatıb olub, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onu Revhadan, özünə bir xəbər çatdırmaq üçün Amr b. Avfın yanına göndərmişdi. Bu beş nəfərdən dördüncüsü isə, Haris b. Əs-Samt idi. O da, Revhada xəstələnib (qalmışdı). Beşincisi isə Huvat b. Cübeyrdir. Budur, Bədir döyüşündə olmadığı halda, qənimət alan Ənsar bunlardır. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bunlara da qənimətlərdən pay verdi. Beləliklə də, digər Müsəlmanlar arasında bu xüsus dedi-qoduya səbəb oldu. Budur, buna görə, bu ayə nazil oldu.

2) Rəvayət olunduğuna görə, Bədir Günü gənc olanlar döyüşdülər və əsir aldılar. Yaşlı Müsəlmanlar isə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) ilə birlikdə geridəki səflərdə gözlədilər. Buna görə də gənclər: “Qənimətlər bizə aiddir, çünki biz vuruşduq, kafirləri biz məğlubiyyətə uğratdıq” – dedilər. Yaşlılar da: “Biz, sizin geridəki dəstəkçiləriniz idik. Əgər məğlubiyyətə uğrasaydınız, bizim yanımıza gəlib toplanacaqdınız. Nəticə etibarilə qənimətləri, bizi kənarda buraxaraq, almayın” – dedilər. Budur, buna görə də aralarında bir mübahisə meydana gəldi və ayə buna görə də nazil oldu. [7]

İmam Əhməd deyir ki: Bizə Əbu Muaviyə… Sad ibn Əbu Vakkasdan rəvayət etdi ki, o, belə anladır: Bədir günü olduğunda qardaşım Ümeyr öldürülmüş və mən Said ibn Ası öldürüb, qılıncını almışdım. Qılıncının ismi Zu el-Kətifə idi. Bu qılıncı Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) gətirdim: “Get və onu toplanan (qənimətlərin) içinə at” – buyurdu. Döndüm, ancaq içimdə qardaşımın öldürülməsi və öldürdüyüm Said ibn əl-Asdan almış olduqlarımın məndən alınmasından ötrü ancaq Allahın bildiyi duyğular var idi. Allah Rəsulunun (s.ə.s) yanından azacıq ayrılmışdım ki, Ənfal surəsi nazil oldu. Allah Rəsulu (s.ə.s) mənə: “Get və qılıncını al” – buyurdu.

Yenə İmam Əhməd deyir ki: Bizə Esved ibn Amir… Sad ibn Malikdən rəvayət edir ki o, belə anladır: O: “Ey Allahın Elçisi! Bu gün Allah müşriklərdən intiqamını almaqla, mənim kinimi aradan qaldırdı. Bu qılıncı mənə ver” – demişdi. Hz. Peyğəmbər: “Bu qılınc nə sənindir, nə də mənimdir. Onu qoy” – buyurdu. Anlatmağa belə davam edir: qılıncı qoydum, sonra döndüm və: “Bəlkə də bu qılıncı, bu gün mənim başıma gələnlərin başına gəlmədiyi birisinə verəcək” – dedim. Arxamdan birisi məni çağırdı. Mən: “Allah mənim haqqımda bir şeymi endirdi?” – dedim. “Qılıncı məndən istəmişdin. O mənə aid deyildi, amma Allah Rəsulu onu mənə verdi. Budur qılınc sənindir” – dedi. Allah Təala: Səndən qənimətlər haqqında soruşarlar. De ki: “Qənimətlər Allahın və Rəsulunundur – ayəsini endirdi. [8]

41-ci ayədə qənimətlərin 1/5-i ictimaiyyətə, qalanının da bərabər olaraq qazilərə aid olduğu hökmüylə, döyüş qənimətlərinin paylaşdırılması xüsusunda bir çevriliş həyata keçirildi. Beləliklə, qənimət əldə etmək üçün döyüş ortadan qaldırıldı, döyüşçünın qənimət üçün hər cür vəhşətə girişməsinin qarşısı alındı.

Bu ayədəki Ənfal sözü, sadəcə döyüş şərtlərini deyil, mədən, dəfinə, ictimai vəzifəlilərə verilən hədiyyələr və s. kimi hər cür gözlənilməyən gəliri ifadə edir.

^2–4Heç şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun ayələri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nəticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim özlərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdir. Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, bağışlama və hörmətli bir ruzi vardır.

1-cı ayədə möminlər isəniz… buyurulmuşdu. Burada isə, möminin necə olduğuna, necə olmalı olduğuna açıqlıq gətirilir: Şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun ayələri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nəticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim özlərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdir. Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, bağışlama və hörmətli bir ruzi vardır.

Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən ifadəsiylə həqiqi möminlərin birinci xüsusiyyəti olaraq, Allaha xaşyət duyma zikr edilmişdir. Ürəklərin ürpərməsi, Allahı lazım olduğu kimi tanımaqdan keçər. Belə ki, ancaq Allahı lazım olduğu kimi [bütün sifətləri ilə] tanıyanların ürəkləri ürpərir. Çünki bu şüura çatanlar özlərini daima Onun hüzurunda hiss edərlər.

Yüksək məqam sahibinin və ya çox sevib, heyran olduğu birinin yanında olan birisi təsirlənib həyəcanlanar, qəlbi yerindən çıxacaqmış kimi çarpar.

Amma eyni adamın məqam sahibi olduğunu bilməyən və ya heyran olduğu adamın yanında olmasına rəğmən, onu tanımayan birisi təsirlənməz, həyəcan duymaz:

^34,35Və Biz hər başçılı cəmiyyət üçün Allahın özlərinə heyvanların qüsursuzlarından, ruzi olaraq verdikləri üzərində Onun adını ansınlar deyə, bir qulluq qaydası etdik. Bax budur, sizin ilahınız bir tək ilahdır. Ona görə də, yalnız Onun üçün Müsəlman olun. Allah anıldığı vaxt qəlbləri titrəyən, özlərinə isabət edənə səbr edən, salaatı iqamə edən və özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyən, Allaha səmimiyyətlə boyun əyən o kimsələrə müjdələ. (Həcc/34-35)
^27–29,31Yenə o kafirlər: “Ona Rəbbindən bir əlamət/nümunə endirilməli deyildimi, əgər dağları yeridən, yeri parçalayan və ya ölüləri danışdıran bir Quran olsaydı…” – deyərlər. De ki: “Şübhəsiz ki, Allah dilədiyini çaşdırar və könüldən bağlanan kimsələri – inanan və qəlbləri Allahı anmaqla zehnindəki bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldıraraq, rahatlığa qovuşanları Özünə bələdçiləyər”. Gözünüzü açın! Qəlblər yalnız və yalnız Allahı anmaqla – zehnindəki bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldırmaqla rahatlığa qovuşar. İman etmiş və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Tuba – gözəlliklər, müjdələr və gözəl dönüş yeri, sadəcə, onlar üçündür. Əslində əmrin hamısı Allahındır. İman edənlər hələ anlamadılarmı ki, əgər Allah diləmiş olsaydı, qətiliklə insanların hamısına bələdçilik edərdi. İnkar edən kimsələr, Allahın vədi gələnə qədər, etdikləri ucbatından ya başlarına çətin bir bəla gələcək və ya yurdlarının yaxınına enəcək. Şübhəsiz ki, Allah verdiyi sözdən dönməz/vəd edilən gələcəyi səhv salmaz/çaşdırmaz. (Rad/27-31)
⁵⁷Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılması insanların yaradılmasından daha mürəkkəbdir. Amma insanların çoxu bilmirlər. (Mömin/57)
²³Allah sözün ən gözəlini, oxşar mənalı olaraq, ikili bir kitab halında endirmişdir. Ondan Rəbbinə hörməti olanların tükləri ürpərir. Sonra dəriləri və qəlbləri Allahın anılmasına qarşı yumşalır. Bax budur, bu, Allahın hidayətidir. Allah onunla dilədiyini bələdçiləyər. Hər kimi də Allah çaşdırarsa, artıq ona doğru yolu göstərən biri yoxdur. (Zümər/23)
²⁸İnsanlardan, digər canlı varlıqlardan və davarlardan da belə cürbəcür rəngdə olanlar vardır. Qulları arasında Allahdan ancaq biliklilər hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərirlər. Heç şübhəsiz, Allah çox güclüdür, çox bağışlayandır. (Fatir/28)
^83,84Və onlar Elçiyə endirilən Quranı dinlədikləri zaman, onun haqq olduğunu öyrəndiklərinə görə, gözlərinin yaşla dolduğunu görərsən. Onlar: “Rəbbimiz! Biz iman etdik, bizi şahidlər ilə birlikdə yaz!” və “Biz Rəbbimizin bizi salehlər qövmü ilə birlikdə daxil etməsini umarkən, Allaha və haqqdan bizə gələn şeylərə niyə inanmayaq!” – deyərlər. (Maidə/83, 84)

Ürəklərin ürpərməsinin bir başqa ifadəsi də “xaşyət” duymaqdır. Xaşyət isə, “bilgi və idrakın bir nəticəsi olaraq ortaya çıxan heyranlıq və sayğının doğurduğu bir həsrət qalma, uzaq düşmə qorxusu”dur. [9]

Ayədə həqiqi möminlərin ikinci xüsusiyyətinə də Onun ayələri özlərinə oxunduğu zaman, imanca güc qazanan… ifadəsiylə işarə edilərək, Allahın ayələrinin onları iman sarıdan daha da gücləndirdiyi bildirilmişdir.

İmanın güclənməsiylə əlaqədər bu ayələr də nəzərə alınmalıdır:

^172,173Özlərinə yara toxunduqdan sonra Allah və Elçinin dəvətinə qatılan kəslər, insanlar özlərinə: “Şübhəsiz, insanlar sizə qarşı birlik oldular, onlardan ürpərin” – dediklərində, bunun onların inancını artırdığı və: “Allah bizə yetər. O, nə gözəl – bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyan, dəstəkləyərək həyata keçirəndir!” – deyən insanlar… Onlardan yaxşılaşdıran, gözəlləşdirən və Allahın qoruması altına girmiş kimsələrə böyük bir mükafat vardır. (Al-i İmran/172, 173)
⁴O, öz imanları ilə birlikdə imanları artsın deyə, möminlərin qəlblərinə qəlbi təskin edən arxayınlıq və sakitləşmə duyğusu/əhvali–ruhiyyə endirəndir. Göylərin və yerin orduları da yalnız və yalnız Allahındır. Və Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı qayda qoyandır. (Fəth/4)
^133–135Və Rəbbinizdən bağışlanmağa, bolluqda və darlıqda Allah yolunda xərcləyən, qəzəblərini udan, insanları əfv edən, çirkin bir həyasızlıq etdikləri, ya da öz-özlərinə haqsızlıq etdikləri zaman, Allahı xatırlayıb, dərhal günahlarına görə bağışlanma diləyən, – Allahdan başqa günahları bağışlayan kimdir?– etdikləri pis şeylərdə bilə-bilə israr etməyən, Allahın qoruması altına girənlər üçün hazırlanmış, eni göylərlə yer qədər olan cənnətə tələsin. Və Allah yaxşılıq, gözəllik edənləri sevər. (Al-i İmran/133-135)
^40,41Rəbbinin məqamından qorxan və özünü boş, dünyəvi arzulardan çəkindirənə gəlincə, artıq, heç şübhəsiz, cənnət sığınacağın məhz özüdür. (Nəziət/40, 41)
¹²⁴Və bir surə endirildiyi zaman içlərindən biri: “O endirilmiş surə hansınızı iman sarıdan gücləndirdi?” – deyər. Lakin, iman edənlərə gəlincə, o enən surə onları iman sarıdan gücləndirmişdir və onlar həmişəlik olaraq, müjdələnirlər. (Tövbə/124)
²²Möminlər birləşmiş düşmən dəstələrini gördükləri zaman isə: “Bax budur, bu, Allahın və Elçisinin bizə vəd etdiyi şeydir. Allah və Elçisi doğru söylədi” – dedilər. Bu, onlara, sadəcə, iman və təhlükəsizlik təmin etməkdə üstünlük verdi. (Əhzab/22)

Mövzumuz olan ayədən və nəql etdiyimiz digər ayələrdən anlaşılacağına görə, iman zəifləyib-güclənə bilir. Allahın ayələri üzərində təfəkkür edildikcə, iman güclənir, ayələrə laqeydləşdikcə də zəifləyir.

^5,6Və onlar doğru açığa çıxdıqdan sonra, sanki göz görə-görə, Rəbbinin səni, doğru ilə evindən çıxardığı kimi ki, şübhəsiz, möminlərdən bir qismi də qətiliklə xoşlanmırdılar, özləri ölümə sürüklənirlərmiş kimi, doğru haqqında səninlə mübahisə edirdilər.

Bu ayələrdə, döyüş barəsində Rəsulullahın əleyhinə çıxanlar və onunla mübahisə edənlər qınanır. Rəsulullah özünə daha əvvəl vəhy edilən ayələrdən hərəkətlə döyüşə qərar verib, döyüşmək üçün evindən çıxmışdır. Möminlərdən bəziləri isə bu vəziyyətdən xoşlanmamışlar, sanki Rəsulullah onları zorla ölümə sürükləyirmiş kimi, məsələni mübahisəyə açmışdılar.

Allah Rəsulu o günə qədər nazil olmuş ayələrə əsaslanaraq ictihad etdiyi üçün Rəbbinin səni, doğru ilə evindən çıxardığı kimi… deyilmişdir ki, bu: “səni döyüşə Allah məcbur etdi” – deməkdir.

5-ci ayədə özüylə başladığı ك [kə/kimi] ədatı, daha əvvəl keçən bir yükləmə bağlanmadığında cümlə mənasız qalır. Müfəssirlər bu problemi müxtəlif yollarla aradan qaldırmağa çalışıb, cümləni anlaşılan etməyə cəhd etmişlərsə də, bacara bilməmişdilər. Bizcə tərtibdən qaynaqlanan bu problem, tərcümədə etdiyimiz kimi, 5-cı ayə ilə 6-cı ayənin yerlərinin dəyişdirilməsiylə aradan qaldırıla bilir.

^7,8Və həmçinin Allah sizə iki dəstədən birinin qətiliklə sizin olacağını vəd edirdi. Siz isə şanı və şərəfi olmayan/talandan əldə olunmuş şeylərin özünüzün olmasını istəyirdiniz. Allah da kəlmələri ilə haqqı yerinə oturtmaq və günahkarların xoşuna getməsə də, doğrunu ortaya çıxarmaq və batili yox etmək üçün kafirlərin kökünü kəsmək, haqq dini bərqərar etdirmək istəyirdi.

Bu ayələrdə, Bədir döyüşündən əvvəl yaşanan hadisələrə toxunulur ki, onun da xülasəsi belədir:

Rəsulullah, müşriklərin etdiyi zülmlərin qarşısını almaq üçün bu karvanı ələ keçirməyi planladığından, Mədinədən kiçik bir güclə Bədirə getmişdi. Amma yolda aldığı xəbərə görə, karvan qaçıb qurtulmuş, özlərindən üç qat daha artıq bir ordu isə üstlərinə gəlirdi.

5-ci və 6-cı ayələrə görə, Allah Elçisini karvanı ələ keçirmək üçün deyil, haqqı yerinə qoymaq, həqiqəti ortaya çıxarmaq və batili yox etmək üçün döyüşə çıxarmışdı. Döyüşçülərin məqsədi isə, sadəcə karvanı ələ keçirmək idi.

Budur, ayədə bəhs edilən hadisələr, bu əsnada cərəyan etmişdir. Bəziləri, sadəcə karvan üçün gəldiklərinə görə, döyüşə girmədən dönmək istəyirdilər. Bir çoxu da, döyüşdən və döyüşün doğuracağı nəticələrdən qorxduqlarını açığa vururdular:

¹⁸Tam əksinə, Biz haqqı batilin başına çırparıq və bu, onun beynini parçalayar. Bir də baxarsan ki, batil yox olub getmişdir. Və Allaha yaraşdırdığınız xüsusiyyətlərə görə, vay sizin halınıza! (Ənbiya/18)
²¹⁶Və döyüşməyin sizin üçün xoş olmayan bir şey olmasına baxmayaraq, sizə məcburi vəzifə olaraq verildi. Ola bilər ki, siz sizin üçün xeyirli olan bir şeydən xoşlanmazsınız. Yenə ola bilər ki, siz sizin üçün pis, zərərli olan bir şeyi sevirsiniz. Və Allah bilir, siz bilməzsiniz. (Bəqərə/216)
⁸¹Və de: “Haqq gəldi, batil yox oldu. Şübhəsiz ki, batil yox olub, gedər”. (İsra/81)
³²Onlar Allahın nurunu ağızlarıyla söndürmək istəyirlər. Halbuki, kafirlərin xoşuna gəlməsə belə, Allah Öz nurunu tamamlamaq istər və buna qadirdir.
³³Allah, ortaq qoşanlar xoşlanmasa da, Özünü dindən/hamısından üstün qılmaq üçün Elçisini doğru yol bələdçisi və haqq din ilə göndərəndir. (Tövbə/32-33)

Ayədəki Allah da, kəlmələriylə haqqı yerinə oturtmaq və günahkarların xoşuna getməsə də, həqiqəti ortaya çıxarmaq və batili yox etmək üçün kafirlərin arxasını kəsmək istəyirdi ifadəsinə görə, hədəf karvan deyil, müşrik ordusu olmalı idi. Çünki döyüşün məqsədi soyğunçuluq deyil, batili ləğv edib, yerinə haqqı oturtmaq idi.

¹⁴Bax budur, artıq bunu dadın. Şübhəsiz ki, Axirətdə kafirlər üçün atəşin əzabı da vardır.

Bədir döyüşündən sonra enən bu ayələrdə, Bədirdə yaşanan hadisələrə toxunulur. 9-cu ayədəki siz Rəbbinizdən kömək diləyirdiniz və Rəbbiniz: “Şübhəsiz, Mən, bax budur, xəbərçi ayələrdən minlərlə ard-arda göndərərək, kömək edirəm” – deyə qarşılıq vermişdi buyuruuğndakı Şübhəsiz, Mən, bax budur, xəbərçi ayələrdən minlərlə ard-arda göndərərək, kömək edirəm ifadəsiylə, möminləri iman, tövhid, ədələt, cihad, səbr, səbat və axirətdəki mükafatlar barəsində enmiş olan minlərlə Quran ayəsi qəsd edilmişdir.

Allah minlərlə ayədə, insanların azmasına, dünyanı zülm və fəsada boğmasına diqqət çəkmiş və elçi göndərib, kitab endirərək, bu vəziyyətə müdaxilə edərək, insanların ağıllarını başlarına almalarını istəmişdir. Elçilərindən bir qisminə hikmət də verərək, onları cəmiyyətlərə idarəçi etmişdir.

11-12-ci ayələrdəki Həmçinin Rəbbiniz yenə Öz qatından bir zəmanət olaraq, sizi yüngül bir yuxuya daldırırdı. Sizi özü ilə təmizləmək, pis niyyətli insanın pisliyini/zərərini sizdən qaldırmaq, ürəklərinizə qüvvət vermək və ayaqlarınızı sabitləşdirmək/ayaqlarınızın yerə sağlam basması üçün göydən üzərinizə bir su endirirdi. Və həmçinin Rəbbin təbii gücləri tənzimləyirdi: “Şübhəsiz, Mən sizinlə birlikdəyəm. Haydı, inanmış insanlara səbat verin. Mən kafirlərin ürəyinə qorxu salacağam, dərhal boyunların üstünə vurun, onlardan bütün barmaq uclarına/oynaqlara da” ifadələriylə Allahın döyüş əsnasındakı yardımları gözlər önünə sərilir. Mövzunun daha yaxşı anlaşılması üçün bu xüsusla əlaqədar digər ayələri də nəzərə almaqda yarar vardır:

¹⁵⁴Sonra Allah o kədərin ardından üzərinizə bir arxayınlıq, sizdən bir qrupu örtüb, bürüyən bir yuxu endirdi. Bir qrup da, nəfslərinin sevdasına düşdü – Allah haqqında həqiqətdən kənar, cahiliyyət zənni olaraq, zənn artırırdılar. Onlar: “Bu işdən bizə bir şey varmı?” – deyirdilər. De ki: “iş Allaha aiddir. Onlar, sənə açıqlaya bilmədikləri şeyləri içlərində saxlayırdılar. Onlar: “Bizə bu işdən bir şey olsaydı, burada öldürülməzdik” – deyirdilər. De ki: “Əgər siz, evlərinizdə olsaydınız belə, üzərlərinə öldürülmə yazılmış olanlar, qətiliklə yan verib yatacaqları [öldürüləcəkləri] yerlərə çıxıb gedəcəkdi”. Və o, Allahın qəlblərinizdəkini sınaması və qəlblərinizdəkini təmizləməsi üçündür. Və Allah qəlblərinizdəkini çox yaxşı biləndir. (Al-i İmran/154)
^123–127Və and olsun ki, sizlər gücsüz ikən Allah sizə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə Bədirdə kömək etdi: Həmçinin sən inananlara: “Rəbbinizin endirilən/hülul etdirilən üç min mələklə sizə kömək etməsi sizə yetməzmi?” – deyirdi Əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bəli sizi Rəbbiniz dəstəkləyər. Və əgər onlar qəflətən üzərinizə gəlsələr, Rəbbiniz sizə işarələnmiş/təlimləndirən/göndərilmiş beş min mələklə kömək edər. Və Allah bu köməyi sizə sırf bir müjdə olsun və qəlbləriniz bununla sakitləşsin deyə, etdi. Və bu kömək sırf Allah kafirlərdən bir qisminin kökünü kəssin, yaxud onları pərişan etsin və itirənlər olaraq, dönüb getsinlər deyə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan və ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran Allah qatındandır. Belə isə Allahın qoruması altına girin. (Al-i İmran/123-127)

Ayələrdən anlaşılan görünən yardımlar bunlardır:

İslam ordusu döyüşə qərar alıb, yola düzəldi. Hədəf Bədir quyularını tutmaq idi. Qüreyşlilər də eyni məqsədlə hərəkət edirdilər. Bu əsnada yağan yağışla müşriklərin yolları palçıq oldu, rahat yol ala bilmədilər. Müsəlmanların yol sahələri isə qumluq olduğundan, yağış yeri sərtləşdirdi, müşriklərin əksinə, daha da rahat yeridilər. Beləliklə, Rəsulullah və ordusu Bədir quyularına müşrik ordusundan əvvəl çatıb, quyuları nəzarət altına aldılar.

Yuxu Neməti. Allahın müdaxiləsiylə möminlər o şərtlərdə yatmışlar ki, o şərtlərdə yata bilmələri Allahın bir möcüzəsidir, beləliklə döyüşün ediləcəyi ertəsi gün üçün dincəlib güclənmişlər və qəlblərindən qorxu gedib, özlərinə arxayınlıq gəlmişdir.

Ayədə, Sizi özü ilə təmizləmək, pis niyyətli insanın pisliyini/zərərini sizdən qaldırmaq, ürəklərinizə qüvvət vermək və ayaqlarınızı sabitləşdirmək/ayaqlarınızın yerə sağlam basması üçün göydən üzərinizə bir su endirirdi ifadəsində bəhs edilən yağışın təmizlədiyi şeytanın pisliyi/zərəri zahiri şərtlərin əleyhlərinə göründüyünə görə, Müsəlmanlarda meydana çıxan qorxu, tərəddüd, peşmançılıq kimi duyğularla 49-cu ayədə bəhs edilən bu adamları dinləri aldatdı kimi dedi-qodulardır. O şərtlərdə yuxladılmaları, yağış sayəsində ərazinin sərtləşməsi və su ehtiyaclarının qarşılanması müsəlmanları zəfər xüsusunda ümidləndirdi, qorxuları yox oldu, əhvali-ruhiyyə qazandılar və Allahın yardımından əmin oldular.

Tarixi qeydlərə görə, bu bölmədə bəhs edilən hadisə belə inkişaf etmişdir:

Bədir Günü Rəsulullah (s.ə.s) müşriklərə baxdı. 1000 nəfər olduqlarını gördü. Əshabı isə 317 nəfər idi. Buna görə də, Allahın Peyğəmbəri (Allahın salaat və salamı üzərinə olsun) qibləyə yönəldi, sonra əllərini uzatdı. Rəbbinə beləcə niyaz etməyə başladı: “Allahım! Mənə vədini reallaşdır! Allahım! Mənə vəd etdiyini ver. Allahım! Əgər İslam əhlindən bu topluluğu həlak edərsənsə, yer üzündə Sənə ibadət olunmayacaqdır”. O, qibləyə yönəlmiş, əllərini uzatmış halda, Rəbbinə, ridası çiyinlərindən düşənə qədər niyaza davam etdi. Sonra Əbu Bəkr yanına getdi, ridasını götürüb çiyinlərinə qoydu. Arxasında durub belə dedi: Ey Allahın Peyğəmbəri! Rəbbinə bu qədər səsləndiyin yetər. Şübhəsiz ki, O, sənə verdiyi sözünü reallaşdıracaqdır. Buna görə də, Uca Allah Həmçinin siz Rəbbinizdən kömək diləyirdiniz və Rəbbiniz: “Şübhəsiz, Mən, bax budur, xəbərçi ayələrdən minlərlə ard-arda göndərərək, kömək edirəm” – deyə duanıza qarşılıq vermişdi ayəsini endirdi. [10]

Bədir günü Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) müşriklərin sayının 1000, əshabının sayının da 300-ə yaxın olduğunu görüncə, qibləyə dönüb əllərini göyə qaldıraraq: “Allahım! Mənə vəd etdiyin şeyi yerinə yetir. Allahım! Əgər bu bir ovuc insanı həlak edərsənsə, yer üzündə Sənə bir daha ibadət olunmaz” – deyə dua etdi. O durmadan bu duaya davam etdi. Hətta ridası kürəyindən düşdü. Hz. Əbu Bəkr onu götürüb kürəyinə saldı və ona: “Ya Rəsulallah! Rəbbinə etdiyin bu dua sənə yetər. Çünki O, sənə vəd etdiyini mütləq yerinə yetirir” –dedi. Budur, buna görə də, bu ayə nazil oldu. İki ordu qarşı-qarşıya səf tutduqda Əbu Cəhl: “Allahım! Hansımız haqqa daha layiqiksə, ona yardım et” – dedi və Allahın Rəsulu da, əlini qaldırıb, o yuxarıdakı duasını etdi.

Ayədə bəhs edilən yardım istəmək möminlər tərəfindən olmuşdur. Çünki Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) yardım istəməyə vadar edən səbəb, əshaba da aid idi. Hətta əshabın narahatlıq və qorxusu Hz. Peyğəmbərinkindən daha artıq idi.

Bu xüsusda doğruya ən yaxın olan belə söyləməkdir: Rəvayət olunduğu kimi, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dua edib, yalvardı. Əshab da onun duasına “amin” dedilər. Beləliklə, içlərindən [qəlbən] bu dua xüsusunda Hz. Peyğəmbərə tabe olmuş oldular. Nəticə etibarilə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) səsli olaraq dua etdiyi üçün, Hz. Peyğəmbərin dua etmiş olduğu rəvayət edildi, əshabın dua etdiyi nəql edilmədi. Budur, bu xüsusda fərqli rəvayətləri bu şəkildə əlaqələndirmək mümkündür. [11]

Bu paraqrafda iki dəfə mələklərdən bəhs edilir. Qənaətimizə görə, 9-cu ayədəki “mələklər” ilə 12-ci ayədəki mələklər bir-birindən fərqlidir.

9-cu ayədə zikr edilən “mələklər”, ئلوك [üluk] sözünün törəməsi olub “xəbərçilər” deməkdir ki, bununla “Quran ayələri” qəsd edilmişdir. 12-ci ayədəki “mələklər” isə, m l k kökündən törəmiş olub “güclər” deməkdir ki, bununla da “yağış, külək, ağrı, sancı, qorxu, sevinc” kimi şeylər qəsd edilmişdir. Mələk qavramı haqqında daha əvvəl geniş məlumat verilmişdi. [12]

Ayədəki və budur, Rəbbin mələklərə vəhy edirdi ifadəsi Nəhl surəsındəki Rəbbin bal arısına vəhy etdi ifadəsi kimi anlaşılmalıdır.

“Mələk” qavramı haqqında doğru bilik sahibi olmayanlar, mələkləri döyüşə soxmuşdular. Klassik qaynaqlardan bir neçə nümunə nəql etməklə kifayətlənirik:

Mələklərin döyüşüb-döyüşmədiyi. Alimlər mələklərin Bədir Günü bilavasitə döyüşüb-döyüşmədikləri xüsusunda ixtilaf etmişdilər: Bir qisim alimlər belə demişdilər: “Cəbrail (ə.s) 500 mələyi Hz. Peyğəmbərin ordusunun sağına endirmişdi. Ordunun bu cinahında Hz. Əbu Bəkr vardı. Mikail (ə.s) da 500 mələk ilə birlikdə ordunun sol cinahına endi. Burada da Hz. Əli b. Əbu Talib (r.a) döyüşürdü. Mələklər insan şəklində idilər və üzərlərində ağ geyimlər vardı. Bu 1000 mələk Bədirdə bilavasitə döyüşdü”. [13]

Mələklərin Bədirdə döyüşdükləri, lakin Xəndək [Əhzab] və Hunayn döyüşlərində döyüşmədikləri söylənmişdir. Əbu Cəhlin İbn Məsuda (r.a): “Səsini eşidib özünü görə bilmədiyimiz bu şeylər nədir?” –dediyi, Abdullah b. Məsudun (r.a) da: “Onlar mələklərin səsidir” – cavabını verdiyi, buna görə də Əbu Cəhlin: “Bizi məğlub edən siz deyilsiniz, onlar” – dediyi rəvayət edilmişdir. Yenə rəvayət edildiyinə görə, bir müsəlman bir müşrikin ardınca düşdüyündə, başının üstündə bir şaqqıltı eşidirdi və birdən önündəki müşrikin yuvarlanıb düşdüyünü və üzünün parça-parça olduğunu görürdu. Budur, belə bir hadisəni Ənsardan biri Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) anladınca, o: “Doğru deyirsən. Bu, göydən gələn yardımdandır” – buyurdu.

Digər bəzi alimlər isə, mələklərin Bədirdə bilavasitə döyüşmədiklərini, ancaq Müsəlmanların (yanında duraraq) saylarını çoxaltdıqlarını və müsəlmanlara səbat verdiklərini, əks halda tək bir mələyin gücünün bütün dünyanı yox etmək üçün yetərli olacağını, çünki (məsələn) Cəbrailin (ə.s) qanadının bir teli ilə Lut (ə.s) qövmünün şəhərlərini və Səmud qövmünün diyarlarını alt-üst etdiyini, tək bir nərə ilə Saleh (ə.s) qövmünü yox etmiş olduğunu söyləmişdilər. [14]

İbn Abbas [15] (r.a) belə demişdir: “Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Bədir Günü çadırında oturub dua edirdi. Hz. Əbu Bəkr (r.a) də sağında otururdu. Yanında Hz. Əbu Bəkrdən başqa kimsə yox idi. Sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir az yuxlayıb oyandı. Sonra sağ əliylə Hz. Əbu Bəkrin dizinə toxunaraq: “Allahın yardım edəcəyini müjdələyirəm. And olsun ki, röyamda Cibrili, atlıları yönləndirirkən gördüm” – dedi. [16]

Bu bölmədən da anlaşılacağı kimi, Allah öz yolunda cihad edən və ya döyüşən qullarına daima yardım edəcək, onları müzəffər qılacaqdır. Bu vəd, onlarla ayədə zikr edilmişdir:

⁷Ey iman edənlər! Əgər siz Allaha kömək edərsinizsə, O da sizə kömək edər və ayaqlarınızı sabit tutar. (Muhəmməd/7)
²Allah, Kitab Əhlindən Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan kimsələri toplanmanın ilki üçün yurdlarından çıxarandır. Siz onların çıxacaqlarını sanmamışdınız. Onlar da, şübhəsiz ki, qalalarının onları Allahdan qoruyacağına qətiliklə inanırdılarsa da, Allahın əzabı onlara nəzərə almadıqları yerdən gəldi. Və Allah onların ürəklərinə öz evlərinin öz əlləri ilə və möminlərin əlləri ilə həlak ediləcəyi qorxusunu düşürdü. Ey sağlam düşüncə sahibləri! Artıq ibrət alın! (Həşr/2)
¹⁵¹Biz Allahın haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri Ona ortaq qoşduqlarına görə, kafirlərin qəlblərinə qorxu salacağıq. Onların çatacaqları yer atəşdir. Şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin sığınacağı da, nə pisdir! (Al-i İmran/151)
^50,51Və sən mələklərin/vəzifəli güclərin kafirlərin üzlərinə və kürəklərinə vuraraq: “Dadın görək, qızğın atəşin əzabını! Bax budur, bu, sizin öz əllərinizlə etdiklərinizə görədir. Və şübhəsiz ki, Allah qullara heç bir şəkildə haqsızlıq edən deyildir” – deyə onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduqları halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırarkən, bir görsəydin. (Ənfal/50-51)
⁹³Və Allah haqqında yalan uydurandan, yaxud özünə heç bir şey vəhy olunmadığı halda: “Mənə vəhy olundu” deyəndən və: “Allahın endirdiyi kimi mən də endirəcəyəm” – deyəndən daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanları ölümün şiddətləri içində ikən, vəzifəli güclər də onlara əllərini uzatmış: “Canlarınızı çıxarın. Bu gün, Allah haqqında gerçək olmayan şeylər söylədiyinizə və Onun ayələrinə qarşı təkəbbürləndiyinizə görə, alçaldıcı bir əzabla cəzalandırılacaqsanız” – dediklərində bir görsəydin! (Ənam/93)
^4–6Artıq Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan kimsələrlə qarşılaşdığınız/döyüşdüyünüz zaman dərhal vuruş…/ölümünəcən döyüş. Sonra onlara üstün gəldiyiniz zaman dərhal bağı sıx bağlayın/sağlam qərarlar alın. Sonra hərb – pozuculuq işi ağırlıqlarını atıb, döyüş bitincə də onları ya qarşılıqsız olaraq, ya da qurtarmaq üçün əvəz/fidyə müqabilində azad edin. Bax budur! Əgər Allah diləsəydi, əlbəttə, onları cəzalandırıb, ədaləti bərqərar edərdi. Lakin, belə olması sizi bir-birinizlə sınamaq üçündür. Allah yolunda öldürülən/öldürən/döyüşən insanlara gəlincə, artıq Allah onların əməllərini qətiyyən boşa çıxarmaz. Allah onları bələdçiləyəcək, vəziyyətlərini düzəldəcək və onları özlərinə tanıtdığı cənnətə daxil edəcəkdir. (Muhəmməd/4-6)
¹³⁹Və ruhdan düşməyin, kədərlənməyin! Və əgər inananlarsınızsa, ən üstün olan sizsiniz.
^140,141Əgər sizə bir yara dəymişsə, o cəmiyyətə də bənzər bir yara toxunmuşdur. Və bax budur, o günlər Biz onları Allahın sizdən iman edən insanları bildirməsi/işarələyib göstərməsi və sizdən şahidlər qəbul etməsi, Allahın iman edən insanları arındırması, kafirləri isə məhv etməsi üçün insanlar arasında döndərib dururuq. Və Allah şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri sevməz. (Al-i İmran/139-141)
⁵¹Şübhəsiz, Biz elçilərimizə və iman edənlərə bu bəsit dünya həyatında və şahidlərin qalxdığı/şahidlik edəcəkləri gündə qətiliklə kömək edərik. (Mömin/51)
²¹Allah: “Əlbəttə, Mən və elçilərim qalib gələcəyik” – deyə yazmışdır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə gücü yetəndir, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır. (Mücadilə/21)
^171–173Və and olsun ki, göndərilən qullarımız/elçilərimiz haqqında bizim sözümüz keçmişdir: “Şübhəsiz, onlar, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanların məhz özüdürlər. Şübhəsiz, bizim ordularımız, tam yəqinliklə bilin ki, qalib gələnlərin məhz özüdürlər”.(Saffat/171-173)

Bölmənin 13-14-cü ayələrində də kafirlərin haqq etdikləri nəticəyə toxunulmuşdur.

¹⁵Ey iman edənlər! Kafirlər toplandıqları vaxt onlarla qarşılaşsanız, dərhal onlardan üz döndərməyin.

Bu ayələrdə döyüş əsnasında bir döyüş taktikası olaraq, ya da başqa bir müsəlman qrupuna yardım məqsədindən başqa düşmənə arxasını dönənlərin [döyüş meydanını tərk edənlərin və ya fərarilik edənlərin] mütləq cəzalandırılacağı bəyan edilir. Burada, əsgəri strategiyaya uyğun olaraq, ya da döyüşən digər bir qrupa dəstək vermək məqsədiylə geri çəkilmə qadağan olunmamışdır. Ona görə də müsəlmanlar, düşmənin təzyiqi çox şiddətlidirsə, komandirin əmri ilə geri çəkilə bilərlər. Qadağan olunan geri çəkilmə, ölüm qorxusuyla, təşvişlə geri çəkilmək, yəni qaçmaqdır. Hər kim elə bir gündə düşmənə arxasını çevirərsə, Allahdan bir qəzəbə uğrayar və onun çatacağı yer cəhənnəmdir.

Burada bəhs edilən cəzanı axirətə aid etmək səhvdir. Allah yolunda döyüşməyənlər və ya döyüş meydanından qaçanlar dünyada da Allahın qəzəbinə uğrayarlar və hegemon güclərin nəzarətində zillət içində cəhənnəm həyatı yaşayarlar.

¹⁸Bax budur! Şübhəsiz ki, Allah kafirlərin tələsini zəiflədəndir.

Bu ayələrdə döyüşün mənası anladılır: Döyüşdə insan qatil olmaz.

Klassik qaynaqlarda bu ayənin enmə səbəbinə dair aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Rəvayətə görə, Rəsulullahın (s.ə.s) əshabı Bədirdən geri döndüklərində hər biri özünün etdiklərindən bəhs etməyə başlayaraq: “Mən bu qədər adam öldürdüm, onu etdim, bunu etdim” – deməyə başladı. Budur, onların bu ifadələrindən qarşılıqlı öyünmə və bənzəri hallar ortaya çıxdı. Buna görə də, öldürənin də, hər şeyi təqdir edənin də Uca Allah olduğunu, qulun isə, bu işə yalnızca niyyəti və qəsdi ilə qatıldığını bildirmək üçün bu ayə-i kərimə nazil oldu. Bu ayə-i kərimə, eyni zamanda: “Qulların felləri qullar tərəfindən yaradılır” – görüşlərini də rədd edir. [17]

Mücahid belə deyir: “Bədir Günündə əshab ixtilaf edərək, biri: “Mən öldürdüm!”, digəri: “Xeyr, mən öldürdüm!” – deyincə, Allah bu ayəni inzal buyurdu. Yəni: “bu böyük pozğun və qırma işi, bu ziyan sizin tərəfinizdən olmadı. Bu, ancaq Allahın yardımıyla həyata keçdi” – deməkdir. Rəvayət olunduğuna görə, Qüreyş ordusu görününcə, Allahın Rəsulu: “Budur, Qüreyş! Bütün təkəbbürü və fəxriylə, Sənin Rəsulunu inkar etməyə gəlirlər. Allahım! Səndən, mənə vəd etdiyini istəyirəm!” – dedi. Buna görə də Cəbrail gələrək: “Bir ovuc torpaq al və onu onlara at!” – dedi. İki ordu qarşı-qarşıya gəlincə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Hz. Əliyə: “Mənə, bu vadinin çınqıl daşlarından bir ovuc ver!” – dedi. (Daşı aldığında) Hz. Peyğəmbər bunu Qüreyşlilərin üzünə ataraq: “Üzləriniz, sifətləriniz dəyişsin, pozulsun!” – dedi. Beləliklə, bütün müşriklər gözləriylə məşgul oldular, nəticəsində də məğlubiyyətə uğradılar. [18]

Süddi deyir ki: Allah Rəsulu (s.ə.s) Bədir günü Hz. Əliyə (r.a): “Yerdən mənə çınqıl ver” – buyurdu. Hz. Əli üzərində torpaq olan çınqılları ona verdikdə Hz. Peyğəmbər bunu müşriklərin üzlərinə atdı. Gözlərinə bu torpaqdan bir parça girməyən heç bir müşrik qalmadı. Sonra möminlər ardlarınca düşdülər, onları ya öldürdülər, ya da əsir aldılar. Allah Təala Siz öldürmədiniz onları, lakin Allah öldürdü. Atdığın zaman da, sən atmadın, ancaq Allah atdı ayəsini endirdi.

Əbu Maşer Mədəninin Məhəmməd ibn Kays və Məhəmməd ibn Kab əl-Kurazidən rəvayət etdiyinə görə, onlar belə demişdilər: Qövm bir-birlərinə yaxınlaşdığında, Allah Rəsulu (s.ə.s) bir ovuc torpaq alıb, bunu qövmün [müşriklərin] üzlərinə atdı və: “Üzləri çirkinləşsin” – buyurdu. Onların hamısının gözlərinə girdi və Allah Rəsulunun (s.ə.s) əshabı irəliləyib, onların kimisini öldürdü, kimisini də əsir etdi. Onların məğlubiyyətə uğramaları Allah Rəsulunun (s.ə.s) onlara bu şəkildə torpaq atdığına görə olmuşdur. Allah Təala da Atdığın zaman da sən atmadın, ancaq Allah atdı ayəsini endirdi.

Abdurrahman ibn Zeyd ibn Eslem Atdığın zaman da sən atmadın, ancaq Allah atdı ayəsi haqqında deyir ki: “Bu, Bədir günüdür. Allah Rəsulu (s.ə.s) üç ovuc (torpaq, çınqıl daşı) aldı və bir ovucunu müşriklərin sağ cinahına, bir ovucunu sol cinahına, bir ovucunu da ortalarına atdı və: “Üzləri çirkinləşsin” – buyurdu ki, məğlubiyyətə uğradılar. Hər nə qədər bu, Hüneyn günündə vaqe olmuşsa belə, Urvə ibn Zübeyr, Mücahid, İkrimə, Katade və imamlardan bir çoxundan rəvayətə görə bu, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Bədir günü (müşriklərin üzlərinə torpaq) atması haqqında nazil olmuşdur. [19]

Ayədəki Atdığın zaman da sən atmadın, lakin Allah atdı ifadəsiylə əlaqədər klassik əsərlərdə bir sıra yaraşdırmalar mövcuddur:

1) Müfəssirlərin əksəriyyətinin görüşünə görə, bu ayə-i kərimə Bədir Günü nazil olmuşdur. Bununla qəsd edilən budur: Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir ovuc torpaq aldı və onu müşriklərin üzünə doğru səpərək: “Üzləriniz, sifətləriniz dəyişsin, pozulsun” – dedi. Bu torpaq, istisnasız olaraq, hər bir müşrikin gözünə və burnuna dolmuşdu. Beləliklə bu, müşriklərin pozulmasına səbəb oldu. Budur ,ayə-i kərimə bu xüsusda nazil olmuşdur.

2) Bu ayə-i kərimə Heybər Günü nazil olmuşdur. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Heybər qalasının qapısının önündə, əlinə yayı alıb bir ox atdı. Hz. Peyğəmbərin bu oxu hədəfini tapdı və atı üzərində duran (kafir) İbn Əbu l-Həqiqi öldürdü. Budur, buna görə də bu ayə nazil oldu.

3) Bu ayə Uhud günü Übeyy b. Haləfin öldürülməsi haqqında nazil olmuşdur. Çünki Übeyy Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) çürümüş bir sümük göstərərək: “Ey Muhəmməd! Bu çürüyüb, toz-torpaq olmuş sümüyü kim dirildə bilər?” – demişdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də: “Allah dirildər! Necə ki, səni də öldürəcək, sonra səni yenidən dirildib, cəhənnəminə atacaqdır!” – buyurdu. Übeyy b. Halef Bədir günü əsir alındı. Fidyə verib qurtulunca Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s): “Bir atım var. Onu, bir gün onun üzərində səni öldürə bilmək üçün, hər gün bir az qarğıdalı ilə bəsləyəcəyəm” – dedi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də: “Xeyr, inşaallah mən səni öldürəcəyəm” – dedi. Uhud günü Übeyy budur, o atı üzərində çapırdı. Sonra Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) yaxın bir yerə gəldi. Bəzi müsəlmanlar onu öldürmək üçün önünə dikildilər. Buna görə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Geri durun” – dedi və ona doğru qarğısını ataraq onun bir qabırğasını qırdı. Onu müşriklər atına yükləyib, götürürlərkən yolda öldü. Budur, bu ayə bu xüsusda nazil olmuşdur. [20]

Əslində, Atdığın zaman da sən atmadın, lakin Allah atdı ifadəsi bir deyimdir. Belə ki, ərəblər “Allah sənin üçün atsın” ifadəsini işlədirlər və bununla: “Allah sənə yardımçı olsun, sənə zəfər versin, sənin lehinə olacaq işləri etsin” – mənasını qəsd edərlər. Buradakı ifadə də: “sənə yardım edən, sənə zəfər vərən Allahdır” – deməkdir. [21]

Bu ayə Bədirdə zəfər qazanan Rəsulullah və möminlərə bir xəbərdarlıqdır. Müsəlmanlar bu zəfərlə korlanmamalıdırlar. Döyüşü, bir çox fövqəladə yardımlar yaradaraq Allah qazanmışdır. Möminlər əldə edilən uğuru özlərinə şamil etməməli, onun Allahın lütfü olduğunu bilməlidirlər.

Allah Artıq onları siz öldürmədiniz, lakin onları Allah öldürdü buyuraraq, öldürməyi də özünə şamil edərək, müsəlman əsgərlərin “qatil” olaraq adlandırılamayacağına işarə etmişdir. Belə ki, ictimai nüfuz sahibinin əmr və izniylə edilən qanuni döyüşlərdə adam öldürmək, öldürəni günahkar – qatil etməz.

18-ci ayədəki Budur! Şübhəsiz Allah kafirlərin tələsini zəiflədəndir ifadəsiylə Allahın Bədirdə möminlərə olan yardımına işarə edilir. Allahın yardımı sayəsində möminlər kafirlərin planlarını pozdular. Allahın yardımından aşağıdakı ayələrdə də bəhs edilir:

^123–127Və and olsun ki, sizlər gücsüz ikən Allah sizə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə Bədirdə kömək etdi: Həmçinin sən inananlara: “Rəbbinizin endirilən/hülul etdirilən üç min mələklə sizə kömək etməsi sizə yetməzmi?” – deyirdi Əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bəli sizi Rəbbiniz dəstəkləyər. Və əgər onlar qəflətən üzərinizə gəlsələr, Rəbbiniz sizə işarələnmiş/təlimləndirən/göndərilmiş beş min mələklə kömək edər. Və Allah bu köməyi sizə sırf bir müjdə olsun və qəlbləriniz bununla sakitləşsin deyə, etdi. Və bu kömək sırf Allah kafirlərdən bir qisminin kökünü kəssin, yaxud onları pərişan etsin və itirənlər olaraq, dönüb getsinlər deyə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan və ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran Allah qatındandır. Belə isə Allahın qoruması altına girin. (Al-i İmran/123-127)
²⁵And olsun ki, Allah bir çox yerdə və Huneyn Günü sizə kömək etdi. Həmçinin çox olmağınız sizə arxayınlıq vermişdisə də, onun sizə bir faydası olmamış və yer üzü, genişliyinə baxmayaraq, sizə dar gəlmişdi. Sonra da üz döndərib qaçmışdınız. (Tövbə/25)

Allahın döyüşdə möminlərə etdiyi yardıma dair keçmiş ümmətlərdən də bir örnək verə bilərik:

²⁴⁹Sonra Talut ordu ilə ayrılınca dedi ki: “Şübhəsiz, Allah sizi mütləq bir çay suyu ilə imtahan edəcək. Artıq kim ondan içərsə, məndən deyildir. Kim də, ancaq əli ilə bir ovuc alan başqa, onu dadmazsa, bax, o məndəndir”. Sonra da içlərindən çox azından başqa, çoxu ondan içdilər. Talut və bərabərindəki iman edənlər çayı keçdiklərində İsrailoğulları: “Bizim bu gün Calut ilə ordusuna qarşı duracaq gücümüz yoxdur” – dedilər. Allaha qovuşacaqlarına qətiliklə inananlar: “Necə az camaatlar, Allahın izni ilə, necə çox camaatlara qalib gəlmişdirlər. Allah səbr edənlərlə birlikdədir” – dedilər. (Bəqərə/249)

Ayənin müxatibinin kim olduğu barəsində fərqli görüşlər vardır. Kimisi müxatibin müşriklər, kimisi möminlər, kimisi də ayənin ilk bölməsində müxatib möminlər, son bölməsində isə kafirlər olduğunu iləri sürmüşdülər. Ayənin məzmunu, müxatibin müşriklər olduğunu açıqca göstərir. Beləliklə, ayədə Fəth istəyirsinizsə, budur, sizə fəth gəlmişdir. Və əgər son verərsinizsə, bu da sizin üçün daha yaxşıdır. Yox əgər dönərsinizsə, Biz də dönərik. Hər nə qədər qövmünüz çox olsa da, sizə heç bir şəkildə, heç bir zaman faydası olmayacaq. Və şübhəsiz ki, Allah möminlərlə birlikdədir buyurularaq müşriklərə xəbərdarlıq edilir.

Belə ki, ayənin nüzul səbəbi haqqındakı nəqllər də bunu dəstəkləyir.

Bu, kafirlərə bir xitabdır. Çünki onlar zəfər və fəth istəmiş və: “Allahım! Bizdən əqrəbalıq bağını daha çox kim kəsir, kim o birinə daha çox zülm edirsə, Sən onu məğlub et” – deyə dua etmişdilər. Bu açıqlamanı əl-Hasən, Mücahid və başqaları etmişdir. Onlar bu sözlərini öz karvanlarına yardımcı olmaq üçün Məkkədən çıxdıqları zaman söyləmişdilər.

Bunu, döyüş əsnasında Əbu Cəhlin söylədiyi də ifadə edilmişdir. Ən-Nadr b. əl-Haris isə belə demişdi: “Allahım! Əgər bu Sənin qatından gəlmiş bir haqq isə, üzərimizə ya göydən daş yağdır, yaxud da bizə acıqlı bir azab göndər”. Ən-Nadr da Bədirdə öldürülənlər arasında idi. [22]

Rəvayət olunduğuna görə Əbu Cəhl Bədir günü: “Allahım! İki dinin ən üstün olanına və yardıma ən layiq olanına yardım et” – demişdir.

Yenə rəvayət olunduğuna görə o: “Allahım! Bizdən kim daha çox bətn bağını kəsib günaha qərq oldusa, sabah onu məhv et!” – demişdir.

Süddi belə deyir: Müşriklər Bədirə çatmağı və döyüşməyi istədiklərində Kəbənin örtüklərindən yapışaraq: “Allahım! İki ordunun ən uca və üstün olanına, iki camaatın ən artıq hidayədə olanına, iki qrupun ən kəriminə və iki dinin ən üstününə yardım et!” – dedilər. Buna görə də, Cənab-i Haqq bu ayəni endirdi. [23]

Süddi deyir ki: “Müşriklər, Məkkədən Bədirə doğru çıxdıqlarında Kəbənin örtüklərindən yapışmışlar, Allahdan yardım diləmişlər və: “Ey Allahım! İki ordudan ən üstün olanına, iki qrupdan ən şərəfli olanına və iki qəbilədən ən xeyirli olanına yardım et” – demişdilər. Allah Təala da, əgər siz fəth istəsəydiniz, budur fəth sizə gəlmişdir ayəsində: “Sizin söylədiyinizə, əlbəttə, yardım etdim ki, o da Muhəmməddir” (s.ə.s) – buyurur”. [24]

²⁰Ey iman edənlər! Allaha və Elçisinə itaət edin, eşitdiyiniz halda, ondan üz çevirməyin! ²¹Vəhyə qulaq asmadıqları halda: “Eşitdik/vəhyə qulaq verdik” – deyənlər kimi də olmayın!

²²Şübhəsiz ki, yer üzündə dolaşan canlıların Allah qatında ən pisi, ağlını işlətməyən bu karlar və lallardır.

²³Və əgər Allah onlarda xeyir olduğunu bilsəydi, qətiliklə onlara eşitdirərdi. Və əgər eşitdirsəydi, yenə də onlar geri çəkilənlərin məhz özü olaraq, geri dönərdilər.

Bu ayələrdə, möminlərlə mömin görünənlər sərgilənərək, həqiqi möminlərə o yalançı Yəhudilər və münafiqlər kimi olmamaları barədə xəbərdarlıq edilır. Ayədəki Eşitmədikləri halda: “Eşitdik/vəhyə qulaq verdik” – deyənlər ifadəsi ilə, vəhyi səmimiyyətlə dinləməyən, eşitdiklərini yaxşı-yaxşı düşünməyən, onun haqqında təfəkkür etməyən ikiüzlü insanlar qəsd edilmiş, beləliklə də, möminlər ciddiyyət və təfəkkürə dəvət edilmişdilər:

¹⁷¹Və kafirlərdən bir qisminin halı, sadəcə, bir çağırma və ya bağırmadan başqasını eşitməyənlərə çoban qışqırığı/qarğa qışqırığı edənin halı kimidir – karlardır, lallardır, korlardır. Buna görə də onlar dərk etməzlər. (Bəqərə/171)
¹⁷⁹Və and olsun ki, tanıdıqlarınızdan/tanımadıqlarınızdan bir çoxunu cəhənnəm üçün törədib çoxaltdıq; onların qəlbləri vardır, onlarla anlamazlar. Gözləri vardır, onlarla görməzlər. Qulaqları vardır, onlarla eşitməzlər. Bax budur, onlar dördayaqlı heyvanlar kimidirlər. Hətta, daha da pozğunlaşırlar. Bax budur, onlar laqeydlərin məhz özləridir. (Əraf/179)

Ayədəki Elçiyə itaət ifadəsiylə “Elçiyə bağlılıq, onun aldığı qərarlara, etdiyi ictihadlara sayğılı davranmaq, xüsusilə bu ayənin yerləşdiyi mənada, dövlət rəisi, ordu komandiri sifətlərini də daşıdığına görə, Elçiyə hərbi və idari sahələrdə zidd hərəkətdə olmamaq” qəsd edilmişdir.

²⁴Ey iman edənlər! Elçi sizi, sizə həyat verəcək şeylərə çağırdığı zaman Allaha və Elçiyə qarşılıq verin. Və bilin ki, Allah insan ilə onun qəlbi arasına girər. Və siz, tam qətiliklə, Onun hüzurunda toplanacaqsınız.

²⁵Və sadəcə sizdən öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərə isabət etməyən ictimai atəşlərdən qorunun və bilin ki, heç şübhəsiz ki, Allahın əzabı çətindir.

²⁶Və xatırlayın ki, bir zaman siz sayca az idiniz, yer üzündə zəifləmişdiniz, insanların sizi yaxalamasından qorxurdunuz da. Allah, özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə sığınacaq vermişdi, sizi köməyi ilə gücləndirmişdi və sizə təmiz–xoş ruzilərdən vermişdi.

Möminlərə xitab edilən bu ayələrdə bacarıqlı ola bilmələri üçün etməli olduqları işlər ifadə edilmiş, yanlış davranışlarının sadəcə özlərinə deyil, başqalarına da zərər verəcəyi bildirilmişdir. Paraqrafda ilk olaraq, Elçiyə itaət, bağlılıq mənasında: Ey iman etmiş insanlar! O [Elçi], sizi, sizə həyat verəcək şeylərə çağırdığı zaman, Allaha və Elçiyə icabət edin – əmri verilmişdir.

Elçinin çağırdığı “həyat verəcək şeylər”in nələr olduğunu təsbit etmək üçün əvvəl aşağıdakı ayələrə bir göz atılmalıdır:

⁵¹Və bir bəşər üçün, bir vəhy ilə və ya pərdə arxasından, yaxud bir elçi göndərərək izni ilə/biliyi ilə dilədiyini vəhy etməsi istisna olmaqla, Allahın ona söz söyləməsi olmaz. Şübhəsiz ki, O, çox uca və ucaldıcıdır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Şura/51)
^26,27De ki: “Ey hökmranlığın hökmranı Allahım! Sən hökmranlığı dilədiyinə verirsən, dilədiyindən də hökmranlığı çəkib alırsan, dilədiyini güclü edərsən, dilədiyini də alçaq, rüsvay edərsən. Xeyir, Sənin əlindədir. Şübhəsiz ki, Sən hər şeyə qadirsən! Sən gecəni gündüzün içinə, gündüzü gecənin içinə qatarsan. Sən ölüdən diri çıxararsan, diridən ölü çıxararsan. Sən dilədiyinə də hesabsız ruzi verərsən”. (Al-i İmran/26, 27)
^169–171Allah yolunda öldürülənləri də qətiyyən ölü sanma. Tam əksinə, onlar diridirlər, Allahın ərməğanlarından verdiyi şeylərlə sevincli olaraq, Rəbbi qatında ruzilənməkdədirlər. Arxalarından özlərinə hələ çatmayan kəslərə, özləri üçün heç bir qorxu olmayacağını və üzülməyəcəklərini müjdələmək istəyərlər. Onlar Allahdan bir neməti, ərməğanı və Allahın şübhəsiz, möminlərin əcrini yox etməyəcəyini müjdələmək istəyərlər. (Al-i İmran/169-171)
⁶⁴Və bu keçici dünya həyatı, sadəcə, bir əyləncə və oyundur. Şübhəsiz, son yurd isə qətiliklə həyatın məhz özüdür. Kaş ki, onlar bilmiş olsaydılar. (Ənkəbud/64)
⁹⁷Kişi, qadın mömin olaraq, kim yaxşı əməl işləyərsə, qətiliklə onu gözəl bir həyat ilə yaşadarıq. Və qətiliklə, onların ödənişlərini etmiş olduqları əməllərin daha gözəli ilə mükafatlandıracağıq. (Nəhl/97)

Ayələrdən anlaşıldığına görə, insanlığa həyat verəcək şey “Quran, iman, döyüş, Allah yolunda ölmək, öldürmək”dir.

Ayədəki və bilin ki, Allah, insan ilə onun qəlbi arasına girər ifadəsi işarə edir ki, vəhylər insanın kimliyini dəyişdirməyə səbəb olur. Kafir və fasiq insan vəhyə qulaq verər və onun haqqında təfəkkür edərsə, Allah onunla eqosu arasına girib, ona doğru yolu göstərəcək və cənnətinə bələdçiləyəcəkdir.

25-26-cı ayələrdə də möminlərin döyüş şərtlərində göstərməli olduqları münasibətlərə vurğu edilib, Allahın özlərinə yardım edəcəyi ifadə edilir.

26-cı ayədəki ²⁶Və xatırlayın ki, bir zaman siz sayca az idiniz, yer üzündə zəifləmişdiniz, insanların sizi yaxalamasından qorxurdunuz da. Allah, özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə sığınacaq vermişdi, sizi köməyi ilə gücləndirmişdi və sizə təmiz-xoş ruzilərdən vermişdi ifadəsi ilə, möminlərə keçmişdə yaşadıqları qorxu və təzyiqlər xatırladılaraq, onlardan istənir ki, yaşadıqları həyatı dəyərləndirsinlər.

25-cı ayədəki sadəcə sizdən öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərə isabət etməyən ictimai atəşlərdən qorunun ifadəsiylə, insanları atəşə atan ixtilaf, mübahisə, qarışıqlıq, başları qarışdırmaq, sistemi pozmaq, anarxiya çıxarmaq kimi kütləvi fitnələr qəsd edilir. Çünki bu fitnə, sərhəd tanımaz. Belə bir vəziyyətdə, sadəcə, günahkarlar deyil, “nəyimə lazım”çı insanlar də əzaba uğrayarlar.

Bu hala ətraf mühitin qorunmasını da nümunə göstərmək olar: Ətraf mühiti kirlədən bir kimsəyə müdaxilə edilmədiyində, kirlilik yayılar və bütün şəhərə təsir edər. Bunun zərəri də, sadəcə, kirlədən adamla məhdud qalmaz, orada yaşayan hər kəsə toxunar.

Eyni vəziyyət əxlaq və mədəniyyət degenerasiyası nöqteyi nəzərindən də ələ alına bilər: Bir adamın etdiyi əxlaqsızlıqların, zaman içində şəhəri, hətta ölkəni belə sardığına şahid olunır. Lut qövmü buna gözəl bir örnəkdir. Bir neçə nəfərlə başlayan cinsi azğınlıqlar zaman keçdikcə bütün qövmü sarmış və onların sonlarını hazırlamışdır.

^{27, 28}Ey iman edənlər! Allaha və Elçiyə xəyanət etməyin. Bilə-bilə öz əmanətlərinizə də xəyanət etməyin. Şübhəsiz ki, mallarınız və övladlarınız, qətiliklə sizin üçün bir imtahan vasitəsidir. Və Allah qatında çox böyük mükafat olduğunu qətiliklə bilin.

Bu ayələrdə möminlərə Allaha və Elçiyə xəyanət etməyin. Bilə-bilə öz əmanətlərinizə də xəyanət etməyin buyurularaq xəbərdarlıq edilir və onlara: Şübhəsiz ki, mallarınız və övladlarınız, qətiliklə sizin üçün bir imtahan vasitəsidir. Və Allah qatında çox böyük mükafat olduğunu qətiliklə bilin – vədi edilir.

Görünür ki, müsəlmanlar mal-mülk və əmanətlər barəsində bir xainlik etmişdilər ki, bu xəbərdarlığa müxatib olmuşdular. Rəvayət edildiyinə görə, bu ayə-i kərimə Əbu Lubabə b. Abdul-Münzirin Kurayzaoğullarına kəsiləcəklərini işarə edib, bildirdiyinə görə nazil olmuşdur. Əbu Lubabə deyir ki: “Allaha and içirəm ki, ayaqlarımı yerimdən hərəkət etdirmədən mən Allaha və Rəsuluna xainlik etdiyimi anladım. Buna görə də bu ayə-i kərimə nazil oldu”. Bu ayə-i kərimə nazil olunca, Əbu Lubabə özünü məscidin dirəklərindən birisinə bağlayaraq belə dedi: “Allaha and içirəm ki, ölüncəyə, yaxud da Allah tövbəmi qəbul edincəyə qədər, nə bir şey yeyəcəyəm, nə də bir şey içəcəyəm”. Buna dair xəbər məşhurdur. [25]

Bir digər görüşə görə ayə-i kərimə, onların Peyğəmbərdən (s.ə.s) hər hansı bir şeyi eşidib bunu müşriklərə çatdırdıqları və yaydıqlarına görə nazil olmuşdur. [26]

İbn Abbas belə demişdir: “Bu ayə, Əbu Lubabə haqqında nazil olmuşdur. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Əbu Lubabəni Kurayzaoğullarını mühasirəyə almaq məqsədiylə onlara yollamışdı. Əbu Lubabənin oğul-uşağı isə Kurayzaoğullarının içində idiər. Buna görə də Kurayzaoğulları: “Ey Əbu Lubabə! Nə deyirsən, Sad ibn Muazın haqqımızda vermiş olduğu hökmü qəbul edəkmi?” – deyincə, Əbu Lubabə boğazına işarə edərək: “Bu bir intihardır, qətiyyən bunu etməyin” – demək istəmişdir. Beləliklə, bu hərəkət tərzi Əbu Lubabədən Allah və Onun Rəsuluna qarşı bir xainlik olaraq izhar olmuşdur”. [27]

Süddi belə deyir: “Onlar Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s) bir şey eşidir və bunu ifşa edərək, müşriklərə çatdırırdılar. Budur, buna görə də, Cənab-i Haqq onları bundan çəkindirdi”.

İbn Zeyd belə demişdir: “Allah onları, eynilə münafiqlərın etdiyi kimi, iman izhar edib, o biri tərəfdən isə, küfrlərini gizləyərək, xainlik etməkdən çəkindirdi”.

Cabir ibn Abdillahdan bu rəvayət edilmişdir: Əbu Süfyan Məkkədən çıxınca, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onun çıxdığını öyrəndi və onu qarşılamağa qərar verdi. Buna görə də münafiqlərdən birisi Əbu Süfyana: “Əlbəttə ki, Muhəmməd döyüşmək üçün qarşınıza çıxacaq. Nəticə etibarilə tədbirinizi alın!” – deyə bir məktub yazınca, Allah Təala bu ayəni inzal buyurdu.

Zühri və Kəlbi bu ayənin Hatıb b. Əbu Lubabə haqqında nazil olduğunu söyləmişdilər. Belə ki, bu səhabə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Məkkəlilərlə döyüşmək üçün getməyə qərar verincə, onun bu qərarını Məkkəlilərə yazıb, bildirmişdi. Bu görüşü əl-Esamm nəql etmişdir. [28]

Ayədə keçən əmanətlə, çox geniş əhatəli bir termin olub fərd və cəmiyyətə, hətta bütün dünyaya aid edilən məqamları vardır. Belə ki, əmanət “insana, mühafizə etməsi üçün verilən bütün şeylər”dir.

Buna görə, sözləşmə və müqavilələr, cəmiyyətdə öhdəyə düşən böyük-kiçik vəzifələr, ictimai əmlak, adamın ağlı-fikri, orqanları, sağlığı, gəncliyi, ömrü, Allahın dünyada insana vermiş olduğu sistemlər, meşəsindən, havasından suyuna, böcəyindən çiçəyinə qədər kainatdakı bütün varlıqlar bir əmanətdir.

Ayədəki əmanətləri bölməyə uyğun olaraq xüsusi hala gətirildiyində “qənimətlər”i də ehtiva etdiyini söyləmək olar.

Ayədəki Şübhəsiz, mallarınızın və övladlarınızın qəti olaraq fitnə olduğunu və qəti olaraq da Allah qatında çox böyük əcir olduğunu bilin ifadəsiylə, malların və övladların bir fitnə [atəşə atan amil] olduğu xatırladılaraq bu xəbərdarlıq edilir: “Dünya malı və övladlar ümumiyyətlə insanı yanlış yollara sövq edər. Qazanmaq və qorumaq istəyi ilə insanlar bir çox yanlışa yol verərlər. Etməli olduqlarını etməzlər və ya etməməli olduqlarını edərlər. Ona görə də ağlınızı başınıza alın, xətaya düşməyin”.

Eyni tərz xəbərdarlıq başqa ayələrdə də mövcuddur:

¹⁴Ey iman edənlər! Şübhəsiz, həyat yoldaşlarınızdan və uşaqlarınızdan sizə düşmən olanlar da vardır. Ona görə də, onlardan çəkinin. Və əgər əfv edər, qüsurlarını başlarına qaxmaz, xoş görər və bağışlayarsınızsa, bilin ki, şübhəsiz, Allah çox bağışlayan çox mərhəmət edəndir.
¹⁵Əlbəttə, mallarınız və uşaqlarınız sizi atəşə ata biləcək imtahan vasitəsidir. Allah isə… Böyük mükafat Öz qatında olandır. (Təğabun/14, 15)
³⁵Hər canı olan varlıq ölümü dadacaq. Və əridib, saflaşdırmaq üçün Biz sizi xeyir və şər ilə sınayarıq. Və siz, yalnız Bizə döndəriləcəksiniz. (Ənbiya/35)
⁹Ey iman edənlər! Mallarınız və uşaqlarınız sizi Allahı anmaqdan yayındırmasın. Belə bir şeyi kim edərsə, artıq bax budur, onlar zərərə, itkiyə uğrayıb acı çəkənlərin məhz özləridir. (Münafiqun/9)

³³Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də, Allah onlara əzab edən deyildir.

Bu ayələrdə Rəsulullaha arxayınlıq verilir, Məkkədəki həyatının bəzi hissələri xatırladılaraq, müşriklərin öhdəsindən gəlindiyi kimi, bunların da öhdəsindən gəlinəcəyi, əhvali-ruhiyyəsini yüksək tutmalı olduğu bildirilir. Həmçinin bu paraqraf 26-cı ayəni də təfsir edir.

30-cu ayədə bəhs edilən tələ ilə əlaqədər qaynaqlarda aşağıdakı məlumatlar yer alır:

Bu buyuruqla müşriklərin Darun-Nedvədə Peyğəmbərə (s.ə.s) tələ qurmaq üçün etdikləri toplantı xəbər verilir. Sonunda onu öldürmək üçün eyni fikrə gəldilər. O baxımdan gecə vaxtı güdməyə başlayıb evinin qapısından çıxdığı vaxt onu öldürmək üçün gecə boyunca nəzarət edib, durdular. Peyğəmbər (s.ə.s) də Əli b. Əbu Talibə yatağında yatmasını əmr etdi, Uca Allaha da, getdiyi yerin izini müşriklərin tapmamaları üçün dua etdi, Allah da onların gözlərini görməz qıldı. Yuxu onları bürümüşkən, çıxıb başlarına torpaq atıb getdi. Sabah olunca Əli evdən çölə çıxıb evdə kimsə olmadığını onlara xəbər verincə, Rəsulullahı (s.ə.s) əllərindən qaçırmış olduqlarını və xilas olduğunu anladılar. Buna dair xəbər siyər kitablarında və başqa yerlərdə məşhurdur. [29]

İbn Abbas, Mücahid, Katade və digər müfəssirlər belə demişdilər: “Qüreyş müşrikləri Darun-Nedvədə müşavirə edirdilər. Sonra bir yaşlı adam qılığına girmiş olan İblis onların yanlarına gəlib özünün Nəcidli olduğunu söylədi. Oradakıların bəziləri bunu təklif etdilər: Onu [Muhəmmədi] bağlayın və onun başına zamanın fəlakətlərinin gəlməsini gözləyək. İblis də buna qarşılıq belə dedi: Belə etməkdə bir fayda yoxdur. Çünki buna görə də onun qövmü öfkələnər və qan tökər. Bəziləri də bu təklifi etdilər: Onu məmləkətinizdən uzaqlaşdırın. Beləliklə, onun əziyyətindən qurtular, rahata qovuşarsınız. Buna görə də İblis belə dedi: Belə etməkdə də bir fayda yoxdur. Çünki o zaman o, ətrafında bir qrup toplayar və onlarla sizə qarşı döyüşər. Əbu Cəhl isə belə dedi: Mənim görüşüm budur: hər qəbilədən bir nəfər seçib toplayaq. Onlar ona hücum edib, hamısı birdən qılınclarıyla vursunlar. Beləliklə, onu öldürdükləri zaman qanı bütün qəbilələrə dağılmış olar və Haşimoğulları bütün Qüreyş qəbilələriylə döyüşməyi cəsarət edə bilməzlər, buna görə də onun diyətini/qan bədəlini almağa razı olarlar. Buna görə də İblis dedi ki: Budur bu doğru fikirdir.

Cənab-i Allah da Peyğəmbərinə bu hadisəni vəhy ilə bildirdi və ona Mədinəyə hicrət etmə xüsusunda icazə verib, yatağında yatmamasını əmr etdi. Budur, beləliklə, Allah Təala Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) hicrət xüsusunda izin verdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Hz. Əliyə yatağında yatmasını əmr edərək belə dedi: Cübbəmə bürün. Bu işdən sənə, xoşlanmadığın bir pislik gəlməyəcək.

Müşriklər gecə boyunca onun evinə nəzarət etdilər. Səhər olunca, girib yatağına hücum etdilər. Qarşılarında Hz. Əlini görüncə, çaşıb qaldılar. Allah Təala onların bu planlarını boşa çıxardı. [30]

Süneydin Həccacdan, onun da İbn Cüreycdən rəvayətinə görə Ata belə demişdir: Ubeyd ibn Umeyrin belə dediyini eşitdim: Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) tutub bağlamaq və ya öldürmək və ya onu çıxarmaq üçün plan qurduqlarında əmisi Əbu Talib Hz. Peyğəmbərdən soruşmuş: Sənin haqqında nə plan qurduqlarını bilirsənmi? Hz. Peyğəmbər də belə cavab vermiş: Məni ovsunlamaq, öldürmək və ya çıxarmaq istəyirlər. Əbu Talib soruşmuş: Sənə bunu kim xəbər verdi? Allah Rəsulu cavab vermiş: Rəbbim. Əbu Talib belə demiş: Sənin Rəbbin nə gözəl Rəbbdir. Ona xeyir tövsiyə et! Allah Rəsulu belə qarşılıq vermiş: Mənmi Ona xeyir tövsiyə edəcəyəm? Əksinə O mənə xeyir tövsiyə edər.

Əbu Cəfər ibn Cərir deyir ki: mənə Məhəmməd ibn İsmail əl-Basri… Muttalib ibn Əbu Vedaadan rəvayət etdi ki, Əbu Talib Allah Rəsulundan (s.ə.s) soruşmuş: Qövmün sənin haqqında nə plan qurur? Allah Rəsulu belə cavab vermiş: Məni ovsunlamaq, öldürmək və ya çıxarmaq istəyirlər. Əbu Talib təkrar soruşmuş: Bunu sənə kim xəbər verdi? Allah Rəsulu cavab vermiş: Rəbbim. Əbu Talib belə demiş: Sənin Rəbbin nə gözəl Rəbbdir. Ona xeyir tövsiyə et! Hz. Peyğəmbər də belə qarşılıq vermişdir: Mənmi Ona tövsiyə edəcəyəm? Əksinə, O mənə tövsiyə edir.

Buna görə də, Və həmçinin bir zaman, bu kafirlər, səni tutub bağlamaq, öldürmək və ya sürgün etmək üçün sənə tələ qururdular … ayəsi nazil oldu. [31]

31-32-ci ayələrdəki Onlara ayələrimiz oxunduğu zaman isə: “Eşitdik, istəsək bunun kimisini biz də söyləyərik, bu, keçmiş cəmiyyətlərin əfsanələrindən başqa bir şey deyildir” – demişdilər. Bir vaxt da onlar: “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/gerçəyin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver” – demişdilər ifadələriylə yenə Məkkə dövründəki hadisələrə göndərmə edilmişdir: Bu düşüncəsizlər bir zaman belə iddialarda da olmuşdular, amma bu, bir boş sözdən o yana keçə bilmədi.

Özlərinə daima meydan oxundu, lakin əsla belə bir kitab ortaya qoya bilmədilər:

⁸⁸De ki: “And olsun ki, bu günün, sabahın bütün insanları, bu Quranın bir bənzərini gətirmək üçün bir yerə yığışsalar, bir-birlərinə köməkçi də olsalar, onun bənzərini tam yəqinliklə bilin ki, ərsəyə gətirə bilməzlər”. (İsra/88)
³⁷Və bu Quran Allahın yaratdıqları tərəfındən uydurulan deyildir. Lakin sadəcə, içində olan movzuların doğrulanması və Tövratın ətraflı olaraq açıqlanmasıdır. Onda şübhə ediləcək heç bir şey yoxdur. Aləmlərin Rəbbindəndir.
³⁸Yaxud: “Onu özü uydurdu” – deyirlər. De ki: “Elə isə, siz bənzəri ola biləcək bir surə meydana gətirin, Allahın yaratdığı sərvətlərdən dəvət edə biləcəklərinizi də çağırın. Əgər doğru insanlarsınızsa”. (Yunus/37, 38)
¹³Əslində onlar: “Onu özü uydurdu” – deyirlər. De ki: “Elə isə, əgər doğrulardansınızsa, uydurma olaraq da olsa, buna bənzər on surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından gücünüzün çatdığı insanları da çağırın”.
¹⁴Yox, əgər bundan sonra onlar sizə cavab vermədilərsə, artıq bilin ki, Quran ancaq Allahın biliyi ilə endirilmişdir. Və Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Artıq siz müsəlman olursunuzmu? (Hud/13, 14)
^33,34Yaxud vəhy edilənləri: “Özü uydurub söylədi”mi? – deyirlər. Əslində onlar inanmırlar. Yaxşı, onun kimi bir sözü də onlar gətirsinlər, əgər doğru kəslərdirsə. (Tur/33, 34)
²³Və əgər qulumuza endirdiyimizdən şübhə içindəsinizsə, buyurun, onun mislindən bir surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından bütün şahidlərinizi də çağırın. Əgər doğru kimsələrsinizsə.
²⁴Sonra, əgər bunu etmədinizsə və qətiyyən edə də bilməyəcəksiniz – belə isə kafirlər üçün hazırlanmış, yanacağı insanlar və daşlar olan atəşdən qorunun. (Bəqərə/23, 24)

33-cü ayədə Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də, Allah onlara əzab edən deyildir ifadəsiylə keçmişdən günümüzə qədər davam edib gələn bir ilahi qanuna işarə edilmişdir: Allah, elçiləri azmış cəmiyyət içində olarkən onları cəzalandırmır; elçi aralarından ayrıldıqdan sonra cəzalandırır. Belə ki, Nuh, Lut, Saleh və Musa Peyğəmbərlərin qövmləri, onlar aralarından ayrıldıqdan sonra cəzalandırılmışdı.

Həmçinin Məkkə müşrikləri də Rəsulullah aralarından ayrıldıqdan sonra bir sıra məğlubiyyətlərlə cəzalandırılmışdır:

^14,15Onlarla döyüşün ki, Allah sizin əllərinizlə onları cəzalandırsın və onları rüsvay etsin. Sizi də onlara qarşı müzəffər etsin və mömin bir qövmün qəlblərinə şəfa versin, qəlblərinin kinini aradan qaldırsın. Allah dilədiyinin tövbəsini də qəbul edər. Və Allah çox yaxşı biləndir, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Tövbə/14, 15)

³⁴Və onların, özləri Məscidi-Haramın – toxunulmaz qılınmış ilahiyyat təhsili mərkəzinin fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri olmadıqları halda, ondan uzaqlaşırlarkən, Allahın onlara əzab etməməsi üçün nələri var? Onun fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri, sadəcə Allahın qoruması altına girmiş insanlardır. Lakin onların çoxu bilmirlər.

³⁵Və onların Beytin/Kəbənin yanında “dəstək vermələri”, sadəcə fit çalmaq və əl çırpmaqdır, bir göstərişdir. Belə isə küfr etdiyinizə görə əzabı dadın!

^36,37Şübhəsiz, mallarını insanları Allahın yolundan ayırmaq üçün xərcləyən kafirlər yenə də onu sərf edəcəkdirlər. Sonra onlar peşman olacaqlar. Sonra da onlar Allahın, murdarı təmizdən ayırd etməsi üçün və murdar qismini bir-biri üzərinə mindirib, hamısını bir yerə yığması, sonra da hamısını birdən cəhənnəmə qoyması üçün məğlub ediləcəklər. Və kafirlər cəhənnəmə toplanacaqlar. Bax budur, məhz bunlar itkiyə, zərərə uğrayıb, acı çəkənlərin içində qalanlardır.

⁴¹Yenə bilin ki, əgər siz Allaha, haqq ilə batilin ayrıldığı o gün/iki ordunun qarşı-qarşıya gəldiyi Bədir günü, qulumuza endirdiyimiz ayələrə iman etmişsinizsə, hər hansı bir şeydən qənimət olaraq əlinizə keçirdiyimiz şeylər… Artıq onların beşdə biri Allah, Elçi, yaxınlığı olanlar/yurdlarından çıxarılan imkansızlar, yetimlər, acizlər və yolda qalmışlar üçündür. Və Allah, hər şeyə qadirdir.

Bu ayə qrupunda yenə Rəsulullahın Məkkədəki mübarizəsinə göndərmələr edilərək, Məkkəli müşriklərin həqiqi kimlikləri, İslama və müsəlmanlara qarşı göstərdikləri münasibətləri, düşüncələri, planları bir dəfə daha xatırladılıb, onlara qarşı edilməli olan davranış toxunulur, son olaraq da Peyğəmbərimizin Mədinədəki vəzifəsiylə əlaqədər yönləndirmələr edilir.

Məkkə ilə əlaqədər olaraq Rəsulullaha bu vaqiələr xatırladılır:

* Onlar Məscid-i Haramın vəliləri olmadıqları halda, hər cür qəzəbi nəzərə alaraq, ondan çəkinib durmuşdular.

* Onların Beytin [Kəbənin] yanındakı salaatları, sadəcə, fit çalmaq və əl çırpmaqdır. Sadəcə onlar orada riyakarlıq edirlər.

* Onlar mallarını Allah yolundan ayırmaq üçün sərf edirlər və sərf edəcəklər. Onların kin və düşmənçilikləri bitməyəcəkdir.

* Sonra peşmançılıq duyacaqlar, amma fürsət əldən çıxmış olacaq. Həm bu dünyada, həm də axirətdə cəzalandırılacaqlar.

34-cü ayədə, Və onların, özləri Məscidi-Haramın – toxunulmaz qılınmış ilahiyyat təhsili mərkəzinin fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri olmadıqları halda, ondan uzaqlaşırlarkən, Allahın onlara əzab etməməsi üçün nələri var? Onun vəliləri, sadəcə Allahın qoruması altına girmiş insanlardır. buyurulur. Məkkənin öndə gedənləri/Qüreyş müşrikləri özlərini Kəbənin rəhbərləri/quruluşun idarəçi heyəti qəbul edirdilər. Kəbə və Həcc xidmətlərini öz aralarında təqsim edib, fövqəladə xeyir əldə edirdilər. Atalarının malı kimi, istədiklərini Məscid-i Harama qoyur, istəmədiklərini qoymurdular.

Ayədəki Onun vəliləri sadəcə müttəqilərdir ifadəsiylə, müşriklərin-kafirlərin məscidlərə, təlim və təhsil qurumlarına əsla mütəvəlli [qoruyan, müşahidə edən, fəaliyyətini təmin edən idarəçi] edilməməli olduğuna da işarə edilmişdir:

^24,25Və Allah sizi onlara qarşı müzəffər etdikdən sonra Məkkənin vadisində – Hüdeybiyyədə Allahın dilədiyini mərhəmətinə nəsib etməsi üçün onların əllərini sizdən, sizin əllərinizi də onlardan çəkəndir. Və Allah etdiklərinizi ən yaxşı görəndir. Onlar, Allahın tanrılığını və rəbbliyini qəbul etməyən və sizi Məscid-i Haramdan və nəzərdə tutulmuş hədylərin/həcc edənlərə göndərilən yeməklərin yerlərinə çatmasını əngəlləyənlərdir. Əgər özlərini hələ tanımadığınız, bilməyərək əzməklə özlərindən məsuliyyət daşıyacağınız mömin kişilər, mömin qadınlar olmasaydı, əgər onlar, bir-birindən ayrılmış olsaydılar, qətiliklə, onlardan Allahın ilahlığına və rəbbliyinə inanmayanları acıqlı bir əzabla əzablandırardıq. (Fəth/24, 25)
¹⁷Ortaq qoşanlar, özlərinin küfrünə özləri şahid olarkən, Allahın məscidlərini abad etmələri barəsində söz belə ola bilməz. Bax budur, onlar işləri boşa gedənlərdir. Və onlar atəş içində həmişəlik qalacaqlar.
¹⁸Allahın məscidlərini, ancaq Allaha və axirət gününə inanan, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergisini verən və sadəcə, Allaha hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan kimsələr açar və yaşadarlar. Artıq bax budur, onların bələdçiləndikləri doğru yol üzrə olan kimsələrdən olmaları gözlənir. (Tövbə/17-18)
²¹⁷Səndən toxunulmaz olan ay haqqında və o toxunulmaz olan ayda döyüşmək haqqında soruşurlar. De ki: “Onda döyüşmək, böyük günahdır. Və Allah yolundan ayırmaq, Onu və Məscid-i Haramı/ilahiyyat təhsil mərkəzini bilərək rədd etmək/özünü görməməzliyə qoymaq və Məscid-i Haramın xalqını – orada təhsil/təlim alanları və qısa müddətli təhsilə qatılanları oradan çıxarmaq, Allah yanında daha böyük günahdır. Və insanları dindən çıxartmaq – ortaq qoşmağa sürükləmək, öldürməkdən daha böyük günahdır”. Onlar, əgər gücləri yetərsə, sizi dininizdən döndərmək üçün, sizinlə döyüşməkdən heç bir zaman çəkinməzlər. Sizdən də hər kim dinindən dönər və kafir biri olaraq can verərsə, artıq onların əməlləri, dünyada və Axirətdə boşa getmişdir. Və bax budur, onlar atəşin əhlidir. Onlar orada həmişəlik qalanlardır. (Bəqərə/217)

35-ci ayədəki əl çırparaq, fit çalaraq salaat etmək ifadəsiylə də Məkkəli müşriklərin sosial yardım fəaliyyətlərini kəhkəşanlı, təntənəli bir şəkildə etdikləri bildirilir. Bəhs edilən salaatın, namaz ilə əlaqəsi yoxdur. Onların məqsədi yardım etmək deyil, reklam və sərmayə etmək, Rəbbliklərini ortaya qoymaqdır ki, bu halları Maun surəsində deşifrə edilmişdi:

¹Axirətdə hər kəsin yaxşı və ya pis, etdiklərinin qarşılığını görməsini/Allahın sosial nizamı müəyyən edən qanunlarını inkar edən bu insanı gördünmü/heç düşündünmü?
^2,3Bax, elə odur, yetimi itələyib, elədiyini başına qaxan və yoxsulu doyuzdurmaq barədə düşünüb – düşündürməyən.
^4–7Artıq, salaatlarında laqeyd, duyğusuz, göstəriş olsun deyə salaat edən və adi bir ev əşyalarının belə, bir ehtiyacı olana çatmasına mane olan insanların, vay halına! (Maun/1-7)

Bu mövzuya aid təfərrüat üçün Maun surəsinə baxıla bilər. [32]

36-37-ci ayələrdəki Şübhəsiz, mallarını insanları Allahın yolundan ayırmaq üçün xərcləyən kafirlər yenə də onu sərf edəcəkdirlər. Sonra onlar peşman olacaqlar. Sonra da onlar Allahın, murdarı təmizdən ayırd etməsi üçün və murdar qismini bir-biri üzərinə mindirib, hamısını bir yerə yığması, sonra da hamısını birdən cəhənnəmə qoyması üçün məğlub ediləcəklər. Və kafirlər cəhənnəmə toplanacaqlar. Bax budur, məhz bunlar itkiyə, zərərə uğrayıb, acı çəkənlərin içində qalanlardır ifadəsiylə də, müşriklərə həsrət, mal-mülkdən, övladdan, vətəndən məhrumiyyət və məğlubiyyət daddırılacağı xəbərdarlığı edilır.

38-ci ayədəki Əgər bu işə son verərlərsə, daha öncə etdikləri bağışlanacaq ifadəsiylə, o kafirlərin, küfrlərindən əl çəkmələri halında bağışlanacaqları, Yenə də dönərlərsə, qətiliklə öncəki başçılı cəmiyyətlərə tətbiq edilən qaydalar davam etmiş olar ifadəsiylə isə, inkarlarında israr etmələri halında keçmişdəki cəmiyyətlər kimi cəzalandırılacaqları qeyd edilərək Məkkəli müşriklər təhdid edilir.

Bu mövzu aşağıdakı ayələrdə də yer almışdır:

⁵Bu toxunulmaz qılınmış aylar/həcc ayları çıxdığı zaman da o ortaq qoşanları harada tapsanız öldürün, onları yaxalayın, həbs edin və hər gözləmə yerində onlar üçün oturun. Artıq, əgər tövbə edərlərsə, salaatı iqamə edərlərsə və zəkatı/vergilərini verərlərsə, artıq onların yollarını sərbəst buraxın. Şübhəsiz ki, Allah qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayandır, əngin mərhəmət sahibidir. (Tövbə/5)
¹¹Bundan sonra əgər tövbə edərlərsə, salaatı iqamə edərlərsə və zəkatı/vergilərini verərlərsə, artıq onlar din qardaşlarınızdırlar. Və Biz ayələri bilən bir cəmiyyət üçün izahlı olaraq açıqlayırıq. (Tövbə/11)
¹⁹³Həmçinin insanları dindən çıxarmaq – ortaq qoşmağa sürükləmək fəaliyyəti qalmayana qədər, din yalnız Allahın oluncaya qədər onlarla döyüşün. Əgər əl çəkərlərsə, öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərdən başqasına düşmənçilik yoxdur. (Bəqərə/193)

39-cu ayədəki Və insanları dindən çıxarma fəaliyyəti sona çatıb, din tamamilə Allahın oluncaya qədər, onlarla döyüşün ifadələriylə, möminlər üçün Mədinədə sağlam bir yol xəritəsi çızılmalı olduğuna işarə edilir. Buna ilk dəfə Bəqərə surəsində işarə edilmişdi:

¹⁹³Həmçinin insanları dindən çıxarmaq – ortaq qoşmağa sürükləmək fəaliyyəti qalmayana qədər, din yalnız Allahın oluncaya qədər onlarla döyüşün. Əgər əl çəkərlərsə, öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərdən başqasına düşmənçilik yoxdur. (Bəqərə/193)

Bu ayələrdə zikr edilən fitnə “dindən çıxarma, yurtdan çıxarma” fəaliyyətləridir. Müşriklər müsəlmanları İslam dinindən əl çəkdirmək üçün maddi və mənəvi hər cür qeyrəti göstərirdilər. Buna, 36-cı ayədə mallarını insanları Allahın yolundan ayırmaq üçün xərcləyən kafirlər yenə də onu sərf edəcəkdirlər ifadələriylə işarə edilmişdi. Budur, bu ayələrdə müsəlmanlara bu fitnə ortadan qalxıncaya qədər onlarla döyüşmələri əmr edilir.

40-cı ayədə Və əgər onlar geri çəkilərlərsə, artıq siz, şübhəsiz ki, Allahın kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınınız olduğunu bilin. O, nə gözəl köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın, nə gözəl dəstəkləyəndir! buyurularaq, küfrdən dönənlərlə yaxşı rəftar edilməsi əmr edilir və Allahın hər iki tərəfi də [küfrdən dönəni də əfv edəni də] mükafatlandıracağı bildirilir.

41-cı ayədə Yenə bilin ki, əgər siz Allaha, haqq ilə batilin ayrıldığı o gün/iki ordunun qarşı-qarşıya gəldiyi Bədir günü, qulumuza endirdiyimiz ayələrə iman etmişsinizsə, hər hansı bir şeydən qənimət olaraq əlinizə keçirdiyimiz şeylər… Artıq onların beşdə biri Allah, Elçi, yaxınlığı olanlar/yurdlarından çıxarılan imkansızlar, yetimlər, acizlər və yolda qalmışlar üçündür. Və Allah hər şeyə qadirdir buyurularaq, İslam adından edilən döyüşlərdə əlavə olaraq əldə edilən dünyəvi nemətlərin beşdə-birinin Allah və Rəsulu üçün [ictimaiyyət üçün] ayrılması əmr edilmişdir. Surənin ilk ayəsində qənimətlərə dair soruşulan sualın cavabı bu ayədə verilmişdir.

Tövbə surəsində xəzinədən kimlərə xərclənəcəyi ümumi şəkildə açıqlanmışdır:

⁶⁰Qətiliklə, Allah tərəfindən bir bölgü/məcburi vəzifə olaraq sədəqələr/ictimaiyyətin gəlirləri ancaq imkansızlar, acizlər/yoxsullar, işsizlər, o işi icra edən vəzifəlilər/ictimai vəzifəlilər, qəlbləri İslama isindiriləcəklər, azadlığı olmayan kölələr, ağır borc altındakılar, Allah yolundakılar [əsgərlər, tələbə və müəllimlər], yolda qalmışlar üçündür. Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir və ən yaxşı qayda qoyandır. (Tövbə/60)

Ayədəki əgər siz Allaha, haqq ilə batilin ayrıldığı o gün/iki ordunun qarşı-qarşıya gəldiyi Bədir günü, qulumuza endirdiyimiz ayələrə iman etmişsinizsə ifadəsi, çox ciddi bir xəbərdarlıq olub, “əgər Allaha inanmısınızsa, sədəqələri [ictimai gəlirlərini] belə təqsim edin, inanmırsınızsa, nə edirsiniz edin” deməkdir. Buradan anlaşılır ki, bölgü belə edilmirsə, Allaha iman edilmiş olmur.

Ayədə qənimətin ilk növbədə Allah üçün olduğu ifadə edilir. Bundan məqsəd, Allaha bir pay hissəsi ayırmaq olduğunu bildirmək deyil, sözə təzim üslubu ilə [Allahı zikr edərək] başlamaq və ictimai yararı ön plana çıxarmaqdır. Çünki, hər şey Allahın malı və mülküdür. Quranda Allaha şamil edilən hər şey “Beytullah”, “naqatullah” və s. kimi “ictimai faydanı” ifadə edər.

Ayədəki yaxınlığı olanlar ifadəsiylə, ümumiyyətlə Peyğəmbərin yaxınları – Əhl-i Beyt, Qüreyş qəbiləsi, Haşimoğulları, Muttaliboğulları kimi əqrəbalarının qəsd edildiyi irəli sürülmüşdür. Halbuki Həşr surəsində döyüş qənimətlərindən bəhs edilərkən, yaxınlığı olanlar ifadəsi bilavasitə, Allah tərəfindən açıqlanmışdır:

^7,8Allahın o şəhər xalqından Elçisinə verdiyi feylər [qənimətlər, döyüşmədən zəhmətsizcə əldə edilən gəlirlər], içinizdən yalnız zənginlər arasında dövlət/gücün gətirdiyi rifah olmasın deyə, Allaha, Elçiyə, yaxınlıq sahiblərinə/köç edən yoxsullara ki, onlar Allahın ərməğan və rızasını arayarkən, yurdlarından və mallarından çıxarılmışlardır, Allaha və Elçisinə kömək edərlər. Bax budur, onlar doğruların məhz özləridir, yetimlərə, acizlərə, yolçulara aiddir. Elçi sizə nə verdisə, onu dərhal alın. Sizi nədə təxirə saldısa, ondan geri durun. Allahın qoruması altına da girin. Şübhəsiz ki, Allah qovuşdurması/əzabı çox çətin olandır. (Həşr/7-8)

“Qənimətlərin hamısı, nə üçün qazilər arasında paylaşdırılmayıb, beşdə-biri ictimaiyyətə ayrılır?” – deyə soruşula bilər. Bunun birinci səbəbi, İslamdakı döyüşün ana qayəsinin dünyəvi mənfəət üçün olmamasıdır. İkinci səbəbi də, yetimlər, yoxsullar və s.nin də Allah üçün döyüşə qatılmaq istədiyi halda, imkanları olmamalarıdır. Bunlar döyüşə qatıla bilməsələr də könülləri döyüşə qatılanlarla bərabər olmuş və onların zəfəri üçün dua etmişdilər.

Ayədə qənimətin beşdə-dördlük qisminın nə ediləcəyi bildirilməmişdir. Ancaq, ayədəki söz axışı və Rəsulullahın tətbiqatı, qalan qismin döyüşə qatılanlar arasında haqqaniyyətlə paylaşdırılmalı olduğunu göstərir.

Bədir döyüşündən bir səhnənin yer aldığı bu ayədə Allahın Rəsuluna etdiyi yardımla əlaqədar bir örnək verilir: Müsəlmanlar vadidə, düşmən isə təpədə yerləşmişdir. Fiziki şərtlər tamamilə müsəlmanların əleyhinədir. Sayıları az, təchizatları zəif, yolları və dayandıqları yerlər çöl olub, ayaqları quma batır. Kafirlərin isə sayları çox, təçhizatları artıq, dayandıqları yer suya yaxın və yeriməyə elverişli idi.

Amma Uca Allah, yuxarıda nəql edilən möcüzəvi yardımları ilə vəziyyəti Müsəlmanların lehinə dəyişdirdi və müsəlmanlar qalib gəldi. Budur, ayədə keçən “açıq-aşkar dəlil” ilə bu möcüzələr qəsd edilmişdir. Kafirlər xəbərdar edilmədən, dəlil göstərilmədən deyil, hər cür sübut göstərildikdən sonra cəzalandırılmışdılar. Möminlər isə Allahın bir çox dəlilini görərək, imanlarını gücləndirmişdilər.

Ayədəki Lakin olmalı işi Allahın yerinə yetirməsi üçün; dəyişikliyə/dağıntıya uğrayan açıq-aşkar bir dəlil gördükdən sonra dağıntıya uğrasın, sağ qalanlar isə yenə açıq-aşkar bir dəlildən sonra yaşasın deyə… ifadəsində, düşürülən xəbər aşağıdakı şəkillərdə təqdir edilə bilir:

* Hərbi mənada heç bir şansınız yox ikən…

* Budur, siz bu halda ikən Biz qulumuza hökmlərimizi endirdik.

* Siz bu şərtlərdə ikən Biz sizə yardım etdik.

Lakin olmalı işi Allahın yerinə yetirməsi üçün; dəyişikliyə/dağıntıya uğrayan açıq-aşkar bir dəlil gördükdən sonra dağıntıya uğrasın, sağ qalanlar isə yenə açıq-aşkar bir dəlildən sonra yaşasın deyə… buyuruğu Bəqərə/256-dakı Dində məcbur etmək/diksindirmək yoxdur! İman Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etməkdən – yaxşı pisdən, gözəl çirkindən, doğruluq pozğunluqdan qəti olaraq, yaxşı-yaxşı ayrılmışdır ayəsinin bir başqa ifadəsidir. Burada verilən ismarıc hər cür dəlil ortaya qoyulduqdan [kimsənin irəli sürəcək bəhanəsi qalmadıqdan] sonra, kafirin küfründə, möminin də imanında davam etməsidir.

Bu ayələrdə də Allahın Rəsulullaha Bədir döyüşündən əvvəl və Bədir yolunda necə yardım etdiyinə dair bir misal verilir. Allah döyüş ərəfəsində düşmən əsgərlərini röyasında Rəsulullaha az göstərərək, əhvali ruhiyyəsini yüksəltmiş, o da bu röyasını yoldaşlarına anlatmışdır. Müsəlmanlar onların həqiqi saylarını bilsəydilər, əhvali ruhiyyələri pozular, qorxardılar. 44-cü ayədən anlaşıldığına görə, kafirlər də müsəlmanları olduqlarından daha az görürdülər.

Belə ki, Əbu Cəhl o gün, müsəlmanları zəif hesab edərək: “Bunlar, bir dəvə əti yeməklə doyacaq saydadırlar. Buyurun, onları bir dəfədə yaxalayın və bağlayın” – demişdi. Döyüş başladığında müsəlmanlar gözlərində böyüdü və sayları çox görünməyə başladı. Bu vəziyyətə Al-i İmran surəsində belə işarə edilir:

¹³Qarşılaşan iki dəstədə sizin üçün qətiliklə bir əlamət/nümunə vardır. Dəstənin biri Allah yolunda döyüşürdü, digəri isə kafir idi, inanmayandı. Onları baxır və özlərindən iki dəfə çox olduğunu düşünürdülər. Və Allah dilədiyini köməyi ilə gücləndirir. Şübhəsiz ki, bunda bəsirət sahibləri – sağlam düşüncəli kimsələr üçün qətiliklə bir ibrət vardır. (Al-i İmran/13)

⁴⁵Ey iman edənlər! Uğur/zəfər qazanmağınız üçün bir camaat ilə qarşılaşdığınız zaman səbatlı olun və Allahı çox-çox anın.

Bu ayə qrupunda möminlər xəbərdarlıq edilir və həyata – ictimai, siyasi və hərbi həyata hazırlamaq üçün onlara aşağıdakı direktivlər verilir:

* Bacarmağınız/zəfər qazanmağınız üçün bir cəmiyyət ilə qarşılaşdığınız zaman səbat edin və Allahı çox-çox anın.

* Allaha və Onun Elçisinə itaət edin, bir-birinizlə mübahisə etməyin. Sonra qorxuya qapılarsınız və rüzgarınız/qoxunuz [gücünüz-canınız] gedər. Və səbrli olun.

* Ədalı şəkildə və insanlara göstəriş edərək yurdlarından çıxan və Allah yoluna əngəl qoyan insanlar kimi olmayın.

46-cı ayədə keçən rih [külək] kəlməsi, “güc və yardım” demək olduğundan, rihiniz gidər ifadəsi, “gücünüz, yardımınız və zəfəriniz gedər” mənasındadır.

47-ci ayədəki Ədalı şəkildə və insanlara göstəriş edərək yurdlarından çıxan… ifadəsiylə Məkkəli müşriklər qəsd edilmişdir. Özlərinə son dərəcə arxayın olan korlanmış müşriklər, Bədir döyüşünə zurna-qavalla çıxmış, ətraf qəbilələrin yardımını da rədd etmişdilər. Əbu Cəhl: “Əgər Muhəmmədin iddia etdiyi kimi, biz Allah ilə döyüşürüksə, Allaha and olsun ki, Allaha qarşı çıxacaq gücümüz yoxdur. Əgər insanlarla döyüşəriksə, Allaha and olsun ki, insanlara gücümüz yetər. Allaha and olsun ki, Bədirə çatıb, orada şərab içmədikcə, cariyələr bizə çalğılar çalmadıqca Muhəmməd ilə döyüşməkdən əl çəkməyəcəyik. Çünki Bədir, ərəb yarmarkalarından bir yarmarka, bazarlarından bir pazardır.

Beləliklə, ərəblər bizim bu çıxışımızı eşitsin və əbədiyyətə qədər bizdən qorxub çəkinsin” – deyə nitq söyləyirdi. Bu hadisə klassik əsərlərdə belə nəql edilir:

Nəticə etibarilə, onlar Cuhfə deyilən yerə gəldiklərində, Əbu Cəhlin dostu olan əl-Hikaf əl-Qınani, içlərində oğlunun da olduğu bir heyəti bir sıra hədiyyələrlə birlikdə Əbu Cəhlin yanına göndərdi. Sonra oğlu, Əbu Cəhlin yanına çatınca belə dedi: Atam sənə (xeyirli sabahlar diləyərək) salam yollayır və sənə: “Əgər istərsən, sənə adamlarımla yardım edərəm. Əgər yanımdakı yaxınlarımla bərabər sənin yanında olmağımı, döyüşməyimi istəyərsənsə, bunu da edərəm” – dedi.

Əbu Cəhl belə qarşılıq verdi: Atana de ki: “Allah, mükafatını və xeyirini bol versin. Əgər biz, Muhəmmədin iddia etdiyi kimi, Allahla döyüşürüksə, Allaha and içirəm ki, bizim Allahla döyüşməyə gücümüz yoxdur. Yox, əgər bizinsanlarla döyüşürüksə, Allaha and olsun ki, bizim döyüşəcəyimiz insanlara gücümüz yetər. Biz Muhəmmədlə döyüşməkdən qaçmayacağıq. Hətta biz Bədirə çatacağıq, orada içkilərimizi içəcyik və müğənni və çalğıçılar çalğı çalıb, bizə mahnı oxuyacaqlar! Çünki Bədir ərəblərin yarmarkalarından bir yarmarka və onların alış-veriş etdikləri bazarlardan bir bazardır. Beləliklə, ərəblər bu hadisəni eşidəcəklər”. [33]

46-cı ayədəki ريح [rih/qoxu-rüzgar] sözü, روح [ruh/can] sözünün törəmələrindən olub, ayədəki rihiniz gedər ifadəsi “gücünüz-canınız gedər” deməkdir. Burada, hegemonluqları davam edən, işləri yolunda gedən nüfuzlu insan və qurumlar, rüzgara və rüzgarın əsməsinə bənzədilmişdir. Belə ki, bir kimsənin dövləti [səltənəti, yaxşı günləri] davam edərkən “filankəsin yelləri əsir” deyilir ki, bu da dilimizdəki “yeli adamı yıxır”, “havalı-havalı” deyimlərinə bənzəyir.

Allah möminləri kafirlərə qarşı hər zaman tədbirli olmağa dəvət etmişdir:

^123–127Və and olsun ki, sizlər gücsüz ikən Allah sizə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə Bədirdə kömək etdi: Həmçinin sən inananlara: “Rəbbinizin endirilən/hülul etdirilən üç min mələklə sizə kömək etməsi sizə yetməzmi?” – deyirdi Əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bəli sizi Rəbbiniz dəstəkləyər. Və əgər onlar qəflətən üzərinizə gəlsələr, Rəbbiniz sizə işarələnmiş/təlimləndirən/göndərilmiş beş min mələklə kömək edər. Və Allah bu köməyi sizə sırf bir müjdə olsun və qəlbləriniz bununla sakitləşsin deyə, etdi. Və bu kömək sırf Allah kafirlərdən bir qisminin kökünü kəssin, yaxud onları pərişan etsin və itirənlər olaraq, dönüb getsinlər deyə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan və ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran Allah qatındandır. Belə isə Allahın qoruması altına girin. (Al-i İmran/123-127)
¹⁵Ey iman edənlər! Kafirlər toplandıqları vaxt onlarla qarşılaşsanız, dərhal onlardan üz döndərməyin. (Ənfal/15)
⁷Ey iman edənlər! Əgər siz Allaha kömək edərsinizsə, O da sizə kömək edər və ayaqlarınızı sabit tutar. (Muhəmməd/7)

^48,49Həmçinin o münafiqlər və qəlblərində xəstəlik olan/düşüncəsi pozuq insanlar: “Bu adamları dinləri aldatdı” – dedikləri zaman o pis niyyətli başçı, onlara əməllərini cazibəli göstərmiş və onlara: “Bu gün sizi insanlardan məğlub edəcək kimsə yoxdur və mən də sizin köməkçinizəm” – demişdi. Sonra isə iki camaat bir-biri ilə qarşılaşdıqları zaman o, dönüb qaçaraq: “Şübhəsiz ki, mən sizdən uzağam. Şübhəsiz ki, mən sizin görmədiyinizi görürəm, Şübhəsiz ki, mən Allahdan qorxuram” – dedi. Və Allah sonlandırması/cəzalandırması çox şiddətli olandır. Və hər kim, Allaha işin nəticəsini həvalə edərsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

Məkkə və Mədinədə eyni anda reallaşan iki səhnənin yer aldığı bu ayələrdə də Allahın Elçisinə etdiyi yardıma işarə edilir:

Məkkədəki Səhnə: Şeytan, müşriklərə əməllərini cəzbedici göstərmiş və: “Bu gün sizi insanlardan məğlubiyyətə uğradacaq kimsə yoxdur və mən də sizin yardımçınızam” – deyərək, onları döyüşə qızışdırıb, əhvali ruhiyyə verir.

Mədinədəki Səhnə: Münafiqlər və qəlblərində xəstəlik olanlar: “Bu adamları dinləri aldatdı” – deyərək möminləri döyüşdən uzaqlaşdırmağa, onların əhvali ruhiyyələrini pozmağa çalışırlar.

Nəticə: Sonra da iki ordu qarşılaşınca şeytan, müsəlmanların müzəffər olacağını anlayır və: “Şübhəsiz ki, mən sizdən uzağam, mən sizin görmədiyinizi görürəm, mən Allahdan qorxuram” – deyərək Məkkəyə dönür.

Bu ayədə haqqında söhbət gedən şeytan haqqında aşağıdakı görüşlər iləri sürülmüşdür:

Rəvayətə görə şeytan o gün onlara, Bəkr b. Kinanəoğullarından Suraka b. Malik b. Cuşum surətində görünmüşdü. Qüreyşlilər Bəkroğullarının onların arxa tərəflərindən gəlib, hücum edəcəyindən qorxurdular, çünki, Bəkroğullarindən birini öldürmüşdülər. Şeytan onlara görününcə: “Bu gün insanlardan sizi məğlub edə biləcək yoxdur” – dedi. Əd-Dahhak deyir ki: “Bədir Günü İblis onların yanına bayrağı və əsgərləri ilə gəldi. Qəlblərinə əsla məğlub edilməyəcəkləri və atalarının dini üçün vuruşduqları təlqinlərini verdi”.

İbn Abbasdan da belə dediyi nəql edilir: Uca Allah, Peyğəmbəri Muhəmmədə (s.ə.s) və möminlərə yardımçı olaraq 1.000 mələk göndərmişdi. Cəbrail (ə.s.) 500 mələklə bir qanadda, Mikail də 500 mələklə o biri qanadda idi. İblis də Mudlicoğullarından bir sıra insanlar surətində, bərabərində bayraq olduğu halda, şeytanlardan bir ordu ilə gəldi. Şeytan Suraka b. Malik b. Cuşum surətində idi. Müşriklərə: “Bu gün insanlardan sizi məğlub edəcək kimsə yoxdur” – demişdi. [34]

İblisin İnsan Cildinə Girməsi. Şeytan insan qılığına girər və vəsvəsə [təlqin] verər. Bu görüşdə olanlar belə demişdilər: Müşriklər Bədirə getməyə qərar verdiklərində Bəkr b. Kinanəoğulları qəbiləsindən narahatlıq keçirirdilər. Çünki özləri onlardan birini öldürmüşdülər. Beləliklə, bu qəbilənin onları arxadan vurmalarından qorxurdular. Buna görə də İblis Bəkr b. Kinanəoğullarından Suraka b. Malik b. Cuşum cildinə girdi. Suraka şeytanlardan ibarət olan ordunun ən öndə gedənlərindən idi və bayraq onun əlində idi. O belə dedi: Bu gün insanlardan sizə qalib gələcək yoxdur. Mən də əlbəttə ki, sizin yardımçınızam. Kinanəoğullarından sizə pislik gəlməyəcəyinə dair sizi əmin edirəm.

İblis mələklərin endiyini gördükdə dabanının üstündə arxaya dönüb qaçmağa başladı. Rəvayətə görə o anda, Haris b. Hişamın əlindən tuturdu. Arxasına dönüb qaçmağa başlayınca, Haris dedi ki: Bizi bu halda tək-tənhamı buraxırsan? İblis də belə cavab verdi: Mən, sizin görə bilməyəcəyinizi görürəm. Sonra İblis Harisin gözündən itib, ondan ayrıldı. Kafirlər də məğlubiyyətə uğradılar. [35]

Buradakı şeytan nə xalq mədəniyyətindəki şeytandır, nə də Surakanın cildinə girmişdir. Əksinə, burada şeytan ilə “Suraka” qəsd edilmişdir.

Tarix və siyər kitablarından Bədir döyüşünün təfərrüatları təhlil edildiyində, adı keçən adamın, ayədə qeyd edildiyi kimi, əvvəl müşriklərə cəsarət və dəstək verdiyi, sonra isə onları üz üstə buraxdığı görünür.

Bəzi Müfəssirlər əlaqədər ayədə keçən şeytan sözü ilə “Suraka”nın qəsd edildiyini, ancaq Bədir döyüşündəkı Surakanın həqiqi Suraka olmayib, Suraka cildinə girmiş şeytan olduğunu, beləliklə də, Quranın əslində Suraka cildinə girmiş olan “şeytan”a işarə etdiyini iddia etmişlər. Surakanın döyüşə getmədiyi, hətta döyüşdən xəbəri belə olmadığı yolunda özünün etdiyi bir açıqlamanı da iddialarına dəlil olaraq göstərmişdilər. Ancaq, iddiaları və iddialarına göstərdikləri dəlil inandırıcı olmaqdan uzaqdır. Çünki hərbi mükəlləfiyyətli bir şəxs olan Surakanın, bir neçə min nüfuzlu Məkkədə yaşadığı halda, çalınan zurna-qavalları və qadınların oxuduğu təhrikedici şerləri eşitməməsi və döyüşdən bixəbər olması məntıqə sığmır.

Quranın şeytani özəllikləri olan insanları “şeytan” olaraq adlandırdığına dair bir digər nümunə də Bəqərə surəsində vardır:

¹⁴Onlar inanmış insanlarla rastlaşdıqları zaman: “İnandıq” – dedilər. Pis niyyətli başçılarıyla baş-başa qaldıqlarında isə: “Şübhəsiz ki, biz sizinlə bərabərik, biz sadəcə, lağ edirik” – dedilər. (Bəqərə/14)

Bəqərə/14-də zikr edilən şeytanlar da, “münafiqlərın [ikiüzlülərin] ağıl ustadları olan insanlar” – dır.

Yenə, Al-i İmran/175-də keçən şeytan kəlməsiylə də Nuaym b. Məsud adlı bir müşrikin qəsd edildiyi klassik əsərlərdə bildirilir.

Daha əvvəl də ifadə etmişdik ki Qurana görə şeytan:

* Haram yeməyi, haqsız qazanc əldə etməyi məsləhət görən/əmr edən,

* Pislik, həyasızlıq və Allaha qarşı bilinməyən şeylər söyləməyi təlqin edən,

* Kasıblıqla qorxudan,

* Şübhələrə düşürən,

* Allahın yaratdıqlarını dəyişdirməyi əmr edən,

* Aldatmaq üçün pafoslu sözlər pıçıldayan,

* Vəsvəsə verib qızışdıran, zehin bulandıran,

* Əməlləriylə insanları korlayan,

* İnsanları azdıran,

* İçki/narkotika və qumarla insanların arasına düşmənçilik və kin salmaq istəyən,

* Allahı anmaqdan və Ona qulluq etməkdən uzaqlaşdırmaq istəyən insanlar və güclərdir.

Buna görə şeytan yanımızda yaşayan, gördüyümüz, bildiyimiz biriləri ola biləcəyi kimi, görə bilmədiyimiz, amma içimizdə hiss etdiyimiz bir şey də ola bilər. Əslində elə Allah da şeytanın, insanlar və görünməz güclərdən [enerjidən] olduğunu bildirir.

49-cu ayədə Mədinəli münafiqlərin və qəlblərində xəstəlik olan insanların, döyüşə çıxan möminlər üçün bu adamları dinləri aldatdı dedikləri bildirilir. Buradakı münafiqlər Evs və Hazrec qəbilələrinə mənsub bəzi insanlar, qəlblərində xəstəlik olanlar isə müsəlman olmalarına rəğmən, imanları kök atmamış və hicrət etməmiş olan bir qrup Qüreyşlidir. Bunların bir qismi kiçik bir müsəlman birliyinin böyük və güclü Qüreyş ordusu ilə döyüşməyə hazırlandıqlarını gördüklərində bir-birlərinə: “Dinlərinə həddindən artıq bağlılıq bu insanları axmaqlaşdırdı. Bunlar böyük bir fəlakətlə qarşılaşacaqlar. Peyğəmbərləri tərəfindən korlaşdırıldıqları üçün göz görə-görə ölümə getdiklərinin fərqində deyillər”, digər bir qismi də: “Bu müsəlmanlar ölümdən sonra dirildilməyi və şəhid olub cənnətlə mükafatlandırılmağı umaraq, ölümlərinə qaçırlar” – deyirdilər. Surakanın fərq etdiyi həqiqət də budur, bu idi. Bu inancla döyüşən ordunun öhdəsindən gəlmək mümkün deyildi. Ən yaxşısı qaçmaq idi.

Ayədəki və hər kim Allaha təvəkkül edərsə, bilsin ki, şübhəsiz ki, Allah əzizdir, hakimdir ifadəsiylə, “işini Allaha həvalə edən, Ona etibar edib dayanan insanın qoruyucusu və yardımçısının Allah olduğu və Onun məğlub ediləməyəcəyi, ən yaxşı prinsipləri Onun qoyduğu, Ona təvəkkül edənin ziyana uğramayacağı” ismarıcı verilmişdir.

^50,51Və sən mələklərin/vəzifəli güclərin kafirlərin üzlərinə və kürəklərinə vuraraq: “Dadın görək, qızğın atəşin əzabını! Bax budur, bu, sizin öz əllərinizlə etdiklərinizə görədir. Və şübhəsiz ki, Allah qullara heç bir şəkildə haqsızlıq edən deyildir” – deyə onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduqları halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırarkən, bir görsəydin.

Bu ayə qrupunda İslama qarşı çıxan insanlara ölərkən yaşayacaqları hadisələr və axirətdə qarşılaşacaqları aqibət xatırladılaraq xəbərdarlıq edilir.

Bu kafirlərin yaddaş hüceyrələri ölüm anında hərəkətə keçib, etdiklərini bir-bir xatırladırlar: Dadın görək, qızğın atəşin əzabını! Bax budur, bu, sizin öz əllərinizlə etdiklərinizə görədir. Və şübhəsiz ki, Allah qullara heç bir şəkildə haqsızlıq edən deyildir. Vəfat “ölümdən dərhal əvvəl, insanın təqdim və təhir etdiklərindən əskiksiz və artıqsız xəbərdar edilməsi” deməkdir. Vəfat əsnasında hər şey yəqin bir məlumatla reallaşır və inancsız insan, daha əvvəl inkar etdiyi hər şeyə inanır, lakin bu inanma [İman-i yes və İman-i bes], qəbul edilmir. Bu mövzuya dair daha əvvəl etdiyimiz açıqlamaya baxıla bilər. [36]

Bu bölmədə Məkkə müşrikləri ilə Fironun və onun yaxınlarının arasında bənzərlik olduğu açıqlanmış və örnəklənmişdir.

53-cü ayədəki Şübhəsiz ki, bu, bir cəmiyyət özündə olanı dəyişdirənə qədər, Allahın o cəmiyyətə nemət olaraq verdiyini dəyişdirmədiyi və şübhəsiz ki, Allahın ən yaxşı eşidən, ən yaxşı bilən olduğuna görədir ifadəsindən anlaşılır ki, siyasi, iqtisadi və əxlaqi pozulmaların nəticəsində cəmiyyətlərin cəzalandırılmasının səbəbi, cəmiyyətin fərdləridir.

Belə ki, sünnətullah bəşəri dəyişilmənin ilahi dəyişilməyə səbəb olacağı şəklində baş verir:

¹¹Hər insan üçün iki əlinin arasından və ətrafından, Allahın işindən olaraq, ona nəzarət edib, onu qoruyan izləyicilər vardır. Əslində, bir xalq öz mənliklərində olanı dəyişdirmədikcə, Allah heç bir şeyi dəyişdirməz. Və Allah bir qövmə pislik istədimi, artıq onun geri çevrilməsi barəsində söz belə ola bilməz. Onlar üçün Onun yaratdıqlarından bir kömək edən, qoruyan, yol göstərən bir yaxın da yoxdur. (Rad/11)

^55,56Şübhəsiz ki, Allah qatında canlıların ən pisi/kafirlər – Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd edərək iman etməyənlər özləri ilə andlaşma etdiyin halda, hər dəfəsində andlaşmalarını pozanlardır. Onlar Allahın qoruması altına girməzlər.

Bu ayələrdə canlıların ən zərərlisinin, inkarçı olan və müqavilələri pozanlar olduğu bildirilir. Bunlarla xüsusilə, özləriylə müqaviləni pozan Yəhudilər qəsd edilir. Allah Rəsulu Mədinəyə gəldikdə onlarla əhd bağladı və bunun nəticəsində yəhudiləri Əvs və Xəzrəc qəbilələri ilə münasibətlərində və sinaqoqlarında sərbəst buraxdı.

Mədinə müqaviləsi, 24-30-cu maddələr:

Bəni-Şüteybə də Bəni-Əvf yəhudiləri ilə eyni hüquqlara malik olacaqlar. Qaydalara mütləq riayət ediləcək və bunlara zidd davranılmayacaqdır.

Yəhudilərə sığınanlara da onlar kimi rəftar ediləcək.

Yəhudilərdən hiç kimsə Muhəmmədin izni olmadan, müsəlmanlarla birlikdə bir hərbi səfərə çıxa bilməyəcəkdir.

Bir yaralamanın intiqamını almaq qadağan edilməyəcəkdir. Biri bir adamı öldürərsə, nəticədə özünü və ailə üzvlərini məsuliyyət altına salar. Əks halda haqsızlıq olacaqdır. Allah bu yazıya ən yaxşı riayət edənlərlə bərabərdir.

Bir döyüş baş verdikdə Yəhudilərin məsrəfləri özlərinə və müsəlmanların məsrəfləri özlərinə aiddir. Bu səhifədə göstərilən insanlara qarşı müharibə aparanlara qarşı bir-birlərinə kömək edəcəklər. Onların arasında yaxşı davranış olacaq. Qaydalara ciddi əməl olunacaq, onlara zidd hərəkətlərə yol verilməyəcək.

Heç kimsə müttəfiqlərinə qarşı bir hərəkət edə bilməz. Zülmə uğrayana mütləq yardım ediləcəkdir.

Nə qədər ki, yəhudilər müsəlmanlarla bir yerdə vuruşurlar, onlar xərc çəkəcəklər. [37]

Burada qəsd edilənlər Mücahid və başqalarının görüşünə görə, Bəni Kurayza və Bəni Nadirdir. Bunlar, müqaviləni pozaraq, Məkkə müşriklərinə silah yardımı etdilər. Sonra da üzr bəyan edərək: “Unutduq” – dedilər. Hz. Peyğəmbər onlarla ikinci bir dəfə daha müqavilə etdi, bunu da Xəndək günü pozdular. [38]

Bunlar Kurayzaoğullarıdır. Belə ki, onlar Allahın Rəsulu ilə olan əhdlərini pozdular və Bədir günündə müşriklərə silah verərək, Rəsulullahın əleyhində onlar yardım etdilər. Sonra da: “Biz yanıldıq” – dedilər. Hz. Peyğəmbər onlarla yenidən anlaşma etdi. Amma Xəndək günü bu andlaşmanı da pozdular. [39]

İkinci olaraq da, burada qınananlar əhdə vəfa göstərməyən hər kəsdir. Allah əhdə vəfa barəsində bir çox dəfə xəbərdarlıq etmiş, əhdə vəfanı İslam dininin qaydalarından saymışdır. Bu mövzu Nəhl surəsində geniş şəkildə işlənmişdi. [40]

^1–5“Yaratdığı şeylərin şərindən, çökdüyü zaman qaranlığın şərindən, düyünlərə tüpürüb üfləyənlərin/sözləşmələrə əməl etməyənlərin şərindən və qısqandığı zaman qısqananın şərindən çatlamaların Rəbbinə – bütün çətinlikləri ortadan qaldıran Allaha sığınıram” – de! (Fələq/1-5)
⁸Və onlar əmanətlərinə və andlaşmalarına riayət edən kimsələrdir. (Möminlər/8)
²²Ancaq “salaatçılar” bundan istisnadır.
²³O salaatçılar ki, salaatlarını davam etdirənlərdir.
^24,25Və salaatçılar öz mallarında istəyən və istəməyə utanan yoxsullar üçün bəlli bir haqq olan insanlardır. (Məaric/22-25)
¹⁷⁷Üzlərinizi Şərqə və Qərbə çevirməyiniz “yaxşı insan olmaq” deyildir! Amma “yaxşı insanlar” Allaha, Axirət Gününə/Son Günə, mələklərə, Kitaba, peyğəmbərlərə inanan – malını əqrəbalara, yetimlərə, acizlərə, yolçuya və dilənənlərə, azadlığı olmayanlara, Allaha/mala/verməyə sevgisi olmağına baxmayaraq, verən və salaatı iqamə edən, zəkatı/vergini verən insanlardır. Həmçinin sözləşdiklərində sözlərini tamamilə yerinə yetirən, sıxıntı, xəstəlik və döyüş zamanlarında səbr edənlərdir. Bax budur, onlar özü–sözü doğru olanlardır. Və bax budur, onlar Allahın qoruması altına girənlərin, məhz özləridir. (Bəqərə/177)
^23,24Möminlərdən elə insanlar vardır ki, Allaha, imanlarına uyğun olaraq, etməli olduqları şeylərə sədaqət göstərdilər. Bax budur, onlardan kimisi nəzirini verən/canını verəndir, kimi də gözləyəndir. Onlar, Allahın doğru insanları doğruluqlarına görə mükafatlandıracağı, diləyərsə, münafiqlərə də əzab edəcəyi və ya tövbə nəsib edəcəyi üçün, olduqları kimi davranıb, davranışlarında dəyişiklik etmədilər. Şübhəsiz ki, Allah, çox bağışlayan və çox mərhəmət edəndir. (Əhzab/23, 24)
^19–24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)
⁴⁰Ey İsrailoğulları! Sizə nemət olaraq verdiyim nemətlərimi xatırlayın, Mənim əhdimə/Mənə verdiyiniz sözə vəfa göstərin ki, Mən də sizin əhdinizə vəfa göstərim. Və sadəcə, Məndən qorxun/sadəcə, Mənə ibadət edin. ⁴¹Sizinlə bərabər olan Tövratı doğrulayan olaraq endirdiyim Qurana iman edin, Onun haqq kitabı olduğunu bilərək rədd edənlərin ilki siz olmayın. Mənim ayələrimi çox az bir əvəz müqabilində satmayın. Və sadəcə, Mənim qorumam altına girin. ⁴²Və siz bilə-bilə haqqı batilə qarışdırmayın, haqqı gizlətməyin. ⁴³Salaatı iqamə edin, zəkat/vergi verin, Allahın varlığını tək qəbul edənlərlə birlikdə siz də Allahın tək olduğunu qəbul edin. (Bəqərə/40-43)
¹⁵Və heç şübhəsiz, onlar bundan öncə, arxalarına dönüb qaçmayacaqlarına Allaha andla “qəti söz” vermişdilər. Və Allahın əhdi/Allah haqqında verilən sözlər məsuliyyət gətirir. (Əhzab/15)
⁷⁶Xeyr, kim Onun əhdinə/Ona verdiyi sözə vəfalı olarsa və Allahın qoruması altına girərsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah Özünün qoruması altına girənləri sevər. (Al-i İmran/76)

⁵⁷Artıq onları hərbdə/pozuculuq işində yaxalayarsansa, ibrət almaları üçün onlarla birlikdə arxa planlarında olanları da dağıt.

⁵⁸Əgər bir qövmün xainlik etməsindən qorxarsansa, eyni şəkildə andlaşmanı pozduğunu onlara bildir. Şübhəsiz ki, Allah xain insanları sevməz.

⁵⁹Kafirlər, özlərinin önə keçdiklərini də sanmasınlar. Şübhəsiz ki, onlar aciz buraxa bilməzlər.

Bu ayələrdə Rəsulullaha xəyanət edənlərə, aləmə ibrət olsun deyə, edilməli olan davranışlar öyrədilir:

Xainlər müharibədə yaxalanırsa, ibrət üçün onlarla birlikdə arxalarındakı adamlar da dağıdılmalıdır.

Əgər bir cəmiyyətin xainlik edəcəyindən qorxulursa, müqavilənin pozulduğu özlərinə bildiriləcək, dövlət rəisi, onlara əhdi pozduğunu xəbər verib, özləriylə döyüşəcəyini bildirəcəkdir. Amma əhd qəti və açıq bir şəkildə pozulmuşdursa, əhdin pozulduğunu bildirməyə ehtiyac yoxdur. Bunun nümunəsi Rəsulullahın bu tətbiqatlarında görünür:

Hz. Peyğəmbərin öhdəliyində olan Huzaaoğullarını öldürərək əhdlərini pozan Məkkəli müşriklərə, müsəlmanlar Məkkəyə dörd fərsəh uzaqlıqda olan Mərruz-Zahranda çatdı. [41]

Yenə Məkkənin fəthi də Məkkə müşriklərinin əhdi pozmaları nəticəsində həyata keçmişdir. Rəsulullah müqaviləni pozduğunu onlara bildirmədən üzərlərinə yürümüşdür.

59-cu ayədə Kafirlər, özlərinin önə keçdiklərini də sanmasınlar. Şübhəsiz ki, onlar aciz buraxa bilməzlər buyurularaq kafirlər təhdid edilir. Bu təhdid onlara bir çox yerdə edilmişdir:

^4–6Yoxsa pislik edənlər Bizdən önə keçə biləcəklərini/Bizdən qaça biləcəklərinimi sanırlar? Bir qayda olaraq, mənimsədikləri şey nə pisdir! Kim Allaha qovuşmağı umursa, heç şübhəsiz ki, Allahın müəyyən etdiyi zaman qətiliklə gələcəkdir. Və O ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. Və kim qeyrət göstərirsə, ancaq özü üçün qeyrət göstərir. Şübhəsiz ki, Allah qətiliklə aləmlərdən zəngindir. (Ənkəbud/4-6)
⁵⁷Qətiyyən, bu kafirlərin yer üzündə aciz buraxacaqlarını sanma/qətiyyən sanmasınlar! Onların da çatacağı yer atəşdir. Qətiliklə də o, nə pis bir çatma yeridir! (Nur/57)
^196,197Kafirlərin diyar–diyar gəzib dolaşmaqları, çox az bir qazanc, qətiyyən səni aldatmasın. Sonra onların çatacaqları yer cəhənnəmdir və o, nə pis bir yataqdır! (Al-i İmran/196-197)
^42,43Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin etdiklərindən Allahın xəbərsiz/məlumatsız olduğunu qətiyyən sanma! Ancaq O, onları başlarını didərək qaçacaqları, gözlərin hədəqəsindən çıxacağı bir gün üçün ertələyir. Onların baxışları özlərinə dönməz və onların könülləri bomboşdur. (İbrahim/42, 43)

Bu ayədə xitab, bütün möminlərə və bütün zamanlara yönəldilərək siz də gücünüzün yetdiyi qədər onlara qarşı hər çeşiddən qüvvət toplayın və döyüş atları hazırlayın ki, onlarla Allaha düşmən olanları/öz düşmənlərinizi və Allahın bilib, sizin isə bilmədiyiniz, bunlardan aşağı daha başqalarını da qorxudasınız. Və Allah yolunda hər nə xərcləyərsinizsə, o sizə əskiksiz ödənilər və siz haqsızlığa uğradılmazsınız buyurulmuş və beləliklə də, möminlər üçün hərbi strategiya müəyyən edilmişdir.

⁷¹Ey iman edənlər! Tədarükünüzü görün, sonra da onlara qarşı ya kiçik dəstələr halında və ya hamılıqla səfərə çıxın. (Nisa/71)

Ayədə əvvəl gücünüzün çatdığı qədər onlara qarşı hər növ qüvvət toplayın deyilərək, hər cür hərbi silah və vasitə tədarükü əmr edilmiş, sonra da döyüş atları hazırlayın buyurularaq, “döyüş atları”na vurğu edilmişdir. Məlumdur ki, Quranın endiyi dövrdə ən yaxşı döyüş vasitəsi at idi. Ona görə də ayədəki “at” ifadəsi bu gün üçün döyüş təyyarəsi, tank, dənizaltı, müşahidəli raket, hətta atom bombası olaraq anlaşılmalıdır.

Ayədəki Allahın düşmənlərini, öz düşmənlərinizi ifadəsiylə “müşriklər, Yəhudilər və bütün İslam düşmənləri”, Allahın bildiyi, sizin bilmədiyiniz düşmənlər ilə isə “münafiqlər və uzaqlardakı düşmənlər” qəsd edilir:

¹⁰¹Və yanınızda bədəvi ərəblərdən münafiqlər var. Mədinə xalqından da münafiqliyə yaxşıca alışmış olanlar var. Onları sən bilməzsən. Biz bilirik onları. İki dəfə əzab edəcəyik onlara! Sonra da çox böyük bir əzaba düçar olacaqlar. (Tövbə/101)
¹¹⁸Ey iman edənlər! Öz səviyyənizdə olmayanlardan sirdaş/yaxın yoldaş qəbul etməyin. Onlar, sizə pislik etməkdən geri qalmazlar. Onlar sıxıntıya düşməyinizi istədilər. Qətiliklə, kinləri ağızlarından bayıra vurmuşdur. Qəlblərində gizlətdikləri şeylər də daha böyükdür. Əgər siz ağlınızı istifadə edəcəksinizsə, Biz sizin üçün ayələri/əlamətləri/nümunələri qətiliklə açıqlamışıq. (Al-i İmran/118)

Bəli, müsəlmanlar güclü olarlarsa, bilinən və bilinməyən düşmənlərin hamısı qorxar, müsəlmanlara hücum etmək bir yana dursun, onları narahat bile edə bilməzlər. Həmçinin güclü olmaları inkişaflarına və Allahın sözünü ucaltmaq üçün qeyrət göstərmələrinə də vəsilə olar.

Ayədəki Və Allah yolunda hər nə xərcləyərsinizsə, o sizə əskiksiz ödənilər və siz haqsızlığa uğradılmazsınız ifadəsi isə, bilinən-bilinməyən düşmənlərə qarşı ən yüksək səviyyəli güc və texnologiyanın hazırlanmasının infaq kimi maliyyə dəstəyinə ehtiyacı olduğunu və buna görə də müsəlmanların iqtisadi cəhətdən də çox güclü olmalı olduğuna diqqət çəkir. Müharibə və infaq məsələləri əvvəllər birlikdə qeyd olunurdu:

¹⁹³Həmçinin insanları dindən çıxarmaq – ortaq qoşmağa sürükləmək fəaliyyəti qalmayana qədər, din yalnız Allahın oluncaya qədər onlarla döyüşün. Əgər əl çəkərlərsə, öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərdən başqasına düşmənçilik yoxdur.
¹⁹⁴Toxunulmazlıq ayı, haram aya qarşılıqdır. Və toxunulmazlıqlar/bağlayıcı hökmlər, bir-birinə qarşılıqdır. O halda kim sizə hücum edərsə, siz də ona etdiyi hücumun eynisi ilə hücum edin. Və Allahın qoruması altına girin. Və bilin ki, Allah Öz qoruması altına girənlərlə birlikdədir.
¹⁹⁵Və Allah yolunda malınızı xərcləyin/başda yaxınlarınız olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edin, özünüzü öz əllərinizlə təhlükəyə atmayın və yaxşılaşdırın/gözəlləşdirin. Şübhəsiz ki, Allah yaxşılaşdıranları/gözəlləşdirənləri sevər. (Bəqərə/193-195)

^62,63Və əgər onlar sənə hiylə qurmaq istəyərlərsə, bil ki, şübhəsiz, sənə Allah yetər. O, səni Öz köməyi ilə və möminlərlə gücləndirəndir və möminlərin könüllərini bir-birinə isinişdirəndir. Sən yer üzündə nə varsa hamısını bütünlüklə xərcləsəydin, yenə də onların könüllərini bir-birinə isinişdirə bilməzdin. Amma Allah isinişdirdi. Şübhəsiz ki, O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

Burada, döyüşdən əvvəl ola biləcək inkişaflardan bəhs edilir: Və əgər onlar barış üçün yanaşarlarsa, sən də barışa yanaş! Və işin nəticəsini Allaha həvalə et. Və əgər onlar sənə hiylə qurmaq istəyərlərsə, bil ki, şübhəsiz, sənə Allah yetər. O, səni Öz köməyi ilə və möminlərlə gücləndirəndir və möminlərin könüllərini bir-birinə isinişdirəndir. Sən yer üzündə nə varsa hamısını bütünlüklə xərcləsəydin, yenə də onların könüllərini bir-birinə isinişdirə bilməzdin. Amma Allah isinişdirdi. Şübhəsiz ki, O, Azizdir, Hakimdir.

Döyüş anında edilməli olanlar da bu ayədə bildirilmişdir:

³⁵Belə isə ruhdan düşməyin/əl–qolunuz boşalmasın və siz üstün ikən sülh təklif etməyin. Allah da sizinlə birlikdədir. Və Allah sizin əməllərinizi qətiyyən əskiltməyəcəkdir. (Muhəmməd/35)

Sayı və təchizat sarısından yetərli olmaları halında, müsəlmanların döyüşü buraxıb, barış etmələrindən söhbət gedə bilməz.

Ayədə, və onların [möminlərin] könüllərini qaynaşdırandır. Sən yer üzündə nə varsa hamısını bütünlüklə xərcləsəydin, yenə də onların könüllərini bir-birinə isinişdirə bilməzdin. Amma Allah isinişdirdi. Şübhəsiz ki, O, Azizdir, Hakimdir buyurularaq, Allahın imkansız olan şeyləri həyata keçirdiyi vurğulanır:

¹⁰³Və hamınız birlikdə, Allahın ipinə daha sıx sarılın/Allahın ipi ilə qorunun, ayrılmayın və Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın. Həmçinin siz bir-birinizə düşmən idiniz və Allah qəlbləriniz arasında ülfət əmələ gətirdi. Sonra da siz, Onun neməti sayəsində, qardaş olmuşdunuz. Siz, bir atəş çuxurunun tam kənarında idiniz və oradan sizi O qurtarmışdı. Bax budur, Allah bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız deyə, əlamətlərini/nümunələrini sizin üçün belə ortaya qoyur. (Al-i İmran/103)
⁷Bəlkə Allah sizlərlə onlardan özlərinə qarşı düşmənçilik bəsləməkdə olduğunuz insanlar arasında bir sevgi əmələ gətirər. Allah ən yaxşı güc yetirəndir. Və Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir. (Mümtəhinə/7)

Ayədə və möminlərin könüllərini bir-birinə isinişdirəndir ifadəsiylə, Evs və Xəzrəc qəbilələri arasındakı uzlaşmaya işarə edilir. Rəsulullahın hicrətindən əvvəl bir-birlərinə düşmən olan bu iki qəbilə arasında döyüşlər olur, qan tökülürdü. İslam sayəsində bunlar qardaş oldular.

Müsəlmanların etdikləri döyüşlər müdafiə döyüşü olduğuna görə, Allah əmr edir ki, düşmənlər barışa yanaşarlarsa, Rəsulullah da barışa yanaşsın.

Həmçinin ayədə, düşmənin barışa yanaşmasının bir hiylə də olma ehtimalı olsa belə, Rəsulullahın çəkinmədən barışa yanaşması əmr edilir, Allahın yardım edəcəyi bildirilir.

Buradakı barış, işgal altındakı müsəlmanların inanc və mədəniyyətlərindən əl çəkərək etdikləri barış deyildir. Ölkələri işgal altında olan müsəlmanlar barış edə bilməz, ya ölər, ya da hicrət edərlər. Həmçinin, belə bir vəziyyətə düsən mömin bir cəmiyyətə yardım etmək, bütün möminlərin boyunlarına borcdur, ayrı dövlətlərin vətəndaşları olmalarının heç fərqi yoxdur.

⁶⁴Ey Peyğəmbər! Sənə və möminlərdən sənə uyanlara Allah yetər!

Bu ayələrdə bildirilir ki, döyüş şərtlərində möminlər necə bir hazırlıq və əhvali ruhiyyə içində olmalıdırlar. Buna görə:

* Peyğəmbər və möminlər rahat olmalıdırlar, Allah onlara hər cür yardımı təmin edəcəkdir.

* Peyğəmbər möminləri döyüşə təşviq etməlidir.

* Normal şərtlərdə səbirli 1 mömin 10 kafiri, 100 mömin 1.000 kafiri məğlub edər.

* Amma möminlərin, ayələrin endiyi günlərdəki vəziyyətinə görə, səbirli 1 mömin 2 kafiri, 100 mömin 200 kafiri məğlub edər.

Ayədəki İndi Allah sizi yüngülləşdirdi və sizdə bir zəiflik olduğunu bilir ifadəsi əvvəlki ifadə ilə ziddiyyət təşkil etmir. Buna görə də onların arasında “aradan qaldırılma” yoxdur. Çünki ayələr xəbər cümlələridir.

1/10 nisbəti normal şərtlərdəki vəziyyəti, 1/2 nisbəti isə möminlərin o andakı [ayə endiyi zamankı] vəziyyətini xəbər verir. Bu gün isə bu nisbətin şərtlərə görə artması və ya azalması mümkündür. Əlində təyyarəsi, atom bombası və modern təchizatı olan bir əsgər yüz minlərə bədəldir. Təlimsiz, təchizatsız bir əsgər isə bir əsgərin belə öhdəsindən gələ bilməz. Müsəlmanların ila-i kəlmətullah üçün etdikləri döyüşlərdə düşmən əsgərləri möminlərdən ümumiyyətlə artıq idi, amma möminlər qalib gəldi. Şəhadət şərbəti içmək istəyən möminlərin qarşısında heç bir ordu dura bilmədi.

Ayədə Allah Rəsuluna 1 səbirli möminin 10 kafirə qalib gələ biləcəyinə əsaslanaraq müsəlmanları təşviq etməsi əmr edilir. Məsələ səbir üzərində cəmlənir; səbr isə “sıxıntı zamanı rahatlamamaq, zəifləməmək və təslim olmamaqdır”. Bu halda Allah səbir edənlərə kömək edər:

^123–127Və and olsun ki, sizlər gücsüz ikən Allah sizə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə Bədirdə kömək etdi: Həmçinin sən inananlara: “Rəbbinizin endirilən/hülul etdirilən üç min mələklə sizə kömək etməsi sizə yetməzmi?” – deyirdi Əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bəli sizi Rəbbiniz dəstəkləyər. Və əgər onlar qəflətən üzərinizə gəlsələr, Rəbbiniz sizə işarələnmiş/təlimləndirən/göndərilmiş beş min mələklə kömək edər. Və Allah bu köməyi sizə sırf bir müjdə olsun və qəlbləriniz bununla sakitləşsin deyə, etdi. Və bu kömək sırf Allah kafirlərdən bir qisminin kökünü kəssin, yaxud onları pərişan etsin və itirənlər olaraq, dönüb getsinlər deyə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan və ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran Allah qatındandır. Belə isə Allahın qoruması altına girin. (Al-i İmran/123-127)
¹⁴⁶Necə peyğəmbərlər də vardı ki, özləri ilə bərabər, bir çox Allah igidləri döyüşdülər – Allah yolunda özlərinə isabət edən şeylərdən bədbinləşmədilər, zəif düşmədilər və boyun əymədilər. Və Allah səbr edənləri sevər. (Al-i İmran/146)

Bu paraqrafla əlaqədər klassik qaynaqlarda aşağıdakı məlumatlar yer alır:

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) 10 müsəlmanı 100 nəfərlik bir kafir ordusuna qarşı göndərirdi. Belə ki, Bədir döyüşündən əvvəl Hz. Həmzəni (r.a) 30 süvari ilə birlikdə kafir bir cəmiyyətə göndərdi. Onları Əbu Cəhl 300 süvari ilə qarşıladı. Müsəlmanlar o kafirlərlə döyüşmək istədilər amma, Hz. Həmzə onlara mane oldu. Yenə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Abdullah b. Üneysi (r.a), Halid b. Safvan el-Hüzelini öldürməyə göndərdi. Halid bir qrup insanların arasında idi. Buna görə də Abdullah onu tanıya bilmədi, qaçıb Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) geri gəldi və dedi ki: Ey Allahın Rəsulu, onu mənə təsvir et. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə dedi: Onu gördüyündə şeytanı xatırlayarsan və tüklərinin ürpərdiyini hiss edərsən. Mənə xəbər gəldi ki, o, mənimlə döyüşmək üçün ordu toplayır. Get və onu öldür. Abdullah deyir ki: Mən də o tərəfə getdim. Ona yaxınlaşınca, içimdə bir ürpərti hiss etdim. O da mənim üçün: “Bu adam da kimdir?” – deyincə, mən: “Bir ərəb… səni və ordunu eşitdim, sənə qatılmağa gəldim” – dedim. Onun yanında getməyə başladım. Bir fürsətini tapınca onu qılıncımla öldürdüm və oradan sürətlə uzaqlaşıb, Hz. Peyğəmbərin yanına (s.ə.s) getdim və onu öldürdüyümü söylədim. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də mənə bir əsa verərək, belə dedi: Bunu tut. Çünki bu, Qiyamət günü mənimlə sənin aranda bir əlamət olacaq. [42]

⁶⁸Əgər Allahdan bir yazı olmasa idi, qətiliklə aldığınız/əldə etdiyiniz/götürdüyünüz şeylərə görə sizə böyük bir əzab toxunardı.

⁶⁹Artıq əldə etdiyiniz qənimətdən halal və xoş olaraq yeyin və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.

Döyüş qanunu ilə bağlı bu ayələrdə Allah Rəsulu və Bədirdə döyüşən dostları da məzəmmət olunur:

* Yer üzündə hökmranlıq etmədikcə (dünyaya hökmranlıq etməyə qadir olmadıqca və tam hökmranlıq bərqərar olmadıqca) heç bir peyğəmbərə əsir götürmək yaraşmaz.

* Zəif halda ikən əsir götümək, dünya malına qapılmaqdır ki, bundan da çəkinilməlidir.

Məzəmmət ona görə birbaşa Rəsulullaha edilir ki, o, müsəlmanların əsir aldıqlarını gördüyü halda, onlara mane olmadı.

Bədirdə alınan əsirlərin döyüş meydanında öldürülmələri, fidyə qarşılığında azad buraxılmalarından daha münasib idi. Belə ki, o şərtlərdə Məkkəli müşrikləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmaq, keçici dünya malını istəməkdən başqa bir şey deyildi. Halbuki Müsəlmanlar, qalıcı olan axirəti, dünya malından üstün tutmalı idilər.

69-cu ayədə isə, xətalı olmalarına baxmayaraq, Allahın müsəlmanları əfv etdiyi, əsirlərə qarşılıq aldıqları fidyələrdən faydalanmalarının halal qılındığı bildirilmişdir.

Bu ayələrin nüzul səbəbi haqqında nəql edilənlər belədir:

İbn Abbas dedi ki: Rəsulullah (s.ə.s) Əbu Bəkr və Ömərdən alınan əsirlər haqqında soruşdu: Bu əsirlər haqqındakı görüşünüz nədir? Hz. Əbu Bəkr belə cavab verdi: Ey Allahın Rəsulu! Bunlar əmi uşaqlarımız, əşirətimizin uşaqlarıdır. Onlardan fidyə almağını uyğun hesab edirəm. Bu bizim üçün kafirlərə qarşı da bir güc səbəbi olar. Umulur ki, Allah onları İslama hidayət edər. Buna görə də Rəsulullah (s.ə.s) Ömərdən soruşdu: Ey Xəttabın oğlu! Sənin görüşün nədir? Mən [Ömər b. El-Xəttab] dedim ki: Allaha and içirəm ki, xeyr, mən Əbu Bəkrin görüşündə deyiləm. Mən, bizə boyunlarını vurma imkanını verməyin görüşündəyəm, Əliyə əmr et, Aqilin boynunu vursun. Mənə də əmr et, filanın (Ömərin bir əqrəbasının adını verərək) boynunu vurum. Şübhəsiz ki, bunlar kafirlərin liderləri və dəstə başçılarıdır.

Rəsulullah (s.ə.s) Əbu Bəkrin dediyini bəyəndi, mənim dediyimi uyğun görmədi. Ertəsi gün gəldiyimdə Rəsulullah (s.ə.s) ilə Əbu Bəkr oturmuş ağlayırdılar. Dedim ki: Ey Allahın Rəsulu! Mənə bildir, sən və yoldaşın niyə ağlayırsınız? Əgər ağlaya bilərəmsə mən də ağlayaram, ağlaya bilmərəmsə ağlayar kimi edərəm. Buna görə də Rəsulullah (s.ə.s) belə buyurdu: Sənin yoldaşların mənə bunlardan fidyə almağı təklif etdikləri üçün ağlayıram. Mənə bunların əzabları bu ağacdan daha yaxın bir yerdə göstərildi.

Hz. Peyğəmbər bu sırada özünə yaxın bir ağacı qəsd etmişdi. Əziz və cəlil olan Allah da, Yer üzündə öz sanbalını nümayiş etdirmədikcə/döyüşdə qəti və tam üstünlük əldə etmədikcə, özünə əsirlər götürməsi heç bir peyğəmbərə uyğun deyildir buyuruğundan etibarən, Artıq əldə etdiyiniz qənimətdən halal və xoş olaraq yeyin buyuruğuna qədər olan hissələri endirdi və beləliklə, qənimətləri onlara halal qıldı. [43]

Döyüş əsirləri ilə əlaqədər ilahi hökm Muhəmməd surəsində yer alır:

^4–6Artıq Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan kimsələrlə qarşılaşdığınız/döyüşdüyünüz zaman dərhal vuruş…/ölümünəcən döyüş. Sonra onlara üstün gəldiyiniz zaman dərhal bağı sıx bağlayın/sağlam qərarlar alın. Sonra hərb – pozuculuq işi ağırlıqlarını atıb, döyüş bitincə də onları ya qarşılıqsız olaraq, ya da qurtarmaq üçün əvəz/fidyə müqabilində azad edin. Bax budur! Əgər Allah diləsəydi, əlbəttə, onları cəzalandırıb, ədaləti bərqərar edərdi. Lakin, belə olması sizi bir-birinizlə sınamaq üçündür. Allah yolunda öldürülən/öldürən/döyüşən insanlara gəlincə, artıq Allah onların əməllərini qətiyyən boşa çıxarmaz. Allah onları bələdçiləyəcək, vəziyyətlərini düzəldəcək və onları özlərinə tanıtdığı cənnətə daxil edəcəkdir. (Muhəmməd/4-6)

Bədir Əsirləri. Rəvayət olunduğuna görə, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) yanına içlərində əmisi Abbas ilə Aqıl b. Əbu Talibin olduğu 70 əsir gətirildi. Buna görə də, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) , bu əsirlər haqqında Hz. Əbu Bəkr ilə istişarə edincə o belə dedi: Bunlar sənin qövmün və əqrəbalarındır. Onları həyatda burax. Bəlkə Allah onlara tövbə nəsib edər. Onlardan, əshabına güc və qüvvət qazandıracaq fidyə al. Hz. Ömər də buna görə ayağa qalxdı və dedi ki: Onlar səni yalanladılar və səni yurdundan çıxardılar. Nəticə etibarilə onları öne mənfəət və boyunlarını vur. Çünki onlar küfrün öndə gedənləridir. Üstəlik Allah səni fidyə almaqdan müstağni qılmışdır. Buna görə də Hz. Əliyə Aqili, Hz. Həmzəyə Abbası, mənə da əqrəbam olan filankədi öldürmə müsaidəsi ver ki, onların boyunlarını vuraq. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də belə dedi: Allah bir sıra insanların qəlblərini yumşaldır və onların qəlbləri süddən daha yumşaq olur. Yenə Allah bir sıra insanların qəlblərini sərtləşdirir və onların qəlbləri daşdan daha sərt olur. Ey Əbu Bəkr! Sən eynilə Hz. İbrahim kimisən. Çünki o, İndi kim mənə uyarsa, artıq o, şübhəsiz, məndəndir. Kim mənə qarşı çıxarsa… (ey Rəbbim) Sən Qafur və Rəhimsən (İbrahim/36) demişdi. Yenə: “Sən eynilə Hz. İsa kimisən. Belə ki, o, Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar Sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” (Maidə/118) demişdi. Ey Ömər! Sən də eynilə Hz. Nuh kimisən, belə ki, o, belə demişdi: ey Rəbbim! Bu yerdə dolaşan kafirlərdən bir tək insan buraxma. (Nuh/26). Belə ki, sən, Musa kimisən, çünki o, Rəbbimiz! Onların mallarını sil-süpür və qəlblərinə kədər ver. Çünki onlar, o acıqlı əzabı görmədikcə, iman etməyəcəklər (Yunus/88) demişdir.

Nəticədə, Allahın Rəsulu Hz. Əbu Bəkrin görüşünə meyl etdi və Hz. Ömərə belə dedi: Ey Eba Hafs (bu ona ləqəbiylə ilk xitab etməsi idi), sən mənə əmim Abbası öldürtməyimimi təklif edirsən? Buna görə də Hz. Ömər belə deməyə başladı: “Vay Ömərin halına, anası onun vayına otursun”.

Rəvayət olunduğuna görə Abdullah ibn Rəvaha da, o əsirlərin, odunu bol bir atəş üzərində yandırılmalarını təklif etdisə də, buna görə Abbas ona belə dedi: Sən, bətn bağını kəsdin.

Yenə rəvayət olunduğuna görə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “onlardan fidyə almadan və ya boyunlarını vurmadan heç birini buraxmayın!” – dedi. İbn Məsud deyir ki: Mən, “Süheyl ibn Beyda xaric, belə ki, mən onun, müsəlman olduğunu söylədiyini eşitdim…” – dedim. Buna görə də Allahın Rəsulu susdu, mənim də qorxum şiddətləndi. Sonra Allahın Rəsulu: “Süheyl ibn Beyda xaric!” – dedi.

Ubeydə əs-Səlmanidən də Allahın Rəsulunun əshabına belə dediyi rəvayət edilmişdir: “İstərsəniz onları öldürün, istərsəniz fidyə alın, lakin (fidyə alarsınızsa) sizdən də onların sayı qədər şəhid düşər”. Əshab: “Xeyr, biz fidyə alırıq” – dedilər. (Belə deyənlər) Uhudda şəhid oldular. Digər əsirlərin fidyəsi 20, Abbasın fidyəsi isə 40 ukiyyə idi. Məhəmməd ibn Sirindən, onların fidyələrinin 100 ukiyyə olduğu rəvayət edilmişdir. 1 ukiyyə 40 dirhəm (gümüş) və yaxud da 6 dinar (qızıl)dır. Rəvayət olunduğuna görə əshab fidyəni alınca, budur bu ayə-i kərimə nazil oldu. Bundan sonra Hz. Ömər, Allahın Rəsulunun yanına girdi; bir də nə görsün, Allahın Rəsulu və Əbu Bəkr ağlayırlar!.. Buna görə də Hz. Ömər belə dedi: Ya Rəsulallah! Ağlamağınızın səbəbini mənə də söyləyin ki, ağlaya bilərəmsə, ağlayım. Yox, ağlaya bilməsəm, ağlamağa çalışım. Hz. Peyğəmbər belə qarşılıq verdi: Mən səhabələrimin fidyə aldıqları üçün ağlayıram. Mənə onların əzabı (yaxınındakı bir ağacı qəsd edərək) bu ağacdan daha yaxın olaraq göstərildi. Əgər bir əzab enəcək olsaydı, Ömər və Sad ibn Muaz xaric, heç kimsə xilas ola bilməzdi.

Budur, bu ayənin nüzul səbəbi haqqındakı söz bundan ibarətdir. [44]

68-ci ayədəki Əgər Allahdan bir yazı olmasa idi, qətiliklə aldığınız/əldə etdiyiniz/götürdüyünüz şeylərə görə sizə böyük bir əzab toxunardı ifadəsiylə qəsd edilən “yazı”, aşağıdakı ayələrdə bəhs edilən ilahi qərardır:

³³Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də, Allah onlara əzab edən deyildir. (Ənfal/33)
¹³¹Bax budur, bu Rəbbinin xalqı laqeyd, biliksiz ikən, ölkələri haqsız yerə dəyişdirən/dağıntıya uğradan biri olmamasıdır. (Ənam/131)
¹¹⁷Və sənin Rəbbin, insanları islah etdiyi halda, o ölkələri haqsız yerə dəyişikliyə/dağıntıya uğradacaq deyildir. (Hud/117)

Yenə döyüş hüququnun ələ alındığı bu ayələrdə Bədr döyüşündə alınan əsirlərlə bağlı Rəsulun nə etməli olduğu bildirilir. Xitab zahirən Allah Rəsuluna yönəlmiş olsa da, o, elçi, sərkərdə və dövlət başçısı olduğu üçün əslində möminlərə yönəlmişdir.

Ayədə zikri keçən əsirlər haqqında klassik qaynaqlarda aşağıdakı məlumatlar verilir:

İbn Abbas (r.a) dedi ki: Bu ayə-i kərimədə bəhs edilən əsirlər Abbas və yoldaşlarıdır. Peyğəmbərə (s.ə.s): “Biz sənin gətirdiyinə iman etdik. Sənin Allahın Rəsulu olduğuna da şahidlik edirik. And olsun ki, qövmünə qarşı sənin lehinə səmimi davranacağıq” – demişdilər. Buna görə də bu ayə-i kərimə nazil oldu. [45]

İbn İshaqdan: Qureyşilər Rəsulullaha (s.ə.s) xəbər göndərdilər ki, əsirləri fidyə müqabilində azad etsinlər. Həmin gün hər bir əsiri öz qohumları (müsəlmanların) razılaşacaqları fidyə müqabilində azad etdilər. Abbas dedi: Ey Allahın Rəsulu! Mən müsəlman idim. Allah Rəsulu (s) belə cavab verdi: Müsəlman olub-olmadığını Allah daha yaxşı bilir. Əgər dediyiniz kimi olsa, Allah sizə bunun əvəzini verəcək. Ancaq sizin vəziyyətinizdə zahirən görünən odur ki, siz bizə qarşısınız. Buyurun, sən və iki qardaşının oğulları Nəvvəl b. əl-Haris b. Abdulmuttalib və Âkil b. Ebi Talib və əhdi Haris b. Utbe b. Əmrin fidyəsini ödəyin.

Abbas dedi ki: Ey Allahın Rəsulu! Məndə bu qədər fidyə ödəyəcək pul yoxdur. Rəsulullah belə cavab verdi: Umm əl-Fadl ilə birlikdə gömüb, gizlədiyin mal hardadır? Sən ona belə demişdin: “Əgər bu səfərimdə mənə bir şey olarsa, budur bu mal uşaqlarım Fadla, Abdullaha və Kusemə qalsın”. Abbas belə dedi: Ey Allahın Rəsulu! Həqiqətən mən, sənin Allahın Rəsulu olduğunu bilirəm. Şübhəsiz ki, bu, məndən və Umm əl-Fadldan başqa kimsənin bilmədiyi bir xüsusdur. Ey Allahın Rəsulu, bərabərində olan və qənimət olaraq məndən aldığınız 20 ukiyəlik maldan bunu düş! Rəsulullah (s.ə.s) belə buyurdu: Xeyr, o, Allahın səndən bizə vermiş olduğu bir şeydir.

Buna görə də Hz. Abbas fidyə ödəyərək özünü, iki qardaşı uşağını və müqaviləlisini azad etdi. Uca Allah da onun haqqında, Ey Nəbi! Əsirlərdən əlinizdə olan kimsələrə de ki… ayəsini endirdi. İbn İshaq (davam edərək) deyir ki: “Əsirlər arasında fidyəsi ən çox olan adam Abdulmuttalibin oğlu Abbasdı. Çünki imkanlı bir insan idi. O, özünü 100 ukiyyə qızıl fidyə verərək azad etmişdi”.

Buxaridə də belə deyilir: Musa b. Ukbe dedi ki: İbn Şihab dedi ki: mənə Enes b. Malikin anlatdığına görə, Ənsardan bir sıra insanlar Rəsulullahdan (s.ə.s) izin alaraq belə dedilər: Ey Allahın Rəsulu! Bizə izin ver ki, qardaşımızın oğlu Abbasın fidyəsini almayaq. Hz. Peyğəmbər belə qarşılıq verdi: Xeyr, Allaha and içirəm ki, 1 dirhəm belə buraxmayacaqsınız. [46]

İbn İshaq dedi ki: Bu, Bədirdən bir ay sonra olmuşdu. Abdullah b. Əbu Bəkr dedi ki: mənə Rəsulullahın (s.ə.s) qızı Zeynəbdən nəql edildiyinə görə, o, belə demişdir: Əbul-As Məkkəyə gəlincə mənə dedi ki: Hazırlaş, atanın yanına get. Buna görə də mən, hazırlığımı etmək üçün çıxdım. Utbə qızı Hind qarşıma çıxdı və məndən soruşdu: Ey Muhəmmədin qızı! Mənə xəbər çatdı ki, sən atanın yanına getmək istəyirsən, doğrudurmu? Mən ona belə cavab verdim: Elə bir istəyim yoxdur. O da belə dedi: Elə olsun, əmi qızı. Belə bir şey etmə. Mən zəngin bir qadınam. Sənin ehtiyac duyacağın mallarım var. Əgər istədiyin hər hansı bir mal varsa, onu sənə sataram. Yaxud da, hər hansı bir xərcləməyə ehtiyacın varsa, sənə borc verə bilərəm. Əslində elə kişilər arasına girən şeylər qadınlar arasında görünməməlidir.

Hz. Zeyneb dedi ki: Allaha and içirəm, görüşümə görə, o bu sözlərini ancaq lazım olanı etmək məqsədiylə söyləmişdi. O baxımdan, mən də ondan qorxdum və niyyətimi gizləyərək: “Xeyr, belə bir şey də istəmirəm” – dedim.

Nəhayət Zeynəb (r.a) hazırlıqlarını bitirincə, miniyinə mindi və qayınatası Kinanə b. ər-Rabi, gündüz vaxtı onun dəvəsini çəkərək, yola düşdü. Məkkəlilər bunu xəbər aldılar. Həbbar b. əl-Əsvəd ilə Fihroğullarından Nafv b. Abdulkays onu təqib etməyə çıxdılar. Hz. Zeynəbin yanına ilk yaxınlaşan Həbbar oldu. Həbbar, mızrağınizəsi ilə kəcavəsində olan Hz. Zeynəbi qorxutdu.

Kinanə b. ər-Rabi diz çökdü və oxlarını saçaraq, yayını alıb belə dedi: Allaha and içirəm ki, mənə kim yaxınlaşarsa, ona bir ox saplayacağam. Bu dəfə Əbu Süfyan Qüreyşlilərin öndə gedənləri ilə birlikdə yanına gəlib belə dedi: Ey adam, bizə ox atmaqdan əl çək ki, səninlə danışa bilək. Əbu Süfyan yanına gəlib durdu və belə dedi: Sən pis bir şey etmiş deyilsən. Lakin hər kəsin gözü önündə bu qadını alıb, çıxdın. Bədirdə başımıza gələn müsibəti bilirsən. Bu səfər ərəblər sənin hər kəsin gözü önündə aramızdan o adamın qızını alıb, çıxdığın üçün bizim zəiflədiyimizi, rahatladığımızı söyləyib, duracaqlar. O baxımdan, sən bu qadını geri gətir, bir neçə gün onunla bərabər Məkkədə qal. Sonra da gecə vaxtı kimsənin fərq etməyəcəyi bir şəkildə gizlicə onu al və atasına göndər. And olsun ki, onun atasının yanına getməməsinə bizim ehtiyacımız yoxdur. Lakin bu anda başımıza gələn bu musibətə görə, bu yolla intiqam almaq istəmirik.

Kinanə Əbu Süfyanın dediyini etdi. İki və ya üç gün keçdikdən sonra, gizlincə Hz. Zeynəbi Məkkənin kənarına çıxardı. Hz. Zeynəb də Rəsulullahın (s.ə.s) yanına çatdı. Nəql etdiklərinə görə, Hebbar b. Umm Dirhəm Hz. Zeynəbi qorxutduğunda, qarnındakı balasını salmışdı. [47]

İbn Abbas (r.a), Ey Nəbi! Əsirlərdən əlinizdə olan kimsələrə de ki… ayəsinin Hz. Abbas, Aqıl b. Əbu Talib və Növfəl b. əl-Haris haqqında nazil olduğunu söyləyərək, belə demişdir: Abbas, Bədir günü əsir alınanlar arasında idi. Bərabərində də Qüreyş kafirlərinə yedirtmək [xərcləmək] üçün gətirdiyi 20 ukiyyə qızılı verdi. Bədirdəki Qüreyş (ordusuna) yemək yedirtməyi öhdəsinə götürən on nəfərdən biri idi. Yedirtmə növbəsi hələ ona gəlmədən, əsir alınmışdı. Buna görə də Abbas belə dedi: Əslində mən, müsəlman idim. Amma onlar məni buna məcbur etdilər.

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə qarşılıq verdi: Əgər söylədiyin doğrudursa, Allah səni mükafatlandıracaqdır. Amma sən zahirən, bizə qarşı olmusan.

Hz. Abbas (r.a) belə deyir: “Allahın Rəsulu ilə o qızılı mənə geri verməsi barəsində görüşdüm və o belə dedi: Sənin, bizim əleyhimizdəkiləri dəstəkləmək üçün yanında gətirdiyin o paranı, sənə əsla verə bilmərik. Ardından qardaşımın oğlu Aqıl b. Əbu Talib ilə Növfəl b. əl-Harisin fidyələrini də 20 ukiyyə qızıl olaraq mənə yükləyincə, mən dedim ki: Ey Muhəmməd! Məni Qüreyşə əl açacaq şəkildə yoxsul buraxdın.

Buna görə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə qarşılıq verdi: Sənin Məkkədən çıxarkən (xanımın) Ümmül-Fazla verdiyin və “Başıma nə gələr, bilmirəm. Əgər başıma pis bir şey gələrsə, bu, sənə, Abdullaha, Ubeydullaha və Fazla aiddir” – dediyin o qızıllar nə olur?

Abbas da soruşdu: Bunu hardan bilirsən? Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) cavab verdi: Rəbbim xəbər verdi. Buna görə də, Abbas belə dedi: Mən, sənin doğruluğuna, Allahdan başqa tanrı olmadığına və sənin Onun qulu və Rəsulu olduğuna şəhadət edirəm. Allaha and olsun ki, bunu Allahdan başqa kimsə bilmirdi. Yenə and olsun ki, mən o qızılları Ummül-Fazla gecənin qaranlığında vermişdim. Vallahi, sənin risalətin xüsusunda bir az şübhəm var idi. Amma sən bunu mənə xəbər verincə, artıq şübhəm qalmadı.

Hz. Abbas sözünü belə davam etdi: Allah mənə o qızıllardan daha xeyirlisini verdi. Bu anda 20 köləm var. Bunların ən az iş edəni, 20.000 dirhəm sərmayə ilə ticarət edir. Allah mənə zəmzəmi də verdi ki, buna bədəl olaraq, Məkkə əhalisinin bütün malları da verilsə, razı olmaram. Beləliklə, ilahi vədin yarısına nail oldum. İkinci yarısı olan mağfirət vədini də Rəbbimdən ümid edirəm.

Rəvayət olunduğuna görə, Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) Bəhreyn zəkatı 80.000 dirhəm olaraq gətirildiyində, o öylə namazı üçün abdəst almışdı, amma onu bölüşdürmədən, namazı qıldırmadı. Hz. Abbasa (r.a) da ondan almasını əmr etdi. O da o maldan, daşıya biləcəyi qədərini aldı və (bu ayəyə işarə edərək): “Bu, məndən fidyə olaraq alınandan daha xeyirlidır. Mən, bağışlanacağımı da umuram” – dedi. [48]

71-cı ayədəki Və əgər sənə xəyanət etmək istəyərlərsə, yaxşı bilsinlər ki, bundan öncə onlar Allaha qarşı xainlik etdilər və Allah möminlərə onlardan artıq imkan verdi ifadəsindəki əmkənə felinin mahzuf olan məf‘ulü [tamamlayıcısı], bölmədəki söz axışına görə möminlərə sözü kimi təqdir edilə bilir. Bu vəziyyətdə ayənin mənası: “onlar, Bədirdə Allahın Rəsuluna qarşı döyüşərək, Allaha qarşı xainlik edincə, Allah da o möminlərə, onları öldürmə və əsir alma fürsət və imkanı verdi” – demək olur.

Bu ayə, Allaha xainlik edənlərə qarşı möminlərə hər zaman yardım ediləcəyi müjdəsini verir.

Bu ayələrdə möminlərin öz aralarında tutduqları mövqe və inkarçılara münasibəti ilə bağlı əsaslar açıqlanır:

* İman gətirənlər, hicrət edənlər, Allah yolunda malları və canları ilə cihad edənlər, bir-birinə sığınacaq və köməklik göstərənlər bir-birinin dostlarıdır.

* İman gətirib hicrət etməyənlərlə hicrət edənə qədər yaxınlıq yoxdur.

* Din yolunda yardım diləyənlərə isə, aralarında əhd-peyman olan bir qövmün hesabına olmamaq şərti ilə kömək göstəriləcəkdir.

* Kafirlər də bir-birinin vəlisidirlər.

* Əgər bu qaydalara əməl edilməzsə, dünyada böyük qarışıqlıq və fitnələr olar.

* İman gətirənlər, hicrət edənlər və Allah yolunda cihad edənlər [mühacirlər] və [Ənsara] sığınacaq verib kömək edənlər həqiqi möminlərdir.

* Onlar üçün bağışlanma və gözəl ruzi vardır.

* Sonradan iman gətirən, hicrət edən və cihad edənlər də möminlərdəndirlər.

* Qohumlar da Allahın kitabına görə bir-birinə daha yaxındırlar.

Bu paraqrafda zikr edilən prinsiplər aşağıdakı ayələrdə də keçir:

⁸Allah sizi din haqqında sizinlə döyüşməyən və sizi yurdlarınızdan çıxarmayan insanlara yaxşılıq etməkdən, onlara haqqaniyyətlə davranmaqdan çəkindirməz. Şübhəsiz ki, Allah haqqaniyyətlə davrananları sevər.
⁹Allah ancaq sizi sizinlə din haqqında döyüşən, sizi yurdlarınızdan çıxaran və çıxarılmağınız üçün əlbir olan insanları vəliləşdirməyinizi [qoruyucu, nəzarətedici, idarəedici etməyinizi] qadağan edər. Kim onları vəliləşdirirsə, bax budur, onlar səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Mümtəhinə/8-9)
¹⁹³Həmçinin insanları dindən çıxarmaq – ortaq qoşmağa sürükləmək fəaliyyəti qalmayana qədər, din yalnız Allahın oluncaya qədər onlarla döyüşün. Əgər əl çəkərlərsə, öz nəfslərinə/mənliklərinə haqsızlıq edənlərdən başqasına düşmənçilik yoxdur. (Bəqərə/193)

72-73-cü ayələrdə söhbət kafirlərlə möminlər arasında qəyyumluq məsələsindən gedir. Buna görə də, möminlər möminlərin, kafirlər isə kafirlərin vəliləridir, bir-birlərini qoruyurlar, kömək edirlər. Möminlər öz himayələrini [qorumaq, nəzarət etmək, idarə etmək] müşrik-kafirlərə təhvil verə bilməzlər. Bu qəti qadağandır:

⁸⁰Onlardan bir çoxunun kafirləri tərəfkeşlik edən, qoruyan, yönləndirən qəbul etdiklərini görərsən. Təkəbbürlərinin özlərinin önünə gətirdiyi şey… Allahın onlara qəzəb etməsi, nə qədər pisdir! Onlar əzab içində də həmişəlik qalandırlar.
⁸¹Və əgər onlar Allaha, Peyğəmbərə və ona endirilənə inanmış olsaydılar, onları qoruyan, yol göstərən yaxınlar etməzdilər. Lakin onlardan bir çoxu yoldan çıxmış kimsələrdir.
⁸²Sən qətiliklə iman edənlərə qarşı düşmənçilik yönündən insanların ən imansızları olaraq, o Yəhudiləri və o ortaq qoşan kimsələri görərsən. Və qətiliklə iman edən kimsələrə sevgi baxımından ən yaxın olaraq da: “Şübhəsiz, biz Nasraniyik/Xristianlarıq” – deyən kimsələri görərsən. Bu, öz içlərində keşişlər və rahiblər olduğuna, onların isə yekəxanalıq etmədiklərinə görədir. (Maidə/80-82)
⁵⁷Ey iman edənlər! Sizdən öncə özlərinə Kitab verilmiş olanlardan və kafirlərdən, dininizi lağ və əyləncə qəbul edən kimsələri köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Əgər möminlərsinizsə, Allahın qoruması altına girin. (Maidə/57)
⁵¹Ey iman edənlər! Yəhudiləri və Nəsraniləri/Xristianları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Onlar bir-birlərinin qoruyucu, yol göstərici yaxınlarıdır. Sizdən kim onları mütəvəlli [qoruyucu, nəzarətçi, idarə edici] edərsə, artıq o, şübhəsiz ki, onlardandır. Şübhəsiz ki, Allah şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər cəmiyyətini bələdçiləməz. (Maidə/51)
²⁸Möminlər, özlərindən səviyyəsiz, kafir olanları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul etməsinlər/yönləndirici etməsinlər, həyatlarını onların əllərinə təslim etməsinlər. Artıq onu hər kim edərsə, Allahdan heç bir şeyi yoxdur. Ancaq onlardan mühafizə olunaraq qorunmağınız başqadır. Allah sizi Özündən çəkindırir. Və olmaq/var olmaq yalnız və yalnız Allahadır. (Al-i İmran/28)
²³Ey iman edənlər! Əgər atalarınız və qardaşlarınız imana qarşılıq küfrü sevirlərsə, onları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Sizdən hər kim də onları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul edərsə, artıq bax budur, onlar səhv davrananların/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Tövbə/23)
¹Ey iman edənlər! Əgər mənim yolumda cəfa çəkmək və mənim rızamı qazanmaq üçün çıxdınızsa, sizə haqqdan gələn şeyləri bilərək rədd etdikləri/inanmadıqları halda, onlara sevgi çatdıraraq/onlara sevgini gizlədərək Mənə düşmən olanları və özünüzün düşmənini mütəvəlli/köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin/onları idarəçi etməyin. Onlar Rəbbiniz olan Allaha inandığınıza görə, Elçini və sizi yurdunuzdan çıxarırlar. Halbuki Mən, sizin gizlətdiyiniz şeyləri və açıqladığınız şeyləri ən yaxşı bilənəm. Və sizdən kim bunu edərsə, artıq o, qətiliklə yolun tam ortasından azmışdır.
²Əgər onlar sizi ələ keçirərlərsə, sizin üçün düşmən olacaqlar, əllərini və dillərini pisliklə sizə uzadacaqlar. Və onlar: “Kaş ki, küfr edəsiniz/inanmayasınız” – deyə arzu edirlər. (Mümtəhinə/1, 2)
⁸Allah sizi din haqqında sizinlə döyüşməyən və sizi yurdlarınızdan çıxarmayan insanlara yaxşılıq etməkdən, onlara haqqaniyyətlə davranmaqdan çəkindirməz. Şübhəsiz ki, Allah haqqaniyyətlə davrananları sevər.
⁹Allah ancaq sizi sizinlə din haqqında döyüşən, sizi yurdlarınızdan çıxaran və çıxarılmağınız üçün əlbir olan insanları vəliləşdirməyinizi [qoruyucu, nəzarətedici, idarəedici etməyinizi] qadağan edər. Kim onları vəliləşdirirsə, bax budur, onlar səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Mümtəhinə/8-9)
¹⁴⁴Ey iman edənlər! Özünüzdən səviyyəcə aşağı olan kafirləri yol göstərən, qoruyan yaxınlar etməyin/idarəçi etməyin. Öz əleyhinizdə Allaha açıq–aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz? (Nisa/144)
^89,90Münafiqlər, özləri Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmadıqları kimi, sizin də inanmamağınızı, beləliklə, onlarla eyni olmağınızı arzu etdilər. Ona görə də onlar Allah yolunda yurdlarından köç edincəyə qədər onlardan köməkçi, yolgöstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Əgər bundan üz çevirərlərsə, sizinlə aralarında anlaşma olan bir cəmiyyətə sığınan insanlar, yaxud sizinlə və öz cəmiyyətləri ilə döyüşməkdən qəlbləri sıxılaraq sizə gələnlər istisna olmaqla, onları yaxalayın və gördüyünüz yerdə öldürün/onlardan bir yaxın və bir köməkçi etməyin. Sonra, əgər Allah diləsəydi, onları sizə musallat edərdi və onlar sizinlə döyüşərdilər. Artıq əgər onlar sizdən uzaqlaşaraq, sizinlə döyüşməzlərsə və sizə barış təklif edərlərsə, Allah sizin üçün onlar əleyhinə bir yol tanımamışdır. (Nisa/89, 90)

Qeyd: Bu ayələrdəki vəli və övliya sözləri ümumiyyətlə “dost, müqəddəs” kimi tərcümə edilərək ayələrdə əxlaqi bir davranışa işarə edən mənaya endirilir. Ancaq burada vəlayət; inzibati, siyasi və hüquqi qəyyumluqdur [qoruma, nəzarət və idarəetmədir].

73-cü ayədəki Əgər siz də onu etməsəniz möminlər olaraq bir-birinizin vəlisi [köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınları] olmasanız, yer üzündə böyük bir qarışıqlıq və insanları dindən döndərmə işləri ortaya çıxar ifadəsiylə, “əgər Allahın əmr və qadağalarına riayət etməzsinizsə, yer üzündə bir fitnə və böyük bir fəsad meydana gələr” [kimliyinizi, dininizi və vətəninizi itirərsiniz] deməkdir. Əslində elə dinin məqsədi də, insanlara kimlik qazandıraraq, dünyadakı zülm və qarışıqlığı qaldırıb, ədaləti təsis etmək deyildirmi? Bu gün açıq-aydın göründüyü kimi, qəyyumluğu qeyri-müsəlmanlara verilən uşaqlar İslam dinindən uzaqlaşaraq xristian, hətta keşiş olmuşlar. Bundan əlavə, öz himayəsini qeyri-müsəlmanlara verən müsəlman ölkələrinin mənəvi, siyasi, iqtisadi və hərbi vəziyyəti bu ayələrin göstərdiyi nəticədən başqa bir şey deyil.

Muhacirlər və Ənsar daha bir çox ayədə də öyülmüşdür:

¹⁰⁰Muhacir və Ənsardan ilk öncə önə keçənlər və yaxşılaşdırmaq/gözəlləşdirməklə onları izləyən insanlar… Allah onlardan razı oldu, onlar da Ondan razı oldular. Və Allah onlar üçün içlərində təməlli qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər hazırladı. Bax budur, bu, böyük bir qurtuluşdur. (Tövbə/100)
¹¹⁷And olsun ki, Allah Peyğəmbərə və ən çətin vaxtlarında ona tabe olan muhacirlərə və ənsara, içlərindən bir qisminin qəlbləri az qala dönəcək kimi olmuşkən, tövbə nəsib etdi. Sonra da onların tövbələrini qəbul etdi. Şübhəsiz ki, O, onlara çox şəfqətlidir, çox mərhəmətlidir. (Tövbə/117)
^7,8Allahın o şəhər xalqından Elçisinə verdiyi feylər [qənimətlər, döyüşmədən zəhmətsizcə əldə edilən gəlirlər], içinizdən yalnız zənginlər arasında dövlət/gücün gətirdiyi rifah olmasın deyə, Allaha, Elçiyə, yaxınlıq sahiblərinə/köç edən yoxsullara ki, onlar Allahın ərməğan və rızasını arayarkən, yurdlarından və mallarından çıxarılmışlardır, Allaha və Elçisinə kömək edərlər. Bax budur, onlar doğruların məhz özləridir, yetimlərə, acizlərə, yolçulara aiddir. Elçi sizə nə verdisə, onu dərhal alın. Sizi nədə təxirə saldısa, ondan geri durun. Allahın qoruması altına da girin. Şübhəsiz ki, Allah qovuşdurması/əzabı çox çətin olandır.
⁹Onlardan öncə o yurda və imana yerləşən kimsələr də özlərinə köç edənləri sevərlər və onlara verilənlərdən ötrü qəlblərində bir ehtiyac duymazlar. Özlərinin ehtiyacları olsa da, onları özlərinə tərcih edərlər. Kim də nəfsinin xəsisliyindən qorunarsa, bax budur, onlar uğur qazananların məhz özləridir. (Həşr/7-9)

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Suyuti, el–İtqan.

[2] Lisanul–Arab; c. 8, s. 658–660, “Nfl” mad.

[3] Lisanul–Arab; c. 6, s. 687, “Ğnm” mad.

[4] Kurtubi, el-camiu li Ahkamıl-Kuran.

[5] Kurtubi, el-camiu li Ahkamıl-Kuran.

[6] Kurtubi, el-camiu li Ahkamıl-Kuran.

[7] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[8] İbn Kəsir.

[9] Quranın enmə sırası ilə təbyini; c. 1, səh.530.

[10] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[11] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[12] Quranın enmə sırası ilə təbyini; c. 1, səh.490.

[13] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[14] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[15] Bu döyüşün vaqe olduğu tarixdə İbn Abbas hələ 4 yaşında bir uşaq olub Məkkədə idi. Atası Abbas isə Məkkəli müşriklərin ordusunda Rəsulullah ilə döyüşdü və əsir düşdü.

[16] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[17] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[18] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[19] İbn Kəsir.

[20] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[21] Kurtubi, Əbu Ubeyde, Məcazul-Kuran‘dan naklen.

[22] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[23] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[24] İbn Kəsir.

[25] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[26] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[27] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[28] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[29] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[30] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[31] İbn Kəsir.

[32] Quranın enmə sırası ilə təbyini; c. 1, səh. 346.

[33] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[34] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[35] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[36] https://istekuran.net/makaleler/vefat.html

[37] Tarih qaynaqları.

[38] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[39] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[40] Tebyinul-Kuran; c. 7, s. 294.

[41] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[42] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[43] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[44] Razi, Məfatihul–Ğayb.

[45] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[46] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[47] Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Kuran.

[48] Razi, Məfatihul–Ğayb.

Yüklə (PDF)

ƏNFAL SURƏSİNİN TƏBYİNİ

ƏNFAL SURƏSİNİN TƏBYİNİ

TƏHLİL: