Əsr surəsi Məkkədə nazil olan 13–cü surədir. Surə üç ayədən ibarət olmasına baxmayaraq Quranın vermək istədiyi ismarıcın, demək olar ki, xülasəsini ehtiva edir.
Fərdlərin və kütlənin hər zaman xoşbəxt olmalarını təmin edəcək təməl qaydaları ən əsaslı şəkildə anladan Əsr surəsi, demək olar ki, fərdi və kütləvi bədbinliklərdən qurtuluşun çarəsinin nə olduğunu izah edir.
Tərcümə:
Rəhman, Rəhim Allah adından
- 1–3Yaşadığınız dövrün insanlıq halı sübutdur ki, iman edən– düzəltmək istiqamətində işlər görən, bir–birinə haqqı və səbri tövsiyə edənlərdən başqa, bütün insanlar, tam əminliklə bilin ki, tam bir itki, zərər, bədbinlik, ağrı–acı içindədirlər. (13/103, Əsr/1–3)
Təhlil
Əsr–Daha əvvəl təhlil edilən Fəcr surəsində qeyd etmişdik ki, Allahın and içdiyi şeylərdə ağıl və idrak sahiblərini heyrətləndirən xüsusiyyətlər var və Allah and vasitəsilə bu xüsusiyyətlərə diqqətləri çəkir. Əsr surəsində Allahın and içərək diqqətləri üzərinə çəkdiyi mövzu, qaynaq göstərdiyi, “عصر əsr”dır. “عصر Əsr” sözü, həm isim, həm də məsdər olaraq işlədilə bilir və işlədildiyi şəklə görə fərqli mənalara gələ bilir.
İsim olaraq işlədildiyində “zaman, dövr, əsr, dəhr [uzun zaman], gündüz və gecə, gündüzün “ğadad” və “aşiy” deyilən günortadan əvvəlki və sonraki iki tərəfi, günortadan sonra günəşin qızarmasına qədər olan ikindi vaxtı, qəbilə–əşirət, yağış” [1] kimi müxtəlif mənalara gəlir.
Məsdər olaraq işlədildiyində isə “həbs etmək, fikrindən döndərmək, vergi vermək, sıxıb suyunu çıxarmaq” [2] mənalarına gəlir.
Quran üzərində tədqiqat aparan mütəxəssislər, “əsr” sözü üçün bu saydığımız mənaların hamısını ehtiva edən bir çox fərqli izahlar vermişlər.
Biz “Əsr” sözünə “ikindi vaxtı” və ya “yüz il” kimi verilməsinin daha uyğun olacağını düşünürük. Ayəni başa düşməyə çalışarkən “ikindi vaxtı” ifadəsinin mənasını da nəzərə alaraq, yetişkinlik dövründən sonrakı insan ömrünün qalan son dövrünə işarə edən bir kinayə olaraq düşünülməsi lazımdır. Amma, ikindinin, insanın hüsranda, yəni ziyanda olmasına sübut göstərilməsi uyğun deyildir. Ona görə də birinci məna seçilə bilər.
Əsr sözünün bu 1–ci mənası, sözün əvvəlindəki “ال əl” müəyyənlilik bağlayıcısının da “əhd” [içində olunan zaman] əsas götürülərsə, ayə bu şəkildə izah edilə bilər:
“Bu yaşadığınız əsrə/dövrə and olsun ki…” və ya
“Yaşadığınız–Allahın sizə verdiyi ömrə and olsun ki,… ”
2Bütün insanlar qətiliklə tam bir hüsran/itki–zərər içindədir.
Birinci ayədə “عصر əsr” sözünün əvvəlində olan “ال əl” müəyyənlilik bağlayıcısı, bu ayədə “insan” sözünün qarşısında yer alır. Ancaq yuxarıda “əhd” mənasıyla götürdüyümüz ədat, cümlənin sonundakı istisna səbəbiylə burada “istiğrak” mənasıyla qəbul edilmiş və ayədə tək olaraq verilən “insan” sözü “bütün insanlar” olaraq tərcümə edilmişdir.
Ayədə verilən “خسر xusr” sözü isə “qazanmaq mümkün olarkən, zərərə düşmək, sərmayəni itirmək, həsrət və məhrumiyyətə düşmək” [3] mənalarında olduğu üçün “hüsran/itki–zərər” şəklində tərcümə edilmiş və beləliklə sözün hər iki mənası da vurğulanmışdır.
Söz “ال əl” müəyyənlik bağlayıcısı almadan işlədildiyi üçün uğranılan hüsranın/itkinin–zərərın sadəcə bir tək mövzuya aid olmayıb, birdən artıq mövzuda reallaşdığı/ reallaşacağı və ölçülərinin də çox Böyük olduğu/olacağı nəzərə alınaraq başa düşülməlidir.
3iman edən, salihatı işləyən, haqqı tövsiyə edən və səbri tövsiyə edən insanlardan başqa
Bu Ayədə, insanların hüsran içində qalmamasını təmin edə biləcək xüsusiyyətlərin nələr olduğu açıqlanmış və bu xüsusiyyətlərə malik olan insanların ikinci ayədə müəyyən edilən fəlakətdən istisna ediləcəkləri bildirilmişdir. Bu xüsusiyyətlər sıra ilə aşağıdakılardır:
1) İman Etmək– Ayənin bəyanına görə hüsrandan, itkidən–zərərdən qurtaran xüsusiyyətlərin başında iman edənlər gəlir. İman “Allaha və Onun vəhy etdiklərinin doğruluğuna inanmaq” olduğuna görə, bu ayədəki iman anlayışının izahı üçün çox geniş bir izaha ehtiyac yoxdur. Bunu başa düşmək üçün ilk surədən bu surəyə qədər verilmiş olan qaydaların cızdığı sərhədləri bilmək kifayətdir.
Qısaca ümumiləşdirmək istəsək, “iman edənlər” kateqoriyasına daxil edilən kəslər dedikdə, “o ana qədər vəhy edilmiş olan ayələrlə ortaya qoyulan qaydalara, verilən məlumat və xəbərlərə olan iman və bu imana sahib olanlar” nəzərdə tutulur.
Aydındır ki, Quranın təməl şüarı, İslamın da öz mahiyyəti olan tövhid qaydasıdır. Bu qayda dinə bütünlüklə inanmağı və dinə aid olan bütün qaydaları həyata keçirməyin vacibliyini nəzərdə tutur.
Beləliklə, tövhid inancı, insan davranışlarına məna qazandıran ən üstün dəyər olub, sağlam xarakterin və təmiz bir həyatın təməlidir. Buna görə də, iman anlayışı Quranın bütün ayələri işığında hərtərəfli araşdırılıb, öyrənilməli və ən vacibi də şirkdən arındırılaraq həyata keçirilməlidir. İmanın anladılması sadəcə Allah tərəfindən və sadəcə Quranda edildiyi üçün, biz də ayədəki imanın sədlərini bu ayənin vəhy olunduğu zamana qədər enmiş olan Quran ayələri ilə müəyyən etməyi uyğun görürük.
Salihatı İşləmək– “الصّلحات عملوا Salihatı işləyənlər” olaraq çevirdiyimiz ifadə qəlibi Quranda tam 62 ayədə yer almışdır. Bu qəlibin bir çox tərcümə və təfsirdə olduğu kimi “əməl–i salih işləyənlər” şəklində tərcümə edilməsi düz olmur.
“اصلاح İslah” sözündən törəmiş olan “salihat” “düzəltmək” deməkdir. “Salihatı işləmək” isə pozulmuş olan şeyi düzəltmək, düzəldicilik etmək, düzəltmək istiqamətində işlər etmək mənalarına gəlir.
Quran, pozuntuları düzəltmək fəaliyyətində olanları tək kəlmə ilə ifadə etmiş və bu kəsləri “muslih” olaraq adlandırmışdır. (Bəqərə/11,220, Əraf/56, 85, 170, Hud/117 və Qasas/19)
Digər tərəfdən də Quran, bu ayədə verilən “haqqı və səbri tövsiyə etmə”yi, Bəqərə surəsinin 277–ci ayəsində verilən “Salaatı iqamə etməyi və zəkat vermə”yi, Hud surəsinin 23–cü ayəsində verilən “ədəb və könüldən Allaha boyun əymə”yi müəyyən edən ayələr içində, ayrı–ayrı zikr etməklə “salihat”dan ayırmışdır. Yəni “haqqı və səbri tövsiyə etmək”, “Salaatı iqamə etmək və zəkat vermək”, “ədəb və könüldən Allaha boyun əymək” kimi hasənət, Qurana görə “salihat”dan sayılmır.
Qurandakı bu xüsuslar nəzərə alınaraq “salihat” barəsində bunları söyləmək mümkündür: salaatı iqamə etmək, namaz qılmaq, oruc tutmaq, zəkat vermək salihatı işləmək deyil. Amma öyüd vermək yolu ilə salaatı iqamə etdirmək, namaz qılmayanı namaz qılmağa sövq etmək, zəkat verməyəni zəkat verməyə sövq etmək, oruc tutmayanı da oruc tutmağa sövq etmək, salihatı işləməkdir.
Bu anlayışa kütləvi şəkildə baxdığımızda, salihatı işləmək dedikdə, içində olduğumuz zaman və zəmində ədli, idari, siyasi, iqtisadi və bənzəri sahələrdə hər cür pozuqluğun düzəldilməsi üçün göstərilən cəhd, tətbiq edilən təklif nəzərdə tutulur.
Bu mövzuda, “zahiri əlaməti olmayan işlər” demək olan “hasənat” ilə “salihat” arasındakı fərq yaxşı başa düşülməlidir. Rəbbimiz, hər bir hasənəyə on qarşılıq verərək (Ənam/160), salihat qarşılığında isə cənnəti vəd edərək bu iki əməl arasındakı fərqi çox açıq bir şəkildə müəyyən edir. (Bəqərə/25, 82, Nisa/57, 122, 124, Hud/23, İbrahim/23, Kəhf/107 və daha bir çox ayədə)
Haqqı Tövsiyə etmək– İsim, məsdər və sifət olaraq işlədildiyində fərqli mənalar alan və Quranda tam 285 dəfə yer alan “ حقّ Haqq” sözünün əsl mənası “uyğunluq və ekvivalent olmaq” deməkdir.
“Haqq”, ağlın inkar edə bilməyəcəyi dərəcədə real və dəyişməz olandır, doğrudur, məsləhətlidir, məqsədə uyğundur, arzu edilənə ekvivalent olandır.
Hər an və hər yerdə real və dəyişməz olaraq var olan Allah, həqiqi Haqqdır. Ondan gələn vəhylər də “Haqq”dır. Onun göndərdiyi peyğəmbərlər də “Haqq”dır. Onun göndərdiyi din [İslam], dinin bütün hökmləri [Quran] və dinin xəbərləri [Qurandakı xəbərlər, ölüm, qiyamət, məhşər, cənnət, cəhənnəm…] də “Haqq”dır.
“Haqq” anlayışının, “Allahın Haqqı”, “insanların Haqqı”, və ya “Allahın və insanların müştərək Haqqı” kimi bilavasitə Rəbbimiz tərəfindən müəyyən edilmiş fərqli şəkilləri də vardır. Ancaq bu ayədə verilən “Haqq”, anlayışı iman ölçüsü ilə əlaqədardır.
“Haqqın tövsiyə edilməsi” deyimi, anlayışın kütləvi ölçüdə də nəzərə alınmalı olduğunu, yəni tək–tək fərdləri əlaqələndirdiyi qədər kütləni də əlaqələndirdiyini ifadə edir. Kütləvi nöqteyi–nəzərdən baxıldığında isə, möminlərdən ibarət olan kütlənin daima bir həssaslıqla, haqqa qarşı batilin yayılmasına seyrçi qalmaması mənasına gəlir. Batil, Haqqa görə təməlsiz, boş, real olmayan, uymayan, keçərsiz deməkdir. Yəni kütlədəki hər fərd, haqqı, doğruluğu, ədaləti sadəcə özü yerinə yetirməklə qalmamalı, eyni zamanda bunu başqalarına da tövsiyə etməlidir. Bu tövsiyə bir məcburiyyətdir. Çünki, haqqa sarılmaq çətindir, nəfsin arzuları, mənfəətlər, azğınların zülmü, zalımların ədalətsizliyi, özünə batili nümunə almış insanların təzyiqi, cəhalət kimi bir çox məqamlar haqqa sarılmağa mane olur.
Allahın əmrlərini yerinə yetirmək və qoyduğu qadağalardan qaçınmaqla birinci dərəcədə öz nəfsinə cavabdeh olan Müsəlman, bu ayə ilə “nəyimə lazımdır” ruhunu, “mənə toxunmayan ilan min il yaşasın” düşüncəsini tərk etməyə dəvət edilir.
Müsəlman, başda ailə fərdləri olmaqla ətrafındakı digər insanlar arasında da haqqın tətbiq olunması və batilə mane olmaq üçün var gücü ilə çalışmalıdır. İnsanlar haqqı bir–birlərinə tövsiyə etməli, xatırlatmalı və bir–birlərini bu yolda təşviq etməlidirlər. Beləliklə, qayə və hədəf birliyi təmin olunar, fərdlərin ağıllarına, hər cür şəraitdə məsuliyyətdə ortaq olmaları şüuru yerləşər. Bu davranışların yayılması nəticəsində insani mübarizələrlər birləşib kütləvi gücə çevrilər, bu davranışlara sahib olan fərdlərdən ibarət olan kütlə də hər sahədə güclü hala gələr. Elə haqqın özü olan dinimiz də bizlərdən bir–birinə bağlı, bir–birini dəstəkləyən, bir–biriylə köməkləşən və bir–birinə doğru tövsiyələr edən bir kütlə olmağımızı istəyir. Əgər bir kütlədə bu ruh yoxdursa, o kütlə hüsrandan/zərərdən qurtara bilməz. Çünki, bir kütləni əxlaqi düşmə və çökmədən qorumaq ancaq bu şəkildə mümkündür.
Müsəlmanların bir–birlərinə haqqı tövsiyə etmələri bir zərurətdir. Haqqı tövsiyə etmək demək, haqqı hər zaman başqalarına xatırlatmaq, başqalarını haqqa uyğun davranmaları üçün təşviq etmək, haqqa uyğunluğu kütlədə ortaq məqsəd halına gətirmək deməkdir. Haqqı bir–birinə tövsiyə edən fərdlərdən əmələ gəlmiş bir kütlə, ortaq məsuliyyət şüuru inkişaf etmiş bir kütlə olduğundan, bir çox problemini bu sayədə həll etmiş bir kütlədur. Çünki, kütlədəki hər fərd bilir və görür ki, haqqın gözətçisi sadəcə özü deyildir. Belə bir kütlədə insani məqsədlər birləşərək haqqı yaşamaq və yaşatmaq hədəfinə yönəlmişdir. Fərdlər, belə bir kütlənin mənsubu olduqları üçün əsla peşman olmazlar, əksinə qürur hissi duyarlar. Elə haqqın özü olan bu din də ancaq bir–birinə bağlı, bir–birini dəstəkləyən, bir–biriylə köməklaşan və bir–birinə tövsiyələr edən fərdlərin qoruması altında yaşana bilər.
Bu ayələr əslində dəhşətli bir təhdidə işarə edir. Bu, əgər məsləhət görülənlər edilməzsə bütün insanlığın hüsrana [itkiyə–zərərə] uğrayacağı təhdididir. Belə ki, doğru yolu öyrədən Rəbbimiz, bizi təhdid etdiyi fəlakətdən necə qurtula biləcəyimizi də göstərmiş və bizə haqqı tövsiyələşməyimizi məsləhət görmüşdür.
Son olaraq, bu mövzuda bu xüsus əsla yaddan çıxarılmamalıdır: fərdi olaraq “haqq” üzərində olanlar, cəmiyyətin pozulmasına seyirçi qalarlarsa, özləri də “haqq” üzərində qala bilməzlər. Bunun təbii nəticəsi olaraq da hüsrandan [itkidən–zərərdən] qurtula bilməzlər.
Səbri Tövsiyə etmək– Xatırlayacağımız kimi, “صبر səbr” mövzusuna Qələm surəsinin təhlilində baxmışdıq və görmüşdük ki, bu anlayış ən geniş mənada ağlın və dinin göstərdiyi yolda əzmlə edilən mübarizə deməkdir və eyni zamanda, “dözmək”, “səs çıxarmamaq” kimi passiv mövqelərlə də heç bir əlaqəsi yoxdur.
Bu mövzuda gözdən qaçırılmaması gərəkən ən vacib məqam, səbrin tam qətiliklə ətalət deyil, bir hərəkətlilik ifadə etməsidir. Miskin və letargiya kimi bir halda hərəkətsiz qalaraq payına düşən rəzillikləri “qədər belə imiş, qatlanmaq lazımdır” məntiqiylə qəbul etmək, səbr deyildir. Səbrin nə olduğunu Rəbbimiz aşağıdakı ayəsində xülasə etmişdir:
- 146Necə peyğəmbərlər də vardı ki, onlarla yanaşı bir çox Allah igidləri döyüşdülər–Allah yolunda başlarına gələn çətinliklərdən bədbinləşmədilər, zəif düşmədilər və boyun əymədilər. Və Allah, səbr edənləri sevər.
- 147Onların sözləri də sadəcə: “Rəbbimiz! Bizim günahlarımızı və işlərimizdəki həddi aşmaqlarımızı bağışla və ayaqlarımızı sabitlə, kafirlər cəmiyyətinə qarşı bizə kömək et!” idi.
- 148Buna görə də, Allah, onlara dünya qarşılığını və axirət qarşılığının gözəlliyini verdi. Və Allah, gözəlləşdirənləri–yaxşılaşdıranları sevər. (Al–i İmran/ 146–148)
Həqiqətən də Quran “səbr” sözü ilə qatlanmağı deyil, sinə gərməyi nəzərdə tutur. Sinə gərmək isə, içində mövcud olan çətinliklərin verdiyi acılara dözmək, amma eyni zamanda, o çətinliyə qalib gəlmək üçün, onunla mübarizə etmək deməkdir. Beləliklə “səbr” sözü, tam bir aktivlik, tam bir canlılıq ehtiva edir.
Bu nöqteyi nəzərdən səbrin tövsiyə edilməsi, azğınlıqlarla, haqsızlıqlarla, qaranlıqlarla qarşılaşan hər kəsin bu mənfiliklərlə mübarizə edə bilməsini təmin etmək üçün dəstəklənməsi, ürəkləndirilməsi mənasındadır. Haqqın tövsiyə edilməsi bəhsində söylədiyimiz kimi, insanın hüsrandan/zərərdan qurtara bilməsi üçün fərdi cəhdi yetərli olmur, kütlə olaraq birlikdə hərəkət edilməsi, köməkləşilməsi lazımdır. Quran, bu birgəliyin təmin olunması üçün “təşviq etmə” təbirini istifadə etmişdir. Quranda bu təbirin istifadə edilməsi, həmçinin diqqətə dəyər bir məqamdır.
Çünki, tarixi həqiqətlər və kütlənin xüsusiyyətləri bizə göstərmişdir ki, kütləvi birgədəlik əmr və qadağalarla təmin edilə bilməz. Bunun yerinə, kütləvi dinamikləri hərəkətə gətirən tövsiyyə, xatırlatma və təşviq kimi üsulların istifadəsiylə daha məhsuldar nəticələr əldə edilir.
Qurandaki tövsiyə, xatırlatma və təşviq ifadələrinin həm kütləni eyni amallara yönəldən, həm də ortaq məsuliyyətlərin paylaşılması lazım olduğunu öyrədən bir funksiyası vardır. Özünü haqsızlıqlar qarşısında aciz hiss edən bir adam, edilən təşviq sayəsində, başqalarının da özünün məruz qaldığı haqsızlıqları gördüyünü və onunla mübarizədə tənha qalmayacağını görür və güc qazanır. İnsanların güclənməsi eyni zamanda kütlənin də güclənməsi deməkdir. İstər haqqa uyğunluğu ortaq amal halına gətirərək və istərsə də haqsızlıqlara və çətinliklərə qarşı ortaq mübarizə apararaq güclənən bir kütlə, hüsrandan/itkidən–zərərdən qurtarma baxımından daha yararlı bir quruluşa qovuşmuş olacaqdır.
Surədə möminlərə işarə etməklə əmr edilən qaydalar, axirət səadətləri qədər, dünyada da varlı və rifah içində yaşamalarını təmin edəcək qaydalardır. İyirmi birinci əsrın ilk illərində zənginlik və rifahın əsas qaydaları aşağıdakı kimi xülasə edilmişdir: “Təməl əxlaqi qaydalara əməl etmək, dürüstlük, məsuliyyətlilik, qanun və qaydalara hörmət, başqalarının haqlarına hörmət, işgüzarlıq, istifadə və yatırıma inanc, iradə və dəqiqlik”. Min bir zəhmətlə araşdırılıb müəyyən edilən bu qaydalar, Quranın əsrlər əvvəl ortaya qoyduğu qaydalardan başqa bir şey deyildir.
Əsr surəsindəki bu qaydaları tətbiq edənlər və tətbiq etməyənlər ilə əlaqədar konkret nümunələr, irəlidəki surələrdə geniş şəkildə görünəcəkdir.
Ən düzünü bilən Allahdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
[1] Lisanü’l Arab, “a s r” mad.
[2] Lisanü’l Arab, “a s r” mad.
[3] Lisanü’l Arab, “h s r” mad.
