Ənkəbud surəsi Məkkədə enən 85-ci surə olub, adını 41-ci ayədə keçən “العنكبوت əl-Ənkəbut” sözündən almışdır.

1-11-ci ayələrlə 60-cı ayənin Mədəni olduğuna dair nəqllər vardır. [1]

Surədə başlıca olaraq tövhid, elçilik, öldükdən sonra dirilmə və hesab kimi dinin təməl inanc mövzularından bəhs edilir. Həmçinin iman–əməl əlaqəsi, dünya həyatındakı çətinliklər və bunların məramı, Allahın ismarıclarını təbliğ xüsusunda peyğəmbərlərin qarşılaşdıqları şiddət və çətinliklər üzərində durulur. Rəsulullahın Məkkə müşrikləri ilə mübarizəsinə çox bənzədiyinə görə çox qısa və yığcam olaraq Nuh, İbrahim, Lut və Şüeyb peyğəmbərlərin tövhid mübarizələrindən nümunələr verilir. Ad və Səmud kimi despot və azğın millətlərin, Qarun, Firon və Haman kimi azğın şəxsiyyətlərin həlakları xatırladılaraq inkarçılar xəbərdar edilir.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 385

¹Əlif/1, Lam/30, Mim/40.

^2,3İnsanlar sınanmadan “İman etdik” demələri ilə buraxılacaqlarınımı sandılar? Və and olsun ki, Biz onlardan öncəkiləri də saflaşdırılmaları üçün, atəşlərə/sıxıntılara salmışdıq. Artıq əlbəttə, Allah doğru insanları bildirəcəkdir/işarələyib göstərəcəkdir və əlbəttə, yalançıları da, qətiliklə, bildirəcəkdir/işarələyib göstərəcəkdir.

^4–6Yoxsa pislik edənlər Bizdən önə keçə biləcəklərini/Bizdən qaça biləcəklərinimi sanırlar? Bir qayda olaraq, mənimsədikləri şey nə pisdir! Kim Allaha qovuşmağı umursa, heç şübhəsiz ki, Allahın müəyyən etdiyi zaman qətiliklə gələcəkdir. Və O ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. Və kim qeyrət göstərirsə, ancaq özü üçün qeyrət göstərir. Şübhəsiz ki, Allah qətiliklə aləmlərdən zəngindir.

⁷Və inanan və düzəltmək yönündə işlər edənlər, onların pisliklərini, əlbəttə, örtəcəyik və qətiliklə onlara etdiklərinin daha gözəli ilə qarşılıq verəcəyik.

⁸Və Biz insana, ana–atasına yaxşı davranmasını, öhdəlik olaraq, çatdırdıq. Əgər o ikisi səni, haqqında biliyin olmayan bir şeyi Mənə ortaq qoşmağın üçün məcbur edərlərsə, artıq o ikisinə itaət etmə. Dönüşünüz ancaq Mənədir. O zaman, sizə etmiş olduqlarınızı xəbər verəcəyəm.

⁹İman edən və düzəltmək yönündə işlər edənləri də… əmin olun ki, onları saleh insanlar içinə qatacağıq.

¹⁰İnsanlardan bəziləri: “Allaha inandıq” – deyər, sonra da Allah uğrunda əziyyət olunduğu zaman insanların verdiyi sıxıntını Allahın əzabı kimi zənn edər. Və əgər Rəbbindən bir kömək gələcək olsa, qətiliklə: “Şübhəsiz ki, biz sizinlə bərabər idik” – deyərlər. Halbuki, Allah onların qəlblərindəkiləri – nələr düşünüb, planlaşdırdıqlarını ən yaxşı bilən deyilmi?

¹¹Və Allah, əlbəttə, iman edənləri bilir/bildirir/işarələyib göstərir, əlbəttə, ikiüzlüləri də bilir/bildirir/işarələyib göstərir.

(85/29, Ənkəbud/1–11)

Nəcm: 386

¹²Və kafirlər, möminlərə: “Bizim yolumuza uyun, qətiliklə sizin xətalarınızı/günahlarınızı biz boynumuza götürərik” – dedilər. Əslində isə onların xətalarından, nə olursa olsun, heç bir şeyi onlar daşıyan deyillər. Onlar əmin olun ki, yalançıdırlar.

¹³Onlar, əlbəttə, öz yüklərini və öz yükləri ilə birlikdə necə yükləri də daşıyacaqlar. Və uydurub durduqları şeylərdən Qiyamət günü, əmin olun ki, sorğu-sual olunacaqlar.

¹⁸Və əgər siz yalan sayarsınızsa, bilin ki, sizdən öncəki bəzi ümmətlər də yalan saymışdı. Elçiyə düşən isə açıq–aşkar təbliğdən başqa bir şey deyildir.

(85/29, Ənkəbud/12–13, 18)

Nəcm: 387

¹⁹Onlar Allahın yaratmağa necə başladığını, sonra da bunu təkrarladığınıdamı görmədilər? Şübhəsiz ki, bu, Allaha görə çox asandır.

^20–22De ki: “Yer üzündə gəzib dolaşaraq, Onun yaratmağa necə başladığına bir baxın. Sonra Allah, son quruluşu inşa edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. O, dilədiyi kimsəyə əzab edər, dilədiyi kimsəyə də mərhəmət edər. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz. Və siz yer üzündə və göydə aciz buraxanlar deyilsiniz. Və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və köməkçi yoxdur”.

²³Və Allahın ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini və Ona qovuşmağı bilərək rədd edən/inanmayan insanlar, bax budur, onlar mənim mərhəmətimdən ümidlərini kəsmişdilər və onlar, özləri üçün acıqlı bir əzab olanlardır.

(85/29, Ənkəbud/19–23)

Nəcm: 388

¹⁴Və and olsun ki, Biz Nuhu öz qövmünə elçi göndərdik və içlərində əlli ili sıxıntısız olmaqla, necə uzun sıxıntılı illər qaldı. Sonunda onları şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edərkən tufan yaxaladı.

¹⁵Beləcə, Biz Onu və gəmilərin xalqını xilas etdik və gəmini/cəzanı/xilası aləmlərə bir əlamət/nümunə etdik.

^16,17İbrahimi də elçi göndərdik/xilas etdik. O zaman ki, o, qövmünə: “Allaha qulluq edin və Onun qoruması altına girin. Əgər bilirsinizsə, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Şübhəsiz ki, siz Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlərə sitayiş edirsiniz və yalan uydurursunuz. Xəbəriniz olsun ki, sizin Allahın yaratdıqlarından məbud deyə sitayiş etdiklərinizin sizin üçün bir ruzi verməyə gücü yetməz. Ona görə də ruzini Allah yanında arayın, Ona qulluq edin və Ona sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını ödəyin. Yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz” – demişdi.

²⁴Sonra İbrahimin qövmünün cavabı ancaq: “Onu öldürün və ya yandırın/artıq dərəcədə sıxıntıya salın” – demələri oldu. Sonra da Allah onu atəşdən/sıxıntıdan qurtardı. Şübhəsiz ki, bunda, iman edəcək bir cəmiyyət üçün əlamətlər/nümunələr vardır.

²⁵Və İbrahim dedi ki: “Siz, sırf dünya həyatında aranızdakı sevgi üçün Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlər qəbul etdiniz. Sonra Qiyamət günü biriniz digərinizi tanımayacaq, biriniz digərinizi kənarlaşdırıb gözdən çıxaracaqdır. Çatacağınız yer də cəhənnəmdir. Və sizin üçün köməkçilər də yoxdur”.

²⁶Buna görə də ona Lut inandı. Və İbrahim dedi ki: “Mən Rəbbimə hicrət edəcəyəm. Şübhəsiz ki, O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz özüdür.

²⁷Və Biz Ona İshaqı və Yəqubu bağışladıq. Və soyuna peyğəmbərlik və Kitab verdik. Və Biz ona dünyada ödənişini verdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə də salehlərdəndir.

^28,29Lutu da göndərdik. O zaman o, qövmünə: “Şübhəsiz ki, siz qətiliklə, aləmlərdən sizdən öncə keçmiş olanların etmədiyi bir həyasızlığı edirsiniz! Siz şübhəsiz ki, qətiliklə kişilərə gedəcək, yol kəsəcək və bir yerə toplaşdığınızda ədəbsizlik edəcəksinizmi?” – demişdi. Buna görə də qövmünün cavabı, sadəcə: “Doğru söyləyənlərdənsənsə, Allahın əzabını bizə gətir!” – demələri oldu.

³⁰Lut: “Rəbbim! Bu pozğunçular qövmünə qarşı mənə kömək et!” – dedi.

³¹Və elçilərimiz İbrahimə müjdəni gətirdiklərində: “Biz bu şəhərin xalqını dağıntıya uğradacağıq” – dedilər. Şübhəsiz, oranın xalqı şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər idilər.

³²İbrahim: “Şübhəsiz ki, orada Lut var!” – dedi. Onlar: “Biz orada kimlərin olduğunu çox yaxşı bilirik. Onu və geridə qalanlardan biri olan zövcəsi istisna olmaqla, ailəsini əlbəttə, qurtaracağıq” – dedilər.

^33,34Elçilərimiz Lutun yanına gəldiklərində də o, onlar üçün kədərləndi. Və onlara görə, əli–qolu bağlandı qaldı. Və elçilər: “Qorxma, kədərlənmə! Şübhəsiz, biz səni və geridə qalanlardan olan zövcən istisna olmaqla, yaxınlarını qurtaracağıq. Şübhəsiz ki, biz bu şəhər xalqının üzərinə haqq yoldan çıxdıqlarına görə, səmadan bir əzab endirdəcəyik” – dedilər.

³⁵Və and olsun ki, Biz ağlını istifadə edəcək bir cəmiyyət üçün oradan açıq–aşkar bir əlamət/nümunə buraxdıq.

³⁶Mədyənə də qardaşları Şüeybi göndərdik. Sonra Şüeyb: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin, axirət gününə ümid edin, yer üzündə pozğunçular olaraq qarışıqlıq çıxarmayın!” – dedi.

³⁷Buna görə də onu yalan saydılar, sonra da özlərini bir sarsıntı yaxaladı və yurdlarında diz üstə çökərək, qaldılar.

³⁸Ad və Səmud cəmiyyətlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Onların dəyişikliyə/dağıntıya uğramaları onların yurdlarından sizə qətiliklə, bəlli olmuşdur. Və şeytan onlara etdiklərini bəzədi və onları doğru yoldan azdırdı. Halbuki, onlar görüb anlayanlar idi.

³⁹Qarunu, Fironu və Hamanı da dağıntıya uğratdıq. And olsun ki, Musa onlara açıq–aşkar dəlillərlə gəlmişdi və onlar yer üzündə yekəxanalıq edirdilər. Halbuki, onlar müvəqqəti deyildilər.

⁴⁰Bax budur, hamısını günahlarına görə yaxaladıq. Onlardan kiminin üzərinə daşlar sovuran küləklər göndərdik, kimini dəhşətli bir səs yaxaladı, kimini yerin dibinə keçirdik, kimini də suda boğduq. Və Allah onlara haqsızlıq etmirdi, lakin onlar şərik qoşmaqla, özlərinə haqsızlıq edirdilər.

(85/29, Ənkəbud/14–17, 24–40)

Nəcm: 389

⁴¹Allahın yaratdıqlarından köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın qəbul edənlərin vəziyyəti ev quran dişi hörümçəyin vəziyyəti kimidir. Şübhəsiz ki, evlərin ən çürüyü də qətiliklə dişi hörümçək evidir. Kaş ki, onlar bilsə idilər.

⁴²Şübhəsiz, Allah onların Özünün yaratdıqlarından hansı şeyə yalvardıqlarını bilir. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

⁴³Və Biz bu nümunələri insanlara veririk. Onları da biliklilərdən başqası qavraya bilməz.

⁴⁴Allah göyləri və yeri haqq ilə əmələ gətirdi. Şübhəsiz ki, bunda, iman edənlər üçün qətiliklə bir əlamət/nümunə vardır.

(85/29, Ənkəbud/41–44)

Nəcm: 390

⁴⁵Sən sənə kitabdan vəhy ediləni oxu/izlə və salaatı iqamə et. Qəti bilin ki, salaat həddi aşmaqdan, pislikdən çəkindirər. Və Allahın anılması, əlbəttə, daha böyükdür. Və Allah, edib törətdiyiniz şeyləri bilir.

⁴⁶Özlərindən şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər istisna olmaqla, Kitab Əhli ilə ancaq ən gözəl bir yolla mübarizə edin və: “Biz bizə endirilənə və sizə endirilənə inandıq. Bizim tanrımız və sizin tanrınız birdir. Biz sadəcə, Allah üçün islamlaşdıran kimsələrik” – deyin.

(85/29, Ənkəbud/45–46)

Nəcm: 391

⁴⁷Və bax budur, beləcə, Biz sənə Kitabı endirdik və özlərinə Kitab verdiklərimiz Qurana inanırlar. Və əhli–kitabdan olmayanlardan/ərəblərdən də ona inananlar vardır. Və Bizim ayələrimizi ancaq, kafirlər bilə-bilə rədd edər.

⁴⁸Və sən bundan əvvəl hər hansı bir kitabdan oxumurdun/sən Quranı özündən yazmırsan. Əgər belə olsa idi, batilə inananlar qətiliklə şübhə duyacaqdılar.

⁴⁹Tam əksinə, Quran özlərinə bilik verilənlərin sinələrində açıq–aşkar ayədirlər. Bizim ayələrimizi də ancaq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər bilə-bilə rədd edərlər.

⁵⁰Və onlar: “Ona Rəbbindən əlamətlər/nümunələr endirilməli deyildimi?” – dedilər. De ki: “Əlamətlər/nümunələr ancaq Allahın qatındadır. Mən isə ancaq açıq–aşkar bir xəbərdar edənəm”.

⁵¹Onlara oxunan Kitabı, şübhəsiz ki, Bizim sənə endirmiş olmağımız onlara kifayət deyilmi? Bunda, inanan bir cəmiyyət üçün əlbəttə ki, bir mərhəmət və bir öyüd vardır.

⁵²De ki: “Mənimlə sizin aranızda şahid olaraq Allah yetər. O, göylərdə və yerdə olan hər şeyi bilir. Batilə inanan və Allahı bilərək rədd edən/inanmayan insanlar, bax budur, onlar zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkənlərin məhz özləridir.

(85/29, Ənkəbud/47–52)

Nəcm: 392

⁵³Və səndən əzabı tələm–tələsik istəyirlər. Əgər müəyyən edilmiş/adı qoyulmuş bir müddət sonu olmasaydı, əzab onlara əlbəttə, gəlmişdi. Və o əzab, heç fərqində olmadıqları bir zamanda özlərinə mütləq qəflətən gələcəkdir.

^54,55Səndən əzabı tələm–tələsik istəyirlər. Şübhəsiz, cəhənnəm də qətiliklə, özlərini üstlərindən və ayaqlarının altından bürüdüyü gündə, kafirləri bürüyəcəkdir. Və o: “Etmiş olduqlarınızı dadın!” – deyər.

(85/29, Ənkəbud/53–55)

Nəcm: 393

⁵⁶Ey iman etmiş qullarım! Şübhəsiz, Mənim yaratdığım yer üzü çox genişdir. O halda yalnız Mənə qulluq edin.

⁵⁷Hər bir fərd/varlıq ölümü dadacaqdır. Sonra da ancaq Bizə döndəriləcəksiniz.

^58,59Və iman etmiş, düzəltmək yönündə işlər edənlər, əlbəttə, Biz onları içində həmişəlik qalacaqları cənnətdə, altlarından çaylar axan köşklərə yerləşdirəcəyik. Çalışanların, səbr etmiş olan və sadəcə Rəbbinə işin nəticəsini həvalə etmiş olanların mükafatı nə gözəldir!

(85/29, Ənkəbud/56–59)

Nəcm: 394

⁶⁰Öz ruzisini daşıya bilməyən necə böyük–kiçik canlı da vardır ki, onları da, sizi də Allah ruziləndirir. Və O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

⁶¹Yenə and olsun ki, onlardan soruşsan ki: “Göyləri və yeri kim yaratdı, Günəşi və Ayı kim nəzarəti altına aldı/qulların yararlanacağı quruluş və özəllikdə kim yaratdı?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. O halda necə çevrilirlər?

⁶²Allah qullarından dilədiyinə ruzini genişlədər və onun üçün nizamlayar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir.

⁶³Və and olsun, əgər onlardan soruşsan: “Kim göydən suyu endirib və onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltdi?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allaha məxsusdur/başqası öyülə bilməz”. Əksinə, onların çoxu dərk etməzlər.

⁶⁴Və bu keçici dünya həyatı, sadəcə, bir əyləncə və oyundur. Şübhəsiz, son yurd isə qətiliklə həyatın məhz özüdür. Kaş ki, onlar bilmiş olsaydılar.

^65,66Bax budur, onlar gəmiyə mindiklərində dini yalnız Allaha xas qılaraq, Ona yalvarırlar. Sonra o zaman ki, onları quruya çıxarıb, xilas etdik, bir də baxarsan ki, onlar özlərinə verdiklərimizə nankorluq etmək və qazanclı çıxmaq üçün Allahın ortaqları olduğunu qəbul edirlər. Artıq onlar yaxında biləcəklər.

(85/29, Ənkəbud/60–66)

Nəcm: 395

⁶⁷Yoxsa ətraflarındakı insanların zorla yaxalanıb, götürülməsinə baxmayaraq, Məkkəni təhlükəsiz, toxunulmaz etdiyimizi də görmədilərmi? Hələ batiləmi inanırlar və Allahın nemətlərinə nankorluqmu eləyirlər?

⁶⁸Və Allah haqqında yalan uyduran, yaxud özünə gəldiyində haqqı yalan sayandan daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Kafirlər üçün cəhənnəmdə bir yermi yoxdur!

⁶⁹Və Biz Bizim uğrumuzda qeyrət göstərənləri/zəhmət çəkənləri, əlbəttə, Öz yollarımıza bələdçiləyəcəyik. Və şübhəsiz ki, Allah yaxşılıq/gözəllik edənlərlə birlikdədir.

(85/29, Ənkəbud/67–69)

TƏHLİL:

¹Əlif/1, Lam/30, Mim/40.

Surə “ ا Əlif, ل lam, م mim” kəsik hərfləri ilə başlamışdır. Kəsik [Mukattaa] hərflərlə əlaqədar daha əvvəlki surələrin təhlilində açıqlama edildiyindən, oralardan oxunmasını məsləhət görürük.

^2,3İnsanlar sınanmadan “İman etdik” demələri ilə buraxılacaqlarınımı sandılar? Və and olsun ki, Biz onlardan öncəkiləri də saflaşdırılmaları üçün, atəşlərə/sıxıntılara salmışdıq. Artıq əlbəttə, Allah doğru insanları bildirəcəkdir/işarələyib göstərəcəkdir və əlbəttə, yalançıları da, qətiliklə, bildirəcəkdir/işarələyib göstərəcəkdir.

Bu ayələrdə, insanların sadəcə “iman etdik” demələrinin yetmədiyi; həqiqətən imanlıdırlarsa, imanlarını zahirə vurmaları və bu uğurda bir sıra çətinliklərə sinə gərməli olduqları vurğulanır. Sonra keçmişdə yaşamış insanların da fitnələndirildiyi, bir sıra öhdəliklərlə öhdəlikləndirildikləri, onlara sərf eləməsə də bu öhdəliklərlə sınandıqları, bu sınamağın inananlarla yalançıların ortaya çıxarılaraq hər kəs tərəfindən bilinməsini təmin etməyə yönəlik olduğu ismarıcı verilir.

²¹⁴Yoxsa siz özünüzdən öncə gəlib keçənlərin halı sizə gəlmədən, cənnətə girəcəyinizimi sandınız? Onlara yoxsulluqlar, sıxıntılar toxundu və sarsıldılar, hətta elçi və onunla birlikdə iman edənlər: “Allahın köməyi nə zaman?” – deyərdilər. Diqqət edin! Həqiqətən, Allahın köməyi çox yaxındır. (Bəqərə/214)
¹⁶Sizdən cəhd edənləri, Allahın Elçisindən və inananların yaratdıqlarından sirdaş/can dostu etməyənləri Allah bildirmədən/işarələyib göstərmədən buraxılacağınızımı sandınız? Və Allah etdiklərinizdən çox yaxşı xəbəri olandır. (Tövbə/16)
¹⁴²Yoxsa Allah içinizdən çalışanları bildirmədən/işarələyib göstərmədən, səbr edənləri də bildirmədən/işarələyib göstərmədən cənnətə girəcəyinizimi sandınız? (Al-i İmran/142)
¹⁷⁹Allah murdar olanı təmiz olandan ayırd edənə qədər möminləri sizin tabe olduğunuz yolun üzərində buraxacaq deyildir. Allah sizləri görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən, keçmiş, gələcək barəsində biliklənən biri edəcək də deyildir. Lakin Allah elçilərindən dilədiyini seçər. Belə isə, Allaha və Elçisinə iman edin. Və əgər iman edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bax budur o zaman sizin üçün çox böyük bir qarşılıq vardır. (Al-i İmran/179)

Əsbab-i nüzul qeydlərində bu ayələrin enməsi ilə əlaqədar aşağıdakılar nəql edilmişdir:

Mukatil dedi ki: Bu ayə-i kərimə Ömər b. əl-Xəttabın azadlısı Mihca haqqında nazil olmuşdur. O, Bədir günü müsəlmanlar arasından öldürülən ilk insandır. Amir b. El-Hadraminin ona atdığı bir oxla şəhid olmuşdur. Peyğəmbər (s.ə.s) də o gün belə buyurmuşdur: “Şəhidlərin əfəndisi Mihcadır. O, cənnətin qapısına bu ümmət arasından çağırılacaq ilk insandır.”

Anası, atası və xanımı onun dərdinə dözə bilmədilər. Bundan sonra: “Əlif. Lam. Mim. İnsanlar sınanmadan “İman etdik” demələri ilə buraxılacaqlarınımı sandılar?” ayəsi nazil oldu. Onlara “Haqqınızda bir ayə-i kərimə endi” – deyə yazdılar. Bu dəfə bu qərarı verdilər: Biz [Məkkədən] çıxıb gedəcəyik, arxamızdan gələn olarsa da, onunla vuruşarıq. Müşriklər arxalarından gəldilər, onlarla vuruşdular. Bəziləri öldürüldü, bəziləri də xilas oldu. Bunların haqqında da Uca Allahın: “¹¹⁰Sonra şübhəsiz, sənin Rəbbin əziyyətə məruz qaldıqdan sonra hicrət edən, sonra səy göstərən və səbr edənlər üçündür. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin bundan sonra qətiliklə… Ğafurdur, Rəhimdir. (Nəhl/110)” buyuruğu nazil oldu.

“Sınanmadan …”, yəni “bu müşriklərin verdiyi əziyyətlərə görə çox şikayət edən kimsələr: “biz iman etdik” – deyərək imanları səbəbiylə canlarında, mallarında, imanlarının həqiqətlərini açıq-aşkar ortaya qoyacaq şəkildə sınanmadan, sadəcə, “biz möminik” – deməklə buraxılacaqlarını və bu qədərin kifayət edəcəyinimi zənn etdilər?” [2]

Bu nəqllərə etibar edilərsə, “Giriş” bölməsində də toxunduğumuz kimi, bu ayələrin Mədəni olduğu qəbul edilmiş olur.

Ayədəki “fitnələndirilmədən …” ifadəsi, “fiziki və maddi bir sıra mükəlləfiyyətlərə tabe tutulmadan, bolluq və ya çətinlik kimi vəziyyətlərlə sınanmadan …” deməkdir. “Fitnə” ifadəsi ilə əlaqədar Sad surəsində geniş açıqlama edilmişdi.

Üçüncü ayədəki “وليعلَمنّ və ləyaləmənnə” ifadəsinin təhlili ilə əlaqədar geniş məlumat Səba/21-ci ayənin təhlilində verilmişdir. [3]

Bu paraqraf, quru-quru “Mən inandım” deməyin kifayət olmadığını, imanın mütləq surətdə əməl olaraq əks olunmalı olduğunu göstərir. Belə ki, Quranda imansız əməlin işə yaramayacağına dair onlarla ayə vardır. Əməlsiz bir imanın yetərsizliyi bu ayədə də belə ifadə edilmişdir. Anlaşılmalı olan budur ki, iman mütləq zahirə əks olunmalı, salihatı işləmə və təqva olaraq özünü insanın hal və hərəkətlərində açıq şəkildə göstərməlidir.

Bu ayələrdə həmçinin mükafatlandırmanın və cəzalandırmanın sadəcə Allahın biliyinə görə edilməyib, hər kəsin biliyi daxilində ediləcəyi açıqlanır. Yəni kimin necə bir insan olduğu; insanların iman və əməl halları həm özləri tərəfindən, həm də ətraflarındakı insanlar tərəfindən də bilinəcəkdir. Qısacası hər kəs bir-birinin necə bir insan olduğunu biləcəkdir. Rəbbimiz çaşmaz ədalətini və lütfünü bu şərtlər altında təcəlli etdirəcəkdir.

Mövzumuz olan Ənkəbud/3-də verilən bu ismarıclar Muhəmməd surəsində də verilmişdir.

³¹Və qətiliklə Biz içinizdən çalışaraq cəhd edənləri və səbr edənləri bildirməyimiz/işarələyib göstərməyimiz üçün sizi əziyyətlərə salacağıq/sınağa çəkəçəyik. Xəbərlərinizi də əziyyətlərə salacağıq/sınağa tabe edəcəyik. (Muhəmməd/31)

İman Əməl Əlaqəsi. Mövzumuz olan ayələrdən anlaşıldığına görə, insanlar qətiyyən “inandıq” deməklə xilas ola bilməyəcəklər. Çünki iman eyni zamanda inandığını yaşamaqdır… Yaşanmayan quru bir imanın nə mənası, nə də əhəmiyyəti vardır. İslamdan başqa din arayan insanlardan bu dinlərin qəbul edilməyəcəyini xatırladan Rəbbimiz, “Biz iman etdik” – deyən bədəvilərin (Hucurat/14) imanlarını bu şəkildə onların üzlərinə çırpır və: “Xeyr, siz hələ iman etmədiniz, iman hələ qəlblərinizə yerləşmədi” – buyurur. Çünki əgər həqiqətən iman etmiş olsaydılar, Allah yolunda canlarıyla, mallarıyla mübarizə edərdilər. Rəbbimiz o bədəvilərə “əsləmna [təslim olduq, Müsəlman olduq]” deməli olduqlarını öyüdləyir. Bu öyüd sözsüz olaraq bu mənaya gəlir: “Kimlik sənədinizdə Müsəlman yazdırmağınızda bir problem yoxdur. Kimliyinizi müəyyən etmək baxımından Məcusi, Xristiyan, Yəhudi, Zərdüşt və ya bənzər bir dindən olmayıb, Mədinədəki Müsəlman cəmiyyətdən olduğunuzu söyləyirsiniz ki, bu doğrudur. Amma sizə həqiqi mənada mömin deyilə bilməz.” Həqiqi möminlərdən olmağın yolu dinin tələb etdiyi hərəkət və davranışları da yerinə yetirməkdən keçir.

Bu çox əhəmiyyətli mövzunu daha əvvəl Fatir surəsinin təhlilində “İman-Əməl əlaqəsi” başlığı altında geniş şəkildə ələ almış və açıqlamışdıq. Bu açıqlamanın bir dəfə daha oxunmasının son dərəcə yararlı olacağına inanır, bunu ciddi şəkildə məsləhət görürük.

^4–6Yoxsa pislik edənlər Bizdən önə keçə biləcəklərini/Bizdən qaça biləcəklərinimi sanırlar? Bir qayda olaraq, mənimsədikləri şey nə pisdir! Kim Allaha qovuşmağı umursa, heç şübhəsiz ki, Allahın müəyyən etdiyi zaman qətiliklə gələcəkdir. Və O ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. Və kim qeyrət göstərirsə, ancaq özü üçün qeyrət göstərir. Şübhəsiz ki, Allah qətiliklə aləmlərdən zəngindir.

⁷Və inanan və düzəltmək yönündə işlər edənlər, onların pisliklərini, əlbəttə, örtəcəyik və qətiliklə onlara etdiklərinin daha gözəli ilə qarşılıq verəcəyik.

Dünyada hər kəsin bir sıra öhdəliklərinin olduğu və bu öhdəliklərin yerinə yetirilib yetirilmədiyinin hər kəs tərəfindən bilinməli olduğu açıqlandıqdan sonra bu ayələrdə də bu öhdəliklərin nəticələrinə dair məlumatlar verilir:

İnsan Allahdan önə keçə bilməz [Allahdan qaça bilməz]. Xilas ola biləcəklərini sananlar səhv edirlər, pisi seçirlər. Allahın müəyyən elədiyi əcəl [qiyamət] qəti olaraq gələcəkdir. Allah hər şeyi ən yaxşı şəkildə görmüş və eşitmişdir, bilir. Hər kəsi etdiyi işin cinsinə görə qarşılıqlandıracaqdır. İnsan Allaha bir şey etmiş olmaz; hər kəs etdiyini özü üçün edər. İnanan və salihatı işləyənlər etdiklərinin qarşılığını deyil, etdiklərindən qat-qat artıq və daha gözəl bir qarşılıq alacaqlar.

Ayədəki “kim Allaha qovuşmağı umursa” ifadəsi, “Ölümdən qorxan” və ya “Allahın mükafatını umursa” mənasındadır.

^14,15İman edənlərə söylə: “Allahın hər qövmü öz qazandıqları ilə cəzalandırması üçün Allahın ciddi ölçüdə cəzalandıracağı günləri ummayan, Axirətə inanmayan insanları bağışlasınlar, özləri cəzalandırmağa çalışmasınlar, Allaha həvalə etsinlər. Hər kim saleh əməl işləyərsə, bax budur, öz lehinədir. Kim də pislik edərsə, bax budur, öz əleyhinədir. Sonra Rəbbinizə döndəriləcəksiniz”. (Casiyə/14, 15)
⁷Əgər yaxşılıq etdinizsə, özünüzə yaxşılıq etmişsiniz və əgər pislik etdinizsə, o da özünüz üçündür. Artıq digər pozğuna uğrama zamanı gəlincə də, sizə pislik etmələri, ilk dəfə girdikləri kimi, yenə məscidə/Beytül–Maqdisə girmələri, ələ keçirdikləri yerləri darmadağın etmələri üçün, üzərinizə güclü qullarımızı təkrar göndərəcəyik. (İsra/7)

6-cı ayənin sonundakı “Şübhəsiz Allah, qəti şəkildə aləmlərdən zəngindir” cümləsi, Allahın insanlara yüklədiyi öhdəliklərin fayda baxımından özüylə hər hansı bir əlaqəsinin olmadığını, əksinə hamısının insanlara faydalı olan öhdəliklər olduğunu ifadə edir.

⁹⁶Sizin yanınızdakı tükənir, Allahın qatındakı isə qalıcıdır. Və Biz qətiliklə səbr edənlərə mükafatlarını, etdiklərinin daha gözəli olaraq qarşılığını verəcəyik.
⁹⁷Kişi, qadın mömin olaraq, kim yaxşı əməl işləyərsə, qətiliklə onu gözəl bir həyat ilə yaşadarıq. Və qətiliklə, onların ödənişlərini etmiş olduqları əməllərin daha gözəli ilə mükafatlandıracağıq.
⁹⁸Belə isə Quran öyrənib–öyrətdiyin zaman Racim Şeytandan [ağlınıza dərhal gələn, yaxşı-yaxşı düşünməyin nəticəsi olmayan, sizi məhv edəcək əsassız düşüncələr törədən qabiliyyətdən] Allaha sığın/sığındığına inan. (Nəhl/96–98)
⁴⁰Şübhəsiz ki, Allah zərrə qədər haqsızlıq etməz. Və əgər yaxşılıqdırsa, onu qat–qat artırar. Və Öz qatından böyük bir mükafat verər. (Nisa/40)
¹⁶⁰Kim yaxşılıq edərsə, artıq ona etdiyinin on misli vardır. Kim də pislik edərsə, artıq o, sadəcə onun misli ilə cəzalandırılar və onlar haqsızlığa uğradılmazlar. (Ənam/160)
²⁶¹Mallarını Allah yolunda xərcləyənlərin/başda yaxınları olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edənlərin örnəyi, vəhy edilən, başaq bitirən və hər başağında yüz ədəd toxum olan buğda örnəyi kimidir. Allah dilədiyinə qat–qat artırar. Və Allah biliyi və mərhəməti geniş və hədsiz olandır, çox yaxşı biləndir.
²⁶²Allah yolunda mallarını xərcləyən/başda yaxınları olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edən, sonra verdiklərinin arxasından başa qaxmayanların və incitməyənlərin mükafatları Rəbbinin yanındadır. Onlar üzərində heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər də. (Bəqərə/261, 262)

Mövzumuz olan paraqrafla əlaqədar olaraq Mərhum İzzət Dərvəzə aşağıdakı açıqlamaları etmişdir:

Təfsirçilər bu ayələrin enmə səbəbləriylə əlaqədar çoxlu sayda hədis rəvayət etmişdilər. Bunlardan birinə görə, bəhs edilən ayələr bəzi möminlərin Bədir savaşında şəhid düşmələri və ailələrinin bundan son dərəcə təsirlənmiş olmaları səbəbi ilə enmişdir. Bir digərinə görə, ayələrin enmə səbəbi Ammar b. Yasirin ağası tərəfindən işgəncəyə məruz qalmasıdır. Bir digər rəvayət bu ayələrin Qüreyş qəbiləsinə mənsub bir qrup mömin haqqında endiyini ifadə edir. Bu rəvayətə görə, bəhs edilən qrupun Rəsulullah (s.ə.s) və möminlərin hicrət etdikləri Mədinəyə hicrət etmələrinə ailələri mane olmuşdu. Daha sonra Rəsulullahın əshabı bunlara “nə qədər ki, hicrət etməyiblər Müsəlmanlıq iddiaları keçərsiz olacaq” şəklində ismarıclar göndərirdilər. Hicrət etmələrinə mane olunan bu qrupun içində Sələmə b. Hişam, Ayaş b. Əbu Rəbia və Vəlid b. Vəlid kimilərin adları zikr edilir. Təfsirimizə əsas aldığımız “Rəsmi Düzülüş”də bu ayələrin və bunlardan sonra gələn dörd ayənin Mədinədə endiyi rəvayət edilir. Bu görüşü Bəğavi və başqaları Şabi kanalıyla Tabiin alimlərindən rəvayət etmişdilər.

İlk iki rəvayətlə üçüncü rəvayət, surənin Mədinədə enmiş olduğu ilə əlaqədar görüşü dəstəkləyən xüsusiyyətdə olmaqla bərabər, biz surənin bütünlüklə Məkkədə enmiş olduğuna dair görüşə üstünlük veririk. Surənin enməsinə səbəb olan şərait isə ikinci rəvayətdə işarə edilən növdəndir. Həmçinin bu surə Quranın Məkkədə enən hissəsində yer alan surələrin nəticələrindəndir. Surə kafirlər tərəfindən müsəlmanlara yönəldilən şiddət və təzyiqin daha çox hiss edildiyi bir atmosferdə enmişdir. Bu səbəblə ikinci rəvayət üzərində durulmağa dəyər. Bununla bərabər, surənin endiyi atmosferin Ammara yönəlik işgəncə hadisəsindən də çox, ümumi əhatəli olduğunu düşünürük. Çünki bu işgəncə hadisəsi əlaqədar rəvayətlərdən və Bürclər surəsində yer alan mövzuyla əlaqədar ayələrdən anladığımız kimi, İslam dəvətinin erkən dövrlərində baş vermişdir. Bu bağlamda əlimizə çatan və Ammarın ana və atası ilə birlikdə işgəncəyə məruz qaldığını, bu işgəncə seanslarında ana və atasının şəhid olduğunu, Əbubəkirin (r) Ammarı satın alaraq, azad etdiyini anladan rəvayəti surənin axışı içində dəyərləndirdik. Ayələrin ifadə tərzi və ehtiva etdiyi səhnələr Quranın Məkkə dövrü ifadə tərzini və Məkkə dövründə enən ayələrin ehtiva etdiyi səhnələri andırır. Arada ifadə tərziylə, ya da məzmunu ilə əlaqədar bir bağlantıdan bəhs etmədən Məkkə dövründə enmiş olan bir surənin başına, Mədinə dövründə enmiş bir neçə ayəni qoymağın müəyyən bir hikməti olmalıdır. Şübhə yoxdur ki, bu qrup ayələrdən sonra gələn ayələr və onlara nisbət verilən və kafirlərə xitab olan digər ayələr Məkkidirlər. Qaldı ki, ayələrin Mədinədə enmiş olduğunu ifadə edən rəvayətlərin isnad zəncirləri də səhih deyildir.

Ayələrin konyuktur (dövri) xüsusiyyətləri olmasına baxmayaraq, bir müsəlman zaman baxımından məhdud olmayan güclü universal göstərişləri də dərk edə bilər. Çünki insanların işləri hər zaman arzuladıqları şəkildə inkişaf etməzlər. Çətinliklərlə, məşəqqətlərlə və əziyyətlərlə hər zaman üz–üzədirlər. Bu müddətlərdə ruhlar sanki bir potada əridilərək güclüsü zəifindən, sağlamı çürüyündən və doğrusu yalanından ayırd edilir. İnsanlar və dəyərləri haqqında bir mühakimə yürütmə, ancaq onların çətinlik, məşəqqət və əziyyətlərlə sınandıqlarından sonra bir məna ifadə edə bilir. Sınaqda sarsılmayan, əziyyətlər qarşısında səbr edən insan güclüdür, doğru sözlüdür. Sınama məqsədli məşəqqətlərə qatlana bilməyən, təzyiqlər qarşısında sarsılan və sarsıntiya qapılan insan isə zəif xarakterlidir, yalançıdır. Dindən döndərmə məqsədli təzyiqlərə dirənən, qarşı çıxan, məşəqqətlərə rəğmən doğrunu və həqiqəti ifadə etməkdən çəkinməyən, səbrlə və mətanətlə öz nəfslərinin bağlılıqlarına döyüş açan insanlar öncəliklə özlərinə yarar təmin etmiş olurlar. Pislik işləyən əsla xilas ola bilməz, bundan yaxasını sıyıra bilməz. İnanıb saleh əməllər işləyənlərin isə heç bir əməlləri zay olmaz. [4]

⁹İman edən və düzəltmək yönündə işlər edənləri də… əmin olun ki, onları saleh insanlar içinə qatacağıq.

Bu ayələrdə Rəbbimiz, övladlarla valideynləri arasındakı əlaqəni gündəmə gətirmiş və ana-atalara yaxşı davranılmalı olduğunu tövsiyə etdiyini bildirmişdir. Bu əxlaqi öhdəlik daha əvvəl də bildirilməklə bərabər, bu ayədə mövzuyla əlaqədar fərqli bir xüsusa daha toxunulmuşdur: “Əgər o ikisi səni haqqında məlumatın olmayan bir şeyi Mənə ortaq qoşmağın üçün cəhd edərlərsə, artıq o ikisinə itaət etmə!”

Allah insana ana-atasına yaxşı davranmasını əmr etməklə bərabər, şirkə məcbur etdikləri təqdirdə övladların onlara itaət etməmələrini də şərt qoşur. Ancaq ana-ata Allaha döyüş açmadıqca, övladları tərəfindən düşməncəsinə rəftar da görməməlidirlər:

⁸Allah sizi din haqqında sizinlə döyüşməyən və sizi yurdlarınızdan çıxarmayan insanlara yaxşılıq etməkdən, onlara haqqaniyyətlə davranmaqdan çəkindirməz. Şübhəsiz ki, Allah haqqaniyyətlə davrananları sevər. (Mümtəhinə/8)
²³Ey iman edənlər! Əgər atalarınız və qardaşlarınız imana qarşılıq küfrü sevirlərsə, onları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar etməyin. Sizdən hər kim də onları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar qəbul edərsə, artıq bax budur, onlar səhv davrananların/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Tövbə/23)

Ana-ata haqqında insana bu əmr verildikdən sonra Rəbbimiz: “Dönüşünüz ancaq Mənədir. O zaman, sizə etmiş olduqlarınızı xəbər verəcəyəm. İman edən və salihatı işləyən insanları da… Qəti olaraq onları Saleh insanlar içinə qatacağıq” – buyuraraq öldükdən sonra hər kəsin özünə hesab verəcəyini və iman edənləri Saleh insanlar arasına qataraq mükafatlandıracağını bildirmişdir.

⁶⁹Kim də Allaha və Elçiyə itaət edərsə, artıq onlar Allahın nemət verdiyi insanlarla – peyğəmbərlər, dosdoğru insanlar, şəhidlər və salehlərlə birlikdədirlər. Və bunlar yoldaş olaraq nə gözəldirlər! ⁷⁰Bu Allahdan bir ərməğandır. Ən yaxşı bilən olaraq Allah yetər. (Nisa/69, 70)
¹¹⁹Ey iman edənlər! Allahın qoruması altına girin və doğru kimsələrlə birlikdə olun. (Tövbə/119)

“Əsbab-i Nüzul” qeydlərində bu ayə qrupu ilə əlaqədar aşağıdakı nəqllərə rastlanır:

“Biz insana ana–atasına yaxşı davranmasını tövsiyə etdik (Ənkəbud/8).” Tirmizinin rəvayətinə görə bu ayə-i kərimə Sad b. Ebi Vakkas Haqqında nazil olmuşdur. Sad b. Əbu Vakkas: “Haqqımda dörd ayə-i kərimə nazil olmuşdur” – deyərək bir hadisə anlatdı. Sadın anası dedi ki: Allah (ana-ataya) yaxşı davranmağı əmr etmədimi? Allaha and içirəm, mən ölənə qədər, yaxud sən kafir olana (Muhəmmədi inkar edənə) qədər bir şey yeməyəcək, bir şey içməyəcəyəm. (Sad) dedi ki: Ona bir şeylər yedirtmək istədikləri vaxt ağzını açmaq üçün bir taxta parçası soxardılar. Bundan sonra “Biz insana ana-atasına yaxşı davranmasını tövsiyə etdik” ayəsi nazil oldu.

Yenə Sadın belə dediyi rəvayət edilmişdir. Mən anama qarşı çox yaxşı davranırdım. Müsəlman oldum, bu dəfə o: “ya dinini tərk edərsən, yaxud mən də ölənə qədər bir şey yeməyəcək və içməyəcəyəm. Beləliklə, mənə bu etdiklərin ucbatından sən də ayıblanacaqsan; sənə “ey anasının qatili!” – deyiləcək. Bir neçə gün bu şəkildə qaldı, sonunda ona: Anacan, dedim. Sənin yüz dənə canın olsa və bunların biri digərinin ardınca çıxsa, yenə də mən bu dinimi tərk edəcək deyiləm. İstərsən ye, istəməzsən yemə. Mənim halımı görüncə yemək yedi və: “Əgər onlar, haqqında məlumatın olmayan bir şeyi sənə ortaq qoşmağın üçün səni məcbur edərlərsə...” ayəsi nazil oldu. [5]

Quranda ana–ata ilə övlad əlaqəsi haqqında bir çox bəyanat yer almışdır:

^23,24Və sənin Rəbbin qəti olaraq, Özündən başqasına qul olmamağınızı, ana və ataya yaxşılıq etməyinizi/gözəlləşdirməyinizi qərara aldı. Onlardan biri və ya hər ikisi sənin yanında ixtiyarlığa çatarsa, qətiyyən onlara “Of” demə, onları danlama, onlara çox həssas davran. Və ikisinə də şərəfli, şirin və gözəl sözlər söylə. Və mərhəmətinə görə onlar üçün alçaq könüllülük qanadlarını endir. Və de ki: “Rəbbim! Onların məni uşaqlıqdan öyrədib, mədəni biri olaraq yetişdirdikləri kimi, onlara mərhəmət et”. (İsra/23, 24)
¹⁴Və Biz insana, anası və atasını məsuliyyət olaraq çatdırdıq: Anası onu zəiflik üstünə zəifliklə daşıdı. Onun süddən ayrılması da iki il içindədir. “Mənə, anana və atana qarşılıq ödə!” Dönüş, ancaq Mənədır. (Loğman/14)
¹⁵Və Biz insana, ana və atasına yaxşılaşdırmağı/gözəlləşdirməyi öhdəlik olaraq çatdırdıq. Anası onu zəhmətlə daşıdı və zəhmətlə dünyaya gətirdi. Və onun daşınması və ayrılması otuz aydır. Sonunda insan yetkinlik çağına çatdığı və qırx yaşa gəldiyində: “Rəbbim! Mənə, anama və atama ehsan etdiyin nemətlərinə qarşılıq ödəməyimi və Sənin razı olacağın saleh əməl işləməyimi təmin et. Mənim üçün soyumun içində düzəlişlər et/saleh insanlar ver. Şübhəsiz ki, mən sənə yönəldim. Və mən şübhəsiz ki, müsəlmanlardanam” – dedi. (Əhqaf/15)

¹¹Və Allah, əlbəttə, iman edənləri bilir/bildirir/işarələyib göstərir, əlbəttə, ikiüzlüləri də bilir/bildirir/işarələyib göstərir.

Bu ayələrdə, 2-ci və 3-cü ayələrdəki “İnsanların fitnələndirilmədən “İman etdik” demələriylə buraxılmayacaqları; müxtəlif şəkillərdə imtahan edilərək, kimin kim olduğunun hər kəsə bildiriləcəyi” prinsipi genişləndirilir.

Bənzər bir açıqlama Həcc surəsində də görünür:

^11–13İnsanlardan kimi də Allaha qeyri–müəyyən bir tərəf üzərində/qərarsız, konkret cizgisiz bir şəkildə qulluq edər. Ona görə də əgər özünə bir yaxşılıq gələrsə, onunla zehnindəki bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldıraraq, rahatlığa qovuşmuş olur. Və əgər özünə bir sosial yanğın/sıxıntı gələrsə, üzüüstə dönür. O, dünyanı da, axirəti də məhv etdi. Bax budur, bu, açıq–aşkar itkinin məhz, özüdür. O, Allahın yaratdıqlarından özünə zərər və mənfəət verə bilməyəcək şeylərə yalvarır. Bax budur, bu, çox uzaq azğınlığın məhz özüdür. O, zərəri faydasından daha yaxın olana yalvarır. Yalvardığı o şey nə pis köməkçi, nə pis qoruyucu və nə pis yoldaşdır. (Həcc/11–13)

Bu ayə qrupu ilə əlaqədar “Əsbab-i Nüzul” qeydlərində aşağıdakı nəqllər mövcuddur:

Mücahid dedi ki: Bu ayə-i kərimə dilləriylə iman edən bir sıra insanlar haqqında enmişdir. Bunlara Allahdan bir bəla, ya da nəfslərində bir musibət gəlib çatınca fitnəyə düşdülər. Dahhak da belə demişdir: Ayə-i kərimə Məkkədə ikən iman edən münafiq bir sıra insanlar haqqında enmişdir. Bunlara əziyyət və işgəncə edilincə, təkrar şirkə geri döndülər.

İkrimə də belə demişdir: Bunlar İslama girmiş bir kütlə idi. Müşriklər onları özləri ilə birlikdə Bədirə çıxmağa məcbur etdilər. Bəziləri Bədirdə öldürüldü. Bundan sonra Uca Allah: “Nəfslərinə zülm edənlər olaraq, canlarını alacağı insanlara mələklər … (Nisa/97)” buyuruğunu endirdi. Mədinədəki müsəlmanlar bu ayəni yazıb, Məkkədəki müsəlmanlara göndərdi. Onlar da Məkkədən çıxdılar, müşriklər arxalarından yetişdilər. Bəziləri fitnəyə düşdülər. Budur bu ayə-i kərimə onların haqqında nazil oldu.

Ayə-i kərimənin Ayyaş b. Əbu Rəbia haqqında endiyi də söylənmişdir. O, müsəlman olduqdan sonra hicrət etmişdi, sonra da əziyyətə uğradıldı, döyüldü və din dəyişdi. Əbu Cəhil ilə əl-Haris onu işgəncələrə məruz qoydular ki, anabir qardaşları idilər. [6]

11-ci ayədə bəzi insanların “münafiq” olaraq xarakterizə edildiyi görünür. Nüzul sırasına görə “nifaq” və “münafiq” qavramı ilk dəfə keçdiyindən bu sözlərin geniş olaraq təhlil edilməsini lazım bilirik.

“Nifaq” və “Münafiq”. “منافق Münafiq” sözü, “yer altındakı ev, sığınacaq, hin” mənasına gələn “نفق nəfəqa” sözündən gəlir. Kərtənkələ və çöl siçanının yer altındakı yuvalarına “ نفقة nüfəqa” və “ نافقة nafiqa” deyilir.

Çöl siçanının yer altında birdən çox yuvası olur. Başını birindən çıxarır, qaçdığı zaman yer altındakı yuvalardan hansına getdiyi bilinməz. Ona görə də yaxalana bilməz.

Münafiqə bu adın verilməsinin səbəbi, birdən çox inancının olmasıdır. O, bir baxarsın İslam dininə girmiş, bir baxarsın ondan çıxmış bir başqa inanca girmişdir. [7]

Dini bir termin olaraq “Nifaq”, inanmadığı halda müxtəlif səbəblərə görə və mənfəətinə uyğun olaraq özünü müsəlman olaraq göstərmək, Allaha, Rəsuluna və möminlərə düşmənçiliyini gizləmək” deməkdir. Bunu edən insana isə “münafiq” deyilir.

Ayədən anlaşıldığına görə, münafiqin burada ön plana çıxan xüsusiyyəti öhdəliklərdən asanlıqla sıyrılıb çıxmağa təşəbbüs etməsidir. Cəmiyyət içində fəsadçı olmaları, ağıllarınca Allaha oyun etməyə qalxmaları, göstərişçi olmaları, salaat öhdəliyinə könülsüz, tənbəl-tənbəl qatılmaları, bu vacib öhdəlikdən qaçınmaları, dönüklükləri, maddi qazanc əldə etmək üçün əxlaqa zidd davranışlara əl atmaları, pis sözlərin müsəlmanlar arasında yayılmasını istəmələri, pislik etdikdə sevinmələri, öyünməkdən xoşlanmaları kimi başqa xüsusiyyətləri də vardır. Bu xüsusiyyətlərindən, inşallah, Bəqərə, Al-i İmran, Nisa və Maidə surələrinin təhlillərində bəhs ediləcəkdir. Bu xüsusiyyətlərinə görə münafiq tiplər bütün cəmiyyətlərin hər zaman ən büyük problemi, bəlaları olmuşdur.

11-ci ayənin bir digər funksiyası isə hicrət hazırlığında olan Rəsulullahı Mədinədə qarşılaşacağı yeni şəraitə hazırlamaqdır.

2-ci və 3-cü ayələrdəki ifadələr burada “Və Allah, əlbəttə iman etmiş insanları bilir/bildirir, əlbəttə münafiqləri [ikiüzlüləri] də bilir/bildirir” şəklində yer alır. Yəni “Allah möminlərin imanının və münafiqlərin nifaqının ortaya çıxması və qəlblərdə gizli olanların açığa çıxması üçün dəfələrlə imtahan fürsətləri önə sürər.”

Eyni məqama Al-i İmran/179-da da toxunulmuşdur.

¹⁷⁹Allah murdar olanı təmiz olandan ayırd edənə qədər möminləri sizin tabe olduğunuz yolun üzərində buraxacaq deyildir. Allah sizləri görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən, keçmiş, gələcək barəsində biliklənən biri edəcək də deyildir. Lakin Allah elçilərindən dilədiyini seçər. Belə isə, Allaha və Elçisinə iman edin. Və əgər iman edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bax budur o zaman sizin üçün çox böyük bir qarşılıq vardır. (Al-i İmran/179)

Münafiqlərin xarakterləri Quranda bir çox dəfə ortaya qoyulmuşdur. Bunun bir neçə örnəyi aşağıdakı ayələrdir:

⁵⁷Və onlar: “Biz səninlə bərabər doğru yol bələdçisinə uyarsaq, yurdumuzdan çıxarılarıq” –dedilər. Biz onları, Öz qatımızdan bir ruzi olaraq, hər şeyin səmərələrinin toplanılıb, özünə gətirildiyi, təhlükəsiz, toxunulmaz bir yerə – Məkkəyə yerləşdirmədikmi? Lakin onların çoxu bilməzlər. (Qasas/57)
¹⁹⁵Buna görə də, Rəbbi onlara qarşılıq verdi: “Şübhəsiz ki, Mən sizdən kişi olsun, qadın olsun ki, hamınız bərabərsiniz, çalışanın əməlini yox etmərəm. Ona görə də köç edənlər, yurdlarından çıxarılanlar, mənim yolumda əziyyət çəkənlər, döyüşənlər və öldürülənlər – əlbəttə, onların pisliklərini örtəcəyəm və Allah qatından bir savab olaraq, onları altından çaylar axan cənnətlərə qoyacağam. Və Allah savabın gözəli Öz qatında olandır”. (Al-i İmran/195)
^8,9İnsanlardan bir qismi də, inanan insanlar olmamalarına baxmayaraq: “Allaha və axirət gününə inandıq” – deyərlər. Allahı və inanmış insanları aldatmağa çalışırlar. Halbuki, onlar sadəcə, özlərini aldadırlar, lakin dərk etməzlər.
¹⁰Onların qəlblərində xəstəlik vardır/onların şüurları da pozuqdur, ona görə də Allah onlara xəstəliyi/azğınlığı artırdı. Yalan söylədiklərinə görə isə onlar üçün acı bir əzab vardır.
¹¹Onlara: “Yer üzündə qarışıqlıq çıxarmayın” – deyildiyində isə: “Biz ancaq düzəldən adamlarıq” – deyərlər.
¹²Diqqətli olun! Şübhəsiz, onlar qarışıqlıq çıxaranların məhz özləridir, lakin dərk etməzlər.
¹³Və onlara: “İnsanların inandığı kimi inanın” – deyilincə: “Biz o ağlı çatmazların inandığı kimimi inanacağıq!” – deyərlər. Diqqətli olun! Şübhəsiz, onlar ağlı çatmazların məhz özləridir. Lakin bilmirlər.
¹⁴Onlar inanmış insanlarla rastlaşdıqları zaman: “İnandıq” – dedilər. Pis niyyətli başçılarıyla baş–başa qaldıqlarında isə: “Şübhəsiz ki, biz sizinlə bərabərik, biz sadəcə, lağ edirik” – dedilər.
¹⁵Allah onlara lağ edər və tüğyanları içində sərsəri kimi dolaşmaları üçün möhlət verər/izin verər.
¹⁶Bax budur, onlar doğru yol müqabilində azğınlığı satın alan kimsələrdir və onların ticarətləri qazanc gətirmədi və onlar bələdçiləndikləri doğru yolu tapan kimsələr olmadılar.
¹⁷Onların vəziyyəti bəzən atəş yandırmaq istəyən bir insanın vəziyyəti kimidir. Atəş atəşi yandıran insanın ətrafını aydınladınca, Allah onların nurlarını aradan qaldırdı və onları qaranlıqlar içində görməz olaraq buraxdı. ¹⁸Kardırlar, laldırlar, kordurlar! Artıq onlar dönməzlər.
¹⁹Bəzən də onların vəziyyəti içində qaranlıqlar, göy gurultusu və şimşək olan, göydən yağan bir yağış kimidir. Onlar ölüm qorxusuyla ildırımlardan barmaqlarını qulaqlarına tıxayırlar. Halbuki, Allah kafirləri hərtərəfli əhatə edəndir.
²⁰O şimşək hardasa gözlərini qapayacaq. Şimşək önlərini aydınladan kimi aydınlığın içində yeriyirlər, qaranlıq üzərlərinə çökən kimi, dikilib qalırlar. Allah diləmiş olsaydı, eşitmələrini də, görmələrini də aradan qaldırardı. Şübhəsiz, Allah hər şeyə ən çox güc yetirəndir. (Bəqərə/8–20)
^140,141Və Allah sizə Quranda: “Allahın ayələrinin bilərək rədd edildiyini və onlarla lağ edildiyini eşitdiyiniz zaman, başqa bir mövzuya keçmədikcə, onlarla bərabər oturmayın. Əks halda siz də onlar kimi olarsınız” – deyə endirdi. Şübhəsiz ki, Allah sizi müşahidə edən kimsələrin/münafiqlərin və kafirlərin hamısını cəhənnəmdə toplayandır. Artıq Allah tərəfindən sizə bir zəfər olarsa, onlar: “Biz sizinlə bərabər deyildikmi?” – deyərlər. Kafirlər üçün bir pay olunca da: “Sizə üstünlük təmin etmədikmi, sizi möminlərdən qorumadıqmı?” – deyərlər. Artıq Allah, qiyamət günündə aranızda hökmünü verəcəkdir. Allah qətiyyən möminlərin əleyhinə kafirlərə bir yol verməyəcəkdir. (Nisa/140, 141)

¹³Onlar, əlbəttə, öz yüklərini və öz yükləri ilə birlikdə necə yükləri də daşıyacaqlar. Və uydurub durduqları şeylərdən Qiyamət günü, əmin olun ki, sorğu-sual olunacaqlar.

Bu ayələrdə ikiüzlü davranan və həqiqi iman etmiş insanları yollarından döndərməyə çalışan inkarçılar təhdid edilir.

Ayələrdən anlaşıldığına görə, biriləri çıxmış və inanmış insanlara “Bizim yolumuza uyun, qəti olaraq sizin xətalarınızı/günahlarınızı biz yüklənək” – deyərək, onları aldatmağa çalışırlar. Əslində onlar öldükdən sonra dirilmə, axirət və hesab günü kimi şeylərə inanmadıqlarını; bunların olmadığını söyləmək istəyirdilər. Amma yenə də yazıq qismə “İnsanların etdiklərindan hesab verəcəkləri bir din günü olduğunu qəbul etsək belə, biz sizin cəzanızı yüklənəcəyimizə dair sizə söz veririk. Buna görə də bizi dinləməli, elçi olduğunu irəli sürən o insanın dediklərinə inanmamalısınız; inananlarınız bundan əl çəkməli və atalarımızın dininə geri dönməlisiniz” – deyirdilər.

Bir insanın başqa bir insanın günahını çəkməyəcəyi bir çox ayədə yer almışdır:

Nəcm/38; Ənam/164; Əbəsə/33–37; Bəqərə/123; İbrahim/31; Loğman/33; İsra/154 Zümər/7.

Bu saxtakarların iddiaları rədd edilərək təhdid edilirlər. Onlar öz günahlarının cəzasını çəkəcəkləri kimi, aldatdıqları insanların da cəzalarını çəkəcəklərdir.

İnsanların həlakına vəsilə olanlar, həm öz günahlarının günahını yüklənir, həm də aldatdığı insanların günahını… Bununla birlikdə heç birisinin günahından da bir şey əskildilmiş olmaz.

^24,25Və onlara: “Rəbbiniz nə endirdi?” – deyildiyi zaman, onlar qiyamət günü öz günahlarını tam olaraq yüklənmək və biliksizlikləri üzündən azdırmaqda olduqları insanların günahlarından bir qismini də yüklənmələri üçün: “Öncəkilərin əfsanələri” – dedilər. Diqqət edin, yükləndikləri şey nə pisdir! (Nəhl/24, 25)
⁸⁵Kim xeyir və yaxşılıqlara vasitəçi olmaqla kömək edərsə, bundan özünə bir pay vardır. Kim də pisliyə dəlil olmaq və kömək etməklə və ya pislik cığırını açmaqla kömək edirsə, ondan özünə bir günah payı vardır. Allah hər şeyə qadirdir. (Nisa/85)
¹⁸Və günahkar bir kimsə, başqasının günahını çəkməz. Əgər çox günahı olan – çox zəngin olan bir insan, günahını çəkdirmək üçün birini çağırsa da, ondan heç bir günah alınıb başqasına çəkdirilməz, bir əqrəbası olsa belə. Şübhəsiz ki, sən ancaq Rəbbinə qarşı heç kim olmayan yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və salaatı iqamə edənləri xəbərdar edə bilərsən. Hər kim təmizlənirsə, ancaq özü üçün təmizlənir. Dönüş də yalnız və yalnız Allahadır. (Fatir/18)

¹⁸Və əgər siz yalan sayarsınızsa, bilin ki, sizdən öncəki bəzi ümmətlər də yalan saymışdı. Elçiyə düşən isə açıq–aşkar təbliğdən başqa bir şey deyildir.

¹⁹Onlar Allahın yaratmağa necə başladığını, sonra da bunu təkrarladığınıdamı görmədilər? Şübhəsiz ki, bu, Allaha görə çox asandır.

^20–22De ki: “Yer üzündə gəzib dolaşaraq, Onun yaratmağa necə başladığına bir baxın. Sonra Allah, son quruluşu inşa edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. O, dilədiyi kimsəyə əzab edər, dilədiyi kimsəyə də mərhəmət edər. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz. Və siz yer üzündə və göydə aciz buraxanlar deyilsiniz. Və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və köməkçi yoxdur”.

Bu bölmə 13-cü ayənin davamı olub, bir xəbərdarlıq bəyannaməsidir. Müşriklərin 12-ci ayədə bəhs edilmiş olan “Bizim yolumuza uyun, qəti olaraq sizin xətalarınızı/günahlarınızı biz yüklənək” şəklindəki boş sözlərinə Rəbbimiz “Və əgər siz yalan sayarsınızsa, bilin ki, sizdən əvvəlki bir sıra ümmətlər də yalan saymışdı. Elçiyə düşən isə apaçıq təbliğdən başqa bir şey deyildir. Onlar Allahın yaratmağı necə başlatdığını, sonra da bunu təkrarladığınıdamı görmədilər? Şübhəsiz bu, Allaha görə çox asandır” – deyərək cavab vermiş və laqeydliklərini, ətraflarındakı ayələrdən ibrət almamalarını qınamışdır. Bu qınama həm təhdid, həm də xəbərdarlıq ehtiva edir.

Rəbbimiz, elçisinə söyləməsini əmr etdiyi bu sözlərlə ismarıclarına davam edərək “Yer üzündə gəzib dolaşaraq, Onun yaratmağa necə başladığına bir baxın. Sonra Allah, son quruluşu inşa edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. O, dilədiyi kimsəyə əzab edər, dilədiyi kimsəyə də mərhəmət edər. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz. Və siz yer üzündə və göydə aciz buraxanlar deyilsiniz. Və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və köməkçi yoxdur” şəklindəki bəyanıyla inkarçıların qəti aqibətini xəbər vermişdir.

18-ci ayədə bəhs edilən “sizdən əvvəlki bir sıra ümmətlər” ifadəsiylə Nuh qövmündən bu yana gəlib keçmiş bütün cəmiyyətlər, mədəniyyətlər qəsd edilmişdir.

Əvvəlki peyğəmbərlərin də eyni rəftarla qarşılaşmış olmaları faktından Quranda bir çox dəfə bəhs edilmişdir:

³⁴Və əlbəttə ki, səndən əvvəl də elçilər yalan sayılmış olsalar da, özlərinə köməyimiz gəlincəyə qədər, yalan sayılmağa və verilən əziyyətə səbir etmişdilər. Və Allahın sözlərini dəyişdirəcək heç bir kimsə yoxdur. Heç şübhəsiz ki, sənə elçilərin xəbərlərindən bir qismi gəlmişdir.(Ənam/34)

“Yer üzündə gəzib dolaşaraq, Onun yaratmağa necə başladığına bir baxın. Sonra Allah, son quruluşu inşa edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir.” ifadəsiylə insanlıq ilk yaradılışı təhlil etməyə dəvət edilmiş, bildirilmişdir ki, ilk yaradılışı anlaya bilənlər ikinci yaradılışı da rahatlıqla qəbul edəcəklər.

²⁷Və O, yaratmağı başladan, sonra onu çevirib yenidən edəndir. Və bu, Ona çox asandır. Və göylərdə və yerdə ən uca nümunə Onundur. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Rum/27)

¹⁵Beləcə, Biz Onu və gəmilərin xalqını xilas etdik və gəmini/cəzanı/xilası aləmlərə bir əlamət/nümunə etdik.

Surənin bundan sonrakı bölməsində fitnələndirməyə nümunə olaraq qısa şəkildə keçmiş elçilərin hekayələrinə toxunulmuşdur. İlk toxunulan hekayə Nuh (əs) və qövmü ilə əlaqədardır. Bu qısa xatırlatma ilə Rəsulullaha və inananlara əhvali ruhiyyə verilmiş, inkarçılar təhdid edilmişdir.

Nuhun (əs) bəhs edildiyi bu bölmə ilə əlaqədar klassik qaynaqlarda aşağıdakı nəqllər görünür:

Katadenin Enesdən rəvayət etdiyinə görə, Peyğəmbər (s.ə.s) belə buyurmuşdur: “İlk Rəsul peyğəmbər Nuhdur.”

Katade dedi ki: Nuh (ə.s) əl-cəzirəyə peyğəmbər olaraq göndərilmişdir. Neçə il ömür sürdüyü xüsusunda müxtəlif görüşlər vardır. Yaşının, şanı uca Allahın Kitabında zikr etdiyi qədər olduğu söylənmişdir. Katade dedi ki: O, özlərini dəvətə başlamazdan əvvəl, aralarında üç yüz il qaldı. Onları üç yüz il dəvət etdi. Tufandan sonra da üç yüz əlli il yaşadı.

İbn Abbas dedi ki: Nuh (ə.s) qırx yaşında peyğəmbər oldu. Qövmü arasında isə min ildən əlli il az müddət qaldı. Tufandan sonra isə insanlar çoxalıb, ətrafa yayılana qədər altmış il yaşadı. Yenə İbn Abbasdan belə dediyi rəvayət edilmişdir: İki yüz əlli yaşında ikən peyğəmbər oldu, aralarında əlli il az olmaqla min il qaldı. Tufandan sonra da iki yüz il yaşadı. Vehb dedi ki: Nuh (ə.s) iki min dörd yüz il yaşadı. Kab el-Ahbar dedi ki: Nuh qövmü arasında əlli il az olmaqla min il qaldı. Tufandan sonra isə yetmiş il yaşadı. Beləliklə, onun cəm olaraq yaşı min iyirmi ildir.

Avn b. Əbu Şəddad dedi ki: Nuh (ə.s) üç yüz əlli yaşında ikən peyğəmbər oldu. Qövmü arasında isə əlli il az olmaqla min il qaldı. Tufandan sonra isə üç yüz əlli il yaşadı. Beləliklə, cəmi yaşı min altı yüz əlli il edir. Buna yaxın bir rəvayət də əl-Hasəndən gəlmişdir. Əl-Hasən dedi ki: Ölüm mələyi Nuhun (ə.s) ruhunu təslim etmək üçün gəldiyində: “Ey Nuh!” – dedi, “Dünyada neçə il yaşadın?” O: “Peyğəmbərlikdən əvvəl üç yüz il, qövmüm arasında əlli az olmaqla min il, Tufandan sonra da üç yüz əlli il…” – dedi. Ölüm mələyi dedi ki: “Dünyanı necə gördün?” Nuh dedi ki: “İki qapısı olan bir ev kimi. Buradan girdim, o birindən çıxdım.”

Enesin də belə dediyi rəvayət edilir: Rəsulullah (s.ə.s) buyurdu ki: “Uca Allah, Nuhu (ə.s) qövmünə peyğəmbər olaraq göndərdiyində o iki yüz əlli yaşında idi. Qövmü arasında əlli il az olmaqla min il qaldı. Tufandan sonra da iki yüz əlli il qaldı. Ona ölüm mələyi gəldikdə: “Ey Nuh!” – dedi, “Ey peyğəmbərlərin ən böyüyü və ey ömrü çox uzun, duası məqbul olan insan! Dünyanı necə gördün?” – deyə soruşdu. O bu cavabı verdi: Özünə iki qapılı bir ev edilmiş bir adamın, bir qapıdan girib, digərindən çıxması kimi” – dedi. [8]

Nuhun (ə.s) geriyə doğru soyu belədir: Nuh b. Lamək b. Müteveşlih b. İdris ki, o, Ahnuhdur, b. Yered b. Mehlayil b. Kaynan b. Enuş b. Şit b. Adəm. Nuhun adı “əs–Səkən” idi. Ona əs–Səkən deyilməsinin səbəbi insanların Adəmdən sonra ona çatmaları, sakin olmalarıdır. O da onların atalarıdır. Onun Sam, Ham və Yafəs deyə üç oğlu oldu. Samdan ərəblər, farslar və rumlar dünyaya gəldi. Bunların hamısında da xeyir vardır. Hamın soyundan qibtilər, sudanlılar və bərbərilər dünyaya gəldi. Yafəsin soyundan isə türklər, iskitlər, yəcuc ilə məcuc dünyaya gəldi. Bunlarda xeyir yoxdur.

İbn Abbas dedi ki: Samın soyundan gələnlər arasında ağ bənizliliklə, buğdayı bənizlilik vardır. Hamın soyundan gələnlər isə qaradırlar, ağ bənizlilər azdır. Yafəsin övladları ki, bunlar türklərlə, iskitlərdir bunlarda sarı və qırmızı bənizlilik vardır. Onun dördüncü bir oğlu daha vardı ki, bu da suda boğulan Kənan idi. Ərəblər də onu Yam deyə adlandırırlar.

Nuha bu adın verilmə səbəbi, onun əlli il az olmaqla min il müddətdə qövmünü Allaha dəvət edərək fəryad etməsidir. Onlar kafir olduqlarına görə ağladı və onlar üçün fəryad etdi.

Əl-Kuşeyri Əbul-Qasım Abdul-Kərim “Ət-Tahbir” adlı əsərində belə deyir: Rəvayət olunduğuna görə Nuhun (ə.s) adı Yeşkur idi. Lakin günahı üçün çox ağladığına görə Uca Allah ona: “Ey Nuh, daha nə qədər ağlayacaqsan?” – deyə vəhy etdi. Buna görə də ona Nuh deyildi. Bundan sonra: “Ey Allahın Rəsulu, onun günahı nə idi?” – deyə soruşuldu. O da belə dedi: “Yolda keçərkən bir köpək gördü, öz içindən nə qədər də çirkindir, deyə keçirdi. Uca Allah ona: “Haydi sən ondan daha gözəlini yarat!” – deyə vəhy etdi.

Yezid er-Rukaşi dedi ki: “Ona Nuh adının verilmə səbəbi, özü haqqında çox ahu-fəğan etməsidir.

Burada nə üçün “Əlli il az olaraq, min il” – deyə buyurularaq, doqquz yüz əlli il deyilmədi?” – deyə soruşulacaq olursa, buna iki cür cavab verilir:

Bundan məqsəd sayının çoxaldılmasıdır. Burada “min” deyilməsi həm söz etibariylə, həm də say etibariylə daha çox söyləməyi tələb etdirir;
Rəvayət olunduğuna görə, ona min illik ömür verilmişdi. O ömründən əlli ili övladlarından birisinə bağışlamışdı. Ölüm vaxtı gəldikdə, bu dəfə mini tamamlamağa döndü. Şanı uca Allah bu əksiltmənin onun tərəfindən olduğuna diqqət çəkmək üçün bunu belə zikr etdi. Doğrusunu ən yaxşı bilən Allahdır. [9]

Nuh peyğəmbər və qövmü ilə olan mübarizəsi daha əvvəl bir çox surədə geniş şəkildə yer almışdı. Münasibətləri baxımından Nuhun qövmü Məkkə müşriklərinə, Nuhun (əs) mübarizəsi isə Rəsulullahın mübarizəsinə bənzəyirdi.

Nuh ilə əlaqədar Al-i İmran/33-34; Nisa/163; Ənam/84; Əraf/59-64; Yunus/71-73; Hud/25-48; Ənbiya/76-77; Möminun/23-30; Furqan/37; Şüəra/105-123; Saffat/75-82; Qəmər/9-15; Haqqa/11-12 və Nuh surəsinin hamısına baxıla bilər.

Xüsusilə üzərində duracağımız nöqtə ayədəki “içlərində əlli il xaric min il qaldı” ifadəsidir.

Bu ifadə, Kitabi Müqəddəsin Təkvin IX, 28, 29-dakı “Nuh tufandan sonra üç yüz əlli il daha yaşadı. Cəmi doqquz yüz əlli il yaşadıqdan sonra öldü” ifadəsinin də dəstəyi ilə Nuhun 950 il ömür sürdüyü və ya daha artıq ömür sürərək, 950 il peyğəmbərlik etdiyi şəklində anlaşılaraq bu günümüzədək gəlmişdir.

Ayədə “il” sözü, “عام əam” və “سنة sənə” deyə iki ayrı kəlmə ilə yer almışdır. Biz hər ikisini də hər nə qədər “il” deyə tərcümə etsək də, bunların əslində mənaları ayrıdır.

السنة əs-sənə. Bu söz əslində “şiddət, qıtlıq, çətinlik, yaxşılığın azlığı” deməkdir ki, çətin, məşəqqətli keçən illərə deyilir. [10]

Qurana baxdığımızda da Əraf/130; Yusuf/42, 47; Ta Ha/40–da da “il” sözünün “çətin, mürəkkəb, qıtlıqlı illər” mənasında işlədildiyini görürük.

العام əl-əam. Bu söz, “yaz və qışı əhatə edən dövr” olaraq tərif edilir. [11] Yəni bizim bildiyimiz həqiqi “il” [on iki ay/365 gün], “əam” sözüylə ifadə edilir.

Burada üzərində durulmalı olan bir digər nöqtə də “min il” ifadəsidir. Bu ifadə Quranda bir neçə dəfə yer almışdır.

⁹⁶Və sən, qətiliklə onları, insanların yaşamaq üçün ən iddialısı, Allaha şərik qoşanlardan daha da iddialı olduqlarını görəcəksən. Onların hər biri min il ömrü olmasını arzulayar, halbuki, uzun ömürlü olmaq/çox uzun yaşamaq onu əzabdan uzaqlaşdıran deyildir. Allah, onların etməkdə olduqlarını, çox yaxşı görəndir. (Bəqərə/96)
⁴⁷Və səndən əzabı tezləşdirməyini istəyirlər. Halbuki, Allah qətiyyən sözündən dönməyəcəkdir. Və şübhəsiz ki, Rəbbinin dərgahında bir gün sizin saya bildiklərinizdən min il kimidir. (Həcc/47)
⁵Allah göydən yerə, sistemləri nizamlayar, sonra da sistemlər ölçüsü sizin saydıqlarınızdan min il olan bir gündə Allaha yüksələr/geri dönər, sistem çökər, (Səcdə/5)
⁴Xəbərçi ayələr və vəhy, miqdarı əlli min il olan bir gün içində Ona yüksələr/yer üzündən çəkilər. (Məaric/4)

Bu ayələrdən də göründüyü kimi, “min il” ifadəsi sayın qədəri mənasında deyil, “çox uzun müddət” mənasında işlədilmişdir.

Bu açıqlamalardan sonra deyə bilərik ki, ayə Nuhun 950 il yaşadığını və ya peyğəmbərlik etdiyini deyil, çox uzun müddət çətinlikdə yaşadığını, ömrünün əlli ilinin isə normal şəraitdə keçdiyini ifadə edir. Qənaətimizə görə, normal şəraitlərdə keçən bu əlli il də onun peyğəmbər olmazdan əvvəlki mülki həyatıdır.

Bir də ayədə “və onu aləmlərə bir ayə qıldıq” ifadəsi yer almışdır. Qurandakı işarələrdən hərəkətlə, bu cümlədəki “onu” əvəzliyi ilə göstərilənin “gəmi”, “cəza”, “qurtuluş” kimi seçimlərdən hər üçünü də əhatə etdiyi qənətinə gəlirik.

^13,14Nuhu da, yaxşılıq bilməzliyə uğramış insana bir mükafat olaraq, qorumağımız/nəzarətimiz altında axıb gedən lövhələri/taxtaları və mismarları/hörülmüş kəndirləri olan avarlı qayıqda/kiçik gəmidə daşıdıq.
¹⁵Və and olsun Biz bunu bir ayə olaraq etdik. O halda varmı ibrət alıb düşünən? (Qəmər/13–15)
^41,42Bizim, şübhəsiz ki, onların nəslini ağzınadək dolu bir gəmidə daşımağımız və şübhəsiz, özləri üçün onun kimi minəcək şeyləri əmələ gətirməyimız də laqeyd cəmiyyət üçün bir dəlildir.
^43,44Və Biz diləsək, Bizdən bir mərhəmət və bir zamana qədər faydalanma/möhlət verilməsi istisna olmaqla, onları suda boğarıq və o zaman onların qışqırığına heç yetişən də olmaz. Onlar xilas edilə bilməzlər də. (Ya Sin/41–44)
^11,12Şübhəsiz ki, Biz onu sizə bir ibrət edək və eşidən qulaqlar qeyd etsin deyə, sular qabarınca sizi gəmidə Biz daşıdıq! (Haqqa/11, 12)

^16,17İbrahimi də elçi göndərdik/xilas etdik. O zaman ki, o, qövmünə: “Allaha qulluq edin və Onun qoruması altına girin. Əgər bilirsinizsə, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Şübhəsiz ki, siz Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlərə sitayiş edirsiniz və yalan uydurursunuz. Xəbəriniz olsun ki, sizin Allahın yaratdıqlarından məbud deyə sitayiş etdiklərinizin sizin üçün bir ruzi verməyə gücü yetməz. Ona görə də ruzini Allah yanında arayın, Ona qulluq edin və Ona sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını ödəyin. Yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz” – demişdi.

²⁷Və Biz Ona İshaqı və Yəqubu bağışladıq. Və soyuna peyğəmbərlik və Kitab verdik. Və Biz ona dünyada ödənişini verdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə də salehlərdəndir.

İkinci olaraq surənin bu ayələrində İbrahim peyğəmbərə toxunulmuşdur. Bu deylişdə İbrahimin (əs) qövmünə etdiyi xəbərdarlıqlar və bu xəbərdarlıqlara qarşı qövmündən gördüyü təzyiq nəql edilmişdir. İbrahim peyğəmbər qövmünə ağıllarını hərəkətə gətirəcək sözlər söyləyərək onları həqiqətə dəvət etdiyi halda, onlar qatı bir münasibət göstərərək İbrahim peyğəmbər üçün nə qədər pis planlar qurduqlarını dilə gətirmişdilər.

Ancaq qövmü hansı planları qurmuş olurlarsa olsun, Rəbbimiz özü üçün hicrət edən İbrahimi qorumuş və ona bir çox lütflər etmişdir:

⁴⁹Sonra İbrahim, qövmündən və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdikləri şeylərdən uzaqlaşınca, Biz ona İshaqı və Yəqubu ehsan etdik. Hamısına da peyğəmbərlik verdik. (Məryəm/49)
⁷²Və Biz Ona İshaqı, əlavə olaraq da Yəqubu bağışladıq. Və hamısını yaxşı insanlar etdik.(Ənbiya/72)
⁷¹Və İbrahimin zövcəsi ayağa qalxmışdı, güldü. Sonra Ona İshaqı, İshaqın da ardınca Yəqubu müjdələdik. (Hud/71)
¹³³Yoxsa siz Yəquba ölüm halı gəlib çatdığı zaman oğullarına: “Məndən sonra nəyə qulluq edəcəksiniz?” – dediyi zaman, onların: “Biz bir tək Tanrı olaraq sənin Tanrına və ataların İbrahim, İsmayıl və İsahaqın Tanrısına qulluq edəcəyik. Və biz, sadəcə, Onun üçün islamlaşdıranlarıq” – dediklərinə şahidlərmi idiniz?! (Bəqərə/133)
^120,121Şübhəsiz, İbrahim səmimiyyətlə Allaha boyun əyən, ortaq qoşma inancından dönmüş, Allahın nemətlərinə qarşılıq ödəyən, başlı–başına bir ümmət idi. Və o, ortaq qoşanlardan olmadı. Və Allah onu seçdi və dosdoğru yola bələdçilədi.
¹²²Və Biz İbrahimə dünyada yaxşılıq/gözəllik verdik. Və şübhəsiz ki, o, Axirətdə də qətiliklə salehlərdəndir. (Nəhl/120–122)

İbrahimin qövmünə etdiyi xəbərdarlıqlar bir çox ayədə yer almışdır: Bəqərə/122-141, 258-260, Al-i İmran/64-71; Ənam/71-82; Hud/69-83; İbrahim/35-41; Hicr/45-60; Məryəm/41-50; Ənbiya/51-75; Şüəra/69-104; Saffat/75-113; Zuhruf/26-35; Zəriyət/24-46.

Burada İbrahim peyğəmbərlə əlaqədar sadəcə bir neçə ayəni xatırlatmaqla kifayətlənirik:

¹²²Və Biz İbrahimə dünyada yaxşılıq/gözəllik verdik. Və şübhəsiz ki, o, Axirətdə də qətiliklə salehlərdəndir. (Nəhl/122)
¹³⁰Və İbrahimin dinindən/həyat tərzindən özünü səfeh yerinə qoyandan başqa kim üz çevirər? Və Biz onu dünyada seçmişdik. Heç şübhəsiz, o, Axirətdə də yaxşılardan biridir. (Bəqərə/130)
⁶⁹Biz: “Ey atəş! İbrahimə qarşı soyuq və təhlükəsiz ol” – dedik. (Ənbiya/69)
⁹⁷Onlar: “Bunun üçün bir divar düzəldin/embarqo tətbiq edin ki, bunu çılğın şəkildə yanan atəşin/hədsiz sıxıntının içinə atın!” – dedilər.
⁹⁸Onlar İbrahimə tələ qurmaq istədilər, amma Biz onları alçaqlar etdik. (Saffat/97–98)

26-cı ayədə Lutun (əs) İbrahimə (əs) iman etmiş olduğundan bəhs edilir. Bu mövzu ilə əlaqədar klassik qaynaqlarda aşağıdakı nəqllər yer alır:

Hz. Lutun Hz. İbrahimin qardaşı oğlu olduğu söylənir. Söyləndiyinə görə onun nəsəbi belədir: Lut b. Haran b. Azər. Yəni Hz. İbrahimə qövmündən onun və Hz. İbrahimin xanımı Saradan başqa heç kim iman etməmişdi. Səhih bir hədisdə belə anladılır: Hz. İbrahim o qəddarın (kral) olduğu yerə uğradığı zaman Hz. İbrahimdən Saranın kim olduğunu soruşmuşdu. Hz. İbrahim bu suala: “Bacımdır” – deyə cavab vermişdi. Sonra Hz. İbrahim Saranın yanına gəlib: “Şübhəsiz mən ona, o mənim bacımdır” – dedim. Məni yalançı çıxarma. Şübhə yox ki, yer üzündə mənimlə səndən başqa inanan yoxdur. Sən mənim dində bacımsan, demişdi. Budur, “bu hədis–i şərif ilə bu ayənin arası necə olacaq?” – deyə bir sual soruşulacaq olarsa, belə deyilə bilər: ən doğrusunu Allah bilir, amma Hz. İbrahimin hədisdə Saraya xitabən söylədiyi sözdən məqsədi bu olmalıdır: Yer üzündə mənimlə səndən başqa İslam dininə mənsub olan bir cüt daha yoxdur. Hz. Lut (ə.s), qövmü içindən Hz. İbrahimə iman etmiş və onunla birlikdə Şam ölkəsinə hicrət etmişdi. Sonra Hz. İbrahim Xəlil həyatda ikən Hz. Lut Sodom və onun ətrafında olan xalqa peyğəmbər olaraq göndərilmişdir. Qövmü ilə aralarında keçənlər daha əvvəl keçdiyi kimi irəlidə gələcəkdir. [12]

Katade deyir ki, “İkisi birdən [Hz. İbrahim və Lut] Kufə torpaqlarındakı Kusadan Şama hicrət etdilər. Bizə anladıldığına görə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə buyurmuşdur: “ Şübhəsiz hicrətdən sonra hicrət olacaqdır. Yer üzü xalqı Hz. İbrahimin hicrət etdiyi yerə yönələcək və yer üzündə yer üzü xalqının sadəcə pisləri qalacaqdır. Nəhayət, yerləri onları atacaq, Ruhullah onlardan xoşlanmayıb, uzaq duracaq və atəş onları meymunlar və donuzlarla bərabər toplayıb, sürüyəcəkdir. Atəş, onlar harada gecələyərsə, onlarla bərabər gəcələyəcək, onlar günorta istirahətinə çəkildikləri zaman onlarla bərabər duracaq, onlardan (arxada qalıb) düşənləri yeyəcəkdir. İmam Əhməd bu hədisi müsnəd olaraq, daha uzun-uzun və Abdullah b. Amr b. Asdan rəvayətlə zikr edib deyir ki: “Bizə Abdürrəzzaqın… Şəhr b. Havşəbdən rəvayətində o, belə anladır: “Yezid b. Muaviyənin biəti [ona biət etməyimiz əmri] bizə gəldiyində Şama gəldim. Nəf əl-Beqalinin durduğu yeri öyrəndim və oraya getdim. Bir adam gəldi və insanlardan ayrı bir yerdə oturdu. Üzərində dördkünc qara bir əba vardı. Bir də baxdıq ki, Abdullah b. Amr b. As göründü. Nef onu gördükdə sözünü kəsdi. Abdullah dedi ki: “Allah Rəsulunu (s.ə.s) belə buyururkən eşitdim: Əlbəttə ki, hicrətdən sonra hicrət olacaqdır. İnsanlar Hz. İbrahimin hicrət yerinə yönələcəklər (və orada toplanacaqlar), yer üzündə sadəcə, yer üzü xalqının ən pisləri qalacaq. Yerləri onları atacaq, Rəhmanın nəfəsi onlardan xoşlanmayıb, uzaq duracaq; atəş meymunlar və donuzlarla bərabər onları toplayıb sürüyəcək, onlar gecələdikləri zaman bu atəş onlarla bərabər gecələyəcək, onlar günorta vaxtı istirahətinə çəkildiyi zaman onlarla bərabər dincələcək, onlardan geridə qalanları yeyəcək. Allah Rəsulunu (s.ə.s) bir də belə buyururkən eşitdim: “Şərq tərəfindən ümmətim içindən bir sıra insanlar çıxacaq. Onlar Quranı oxuyacaqlarsa da xənçərlərindən aşağıya keçməyəcək. Onlardan nə zaman bir nəsil çıxsa, arxası kəsiləcək. Allah Rəsulu “onlardan hər bir nəsil çıxdıqca, arxaları kəsiləcək” sözünü iyirmidən artıq dəfə təkrar etdi və sonunda belə buyurdu: “Nəhayət, onların qalıntıları içindən Dəccal çıxacaqdır. İmam Əhməd hədisi Əbu Davud və Abdüssaməddən, bu ikisi Hişam əd-Dəstəvaidən, o da Katadedən rəvayət etmişdir. Həmçinin Əbu Davud, hədisi Sünəninin cihad bölməsində rəvayət etmişdir. Əbu Davud burada deyir ki: “Bizə Ubeydullah b. Ömərin … Abdullah b. Amrdan rəvayətində o, Allah Rəsulunu (s.ə.s) belə buyururkən eşitmiş: “Hicrətdən sonra hicrət olacaqdır. Yer üzü xalqının xeyirliləri Hz. İbrahimin hicrət yerinə sığınacaqlar. Yer üzündə xalqın ən pisləri qalacaq və yerləri onları atacaq, Rəhmanın nəfəsi onlardan xoşlanmayıb, uzaq duracaq. Atəş meymunlar və donuzlarla bərabər onları toplayıb sürüyəcəkdir. [13]

Yenə 26-cı ayədə İbrahimin (əs) “Mən Rəbbimə hicrət edirəm. Şübhəsiz O, Əziz və Hakimin məhz özüdür” – dediyi görünür. Bu ifadədən İbrahimin (əs) “Mən Rəbbim uğrunda vətənimi tərk edəcəyəm və Rəbbim məni haraya götürürsə, oraya gedəcəyəm” demək istədiyini anlayırıq.

Bölmədə inkarçıların ağzından nəql edilən ifadələrdən, qövmünün İbrahimi (əs) öldürmək, ya da yandırmaq üçün aralarında gizli bir toplantı təşkil etdikləri anlaşılır. Bu hadisə geniş olaraq “Ənbiya” surəsində də yer almışdı:

⁵¹Və and olsun ki, Biz daha öncə İbrahimə kamal vermişdik. Və Biz onu bilənlər idik. ⁵²Həmçinin İbrahim atasına və qövmünə: “İsrarla sitayiş etdiyiniz heykəllər nədir?” – demişdi.
⁵³Onlar: “Biz atalarımızı bunlara sitayiş edənlər olaraq gördük” – dedilər.
⁵⁴İbrahim: “And olsun ki, sizlər və atalarınız açıq–aşkar bir pozğunluq içindəsiniz” – dedi.
⁵⁵Onlar: “Sən bizə haqqımı gətirdin, yoxsa sən oyun oynayanlardansanmı?” – dedilər.
^56,57İbrahim dedi ki: “Tam əksinə, Rəbbiniz göylərin və yerin Rəbbidir ki, onları O, yoxdan yaratmışdır. Mən də buna şahidlik edənlərdənəm. Allaha and içirəm ki, siz üzünüzü döndərib getdikdən sonra, mən bütlərinizə, qətiliklə, bir tələ quracağam”.
⁵⁸Sonra da İbrahim ona müraciət etsinlər deyə, içlərindəki böyükləri istisna olmaqla, bunları parça-parça etdi.
⁵⁹Qövmü: “Bizim tanrılarımıza bunu kim etdi? Şübhəsiz, o, qətiliklə səhv/ öz zərərlərinə iş edənlərdəndir” – dedilər.
⁶⁰Bəziləri: “Eşitdik ki, onları anıb duran bir gənc var. Onun adına “İbrahim” deyilir” – dedilər.
⁶¹Onlar: “O halda, ona şahid olmaları üçün, İbrahimi insanların gözləri önünə gətirin” – dedilər.
⁶²Onlar: “Ey İbrahim! Bunu tanrılarımıza sənmi etdin?” – dedilər.
⁶³İbrahim: “Əksinə, onu bu böyükləri etdi. Danışa bilirlərsə buyurun, özlərindən soruşun” – dedi.
⁶⁴Buna görə də onlar öz vicdanlarına döndülər və: “Şübhəsiz ki, siz səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özüsünüz” – dedilər.
⁶⁵Sonra onlar yenə öz düşüncələrinə döndülər: “And olsun ki, bunların danışmayacağını bilirdin” – dedilər.
^66,67İbrahim: “O halda, Allahın yaratdıqlarından sizə heç bir şəkildə fayda verməyən və sizə zərər verməyən şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Sizin də, Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizin də vay halına! Siz hələ ağıllanmayacaqsınızmı?” – dedi.
⁶⁸Qövmü: “Əgər edənlərsinizsə, bunu yandırın [atəşə atın, sıxıntıya salın] və tanrılarınıza kömək edin” – dedilər.
⁶⁹Biz: “Ey atəş! İbrahimə qarşı soyuq və təhlükəsiz ol” – dedik.
⁷⁰Və ona bir plan qurmaq istədilərsə də, Biz özlərini daha artıq zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkənlər etdik.
⁷¹İbrahimi də, Lutu da, aləmlər üçün bərəkətli olan torpaqlara məskun etdik.
⁷²Və Biz Ona İshaqı, əlavə olaraq da Yəqubu bağışladıq. Və hamısını yaxşı insanlar etdik.
⁷³Və Biz onları Bizim əmrimizlə bələdçilik edən başçılar etdik. Və Biz onlara xeyirlər işləməyi, salaatı iqamə etməyi, zəkatı/vergini verməyi vəhy etdik. Və onlar, sadəcə, Bizə qulluq edənlər idilər. (Ənbiya/51–73)

İbrahim peyğəmbər haqqında daha əvvəl Saffat surəsinin təhlilində geniş açıqlama edildiyindən, oradan oxunmasını məsləhət görürük.

İbrahim peyğəmbərin yandırılması mövzusunda klassik qaynaqlarda yer alan əfsanələrlə Talmudun bu mövzuda qeyd etdiyi anlatmanı Ənbiya surəsinin təhlili əsnasında geniş şəkildə sitat gətirdiyimiz üçün oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Mövzumuz olan bölmədə başqa ismarıclardan da bəhs edilir. Bunlardan biri Rəbbimizin Rəsulullahı hicrətə hazırlamasıdır. Bilindiyi kimi bu surə Məkkədə enən son surələrdən biridir. Bu dövr İbrahimin qövmünün İbrahimə etdikləri kimi, Məkkəli müşriklərin də Allah elçisinə əziyyətlərini artırdıqları bir dövrdür.

Bu günlərə Ənfal surəsində belə toxunulmuşdur:

³⁰Və həmçinin bir zaman, bu kafirlər, səni tutub bağlamaq, öldürmək və ya sürgün etmək üçün sənə tələ qururdular. Və onlar tələ qurarkən, Allah da onları cəzalandırırdı. Və Allah, cəzalandıranların ən xeyirlisidir. (Ənfal/30)

İbrahim çətinlikdən, yandırılmaqdan xilas olunca, surənin 26-cı ayəsində “mən Rəbbimə hicrət edəcəyəm” dediyi nəql edilmişdi. Burada Rəsulullaha “Haydı, sən də hicrət et!” deyilmək istənilir.

Bir başqa ismarıc da, Məkkə müşriklərinə edilən təhdiddir: “İbrahimin bütpərəst qövmü necə yox olub, getdisə, Allah elçisinə qarşı çıxan sizlər də eynilə yox olub gedəcəksiniz. O, bu gün doğulub böyüdüyü ana yurdunu əli boş buraxıb getsə də, zəfər onun olacaqdır.”

Belə ki, elə də olmuşdur. Yəsrib xalqı Müsəlmanıyla, Xristiyanıyla, Yəhudisiylə Rəsulullahı bağrına basmış, Rəsulullah orada hər cür təşkilatlanmağı bacarmış, Yəsrib və ətrafda İslamın yayılmasını təmin etmişdir. Həmçinin bütpərəstlərin qalası olan Məkkəni də fəth etmişdir. İslam bu gün bütün ehtişamıyla yaşayarkən o günün müşriklərinin izləri belə yoxdur.

^28,29Lutu da göndərdik. O zaman o, qövmünə: “Şübhəsiz ki, siz qətiliklə, aləmlərdən sizdən öncə keçmiş olanların etmədiyi bir həyasızlığı edirsiniz! Siz şübhəsiz ki, qətiliklə kişilərə gedəcək, yol kəsəcək və bir yerə toplaşdığınızda ədəbsizlik edəcəksinizmi?” – demişdi. Buna görə də qövmünün cavabı, sadəcə: “Doğru söyləyənlərdənsənsə, Allahın əzabını bizə gətir!” – demələri oldu.

³⁰Lut: “Rəbbim! Bu pozğunçular qövmünə qarşı mənə kömək et!” – dedi.

^33,34Elçilərimiz Lutun yanına gəldiklərində də o, onlar üçün kədərləndi. Və onlara görə, əli–qolu bağlandı qaldı. Və elçilər: “Qorxma, kədərlənmə! Şübhəsiz, biz səni və geridə qalanlardan olan zövcən istisna olmaqla, yaxınlarını qurtaracağıq. Şübhəsiz ki, biz bu şəhər xalqının üzərinə haqq yoldan çıxdıqlarına görə, səmadan bir əzab endirdəcəyik” – dedilər.

³⁵Və and olsun ki, Biz ağlını istifadə edəcək bir cəmiyyət üçün oradan açıq–aşkar bir əlamət/nümunə buraxdıq.

Bu ayə qrupunda Luta (əs) və qövmü ilə yaşadığı əhvalatlara, İbrahimin yanına getdikdən sonra Lutun (əs) qövmünə gedən elçilərə və orada cərəyan edən hadisələrə qısaca toxunulmuşdur. Burada zikr edilən hadisələr daha əvvəl Hud/69-83 və Zəriyət/24-37 ayələrində keçmişdi:

Lutun cəmiyyətinə yönəltdiyi bildirilən “yol kəsənmisiniz?” sualını “qanunsuzluq edərək yol kəsmək”, ya da “yoldan keçənlərə cinsi təcavüz etmək” olaraq anlaya biləcəyimiz kimi, “əxlaqsızlıqları ucbatından artıq törəməni veclərinə almamaları, nəsillərinin kəsilməsi, yox olması” olaraq anlamaq da mümkündür. Bilindiyi kimi cinsi azğınlığın inkişaf etdiyi yerlərdə doğum və nüfuz artımından bəhs edilə bilməz.

Dünyanın müxtəlif yerlərində yayılan bu xəstəliyi Quranın nəzərdə tutduğu hədəf istiqamətində, Lut qövmü nümunə verilməklə anladaraq, cəmiyyətləri xəbərdar etmək hər möminin iman borcudur.

Ayədəki “qolu daraldı” ifadəsi, dilimizdəki “əli-qolu bağlandı”, “qolu qısaldı” deyimlərinə bənzəyir. Bu Lutun çarəsiz qaldığını, əlindən bir şey gəlmədiyini bildirir.

Lut qövmü ilə əlaqədar incəliklər Əraf/80-84; Hud/69-83; Hicr/57-79; Ənbiya/71-75; Şüəra/160-175, Nəml/54-594; Saffat/113-138 və Qəmər/33-40-da yer alır.

Ayələrdə Lutun zövcəsi üçün “Qorxma, kədərlənmə! Şübhəsiz biz, səni və geridə qalanlardan olan zövcəndən başqa, yaxınlarını qurtaracağıq” deyə açıqlama edilmişdir. Təhrim surəsində verilən məlumata görə Lutun zövcəsi Luta inanmayanlardandı.

¹⁰Allah kafirlərə Nuhun zövcəsi ilə Lutun zövcəsini nümunə göstərdi. Bu ikisi qullarımızdan iki saleh qulun alçaq zövcələri idilər. Sonra onlara xainlik etdilər. İkisinin də əri, peyğəmbər olmalarına baxmayaraq, Allahdan heç bir şeyi onlardan uzaqlaşdıra bilmədi. Və: “Girənlərlə birlikdə siz ikiniz də atəşə girin!” – deyildi. (Təhrim/10)

Bu ayələrdən bir insanın, Allah hidayət nəsib etmədisə, peyğəmbər xanımı belə olsa inanmayacağı; imansız olduğu təqdirdə, peyğəmbər xanımı olmağın belə insanı əzabdan qurtara bilməyəcəyi anlaşılır.

35-ci ayədəki “Və and olsun ki, Biz ağlını işlədəcək bir qövm üçün orada apaçıq bir ayə buraxdıq” ifadəsində keçən “ayə”, bu qövmə aid arxeoloji qalıqlardır. Bu qalıqlar “Ölü dəniz” deyilən Lut gölü ətrafındadır. Quranda bir çox yerdə bu qalıqların ziyarət edilməsi və onlardan ibrət alınması istənilmişdir.

⁷³Günəş doğarkən o qorxunc çığırtı onları yaxaladı.
⁷⁴Beləliklə, Biz onların üstünü altına çevirdik və üzərlərinə palçıqdan bişirilmiş daşlar yağdırdıq.
⁷⁵Şübhəsiz, bunda izdən, imzadan anlayanlar/düşünən kəskin anlayışlılar üçün mütləq əlamətlər/nümunələr vardır.
⁷⁶Və şübhəsiz, Lut qövmünün yerləşdiyi şəhər xarabalığı, tam yəqin bilin ki, bir yol üzərində durmaqdadır.
⁷⁷Şübhəsiz ki, bunda iman edənlər üçün mütləq bir əlamət/nümunə vardır. (Hicr/73–77)
¹³³Şübhəsiz ki, Lut da göndərilən elçilərdəndir.
^134–136O zaman ki, Biz onu və geridə qalıb batanlar içində qalan bəxtsiz qadın istisna olmaqla, əhlinin hamısını qurtarmışdıq. Sonra digərlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdıq.
^137,138Və siz, əlbəttə, səhər tezdən və gecə vaxtı onlara baş çəkib durursunuz. Hələ də ağıllanmırsınızmı? (Saffat/133–138)

³⁷Buna görə də onu yalan saydılar, sonra da özlərini bir sarsıntı yaxaladı və yurdlarında diz üstə çökərək, qaldılar.

Bu ayələrdə də qısaca Şüeyb hekayəsinə toxunulur. O da qövmünə: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin, axirət gününə ümid edin, yer üzündə pozğunçular olaraq qarışıqlıq çıxarmayın!” – demiş, qövmü isə onu yalan saymışdı. Nəticədə Allah həmin cəmiyyəti cəzalandırmışdı.

Daha əvvəl Şüeyb peyğəmbərə və qövmünə Əraf/85-93, Hud/84-96 və Şüəra/177-191 surələrində yer verilmişdi.

³⁸Ad və Səmud cəmiyyətlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Onların dəyişikliyə/dağıntıya uğramaları onların yurdlarından sizə qətiliklə, bəlli olmuşdur. Və şeytan onlara etdiklərini bəzədi və onları doğru yoldan azdırdı. Halbuki, onlar görüb anlayanlar idi.

Bu ayə qrupunda Ad və Səmud, Qarun, Firon və Haman qrupu xatırladılmışdır. Həlak edilmiş olan bu cəmiyyətlərin qalıqları ortadadır. Bu cəmiyyətlər şeytana uymuşdular, şeytan hər etdiklərini özlərinə gözəl göstərirdi. Onlar şeytanın bu tələsinə düşdülər. Halbuki görüb, anlayan insanlardı, özlərini qurtaracaq ağla da sahib idilər. Belə ki, öz dəyərlərini bilməmişlər, özlərinə verilən ağlı və zəkanı dəyərləndirməmişdilər.

Rəbbimiz keçmişdə elçiliyi yalan sayan bu cəmiyyətləri qasırğa, qorxunc səs [çığırtı], yerə batırma, suda boğma kimi yollarla cəzalandırdığını açıqlamışdır.

40-cı ayədə Rəbbimiz “Və Allah onlara zülm etmirdi, lakin onlar özlərinə zülm edirdilər” – buyuraraq onların öz-özlərinə zülm etdiklərini bildirmişdir. Çünki Rəbbimiz insanı qürurlu və təchizatlı qılmışdır.

⁷⁰Və and olsun ki, Biz insanoğlunu şan və şərəf sahibi etdik və quruda, dənizdə daşıyıcılara yüklədik və təmiz/xoş yeməklərdən onları ruziləndirdik. Və onları yaratdıqlarımızın bir çoxundan olduqca üstün etdik. (İsra/70)

38-ci ayədəki “Bu [Onların həlakı], onların məskənlərindən [yurdlarından] sizə qətiliklə, bəlli olmuşdur” ifadəsindən anlaşılır ki, o günün ərəbləri həlak edilən bu cəmiyyətlərin yurdlarının qalıqlarını yaxşı bilirdilər. Bu gün Əhqaf, Yəmən və Hadramut olaraq bilinən Cənubi Ərəbistanın hamısı qədimdən Ad qövmünin torpaqları idi. Hicazın şimalında Rabiğdən Akabeyə, Mədinə və Hayberdən Teyma və Təbükə qədər uzanan torpaqlar da Səmud qövmünün yaşadığı yerlər idi. Əvvəlki qədər olmasa da, bu cəmiyyətlərin qalıqlarının ehtişamları bu gün də mövcuddur.

Bu hekayələrlə möminlərə əhvali ruhiyyə verilərkən, müşriklər də təhdid edilir. Möminlər çətin şəraitlərdə elçilər kimi səbr edərlərsə, zəfərə çatacaqlar. İnkarçılar isə nə qədər güclü olurlarsa olsunlar, haqqın qarşısında dura bilməyib Nuh qövmü, Lut qövmü, Şüeybin qövmü, Ad, Səmud, Qarun və Firon kimi bədbəxt olacaqlar.

⁴¹Allahın yaratdıqlarından köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın qəbul edənlərin vəziyyəti ev quran dişi hörümçəyin vəziyyəti kimidir. Şübhəsiz ki, evlərin ən çürüyü də qətiliklə dişi hörümçək evidir. Kaş ki, onlar bilsə idilər.

⁴²Şübhəsiz, Allah onların Özünün yaratdıqlarından hansı şeyə yalvardıqlarını bilir. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

⁴³Və Biz bu nümunələri insanlara veririk. Onları da biliklilərdən başqası qavraya bilməz.

⁴⁴Allah göyləri və yeri haqq ilə əmələ gətirdi. Şübhəsiz ki, bunda, iman edənlər üçün qətiliklə bir əlamət/nümunə vardır.

Bu ayə qrupunda şirk qoşanların vəziyyəti maraqlı bir nümunə ilə ortaya qoyulmuş və Allahın yaratdıqlarından vəli qəbul edənlər, evlərin ən çürüyü olan hörümçək yuvasını ev qəbul edən dişi hörümçəyə bənzədilmişdir. Burada 3 nöqtəyə: a. dişi hörümcəyə, b. dişi hörümçək yuvasının ən çürük ev olmasına, c. ev qəbul etməyə diqqət çəkilmişdir.

Ev deyilincə insanın ağlına soyuqdan, istidən, günəş şüalarından, yağışdan, fırtınadan, düşməndən qoruyan sağlam, təhlükəsiz bir quruluş gəlir. Hörümçək evinin belə xüsusiyyətləri yoxdur. Çox dayanıqsızdır, yağışla, küləklə və ən kiçik bir toxunuşla dağılar. Sığınılacaq bir xüsusiyyəti yoxdur.

Bu nöqteyi nəzərdən baxıldığında, bu nümunə ilə ismarıc verilir ki, ibadət ediləcək varlıq da yaradıcı, ruzi verən, fayda verən və zərəri yox edən olmalıdır. Bu xüsus onlarla ayədə yer almışdır:

¹⁸Onlar Allahın yaratdığı sərvətlərdən, özlərinə nə zərər verməyən və nə də faydası olmayan şeylərə sitayiş edirlər və: “Bunlar Allah qatında bizim köməkçilərimiz/dəstəkçilərimizdir” – deyirlər. De ki: “Siz, Allaha göylərdə və yerdə Onun bilmədiyi bir şeyimi xəbər verirsiniz?” Allah onların ortaq qoşduqları şeylərin hamısından münəzzəh və çox ucadır. (Yunus/18)
⁵⁵Onlar da Allahın yaratdığı sərvətlərdən özünə fayda və zərər verməyən şeylərə sitayiş edirlər. Və o kafir… O, Rəbbinin əleyhinə olanlara arxa çıxandır/qullarını azdırmaq üçün çalışandır. (Furqan/55)
^66,67İbrahim: “O halda, Allahın yaratdıqlarından sizə heç bir şəkildə fayda verməyən və sizə zərər verməyən şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Sizin də, Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizin də vay halına! Siz hələ ağıllanmayacaqsınızmı?” – dedi. (Ənbiya/66, 67)

İkinci bir nöqtə, hörümcəyin bu çürük evə, bir milçək ovlaya bilmək üçün çox əmək sərf etmiş olmasıdır. Burada işarə edilən odur ki, az bir yararlanma üçün bu qədər sərmayə sərf etməyə dəyməyəcək. Hörümçək milçək yaxalaya bilmək üçün sərf etdiyi əməklə, o çürük yuvanın yedirdəcəyindən daha artıq yarar təmin edən şeylər edə bilərdi.

Burada müşriklər, keçici dünyaya hədsiz ümid bağladıqlarına, hədsiz sərmayə qoyduqlarına, qısacası, ağıllarını işlətmədiklərinə görə qınanırlar. Dünyanın bu qədər əməyə dəyməyəcəyi və ona bu qədər bel bağlamağın bir faydasının olmadığı ismarıcı verilir.

Ayədəki bir başqa diqqət çəkici nöqtə “hörümçək” deyil, “dişi hörümçək” deyilməsidir. Dişi hörümçək düzəltdiyi evdə, çütləşdikdən sonra erkək hörümcəyi öldürür. Bu nöqteyi nəzərdən baxıldığında, dişi hörümçək yuvası milçəklər, böcəklər bir tərəfə dursun, ən yaxın dost üçün belə bir fəlakət tələsidir. Elə isə Allahın yaratdıqlarından insanlara və əşyalara sitayiş edənlər də özlərinə hörümçək yuvasına bənzər bir fəlakət tələsi hazırlamış olurlar.

Şirk çürük evə bənzədilirkən, iman da İbrahim surəsində sağlam köklü bir ağaca bənzədilmişdir:

^24,25Görmədinmi/heç düşünmədinmi Allah necə bir nümunə verdi? Gözəl bir söz kökü yerdə sabit, qol–budağı göydə olan, Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə hər an məhsul verən gözəl bir ağac kimidir. Və onlar öyüd alsınlar deyə, Allah insanlara belə nümunələr verir.
²⁶Pis bir söz isə yerdən qopardılmış, sabit qala bilməyən pis bir ağaca bənzəyər.
²⁷Allah iman edənləri, adi dünya həyatında və Axirətdə sabit bir sözə/imana bənd edər. Allah şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri də azdırar. Və Allah dilədiyi şeyi edər.
^28,29Allahın nemətlərini nankorluğa dəyişdirən və cəmiyyətlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğrama yurduna/cəhənnəmə çevirənləri görmədinmi? Onlar, cəhənnəmə girəcəklər. O, nə pis bir qərargahdır!
³⁰Və nankorlar… Onun yolundan azdırmaq üçün Allaha zövcələr isnad etdilər. De ki: “Yararlanın, artıq şübhəsiz ki, dönüşünüz atəşədir”. (İbrahim/24–30)

Surəyə adını verən “Ənkəbud”un (Dişi hörümçəyin) xüsusiyyətləri haqqında elm–texnika kitablarında geniş məlumat vardır.

Xatırlayacağımız kimi, İbrahim/31-də deyilirdi ki: “İman edən qullarıma söylə: “Salaatı iqamə etsinlər, alış-veriş və dostluğun olmadığı bir günün gəlməsindən əvvəl, özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən açıq və gizli olaraq infaq etsinlər”. Bu ayədə isə xüsusilə Rəsulullaha dönülür, ondan özünə vəhy edilənə; Kitaba uyması, bundan başqa bir yol izləməməsi və salaatı iqamə etməsi [sosial yardım və dəstək qurumları təşkil etməsi] istənilmişdir

Ayədəki “ولذكر اللّه اكبر vələzikrüllahi əkbər” ifadəsini “Allahın anması, əlbəttə, daha böyükdür” və ya “Allahın anılması, əlbəttə, daha böyükdür” şəklində mənalandırmaq mümkündür. Ancaq biz, ikinci bəndi tərcih edir və “Allahın anılması, əlbəttə, daha böyükdür” ifadəsi ilə toplantı günü [Cümə günü] icra edilən “Allahın anılması”nın qəsd edildiyini düşünürük:

⁹Ey iman edənlər! Toplantı günü salaat üçün səslənildiyi zaman Allahın anılmasına dərhal qaçın, alış–verişi buraxın. Əgər bilirsinizsə, bax budur, bu sizin üçün daha xeyirlidir. (Cümə/9)

45-ci ayədə hərfi məna etibariylə “salaat insanları həddi aşmaqdan, pislikdən çəkindirər; qadağan edər” buyurulmuşdur. Salaat əmr etməz və çəkindirməz. Bunları Nəhl/90-da göründüyü kimi Allah edər. Burada Səbəbiyyət (səbəb–nəticə) Məcaz-i Mürsəli vardır; “çəkindirmək” zikr edilib, bunun nəticəsi “mane olma” qəsd edilmişdir.

Yenə 45-ci ayədə salaatın insanları bütün hədsizliklərdən və çirkinliklərdən çəkindirəcəyi açıqlanmışdır.

Bilindiyi kimi, “Salaat” qavramı “namaz” olaraq ələ alınmış və bu ayə “namazın namaz qılanı fahşa və münkərdən çəkindirəcəyi” şəklində açıqlanmışdır.

Biz “Salaat”ın, “sosial problemləri maddi və mənəvi mənada həll etmək” olduğunu, “salaatın iqaməsi”nin isə “sosial problemlərin öhdəyə götürülməsində təlim-təhsil təşkilatlarının təşkil olunması, iş yerlərinin, sosial təhlükəsizlik qurumlarının təşkil olunması və fəaliyyətinin təmin olunması” olduğunu bir çox dəfə dilə gətirdik. Bu mövzuya dair geniş bir araşdırmamız, bu surənin sonunda “Salaat və Namaz” adıyla yer alır. “Salaat” və “Salaatın iqaməsi” ilə əlaqədar oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Ayədəki “Salaatı [təlim, təhsil, sosial yardımlaşma qurumlarını] iqamə et [təşkil et, fəaliyyətini təmin et]. Əlbəttə ki, salaat [təhsil, təlim, sosial dəstək qurumları], fahşadan və pislikdən çəkindirər” ifadəsi ilə insanlığa yol göstərilir. Cəmiyyətlərdə nə qədər hədsizlik və münkər [dinin, ağlın çirkin gördüyü davranış] varsa, hamısı ya təhsilsizlikdən, ya da yoxsulluqdan qaynaqlanır. Salaatı iqamə edən cəmiyyətlərdə fahşa və münkər olmaz. Yoxsulluq ortadan qalxar, hər kəs Allahı tanıyan və sayğı duyan bir aydın olar.

Fahşa [həyasızlıq]. “فحشاء Fahşa” sözü “çirkin iş, üz qızardan söz və ya davranış, olmalı olan həddi aşmaq, söz və cavabda özündən çıxmaq” mənalarına gəlir. Sözün cəmi “فواحش fəvahiş”dir.

Dilçi Ragıb əl-İsfəhani də“Fuhş”, “fahşa” və “fahişə” sözlərini öz lüğətində “son dərəcə çirkin söz və fellər” olaraq tərif etmişdir. [14]

Al-i İmran/135-də “pis iş” olaraq xarakterizə edilən “fahişə” sözü Quranda on üç yerdə, cəmi olan “fəvahiş” sözü isə dörd yerdə keçir. Söz başlıca olaraq Quranda birdən çox hədsizlik üçün işlədilmişdir. İstər bu hədsizliklərin nə olduğu, istərsə də bu qavramla əlaqədar digər açıqlamalarımız daha əvvəl Nəcm surəsinin təhlilində verildiyindən, oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Münkər [pislik]. “Münkər” insanlıq tərəfindən pis olaraq qəbul edildiyi kimi, Uca Allah tərəfindən də çirkin görülən şeylərdir.

Rəbbimiz Quranda “marufu əmr” və “münkərdən nəhy” əmriylə insanlığın yaxşı və pis, yararlı və zərərli, gözəl və çirkin, neqativ və pozitiv şeylər, davranışlar və amillər arasında doğru ayırma edə biləcək bir vicdani qabiliyyətlə təchiz olunduğuna işarə edir. İnsan təbiətinə yerləşdirilən bu vicdani qabiliyyətlə nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu dəyərləndirə bilər. Bu insan özünü məhdudlaşdıran ilahi qaynaqlı dəyər ölçüləri olmadan, bu daxili (batini) mexanizmləri əhəmiyyətli olacaq şəkildə işlətməyərək, tam tərsinə, müxtəlif psixoloji mexanizmləri işlədərək pisi, çirkini, səhvi qanuniləşdirmə cəhdinə girişir. Bu qanunlaşdırıcı psixoloji mexanizmləri dərk etməyən insanın “şeytanın insana öz etdiklərini gözəl, bəzəkli göstərməsi”ni içinə düşdüyü daxili bir tələ olaraq da dəyərləndirmək olar. Rəbbimiz insanın sağlam düşüncəsi ilə doğru olaraq tanıdığı “münkər”i özü də qadağan edərək, insanlığın vicdani qiymətləndirməsini dəstəkləyir və ona pisin və pisliyin qarşısını almağı təmin edəcək güclü bir dini müəyyənedicilik qazandırır. Çünki insan mütləq zərərli olduğunu bildiyi şeylərdən çəkinmə barəsində belə özünü kifayət qədər sınaya bilmir. 1930-cu illərdə ABŞ-da alkoqollu içki qadağası gətirildi. Bütün qanunlarla məcbur edilməsinə baxmayaraq, bu qadağa uğur qazanmadı. Buna qarşılıq İslam cəmiyyətlərində alkoqollu içki istifadə etmə nisbətində müəyyən düşüklük qeyd olunur. Bu amil “pis” olanı əngəlləmədə dini müəyyənediciliyin nə qədər təsirli olduğunu göstərən yaxşı bir nümunədir.

Allahın Anılması. Allahın anılması “Allahın biz qulları üzərindəki haqqını və bizə verdiyi nemətləri düşünmək, Ona qarşı məsuliyyətlərimizi yerinə yetirib–yetirmədiyimizi tez-tez nəzarət etmək, verdiyi öhdəlikləri əskiksiz yerinə yetirmək, nemətlərinə qarşı şükür edib, nankorluq etməmək və daima bu şüur içərisində olmaq” deməkdir.

Bu ayələrdə inananlara müşrik olmayan Kitab Əhli ilə ediləcək mübarizənin, mübahisənin üsulu və hədləri bildirilir.

Bilindiyi kimi, bir müddət sonra möminlər Mədinəyə hicrət edəcək və orada Əhli Kitabdan insanlarla qarşılaşacaqdılar. Bu ayədə hicrətdən sonra Mədinədə müxatib olunacaq olan bu insanlarla necə mübarizə edilməli olduğunun təməl prinsipləri göstərilir. Onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə ediləcək və onlara ilk əvvəl “Biz, bizə endirilənə və sizə endirilənə inandıq. Bizim tanrımız və sizin tanrınız birdir. Biz sadəcə ona təslim olmuş insanlarıq” – deyiləcəkdir. Beləliklə, onlara öz hədəfləri ilə möminlərin hədəflərinin eyni olduğu ismarıcı veriləcəkdir.

Bu ayə ilə verilən ismarıc Al-i İmran surəsində belə təyin edilmişdir:

⁶⁴De ki: “Ey Kitab Əhli! Sizinlə bizim aramızda ortaq olan bir sözə – “Allahdan başqasına qulluq etməyək, Ona heç bir şeyi tay tutmayaq və Allahın yaratdıqlarından birimiz digərimizi rəbblər qəbul etməyək” qaydasına gəlin. Buna baxmayaraq əgər Kitab Əhli üz çevirirlərsə, artıq: “Şübhəsiz, bizim müslimlər olduğumuza şahid olun” – deyin. (Al-i İmran/64)

Bu mübarizə ən gözəl bir şəkildə, sərt və kobud davranmadan, edilməlidir:

¹²⁵Rəbbinin yoluna haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalarla, həmçinin gözəl öyüdlə çağır! Və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin Öz yolundan azanları ən yaxşı biləndir və O, bələdçiləndikləri doğru yolda olanları da ən yaxşı biləndir. (Nəhl/125)
⁴³Hər ikiniz Fironun yanına gedin. Şübhəsiz ki, o, düz yoldan azdı. ⁴⁴Sonra ona öyüd alması və hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərməsi üçün yumşaq söz söyləyin”. (Ta Ha/43, 44)
^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”. (Əraf/156, 157)
^33,34Və Allahı çağırıb/yalvarıb saleh əməl edən və: “Mən müsəlmanlardanam” – deyəndən daha gözəl sözlü kim vardır? Və gözəlliklə çirkinlik/yaxşılıqla pislik bir olmaz. Pisliyi ən gözəl şəkildə dəf et. O zaman səninlə arasında düşmənçilik olan insan, sanki, isti bir yaxınındır. (Fussilət/33, 34)
⁹⁶Sən pisliyi ən gözəl bir şeylə sovuşdur. Biz onların yaraşdırmaqda olduqları şeyləri çox yaxşı bilirik. (Möminlər/96)
¹⁹⁹Sən əfvi/malın artıq qalanının al, “örf” [ənənə, Quran ayələri qrupu] ilə əmr et və cahillərdən də aralı dur.
²⁰⁰Əgər sənə şeytandan bir vəsvəsə gələrsə də, dərhal Allaha sığın. Tam əmin olun ki, O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. (Əraf/199, 200)

Mövzumuz olan ayədə “özlərindən olan zalımlardan başqa” ifadəsindəki “zalımlar” bilərəkdən küfr edən, küfrdə israr edən və şirk edənlərdir. Onların kimliyini aşağıdakı ayələrdən öyrənirik:

²⁹Özlərinə Kitab verilənlərdən, Allaha və axirət gününə inanmayan, Allahın və Elçisinin haram qıldığı şeyi haram qılmayan və haqq dini din qəbul etməyən bu insanlarla, alçalmış olduqları halda cizyə verənə qədər döyüşün. (Tövbə/29)
⁶⁴Və Yəhudilər: “Allahın əli bərkdir” – dedilər. Söylədikləri şeylərə görə öz əlləri bağlandı və onlar kənarlandı. Tam əksinə, Allahın iki əli açıqdır – dilədiyi kimi sərf edər. Və and olsun ki, Rəbbindən sənə endirilən onların çoxunda azğınlıq və küfrü artırar. Və Biz o Yəhudilərin aralarına qiyamətə qədər düşmənçilik və kin saldıq. Nə zaman döyüş/pozuculuq etmək üçün bir atəş yandırmışlarsa, Allah onu söndürmüşdür. Və onlar yer üzündə pozğunçuluğa qaçarlar. Halbuki, Allah pozğunçuları sevməz. (Maidə/64)
^181,182Allah: “Şübhəsiz ki, Allah yoxsuldur, biz zənginik” – deyən kəslərin sözünü, əlbəttə eşitdi. Onların söylədikləri şeyləri və peyğəmbərləri haqsız yerə öldürmələrini yazacağıq. Və Biz: “Dadın o yandıranın əzabını! Bu, öz əllərinizin öndən göndərdiklərinin qarşılığıdır” – deyəcəyik. Və şübhəsiz, Allah qullara qətiyyən haqsızlıq edən deyildir. (Al-i İmran/181, 182)
¹⁷And olsun ki: “Şübhəsiz ki, Allah Məryəm oğlu Məsihin məhz özüdür” – deyən insanlar kafir olmuşlar. De ki: “Yaxşı, Allah Məryəm oğlu Məsihi, anasını və yer üzündəki insanları dəyişikliyə/dağıntıya uğratmaq istəsə, Ona qarşı kim bir şey edə bilər. Göylərin, yer üzünün və ikisi arasındakıların mülkiyyəti də sadəcə Allaha aiddir. O, dilədiyini yaradandır. Və Allah hər şeyə qadirdir”.
¹⁸Və Yəhudilər, Xristianlar: “Biz Allahın oğullarıyıq və Onun sevgililəriyik” – dedilər. De ki: “Əgər belədirsə, nə üçün günahlarınıza görə, Allah sizə əzab edir?”. Tam əksinə, siz Onun yaratdıqlarından bir bəşərsiniz. O dilədiyi kimsəni bağışlayar, dilədiyinə əzab verər. Göylərin, yerin və ikisi arasında olan hər şeyin sahibliyi, idarəçiliyi də Allahındır. Dönüş də, yalnız və yalnız, Onadır. (Maidə/17, 18)
⁴⁵Və Biz Tövratda onlara zata zat, gözə göz, buruna burun, qulağa qulaq, dişə diş yazdıq. Yaralara qisas vardır. Bununla bərabər kim qisas haqqını bağışlayarsa, bu özü üçün kəffarət olur. Və kim Allahın endirdiyi ilə hökm etməzsə, bax budur, onlar səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Maidə/45)
⁷²And olsun: “Allah, Məryəm oğlu Məsihin özüdür” – deyən kimsələr qətiliklə kafir olmuşlar. Halbuki, Məsih: “Ey İsrailoğulları! Mənim Rəbbim və sizin Rəbbiniz Allaha qulluq edin. Şübhəsiz, kim Allaha ortaq qoşarsa, qətiliklə Allah ona cənnəti haram edər, onun sığınacağı da atəşdir. Və şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün köməkçilərdən kimsə yoxdur” – demişdi.
⁷³And olsun: “Allah üçün üçüncüsüdür” – deyən insanlar qətiliklə, kafirlər olmuşlar. Halbuki, tək Tanrıdan başqa Tanrı yoxdur. Əgər söylədiklərindən əl çəkməzlərsə, qətiliklə onlardan kafirlərə ağrı verən bir əzab toxunacaqdır. (Maidə/72, 73)
⁸⁸Və onlar: “Rəhman özünə övlad etdi” – dedilər.
⁸⁹And olsun ki, siz çox çirkin bir şey söylədiniz.
^90,91Az qaldı ki, buna görə/Rəhmana uşaq isnad etdiklərinə görə göylər çatlayacaq, yer yarılacaq və dağlar parçalanıb dağılacaqdı.
⁹²Halbuki, Rəhman üçün özünə övlad etmək yaraşmaz. ⁹³Göylərdə və yerdə olan bütün hər kəs Rəhmana yalnız və yalnız qul olaraq gələcəkdir. (Məryəm/88–93)
^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”. (Əraf/156, 157)

⁴⁸Və sən bundan əvvəl hər hansı bir kitabdan oxumurdun/sən Quranı özündən yazmırsan. Əgər belə olsa idi, batilə inananlar qətiliklə şübhə duyacaqdılar.

⁴⁹Tam əksinə, Quran özlərinə bilik verilənlərin sinələrində açıq–aşkar ayədirlər. Bizim ayələrimizi də ancaq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər bilə-bilə rədd edərlər.

⁵¹Onlara oxunan Kitabı, şübhəsiz ki, Bizim sənə endirmiş olmağımız onlara kifayət deyilmi? Bunda, inanan bir cəmiyyət üçün əlbəttə ki, bir mərhəmət və bir öyüd vardır.

Bu ayələrdə kitab əhlindən və məkkəlilərdən bəzilərinin Qurana iman gətirdiyi bildirilir; hər kəs normal olaraq inanmalıdır; çünki Allah Rəsulu əvvəllər heç bir kitabla məşğul olmadan Quranı insanlara çatdırırdı; Bunun Quranın Allah tərəfindən nazil olmasına dəlil olaraq kifayət edəcəyi açıqlanmışdır. Bunun qəti olmasına baxmayaraq, onların həm də təbət hadisələrdən möcüzə istəmələri ağılla dərk etmədiklərinə görədir.

51-ci ayədəki “Özlərinə oxunan Kitabı, şübhəsiz Bizim sənə endirmiş olmağımız onlara yetmədimi?” ifadəsiylə Quranın onların gözlədikləri möcüzələrdən daha böyük və daha mükəmməl bir möcüzə olduğu bəyan edilir.

Quran ən böyük möcüzədir. Quran enidiyi vaxtdan qiyamətə qədər hər yörədə quruluşu ilə, ehtiva etdiyi hikmətlərlə, elmə və gələcəyə dair ehtiva etdiyi məlumatlarla təptəzə ortadadır. İnsan da buna “sehirdir”, “əfsundur” kimi etirazlar irəli sürə bilməz.

Peyğəmbərimiz və Quran haqqında edilən etirazlara başqa surələrdə də cavab verilmişdi:

²⁰Buna baxmayaraq, əgər səninlə mübahisə edərlərsə, de ki: “Mən bütün mənliyimi Allah üçün İslamlaşdırdım/mən müsəlman oldum. Mənə uyanlar da müsəlman oldular”. Kitab verilənlərə və Ana şəhərlilərə: “Siz də sağlamlaşdırdınızmı/İslamı qəbul etdinizmi?” – de. Əgər sağlamlaşdırarlarsa/İslama girərlərsə, artıq bələdçiləndikləri doğru yola çatmışlar. Və əgər üz döndərərlərsə, sənin vəzifən ancaq ismarıcı çatdırmaqdır. Və Allah qullarını ən yaxşı görəndir. (Al-i İmran/20)
^90–93Və: “Bizim üçün yerdən bir bulaq fışqırtmadıqca, sənə qətiyyən inanmayacağıq. Yaxud sənin xurmalardan, üzümlərdən ibarət bir bağçan olmalıdır. Onların aralarında şırıl–şırıl bulaqlar axıtmalısan. Yaxud iddia etdiyin kimi, göyü parçalar halında üzərimizə düşürməlisən, yaxud Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən. Yaxud sənin qızıl bəzəkli bir evin olmalı, yaxud göyə yüksəlməlisən. Ancaq, sənin yüksəlişinə, öyrənib–öyrədəcəyimiz bir kitabı bizə endirməyənə qədər qətiyyən inanmarıq” – dedilər. Sən de ki: “Rəbbim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Mən məgər bəşər elçidən başqa bir şeymiyəm ki?!” (İsra/90–93)
⁵Və: “O Quran, yazılı hala gətirilmiş öncəkilərin nağıllarıdır. İndi də o, səhər–axşam/daim ona oxunmaqdadır” – dedilər.
⁶De ki: “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir. Şübhəsiz, O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir”. (Furqan/5, 6)

Və Qəmər/40; Yunus/96, 97; İsra/59; Şüəra/197; Ta Ha/133; Ənam/109; Əraf/146; Yunus/20; Rad/7.

^54,55Səndən əzabı tələm–tələsik istəyirlər. Şübhəsiz, cəhənnəm də qətiliklə, özlərini üstlərindən və ayaqlarının altından bürüdüyü gündə, kafirləri bürüyəcəkdir. Və o: “Etmiş olduqlarınızı dadın!” – deyər.

Bu ayələrdə, Rəsulullahdan həm dünyada, həm də axirətdə qarşılaşacaqları əzabı təcili istədikləri nəql edilən müşrik inkarçılara cavab verilir. Müşriklərin bu münasibətləri Quranda bir çox dəfə dilə gətirilmişdir:

⁴⁰Bu ayələrimizi yalan sayanlara və onlara qarşı yekəxanalıq edən kəslərə, məhz onlara göyün qapıları açılmayacaq və dəvə/kəndir iynənin dəliyindən keçmədikcə, onlar cənnətə girməyəcəklər. Biz günahkarları bax budur, belə cəzalandırarıq. ⁴¹Onlar üçün cəhənnəmdən yataqlar, üstlərindən də örtüklər vardır. Və Biz zalımları bax budur, belə cəzalandırarıq. (Əraf/40, 41)
^14–16De ki: “Dinimi yalnız Ona arındıraraq, Allaha qulluq edirəm. Buna baxmayaraq siz, Onun yaratdıqlarından dilədiyinizə qulluq edirsiniz”. De ki: “Şübhəsiz ki, əsl itirənlər, qiyamət günündə özlərini, ailələrini və yaxınlarını itkiyə uğradanlardır”. Diqqətli olun! Bax budur, bu, açıq–aşkar bir itkinin məhz özüdür. Onların üstlərində atəşdən təbəqələr, altlarından da təbəqələr vardır. Bax budur, Allah, qullarını bununla qorxudur: “Ey qullarım! Mənim qorumam altına girin”. (Zümər/14-16)
³⁹Bu kafirlər atəşi üzlərindən və arxalarından dəf edə bilməyəcəkləri və qətiliklə kömək də olunmayacaqları zamanı bir bilsələr! (Ənbiya/39)

55-ci ayənin sonundakı “Və o: “etmiş olduqlarınızı dadın!” ifadəsi bir təhdid, günahlandırma və danlamadır ki, bu da Nəfslərə mənəvi bir əzab olacaqdır.

⁴⁸O gün üzü üstdə atəşdə sürüklənərlər: “Cəhənnəmin beyinləri qaynadan istisinin toxunuşunu dadın!”
⁴⁹Şübhəsiz ki, Biz hər şeyi, bəli, hər şeyi bir ölçü ilə, nizamla əmələ gətirdik. (Qəmər/ 48, 49)
^13–16O gün yalan sayanlar cəhənnəm atəşinə itələndikcə itələnərlər: Bax budur, bu, yalan sayıb durduğunuz atəşdir! Yaxşı, budamı bir sehrdir? Yoxsa, siz görmürsünüzmü? Söykənin ora! İstər səbr edin, istər səbr etməyin, artıq sizin üçün birdir. Siz, sadəcə, etdiklərinizin qarşılığını alacaqsınız! (Tur/13-16)

Və Əhqaf/24, 25; Yunus/50; Şura/17-18; Həcc/47.

⁵⁶Ey iman etmiş qullarım! Şübhəsiz, Mənim yaratdığım yer üzü çox genişdir. O halda yalnız Mənə qulluq edin.

⁵⁷Hər bir fərd/varlıq ölümü dadacaqdır. Sonra da ancaq Bizə döndəriləcəksiniz.

^58,59Və iman etmiş, düzəltmək yönündə işlər edənlər, əlbəttə, Biz onları içində həmişəlik qalacaqları cənnətdə, altlarından çaylar axan köşklərə yerləşdirəcəyik. Çalışanların, səbr etmiş olan və sadəcə Rəbbinə işin nəticəsini həvalə etmiş olanların mükafatı nə gözəldir!

⁶⁰Öz ruzisini daşıya bilməyən necə böyük–kiçik canlı da vardır ki, onları da, sizi də Allah ruziləndirir. Və O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

Xatırlanacağımız kimi, surənin əvvəlindən bu yana israrla tövhid prinsipi vurğulanmışdır. Bu israrın bir davamı olaraq bu ayələrdə də bəzi despotların təzyiqi ilə tövhidi yaşaya bilməyənlərə ismarıc verilir ki, başqa yerlərə köç etsinlər, qətiyyən tağuta itaət etməsinlər.

Möminlərə Əhli Kitab ilə necə mübarizə edəcəklərini əmr edən 46, 47-ci ayələrdə olduğu kimi, bu ayələrdə də Məkkədə çətinlik çəkən Rəsulullaha və yoldaşlarına üstü qapalı olaraq hicrət işarə edilir. Bir baxıma Müsəlmanlara: “Sizlər olduğunuz yerdə imanınızı açıq şəkildə ortaya qoymaqda çətinlik çəkir və məcbur edilirsinizsə, o təqdirdə başqa ölkələrə gedin! Oralarda şirk qoşmadan yaşayın. Əməyiniz, qeyrətiniz boşa getməyəcək. Hər nəfs ölümü dadıb, Bizə dönəcəkdir” – deyilir.

İstər bu ayədən, istərsə də aşağıdakı ayələrdən də anlaşıldığı kimi, şirk üçün heç bir bəhanədən bəhs edilə bilməz:

^97,98Əlbəttə, vəzifəli güclərin özlərinə haqsızlıq edənlərə keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırdıqları bu kimsələrin vəziyyətinə gəlincə… Vəzifəli güclər: “Nə işdə idiniz?” – deyərlər. Onlar: “Biz yer üzündə gücsüzləşdirilmiş kimsələr idik” – deyərlər. Vəzifəli güclər: “Allahın yer üzü geniş deyildimi, siz orada hicrət etsəydiniz…?” – deyərlər. Artıq kişilərdən, qadınlardan və uşaqlardan köçməyə gücü yetməyən, bələdçiləndikləri doğru yolu tapa bilməyən insanlar istisna olmaqla, bax budur, bunların çatacaqları yer cəhənnəmdir. Və o nə pis gediş yeridir! (Nisa/97, 98)
^41,42Və haqsızlığa uğradıqdan sonra Allah yolunda hicrət edənləri, qətiliklə Biz onları səbr edən və işin nəticəsini sadəcə, Rəbbinə həvalə edən o insanları bu dünyada gözəl bir şəkildə yerləşdirəcəyik. Sonrakının/Axirətin ödənişi isə daha böyükdür. Kaş ki, bilsə idilər!(Nəhl/41, 42)

58 və 59-cu ayələrdə isə, Allah yolunda yoxluğu, qıtlığı, hər cür çətinliyi və ölümü nəzərə alaraq və nəticəni Allaha həvalə edərək yola çıxan o “inanan və salihatı işləyən” insanları gözləyən mükafat açıqlanır. Ona görə Allahın ismarıclarını dünyaya çatdırmağa çalışan igidlər, heç bir dünya çətinliyini nəzərə almadan, həyatlarını sadəcə Allaha əmanət edib, təvəkkül edərək yola çıxmalıdırlar. Zəfər səbirdədir.

Bu ayələrdə bəhs edilən mükafatı Duhan surəsində də görmüşdük:

^51–57Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər, Rəbbindən bir ərməğan olaraq, təhlükəsiz bir məqamdadırlar, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Onlar, üz–üzə oturaraq, incə ipəkdən və parlaq atlasdan libaslar geyərlər. Bax budur, belə! Biz onları iri qara gözlülərlə/ən ideal tiplərlə qoşalaşdırdıq. Onlar, orada əminliklə hər çeşid meyvəni istəyə bilərlər. Onlar orada ilk ölümdən başqa bir ölüm dadmazlar. Və Allah onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Bax budur, bu, böyük qurtuluşun məhz özüdür.(Duhan/51–57)

Çox maraqlıdır ki, bu bölmədə yer alan İslami təlim əldəki təhrif olunmuş İncillərdə də yer alır və İsa peyğəmbərin dilindən insanlığa təqdim edilir:

Yer üzündə özünüzə xəzinələr yığıb toplamayın. Burada güvə və pas onları yeyib bitirir, oğrular da girib oğurlayarlar.
Bunun əvəzinə özünüzə göydə xəzinələr yığıb toplayın. Orada nə güvə, nə pas onları yeyib bitirər, nə də oğrular girib oğurlayar.
Xəzinəniz haradadırsa, ürəyiniz də orada olacaq.
Bədənin işığı gözdür. Gözünüz sağlamdırsa, bütün bədəniniz aydınlıq olur.
Gözünüz pozulubsa, bütün bədəniniz qaranlıq olur. Buna görə də, içinizdəki “işıq” qaranlıqdırsa, nə qorxuncdur o qaranlıq!
Heç bir insan iki ağaya qulluq edə bilməz. Ya birindən nifrət edib, o birini sevər, ya da birinə bağlanıb, o birini xor görər. Siz həm Tanrıya, həm də pula qulluq edə bilməzsiniz.
Buna görə də sizə bunu söyləyirəm: “Nə yeyib, nə içəcəyik?” – deyə canınız üçün, ya da “Nə geyəcəyik?” – deyə bədəniniz üçün nigaran olmayın. Can yeməkdən, bədən də geyinməkdən daha vacibli deyilmi?
Göydə uçan quşlara baxın! Nə əkər, nə biçər, nə də ambarlarda yemək yığıb toplayırlar. Səmavi Atanız yenə də onları doyurur. Siz onlardan çox daha dəyərli deyilsinizmi?
Hansı biriniz nigaran olmaqla ömrünü bir anlıq uzada bilər?
Geyəcək mövzusunda niyə nigaran olursunuz? Kır zambaqlarının (kolxikum bitkisi) necə böyüdüyünə baxın! Nə çalışırlar, nə də ip əyirirlər.
Amma sizə bunu söyləyim, bütün görkəminə rağmən, Süleyman belə bunlardan biri kimi geyinməmişdi.
Bu gün var olub, sabah ocağa atılacaq olan kır otunu belə geyindirən Tanrının sizi də geyindirəcəyi çox daha qəti deyilmi, ey imanı qıt olanlar?
Elə isə, “Nə yeyəcəyik?”, “Nə içəcəyik?”, ya da “Nə geyəcəyik?” – deyərək nigaran olmayın.
Ölkələr həmişə bu şeylərin ardından gedərlər. Əslində isə Səmavi Atanız bütün bunlara ehtiyacınız olduğunu bilir.
Siz əvvəl Onun hegemonluğunun və Ondakı doğruluğun ardından gedin, o zaman sizə bütün bunlar da veriləcəkdir.
O halda sabah üçün nigaran olmayın. Sabahın qayğısı sabahın olsun. Hər günün dərdi özünə yetər. [15]
İsa tələbələrinə belə dedi: “Buna görə də sizə bunu söyləyirəm: “Nə yeyəcəyik?” – deyə canınız üçün, ya da “Nə geyəcəyik?” – deyə bədəniniz üçün nigaran olmayın.
Can yeməkdən, bədən də geyməkdən daha vaciblidir.
Qarğalara baxın! Nə əkər, nə biçərlər; nə zirzəmiləri, nə də ambarları vardır. Tanrı yenə də onları doyurur. Siz quşlardan nə qədər daha dəyərlisiniz!
Hansı biriniz nigaran olmaqla ömrünü bir anlıq uzada bilər?
Bu kiçicik işə belə gücünüz yetmədiyinə görə, o biri mövzularda niyə nigaran olursunuz?
Zambaqların necə böyüdüyünə baxın! Nə çalışırlar, nə də ip əyirirlər. Amma sizə bunu söyləyim, bütün görkəminə rəğmən Süleyman belə bunlardan biri kimi geyinməmişdi.
Bu gün var olub, sabah ocağa atılacaq olan kır otunu belə geyindirən Tanrının sizi də geyindirəcəyi nə qədər daha qətidir, ey imanı qıt olanlar!
“Nə yeyəcəyik, nə içəcəyik?” – deyə düşünüb narahat olmayın.
Dünya ölkələri həmişə bu şeylərin ardınca gedərlər. Əslində isə Atanız, bunlara ehtiyacınız olduğunu bilir.
Siz Onun hegemonluğunun ardınca gedin, o zaman sizə bunlar da veriləcəkdir.
Qorxma, ey kiçik sürü! Çünki Atanız, hegemonluğu sizə verməyi uyğun gördü.
Mallarınızı satın, sədəqə olaraq verin. Özünüzə sonsuz pul kisələri, göylərdə tükənməz bir xəzinə edin. Orada nə oğru ona yaxınlaşar, nə də güvə onu yeyər.
34. Xəzinəniz haradadırsa, ürəyiniz də orada olacaq.
Nəsilləriniz belinizdə bağlı və qəndilləriniz yanan vəziyyətdə hazır olun.
Toy şənliyindən dönəcək olan əfəndilərinin gəlib, qapını çaldığı an qapını ona dərhal açmağa hazır gözləyənlər kimi olun.
Əfəndiləri gəldiyində oyaq olan kölələrə nə xoş! Sizə doğrusunu söyləyək, əfəndiləri belinə nəslini bağlayacaq, kölələrini süfrəyə oturdacaq və gəlib onlara xidmət edəcək.
Əfəndi gecənin istər ikinci, istərsə də üçüncü növbəsində gəlsin, oyaq görəcəyi kölələrə nə xoş!
Amma bunu bilin ki, ev sahibi oğrunun hansı saatda gələcəyini bilsə, evinin soyulmasına fürsət verməz.
Siz də hazır olun. Çünki İnsanoğlu, ummadığınız bir saatda gələcəkdir.”
Petrus: “Rəbb” – dedi, “Bu bənzətməni bizim üçünmü anladırsan, yoxsa hər kəs üçünmü?”
Rəbb də belə dedi: “Əfəndinin, uşaqlarına yemək paylarını vaxtında vermək üçün üzərlərində yetkin qılacağı etibarlı və ağıllı kahya kimdir?
Əfəndisi evə döndüyündə işinin başında görəcəyi o köləyə nə xoş!
Sizə gerçəyi söyləyək, əfəndisi onu bütün malının üzərində yetkin qılacaq.

45, 46. Amma o kölə öz-özünə: “Əfəndim gəlməkdə gecikir” – deyərsə və qadın-kişi digər xidmətçiləri döyməyə, yeyib-içib sərxoş olmağa başlayarsa, əfəndisi onun gözləmədiyi bir gündə, ummadığı bir saatda gələcək, onu şiddətlə cəzalandıracaq və imansızlarla bir tutacaqdır.

Əfəndisinin istəyini bilərək də hazırlıq etməyən, onun istəyini yerinə yetirməyən kölə çox kötək yiyəcək.
Əslində isə bilmədən kötəyi haqq edən davranışlarda olan, az kötək yeyəcək. Kimə çox verilmişsə, ondan çox istəniləcək. Kimə çox şey əmanət edilmişsə, özündən daha artığı istənəcəkdir.
“Mən dünyaya atəş yağdırmağa gəldim. Kaş ki, bu atəş daha indidən alovlanmış olsaydı!
Qatlanmağım gərəkən bir vaftiz var. Bu vaftiz baş verənədək necə də çətinlik çəkirəm!
Yer üzünə barış yetirməyəmi gəldiyimi sanırsunuz? Sizə “xeyr” deyirəm, mən ayrılıq gətirməyə gəldim.
Bundan belə bir evdə beş insan, ikiyə qarşı üç, üçə qarşı iki bölünmüş olacaq.
Ata oğluna qarşı, oğul atasına qarşı, ana qızına qarşı, qız anasına qarşı, qayınana gəlininə qarşı, gəlin qayınanasına qarşı olacaqdır.” [16]

⁶²Allah qullarından dilədiyinə ruzini genişlədər və onun üçün nizamlayar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir.

⁶³Və and olsun, əgər onlardan soruşsan: “Kim göydən suyu endirib və onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltdi?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allaha məxsusdur/başqası öyülə bilməz”. Əksinə, onların çoxu dərk etməzlər.

Bu ayələrdə Rəbbimiz müşrikləri susduraraq, kainatı yaradanın, günəş və aya nəzarət edənin, göydən su endirərək yer üzünü onunla canlandıranın Allah olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq, onların tövhiddən üz çevirmiş olmalarını heyrət ediləcək bir ağılsızlıq olaraq qınayır. Heyrət ifadələriylə edilən bu qınama, tövhiddən uzaq olan və tövhidə qarşı çıxan müşrikləri inandırmaq üçündür.

62-ci ayədə isə Rəbbimiz ruzinin də öz nəzarətində olduğu, onu da istədiyi kimi nizamladığı ismarıcını verir.

⁸²Və elə dünən onun yerində olmağı istəyənlər: “Demək ki, Allah qullarından dilədiyinə ruzini çoxaldır və azaldır. Əgər Allah bizə ərməğan vermiş olmasaydı, bizi də yerin dibinə batırardı. Və demək ki, kafirlər özlərini qurtara bilmirlər” – deyərək sabahladılar. (Qasas/82)

⁶⁴Və bu keçici dünya həyatı, sadəcə, bir əyləncə və oyundur. Şübhəsiz, son yurd isə qətiliklə həyatın məhz özüdür. Kaş ki, onlar bilmiş olsaydılar.

Bu ayədə, hal-hazırdakı status və mənfəətlərini itirmə narahatlığı ilə tövhid inancına yönəlməkdən qaçınanlara açıq bir xəbərdarlıq ismarıcı vardır: Sım-sıx sarıldıqları adi həyatın həqiqi üzü xatırladılaraq, insanlara dünya həyatının bir oyun və oyalanmadan ibarət olduğu anladılır. Dünya həyatı keçici olduğu kimi, dəyərsizdir də… İçində olunan yaxşı, ya da pis hallardan hiç biri əbədi deyildir. Məqamlar, mövqelər, zənginlik, sağlıq, yoxsulluq, xəstəlik, hamısı keçicidir.

Bu ayə ilə insanlığa ismarıc verilir ki, dünya həyatını sanki teatr səhnəsiymiş kimi qəbul etmək lazımdır; rollar və hallar daima dəyişəcək; hansı rol və halda olunursa, olunsun hamısı bir gün sona çatacaq.

²⁰Bilin ki, keçici dünya həyatı, ancaq bir oyun, ehtiraslı bir əyləndirmə, bir bəzək, öz aranızda bir öyünmə vasitəsi, mal və uşaqlar barəsində bir çoxaltma yarışıdırBir yağış örnəyi kimi – onun bitirdiyi əkin əkinçilərin xoşuna gedər, sonra quruyar, bir də baxarsan ki, sapsarı kəsilmiş, sonra o, bir çör–çöp olmuşdur. Axirətdə isə şiddətli bir əzab və Allahdan bir bağışlama və bir məmnunluq vardır. Dünyadakı dünya həyatı aldanış vasitəsindən və vəsaitindən başqa bir şey deyildir. (Hədid/20)
³²Və fani dünya həyatı, sadəcə əyləncə və oyundur. Son yurd – Axirət yurdu isə Allahın qoruması altına girənlər üçün, tam yəqinliklə bilin ki, daha xeyirlidir. Hələ də ağılla hərəkət etməzsinizmi? (Ənam/32)
³⁶Ancaq dinləyənlər qarşılıq verər. Ölüləri… Onları da Allah dirildir. Sonra yalnız və yalnız Ona döndərilərlər. (Ənam/36)

Və Ənam/47; Yunus/24; Muhəmməd/36-39; Şura/36; Kəhf/45, 46; Ali İmran/14, 15; Rad/26.

^65,66Bax budur, onlar gəmiyə mindiklərində dini yalnız Allaha xas qılaraq, Ona yalvarırlar. Sonra o zaman ki, onları quruya çıxarıb, xilas etdik, bir də baxarsan ki, onlar özlərinə verdiklərimizə nankorluq etmək və qazanclı çıxmaq üçün Allahın ortaqları olduğunu qəbul edirlər. Artıq onlar yaxında biləcəklər.

Bu ayələrdə müşriklərin sözlərində durmamaları, nankor və dönük xüsusiyyətdə olmalarına vurğu edilərək ortaq qoşanların bu psixoloji zəifliklərin pəncəsinə tələm–tələsik düşdükləri açıqlanır. Belə ki, müşriklər təhlükələrlə dolu dəniz səfərlərinin riskini azaltmaq narahatlığıyla gəmidə dini yalnız Allaha xas qılaraq Ona yalvarırlar. Elə ki, ayaqları quruya dəyib, özlərini təhlükəsizlikdə hiss etdilər, mənfəətləri uğrunda nankorluğu üstün tutub, Rəbblərinə şirk qoşmağa başlayarlar. Müşrik inkarçıların dəniz səfərlərindəki bu hərəkətləriylə dünya həyatlarındakı əsas davranışları arasında hər zaman bir paralellik vardır. “Möminlərin gəmidəki vəziyyəti” ilə “yerə düşən kimi şirkə üz tutmaları” arasındakı bu keçid də “qorxu” və “mənfəət düşkünlüyü” kimi iki psixoloji təsir üzündən həyatdakı əxlaqi sürüşmələrinə də işarə edir.

Bütpərəstlərin dənizdəki və qurudakı bu iki müxtəlif davranışlarından başqa ayələrdə (İsra/67, Yunus/12, Nəhl/53-54, Əraf/189, 190) də bəhs edilmişdir:

⁶⁸Və Allah haqqında yalan uyduran, yaxud özünə gəldiyində haqqı yalan sayandan daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Kafirlər üçün cəhənnəmdə bir yermi yoxdur!

Rəbbimiz Məkkəli müşrikləri bu ayələrdə də qınamağa davam edir. Çünki onlar Rəbblərinin onlara verdiyi nemətləri dərk etmirmiş kimi davranırlar. Ətraflarındakı heç bir şəhərin təhlükəsizliyi və bərəkəti yox ikən, ilahi proqrama uyğun olaraq, Məkkə “toxunulmaz” şəhər edilmiş, bu sayədə ora həm təhlükəsiz, həm də ticarət və ziyarət mərkəzi olmuşdur. Bu sayədə oraya bolluq və bərəkət axmışdır. Bütün bunlar qarşısında özlərini görməməzliyə qoymaları heyrət ediləcək bir nankorluqdur.

Bu mövzu, İslamın ilk illərində Qüreyş surəsində də gündəmə gətirilmişdi:

^1,2Qüreyşin təhlükəsizliyi və rifahı naminə, qış və yay, hər zamankı səfərlərində təhlükəsizlikləri və rifahları üçün… ^3,4Elə isə onları aclıqdan xilas edərək, bəsləmiş olan və hər qorxudan onları təhlükəsizliyə qovuşdurmuş olan, bu Beytin Rəbbinə qulluq etsinlər. (Qüreyş/1–4)

Cahiliyyə dövründə heç bir qəbilənin təhlükəsizlikdə olmadığı bir şəraitdə, Məkkədəki Qüreyşlilər bütün bu təhlükələrdən tamamilə azad idilər. Çünki Məkkəyə bir düşmən hücumu olmasından bəhs edilə bilməzdi. Qüreyşlilər “Kəbənin xidmətçiləri” sifətiylə ölkənin hər tərəfində sərbəst şəkildə dolaşır, böyük və ya kiçik dəstələrlə getdikləri hər hansı bir bölgədə heç bir təcavüzlə qarşılaşmazdılar. Hətta tək başına səyahət edən bir Qüreyşlinin “Mən Hərəmliyəm”, ya da “Mən Allahın hərəmindənəm” deməsi belə, ona hücumlardan qurtulması üçün yetərli bir zəmanət təmin edərdi.

Qüreyşlilər Kəbəyə Həcc və ümrə üçün gələn minlərlə insana verilən xidmətləri öz aralarında paylaşmışdılar. Hər sülalənin müəyyən bir öhdəliyi var idi. Kəbənin gözətçiliyi, baxıcılığı, hacılara su paylanması, hacılara yardım, hacılara pul toplama, yemək yedirtmə, hacıların məhkəmə məsələləri kimi bir çox iş Qüreyş tərəfindən edilirdi. Bu müqəddəs turizm Qüreyşlilərə tərifi çətin olan bir üstünlük və sayğınlığın yanında, bol qazanc da təmin edirdi. Belə ki, Qüreyşlilərin Məkkədə sürdükləri bu səfa onların öz zəhmətlərinin deyil, Allahın Kəbə ilə əlaqədar planlarının bir nəticəsi idi.

Bu mövzu daha əvvəl Qüreyş surəsinin təhlilində ələ alındığından, oradan oxunmasını məsləhət görürük:

Bu ayə, surədə verilən ismarıcların hamısını ehtiva edir. Allah yolunda əmək sərf edənlər, Allahın nemətlərinə çatan yollara mütləq bələdçilənəcəkdir. Allah yaxşılıq/gözəllik törədənlərlə bərabərdir. Onlara dünyada və axirətdə rəhmət edəcəkdir.

¹⁹⁵Buna görə də, Rəbbi onlara qarşılıq verdi: “Şübhəsiz ki, Mən sizdən kişi olsun, qadın olsun ki, hamınız bərabərsiniz, çalışanın əməlini yox etmərəm. Ona görə də köç edənlər, yurdlarından çıxarılanlar, mənim yolumda əziyyət çəkənlər, döyüşənlər və öldürülənlər – əlbəttə, onların pisliklərini örtəcəyəm və Allah qatından bir savab olaraq, onları altından çaylar axan cənnətlərə qoyacağam. Və Allah savabın gözəli Öz qatında olandır”. (Al-i İmran/195)
⁷²Şübhəsiz, iman etmiş, yurdlarındən köç etmiş, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla döyüşən və sığınacaq verib, kömək edən bu insanlar – bəli, bax budur, bunlar biri digərinin kömək edəni, yol göstərəni, qoruyan yaxını olanlardır. İnanan və hicrət etməyən insanlara gəlincə, hicrət edənə qədər onlarla yaxınlıq etmək barəsində söz belə ola bilməz. Və din uğrunda kömək istəyərlərsə, aranızda andlaşma olan bir xalqın zərərinə olmadan, onlara kömək etməlisiniz. Və Allah etdiklərinizi çox yaxşı görəndir. (Ənfal/72)
^41,42Və haqsızlığa uğradıqdan sonra Allah yolunda hicrət edənləri, qətiliklə Biz onları səbr edən və işin nəticəsini sadəcə, Rəbbinə həvalə edən o insanları bu dünyada gözəl bir şəkildə yerləşdirəcəyik. Sonrakının/Axirətin ödənişi isə daha böyükdür. Kaş ki, bilsə idilər! (Nəhl/41, 42)
¹¹⁰Sonra şübhəsiz, sənin Rəbbin əziyyətə məruz qaldıqdan sonra hicrət edən, sonra səy göstərən və səbr edənlər üçündür. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin bundan sonra qətiliklə çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. (Nəhl/110)

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Süyuti; el-İtkan.

[2] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[3] Quranın enmə sırası ilə təbyini; c. 5, Səba surəsi.

[4] Derveze; et Tefsirü’l Hadis.

[5] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran, İbni Kesir.

[6] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[7] Lisanü’l Arab, c. 8, s. 656, 657 nfk” mad.

[8] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[9] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[10] Lisanü’l-Arab; 4/720, “sene” mad.

[11] Lisanü’l-Arab; 6/530, “avm” mad.

[12] İbni Kesir.

[13] İbni Kesir.

[14] el-Müfredat; Fahşa mad.

[15] Matta; 6.Bab; 19-34. Cümleler.

[16] Luka; 12. Bab, 22-53. Cümleler.

Yüklə (PDF)

ƏNKƏBUD SURƏSİNİN TƏBYİNİ

ƏNKƏBUD SURƏSİNİN TƏBYİNİ

TƏHLİL: