FURQAN SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Surə adını 1-ci Ayədə keçən الفرقان əl-furqan sözündən almışdır. Surə Məkkədə enən 42-ci surədir. 68-70-ci Ayələrin Mədinədə endiyinə dair bəzi fikirlər varsa da, bəhs edilən Ayələrin mahiyyəti və bölməyə uyğunluqları nəzərə alındığında, bu fikirlərin mötəbər olmadıqları görünür.

Bu surə Allahı, Quranı, Elçini və Allaha qulluğu geniş şəkildə tanıdan bir surədir. Surədə iman əsaslarından söz açılmış və qısa da olsa keçmiş qövm əhvalatlarına istinad etmişdir. Həmçinin Qurana edilən iftiraların, elçi haqqındakı şübhələrin və elçiyə qarşı olan zidd düşüncələrin rədd edildiyi surədə “Rəhmanın qulları”nın xüsusiyyətləri haqqında məlumat verilərək, “ideal insan” tipi dolayı yolla anladılmış və bu barədə insanların zehinlərində şübhəyə səbəb olan bir çox fikirlər aradan qaldırılmışdır.

 TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 96

¹Aləmlərə xəbərdar edən olsun deyə, quluna/qullarına Furqanı endirən nə səxavətlidir! Nə bol-bol nemət verəndir!

²Furqanı endirən, göylərin və yerin hökmranlığı Özünün olan, özünə heç bir övlad götürməyən, hökmranlıqda şəriki olmayan və hər şeyi yaradıb, sonra da onları bir ölçüyə görə nizamlayandır.

³Kafirlər isə, Onun yaratdığı sərvətlərdən, bir şey əmələ gətirməyən, özləri əmələ gətirilmişlər olan, özləri üçün zərər və ya fayda verməyə gücü olmayan, ölümə, həyata və ölümdən sonra təkrar diriltməyə gücləri yetməyən tanrılar qəbul etdilər.

⁴Və kafirlər: “Bu Quran, onun/Muhəmmədin uydurduğu yalandan başqa bir şey deyildir. Ona başqa bir camaat da bunun üçün kömək etmişdir” – dedilər. Beləliklə, onlar tam yəqinliklə bilin ki, haqsızlıq etdilər və əsassız bir iddia irəli sürdülər.

⁵Və: “O Quran, yazılı hala gətirilmiş öncəkilərin nağıllarıdır. İndi də o, səhər-axşam/daim ona oxunmaqdadır” – dedilər.

⁶De ki: “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir. Şübhəsiz, O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir”.

^7,8Və inkar edənlər: “Bu necə elçidir ki, yemək yeyir, küçələrdə yeriyir? Ona bir mələk endirilsəydi nə olardı? Beləliklə, onunla bərabər bir xəbərdar edən olardı! Yaxud özünə bir xəzinə verilsəydi və ya özünün yeyəcəyi bir bağçası olsaydı!” – dedilər. Bu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Siz, yalnız və yalnız ovsunlanmış bir insanamı uyursunuz” – dedilər.

⁹Sənin üçün necə nümunələr gətirdiklərinə bir bax! Artıq onlar azmışdılar, heç bir yola da güc yetirə bilməzlər.

⁵⁰Və and olsun ki, Biz öyüd almaları üçün hər şeyi, müxtəlif şəkillərdə anlatdıq, amma insanların çoxu sadəcə, nankorluq etməkdə davam etdilər.

⁵¹Əgər diləsəydik, Biz əlbəttə, hər şəhərə bir xəbərdar edən göndərərdik.

⁵²Elə isə kafirlərə itaət etmə və Furqan ilə onlara qarşı var gücünlə böyük bir cihad et, çalış!

¹⁰O elə səxavətlidir ki, diləyərsə sənə xəzinədən, onların dediyi bağçadan daha xeyirlisini – altından bulaqlar axan cənnətləri verər, sənin üçün saraylar da inşa edər.

¹¹Əslində onlar qiyaməti yalan saydılar. Biz isə qiyaməti yalan sayanlara çılğın alovu hazırladıq.

¹²O, çılgın alov onları uzaq bir yerdən görüncə, onun qəzəblənməsini və uğultusunu eşitdilər.

¹³Və bağlanmış kimsələr olaraq cəhənnəmdən də dar bir yerə atıldıqları zaman, oradaca ölümlərini istəyərlər.

¹⁴Bu gün bir ölüm deyil, bir çox ölüm istəyin!

¹⁵De ki: “Qarşılıq və gediləcək bir yer olaraq, buramı daha yaxşıdır, yoxsa Allahın qoruması altına girmiş insanlara söz verilən sonsuz cənnətimi?” ¹⁶Onlar üçün orada təməlli olmaqla, dilədikləri hər şey vardır. Bu, Rəbbinin yerinə yetirilməsini öz öhdəsinə götürdüyü bir vəddir.

¹⁷Və o gün Rəbbin onları və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri şeyləri toplayaraq: “Sizmi yolundan azdırdınız bu qullarımı, yoxsa özlərimi o yolu itirdilər?” – deyər.

¹⁸O saxta tanrılar dedilər ki: “Biz Səni bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh bilirik. Sənin yaratdığın sərvətlərdən kömək edən, yol göstərən və qoruyan yaxınlar qəbul etmək bizə yaraşmaz. Amma sən onları və atalarını elə nemətləndirdin ki, Öyüdü/Kitabı tərk etdilər və dəyişikliyə/dağıntıya uğramağa gedən bir camaat oldular”.

¹⁹Bax budur, sitayiş etdikləriniz sizin söylədiklərinizi yalan saydılar. Artıq geri çevirməyə və bir kömək etməyə güc yetirə bilməzsiniz. Və sizdən kim şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edərsə, Biz ona böyük bir əzab daddıracağıq.

²⁰Biz səndən əvvəl də sadəcə, yemək yeyən, bazarlarda yeriyən elçilərdən göndərdik. Və Biz sizin bir qisminizi bir qisminiz üçün saflaşdırmaq məqsədilə sıxıntı vasitəsi etdik. Səbr edərsinizmi! Və sənin Rəbbin çox yaxşı görəndir.

(42/25, Furqan/1-9,50-52,10-20)

Nəcm: 97

²¹Bizə qovuşmağı ummayanlar da: “Bizim üzərimizə mələklər/təbii güclər endirilməli idi”, ya da: “Rəbbimizi görməli deyilmiydik?” – dedilər. And olsun ki, onlar içlərində öz yekəxanalıqlarına inandılar və böyük bir pozğunluq edərək, azğınlaşdıqca azğınlaşdılar.

²²Mələkləri görəcəkləri gün… Bax budur, o gün, günahkarlara heç bir müjdə – sevincli xəbər yoxdur. Və o qovuşmağı ummayanlar: “qadağan edilmişdir, qadağan!” – deyərlər.

²³Və Biz, Bizə qovuşmağı ummayanların etdikləri hər əməlin qarşısını aldıq və onu dağılmış toz zərrələri halına gətirdik.

²⁴Cənnət əhli o gün, qalacaq yer sarıdan çox yaxşı, dincələcək yer baxımından da daha gözəldir.

²⁵Və o gün göy üzü buludlarla yarılar və mələklər [şüa, radiasiya və meteoritlər] ard-arda endirilər.

²⁶Bax budur, o gün əsl hökmranlıq Rəhmana aiddir. Kafirlər üçün isə o, çox çətin bir gün olmuşdur.

^27-29Və o gün, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edən o insan əllərini dişləyərək: “Eyvah, kaş ki, elçi ilə bərabər bir yol tutsaydım! Eyvah, kaş ki, flankəsi başçı edib, izi ilə getməsəydim. Heç şübhəsiz, mənə gəldikdən sonra məni öyüddən/Kitabdan o azdırdı. Və şeytan… O insanı rüsvay edən imiş!” – deyər.

³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur/tərk edilmiş bir şey etdilər” – dedi.

³¹Və bax budur, belə! Biz hər peyğəmbər üçün günahkarlardan bir düşmən ayırmışıq/təşkil etmişik. Beləliklə, yol göstərən və köməkçi olaraq, Rəbbin yetər.

³²Kafirlər: “Quran Ona bir dəfədə, tam halda endirilməli deyildimi?” – dedilər. Biz onu sənin qəlbinə yaxşı-yaxşı yerləşdirmək üçün belə parça-parça endirdik. Və Biz onu dənə-dənə/bir-birinə qarışdırmadan vəhy etdik.

³³Həqiqətən, Biz sənə haqqı və onların gətirdikləri hər bir problemin ən gözəl izahını gətirdik.

³⁴O üzü üstə cəhənnəmə toplanacaq olanlar… Bax budur, onlar yer üzündə ən pis, yolca da ən pozğun olanlardır.

(42/25, Furqan/21-34)

Nəcm: 98

³⁵Və and olsun ki, Musaya Kitabı verdik, qardaşı Harunu da onunla birlikdə köməkçi, dəstəkçi verdik.

³⁶Sonra da: “Haydı, Ayələrimizi yalan sayan o cəmiyyətə gedin!” – dedik. Sonunda da Ayələrimizi yalan sayan o qövmü parçalayıb, yox etdik.

³⁷Biz Nuh qövmünü də, elçiləri yalan saydıqları zaman, suda boğduq və özlərini insanlar üçün bir əlamət/nümunə etdik. Və Biz şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün çox acı verən bir əzab hazırladıq.

³⁸Adı, Səmudu, Rəss əhlini və bunlar arasında daha bir çox nəsilləri də.

³⁹Və Biz onların hamısına örnəklər verdik və hamısını qırdıq keçirdik.

⁴⁰Və and olsun bunlar, bəla və fənalıq yağışına tutulmuş olan bölgəyə getdilər. Yaxşı, onu da görmürdülərmi? Tam əksinə, bunlar öldükdən sonra dirilməyi ummurdular.

(42/25, Furqan/35-40)

Nəcm 99

^41,42Səni gördükləri zaman da: “Budurmu Allahın elçi olaraq göndərdiyi? Əgər tanrılarımıza inanmaqda təkid etməsəydik, həqiqətən də bizi az qala tanrılarımızdan azdıracaqdı” – deyə, səni lağa qoymaqdan başqa bir şey etmirlər. Və onlar, yaxında əzabı gördükləri zaman, kimin haqq yol sarıdan daha azğın olduğunu biləcəklər!

⁴³Pis duyğularını, hərisliklərini özünə tanrılaşdıran insanı gördünmü/heç düşündünmü? Yaxşı, onun üçün sənmi vəkil olursan?

⁴⁴Yoxsa sən, onların çoxunun həqiqətən vəhyə qulaq asacağını, yaxud ağılla hərəkət edəcəklərinimi sanırsan? Onlar heyvanlar kimidir. Əslində yol baxımından daha pozğundurlar/çaşqındırlar/aşağıdırlar.

 (42/25, Furqan/41-44)

Nəcm: 100

^45,46Rəbbinin o kölgəni necə uzatmış olduğuna baxmadınmı? Diləsəydi onu, əlbəttə, hərəkətsiz də edərdi. Sonra Biz günəşi, ona dəlil etdik. Sonra da onu asan bir hərəkətlə Özümüzə doğru çəkdik.

⁴⁷Və O, sizin üçün gecəni libaslar, yuxunu da rahatlıq üçün yaradandır. Və O, gündüzü yayandır.

^48,49Və O, küləkləri mərhəmətinin önündə müjdəçi olaraq göndərəndir. Və Biz ölü bir bölgəyə can vermək, yaratdığımız necə heyvanları və insanları su ilə təmin etmək üçün göydən tərtəmiz bir su endirdik.

(42/25, Furqan/45-49)

Nəcm: 101

⁵³Və O, iki dənizi yanaşı axıdandır – biri şirin və susuzluğu yatıran, digəri də duzlu və acıdır. Və O, aralarına bir maneə və qadağa qoyandır.

⁵⁴Və O, sudan bir bəşər yaradıb, sonra ona bir soy və evlillik səbəbi ilə qohumluq əmələ gətirəndır. Və sənin Rəbbin hər şeyə gücü yetəndir.

⁵⁵Onlar da Allahın yaratdığı sərvətlərdən özünə fayda və zərər verməyən şeylərə sitayiş edirlər. Və o kafir… O, Rəbbinin əleyhinə olanlara arxa çıxandır/qullarını azdırmaq üçün çalışandır.

⁵⁶Və Biz səni, ancaq müjdələyici və xəbərdar edici olmaq üçün göndərdik.

⁵⁷De ki: “Mən, buna qarşılıq sizdən hər hansı bir ödəniş/əvəz istəmirəm. Sadəcə və ancaq Rəbbinə doğru bir yol tutmağı diləyən insanlar olmağınızı istəyirəm”.

⁵⁸Və sən, ölməyənə, həmişə diri olana güvənib dayan və Onun tərifi ilə birlikdə bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qıl. Qullarının günahlarından xəbərdar olan, ölməyən, daim diri olan sənə yetər.

⁵⁹O həmişə diri olan, göyləri, yer üzünü və hər ikisinin arasındakıları altı mərhələdə yaradan, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurandır, yaratdığı bütün canlılara dün­yada çox-çox mərhəmət edəndir. Haydı, sən bunu çox yaxşı biləndən soruş.

⁶⁰Və onlara: “Rəhmana boyun əyib təslimiyyət göstərin!” – deyildiyi zaman: “Yaratdığı bütün canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edən Allah nə deməkdir ki? Sənin bizə əmr etdiyin şey üçünmü boyun əyib təslimiyyət göstərəcəyik?” – dedilər. Və bu “boyun əyib təslimiy­yət göstərmək” əmri onların nifrətlərini artırdı.

(42/25, Furqan/53-60)

Nəcm: 102

⁶¹Səmada bürclər düzəldən, onların  içində bir qəndil və aydınladıcı bir ay əmələ gətirən nə səxavətlidir!

⁶²Və O, öyüd almağı və ya özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəməyi diləyən kəslər üçün gecə ilə gündüzü bir-biri ardınca gətirəndir.

⁶³Və Rəhmanın qulları elə insanlardır ki, onlar, yer üzündə təvazökarlıqla yeriyirlər və cahil insanlar özlərinə söz atdığı zaman: “Salam!” – deyərlər.

⁶⁴Rəhmanın qulları, Rəbbinə təslimiyyət göstərərək və qulluq vəzifələrini yerinə yetirərək, gecələyərlər.

^65,66Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Cəhənnəm əzabını bizdən sovuşdur! Doğrusu, onun əzabı daima bir dəyişikliyə və dağıntıya uğramaqdır. Ora həqiqətən nə pis bir qərargah, nə pis bir iqamətgahdır!” – deyərlər.

⁶⁷Və Rəhmanın qulları, xərclədiklərındə bədxərclik etməzlər, xəsislik də etməzlər və bu ikisi arasında bir mövqe tutarlar.

^68-71Və budur, Rəhmanın qulları Allah ilə bərabər başqa bir tanrıya yalvarmazlar. Allahın haram etdiyi canı öldürməzlər. Ancaq haqq ilə öldürərlər. Zina da et­məzlər. Və kim bunları edərsə, günahla qarşılaşar. Qiyamət günü əzabı qat-qat olar və orada alçaldılaraq əbədi olaraq qalar. Ancaq tövbə edən, iman edən və sa­leh əməl edənlər istisnadır. Bax budur, Allah, onların pisliklərini yaxşılıqlara çe­vi­rir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. Və hər kim tövbə edər və saleh əməl işləyərsə, əmin olun ki, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər.

⁷²Və Rəhmanın qulları, yalan yerə şahidlik etməzlər, boş bir şeylə rastlaşdıqları zaman hörmətli bir şəkildə keçərlər.

⁷³Və Rəhmanın qulları… Onlara Rəbbinin əlamətləri/nümunələri xatırladıl­dı­ğında onlar barəsində kar və kor kimi davranmazlar.

⁷⁴Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Bizə həyat yoldaşlarımızdan və bizdən sonrakı nə­sillərimizdən göz aydınlığı olacaq insanlar bəxş et/bağışla. Və bizi Allahın qo­ru­ması altına girmiş insanlara başçı et!” – deyərlər.

^75,76Bax budur, Rəhmanın qulları! Səbr etmələrinə qarşılıq olaraq cənnətin ən yük­sək məqamlarında, orada sonsuz olaraq qalmaqla mükafatlan­dırı­la­caqlar, orada hörmət və salamla qarşılanacaqlar. Orası nə gözəl bir qərargah və nə gözəl bir iqamətgahdır!

⁷⁷De ki: “Yalvarışlarınız/duanız olmasa, Rəbbim sizə dəyər verərmi ki, siz qətiyyən yalvarmadınız, yalan saydınız? Artıq yalvarmamaq, yalan saymaq sizin ayrılmaz hissəniz olacaqdır, özünüzü bu vəziyyətdən qurtara bilməyəcəksiniz”.

(42/25, Furqan/61-77)

TƏHLİL

¹Aləmlərə xəbərdar edən olsun deyə, quluna/qullarına Furqanı endirən nə səxavətlidir! Nə bol-bol nemət verəndir!

Bu Ayə, bundan əvvəlki Ya Sin surəsinin 69, 70-ci Ayələrindəki “^69,70Və Biz ona şeir öyrətmədik. Bu ona heç yaraşmaz da. O, ancaq diri olanları xəbərdar etmək və kafirlərin üzərinə Sözün haqq olması üçün bir öyüd və açıq-aşkar bir Qurandır.” ifadəsinin davamı xüsusiyyətindədir.

Bu Ayədə Quranın “Furqan” xüsusiyyəti ön plana çıxarılmışdır. Mürsəlat surəsində də izah etdiyimiz kimi, Quranın adlarından biri olan “الفرقان Furqan” sözü, “iki şeyi bir-birindən ayırmaq” mənasındakı “ فرق fərq” kökündən törəmişdir və “فارقة faraqa”  sözü ilə eyni mənaya gəlir. Geniş istifadəsinə baxıldığında, “fərq” sözünün törəmələri olan təfriq, firaq, firqət, fırqə, təfriqə, fəriq sözlərinin konkret şeylər [məxsusat] üçün; “ فارقات faraqat”, “فاروق faruq” və “الفرقان Furqan” sözlərinin isə mücərrəd şeylər [konkret praktik nümunəsi göstərilməyərək, ağıl yolu ilə qazanılan bilik] üçün işlədildiyi görünür.

Bəqərə surəsinin 53-cü və Ənbiya surəsinin 48-ci Ayələrində Musa peyğəmbərə verildiyi söylənən “Furqan”, mücərrəd şeylər olan haqq ilə batili, iman ilə küfrü, gözəl ilə çirkini, yaxşı ilə pisi bir-birindən ayırdığı üçün Qurana da ad olaraq verilmişdir. Xəlifə Ömərə verilən “Faruq” ünvanı da onun haqq və batili yaxşı ayırdığına görədir. [1]

Quranın “Furqan” olaraq anıldığı bir çox Ayə vardır:

• ¹⁸⁵Ramazan ayı ki, Quran bir bələdçi olaraq və Furqandan – yol göstərmədən açıq seçkin açıqlamalar olaraq, o ayda endirilmişdir. Buna görə də, sizdən hər kim bu aya şahid olarsa, dərhal onda oruc tutsun. Kim də xəstə və ya səfər – əkinçilik, ticarət, əsgərlik, təhsil, təlim kimi gediş-gəlişli, hərəkətli bir işlə məşğuldursa, digər günlərdən sayı qədərdir. Allah, sizə asanlıq diləyər, sizə çətinlik diləməz. Bu asanlıq Allahın qoruması altına girməyiniz və sayı tamamlamağınız, sizə yol göstərdiyinə görə, Allahın ululuğunu bilməyiniz və Allahın verdiyi nemətlərin qarşılığını ödəməyiniz üçündür. (Bəqərə/185)
• ^3,4Allah sənə, sadəcə içindəki mövzuları doğrulayan olaraq, bu kitabı haqq ilə endirdi. O, daha öncə insanlara doğru yol bələdçisi olaraq Tövratı və İncili də endirmişdi. Furqanı da, O endirdi. Şübhəsiz, kafirlər… Onlar üçün çətin bir əzab vardır. Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, günahkarları yaxalayıb cəzalandırmaqla, ədaləti təmin edəndir.  (Al-i İmran/3, 4)

Quranda, Ayədə ad verilmədən “قل qul [de!]” ifadəsi işlədilərək, müxatib alınan adamın “Allah elçisi Muhəmməd” olduğunu sübut edə bilən, əl yeri xüsusiyyətində bir çox Ayə (Ənam/7, Nisa/136, Nəhl/89, Bəqərə/23, İnsan/23) vardır. Bunun əksinə olaraq, Razi və Kurtubi, Abdullah b. Zübeyrin, Ayədəki “عبده abdihi [qulu]” sözünü “عباده ıbadihi [qulları]” olaraq oxuduğunu nəql etmişlər. [2] Bu qiraətə görə Ayənin mənası “Aləmlərə xəbərdarlıqçı olsun deyə, qullarına Furqanı [Ayıranı] endirən nə comərddir!” şəklində olur.

Bu qiraəti aşağıdakı Ayələr də təsdiqləyir:

• ¹⁰Heç şübhəsiz, Biz sizə öyüdünüz/şan-şərəfiniz içində olan bir kitab endirdik. Buna baxmayaraq, hələ də ağıllanmayacaqsınızmı? (Ənbiya/10)     
• ¹³⁶Deyin ki: “Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahimə, İsmayıla, İshaqa və Yəquba və nəvələrinə endirilənə, Musaya və İsaya verilənə, peyğəmbərlərə Rəbbindən ve­rilənə iman etdik. Onlardan heç birini digərindən ayırmarıq və biz ancaq Onun üçün islamlaşdıran/sağlamlaşdıran/salamatlıq/xoşbəxtlik qazandıranlarıq”.   (Bəqərə/136) 

Təbarəkə sözü. “تبارك Təbarəkə” sözü, “törəmə” və “artıqlıq” mənasındakı “ برك bərk,  بركة bərəkət” sözlərinin “تفاعل təfaalə” qəlibindəki bir törəməsidir. Sözün kökü olan “bərk”, “bərəkət” ümumiyyətlə “xeyirli olan bir şeyin bolluğu” kimi ifadə edilir.

Bu söz bədəvilər tərəfindən ilkin olaraq “dəvə və quşların su başlarına toplanması, yığılması” və “hovuza suyun dolması” mənalarında işlədilmişdir. [3] Bu təməl mənaya görə, “təbarəkə” sözü “bollaşdıran, xeyirli və gözəl nemətləri bol-bol verən” demək olur. Belə ki, bizim “nə comərddir” şəklində etdiyimiz tərcümə də sözün bu əsas mənasını ifadə edir. Belə ki, söz zaman keçdikcə “müqəddəs” mənasında işlədilmiş və “təbarəkə” sözləri Allah üçün “O, nə müqəddəsdir!” mənasıyla ifadə edilməyə başlamışdır. Ancaq fikrimizcə, sözün yer aldığı Ayələrin ehtiva etdiyi ismarıclar nəzərə alınaraq öz mənası ilə işlədilməsi lazımdır.

“Təbarəkə” sözünün törədiyi kök olan “bərk” sözü, törəmələriylə birlikdə Quranda 31 dəfə yer almışdır. Mövzumuz olan “təbarəkə” sözü isə Quranda 9 Ayədə keçir. Bu Ayələrin üçü (1, 10 və 61-ci Ayələr bu surədə olub, digərləri Mömin/64, Möminlər/14, Mülk/1, Əraf/54, Zühruf/85, Rəhman/78-dədir).

Ayədə keçən “aləmlər” ifadəsi, bütün zamanların insanlarını əhatə edir. Ya Sin surəsinin təhlilində də dediyimiz kimi, Allah elçisi, Əraf/158, Ənam/19, Səba/28 və Ənbiya/107-ci Ayələrin açıq ifadələriylə, sadəcə Ərəb cəmiyyətinə deyil, bütün insanlara [aləmlərə] göndərilmiş bir elçidir və bütün insanları xəbərdar etməyə məsuliyyət daşıyır.

²Furqanı endirən, göylərin və yerin hökmranlığı Özünün olan, özünə heç bir övlad götürməyən, hökmranlıqda şəriki olmayan və hər şeyi yaradıb, sonra da onları bir ölçüyə görə nizamlayandır.

1-ci Ayədə Quranı endirən olaraq “sonsuz comərd” xüsusiyyətini ön plana çıxaran Rəbbimiz, bu Ayədə dörd xüsusiyyətini daha xatırladır. Bu xüsusiyyətlər “göylərdə və yerdə özündən başqasının sözünün keçməməsi, yəni kainatın hakimiyyətinin özünə aid olması”, özünə “övlad götürməmiş olması, yəni özündən başqa kimsənin tanrılığa layiq olmaması”, “hökmranlıqda ortağının olmaması” və “hər şeyi yaradıb, yaratdıqlarını çaşmaz bir ölçü ilə ölçüləndirməsi”dir. (Ölçü mövzusu Qəmər surəsinin 49-cu Ayəsində də qarşımıza çıxmış və Seyyid Kutubun mövzu ilə əlaqədar yazısı Qəmər surəsinin sonunda əlavə olaraq verilmişdi.)

2-ci Ayə, Quranda Allahı xarakterizə edən yüzlərlə Ayənin bir xülasəsi mahiyyətindədir. Allahın sifətlərini tanıdan bu Ayələrdən üçü aşağıdakılardır:

• ¹⁰⁷Göylərin və yerin hegemonluğunun şübhəsiz ki, ancaq Allaha aid olduğunu və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir yaxın və bir köməkçi olmadığını bilmədinmi? (Bəqərə/107)
• ¹¹¹Və de ki: “Bütün təriflər, özünə heç bir övlad götürməyən, sahiblikdə və idarəçilikdə özünün hər hansı bir ortağı olmayan, zəif olmadığı üçün köməkçiyə ehtiyacı olmayan Allaha aiddir/başqası öyülə bilməz”. Və Allahı uca tutduqca uca tut! (İsra/111) 
• ⁴⁹Şübhəsiz ki, Biz hər şeyi, bəli, hər şeyi bir ölçü ilə, nizamla əmələ gətirdik. (Qəmər/49)

³Kafirlər isə, Onun yaratdığı sərvətlərdən, bir şey əmələ gətirməyən, özləri əmələ gətirilmişlər olan, özləri üçün zərər və ya fayda verməyə gücü olmayan, ölümə, həyata və ölümdən sonra təkrar diriltməyə gücləri yetməyən tanrılar qəbul etdilər.

2-ci Ayədə öz xüsusiyyətlərini bildirən Rəbbimiz, sözdə tanrıların xüsusiyyətlərini də bu Ayədə sayaraq ağıllı insanlara bir müqayisə imkanı vermişdir:

• Bütlər bir şey yarada bilməzlər. Tanrı xüsusiyyəti veriləcək olan isə yaradan olmalıdır. Belə ki, Allah hər şeyi yaradandır
• ⁶²Bax budur, hər şeyin yaradıcısı Rəbbiniz – Allah budur. Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. O halda necə olur ki, döndərilirsiniz! (Mömin/62)
• ⁶²Allah hər şeyin yaradıcısıdır. O, hər şeyin “müəyyən bir proqrama görə nizamlayanı və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirənidir”. (Zümər/62)
• Bütlər özləri yaradılmış olduqları üçün başqasına möhtac vəziyyətdədirlər.Tanrı xüsusiyyəti veriləcək olan isə heç bir şeyə möhtac olmamalıdır. Belə ki, Allah heç bir şeyə möhtac deyildir, çox zəngindir:
• ⁶Bu cəzalandırma özlərinə elçiləri açıq dəlillərlə gəldiyində: “Bir bəşərmi bizə yol göstərəcək?” – deyərək, küfr etməyə çalışdıqları və üz döndərdiklərinə görədir. Allah möhtac olmadığını göstərdi. Allah zəngindir, öyülməyə ən yaxşı layiq olandır. (Təğabün/6)
• Bütlərın özlərinə fayda və ya zərər verəcək gücləri yoxdur. Beləliklə, başqalarına nə fayda, nə də zərər verə bilirlər:
• ¹⁹⁷Sizin Onun yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqlarınız isə, sizə kömək etməyə gücləri yetməz, öz nəfslərinə də kömək edə bilməzlər. (Əraf/197)
• Allah isə hər şeyə qadirdir:
• ¹Hökmranlıq əlində olan Allah necə də səxavətlidir! Və O, hər şeyə güc yetirəndir.            (Mülk/1)
• Bütlərın nə həyat verməyə, nə öldürməyə və nə də öldürdükdən sonra diriltməyə gücləri çatar. O halda bunlara “Tanrı” deyilə bilməz. Allah isə yaradır, ruziləndirir, öldürür və sonra təkrar dirildir:
• ⁴⁰Allah, sizi yaradan, sonra sizə ruzi verən, sonra sizi öldürən və sizi dirildəndir. Heç sizin ortaq qoşduqlarınızdan, bunlardan birini edəcək kimsə varmı? Allah, onların ortaq qoşduqların­dan münəzzəh və çox ucadır.                         (Rum/40)

Sözdə tanrıların xüsusiyyətləri Ayədə cəm halında ifadələrlə anladılmış və beləliklə, mələk, elçi, cin, vəlilər, Ay, Günəş, daş, ağac və heyvanlardan qəbul edilmiş bütlərın hamısı Ayənin əhatəsi içinə alınmışdır.

İnsan övladı saxta tanrılar qəbul etməyə meylli olduğuna görə, Rəbbimiz bu barədə insanları sıx-sıx xəbərdar etmişdir:

• ⁸¹Və onlar özləri üçün bir güc, şan-şərəf olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər. (Məryəm/81) 
• ^20-25O zaman o şəhərin ən uzaq yerindən bir nəfər qaçaraq gəldi. Dedi ki: “Ey qövmüm! İnanın, elçilərə! İnanın sizdən heç bir əvəz/ödəniş istəməyən o adamlara ki, onlar “bələdçilənən doğru yol”u tapmışdılar. Mənə nə olub ki, O, məni yoxdan yaradana qulluq etməyim? Siz də ancaq Ona döndəriləcəksiniz. Mən, heç Onun yaratdıqlarından tanrılar qəbul edərəmmi? Əgər Rəhman Özündən mənə bir zərər diləyəcək olsa, tanrıların köməyi, tapşırığı mənə heç bir fayda verməz və o tanrılar məni qurtara bilməzlər. Şübhəsiz ki, mən, tanrılar qəbul etdiyim təqdirdə açıq-aşkar bir pozğunluq içində olaram. Şübhəsiz ki, mən Rəbbinizə iman etdim. Haydı, qulaq asın mənə!” (Ya Sin/20-25)    
• ⁷⁴Bir də onlar özlərinə kömək etmələri üçün Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər. (Ya Sin/74)   

⁴Və kafirlər: “Bu Quran, onun/Muhəmmədin uydurduğu yalandan başqa bir şey deyildir. Ona başqa bir camaat da bunun üçün kömək etmişdir” – dedilər. Beləliklə, onlar tam yəqinliklə bilin ki, haqsızlıq etdilər və əsassız bir iddia irəli sürdülər.

⁵Və: “O Quran, yazılı hala gətirilmiş öncəkilərin nağıllarıdır. İndi də o, səhər-axşam/daim ona oxunmaqdadır” – dedilər.

⁶De ki: “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir. Şübhəsiz, O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir”.

Bu Ayə qrupunda, Quran qarşısında aciz qalan və mövcud nizamlarının pozulmasından qorxan inadkar kafirlərin olan-olmaz isnadlar edərək, Furqan [Quran] haqqında etdikləri sataşmaları və onlara verilən cavab təqdim edilir. Diqqət edilirsə, müşriklər Quranın peyğəmbərimizin öz işi olmadığını bilirlər, amma Quranın Allah tərəfindən vəhy edildiyi həqiqətinə inanmaq əvəzinə, biriləri tərəfindən ona öyrədildiyini iddia edirlər.

Bu cür şamil etmək başqa Ayələrdə də yer almışdır:

• ¹⁰³Və qətiliklə, Biz bilirik ki, onlar: “Sadəcə, ona bir bəşər öyrədir” – deyirlər. “Peyğəmbərə öyrədir” zənnində olduqları insanın dili əcnəbi dilidir. Quran isə açıq-aşkar bir ərəbcədir. (Nəhl/103)

Klassik qaynaqların hamısında, peyğəmbərimizə bu insafsız iftiranı atanların Nadr b. Hars b. Abdüddar ilə yoldaşları olduğu, “peyğəmbərimizə Quranı öyrədir” dedikləri adamların da Məkkədə ustalıq edən Bizans əsilli Cibra, Yesar və Addas adındakı azad edilmiş kölələr ilə Həbəşli cadukun Ubeyd b. Hadr adlı şəxs olduğu bildirilir. [4] Bu qaynaqlarda verilən məlumatlara görə Cibra adlı kölə Amir b. Rabia tərəfindən, Yesar, Ala b. El Hadrami tərəfindən, Addas da Huveytip b. Abdüluzza tərəfindən azad edilmişlər.

Göründüyü kimi, peyğəmbərimizə Quran öyrətdiyi irəli sürülən bu adamlar, sosial mənada çox zəif və yeni Müsəlman olmuş “qərib” adamlardır. Bu adamların, ədəbiyyat bir tərəfə, doğru–dürüst Ərəbcə bildikləri belə mübahisəlidir. Əslində elə Rəbbimiz də müşriklərin ağıl və məntiqlə uyğun gəlməyən bu axmaq iddialarını “zalımca” deyə xarakterizə edərək, rədd etmişdir.

4-cü Ayədə nəql edilən “Ona başqa bir kütlə də bunun üçün kömək etmişdir” iddialarından Rəsulullaha Məkkədən kənarda olub, Məkkənin nemətlərinə göz dikən ölkələrlə işbirliyi etdiyi ittihamı da anlaşılır ki, bu ittihamlar, keçmişdə Musa peyğəmbərə də edilmişdi, Əraf/120-126-da görmək olar.

Müşriklərin iddiaları həqiqətən axmaqdır, çünki hər şeydən əvvəl kafirlərin əlində iddialarını sübut edəcəkləri hər hansı bir məlumat, dəlil, sübut yoxdur. Əgər bu iddiaları sübut etməyə imkan verən bir dəlil mövcud olsaydı, hər cür güc, qüvvət əllərində olan və hər cür kobudluğu rahatlıqla edən bu kafirlər, mütləq bu dəlili ortaya çıxarardılar və ya özləri üçün heç bir haqq tələb edə bilməyən bu yazıqlara etdiklərini etiraf etdirə bilərdilər. Digər tərəfdən, bəhs edilən bu adamlar azad edilmiş də olsalar, keçmiş sahiblərinin təzyiqlərinə boyun əyərək, özlərinə maddi mənada hər hansı bir fayda təmin etməyən peyğəmbəri köməksiz buraxa bilərdilər.

Həmçinin, vəziyyət müşriklərin iddia etdiyi kimi olsaydı, özləri də Müsəlman olan bu adamlar, nəyə görə yalançı, fırıldaqçı bir insana inanıb, onun söylədiklərinə tabe olurdular, nə üçün fırıldaqçılığını bildikləri bir adamı peyğəmbər olaraq qəbul edirdilər? Bu iddialar doğru olsaydı, bu şəxslərin bundan bir mənfəəti olmalı deyildimi? Peyğəmbərimizin yanından heç ayrılmayan həyat yoldaşları, övladları, övladlığı Zeyd, Əbubəkir və digər yaxınları peyğəmbərin belə bir əlaqə içində olduğunu fərq etməzdilərmi? Belə bir şey hiss etsələr, ona inanıb, onun üçün canlarını və mallarını ortaya qoyardılarmı?

Qısacası, Rəbbimizin dediyi kimi, bu iftira “zalımca” idi. Zalım müşriklərin belə insafsızcasına hücumları dəfələrlə olmuş və Rəbbimiz hər dəfəsində bu iddiaları rədd etmişdir:

• ⁸Ya da onlar “Quranı Muhəmməd uydurdu” – deyirlə De ki: “Əgər onu Mən uydurmuşamsa, mənə Allahdan olacaq şeyə güc yetirə bilməzsiniz/məni Allah kimi cəzalandıra bilməzsiniz. O, sizin nəyin içinə atıldığınızı daha yaxşı bilir. Sizinlə mənim aramda şahid olaraq O, yetər. Və O, çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir”. (Əhqaf/8)
• ²⁴Ya da onlar: “Allah haqqında yalan uydurdu”mu? – deyirlər. Bax budur, əgər Allah diləyərsə, sənin də qəlbini möhürləyər, batili yox edər və sözləri ilə haqqı gerçəkləşdirər. Şübhəsiz ki, O, qəlblərdə olan şeyləri çox yaxşı biləndir. (Şura/24)
• ⁹³Və Allah haqqında yalan uydurandan, yaxud özünə heç bir şey vəhy olunmadığı halda: “Mənə vəhy olundu” deyəndən və: “Allahın endirdiyi kimi mən də endirəcəyəm” – deyəndən daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanları ölümün şiddətləri içində ikən, vəzifəli güclər də onlara əllərini uzatmış: “Canlarınızı çıxarın. Bu gün, Allah haqqında gerçək olmayan şeylər söylədiyinizə və Onun Ayələrinə qarşı təkəbbürləndi­yi­niz­ə görə, alçaldıcı bir əzabla cəzalandırılacaqsanız” –  dediklərində bir görsəydin!               (Ənam/93)  

Müşriklərin bu davranışlarının əksinə olaraq, insaf sahibi olan “Əhl-i Kitab”dan ağlı başında heç kim belə bir iddiada olmamış, bunlar Quran qarşısında dərhal iman etmişlər:

• ^107,108De ki: “Siz Qurana istər inanın, istər inanmayın, bu, daha əvvəl özlərinə bilik verilənlər/Quran onlara oxunduğu zaman onlar boyun əyib, təslimiyyət göstə­rə­rək çənələri üstə yerə qapanarlar. Və: “Rəbbimiz hər cür nöqsandan münəz­zəh­dir. Rəb­bimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir” – deyərlər”.
• ¹⁰⁹Və onlar ağlayaraq, çənələri üstə qapanarlar. Quran onların hörmət və təvazökarlığını artırar.

  (İsra/107-109)   

• ⁵¹Və and olsun Biz Sözü [vəhyi/Quranı] öyüd alsınlar deyə, bir-biri ardınca yolladıq.
• ⁵²Sözdən [vəhydən – Qurandan] əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz insanlar… Onlar Sözə [vəhyə – Qurana] də inanırlar. (Qasas/51, 52)
• ¹⁰De ki: “Heç düşündünüzmü? Əgər Quran Allah tərəfindəndirsə və siz də onu bilərək rədd etmisinizsə, bununla birlikdə İsrailoğullarından bir şahid də onun bir bənzəri üzərinə şahid olubsa və inanmışsa, siz də yekəxanalıq göstərdinizsə… Şübhəsiz ki, Allah şərik qoşaraq səhv, öz zərərlərinə iş edənlər qövmünə bələdçilik etməz”. (Əhqaf/10)
• ⁴⁷Və bax budur, beləcə, Biz sənə Kitabı endirdik və özlərinə Kitab verdiklərimiz Qurana inanırlar. Və əhli-kitabdan olmayanlardan/ərəblərdən də ona inananlar vardır. Və Bizim Ayələrimizi Ancaq kafirlər bilə-bilə rədd edər. (Ənkəbud/47)  
• ¹¹⁴Və O, sizə Quranı ətraflı/haqqı batildən ayrılmış olaraq, endirdiyi halda, Allahdan baş­qa bir hakimmi axtarım?” Və özlərinə Kitab verdiyimiz bu insanlar Quranın, şüb­hə­siz ki, Rəbbindən haqq ilə endirilmiş olduğunu bilirlər. O halda sən on­la­rın bu ki­tabın Allah tərəfındən endirildiyini bildikləri barəsində qətiyyən şübhə edən­lər­dən ol­ma.             (Ənam/114)
• ³⁶Və özlərinə Kitab verdiyimiz kimsələr sənə endirilənə sevinirlər. Müxalif qrup yaradanlardan onların bir qismini tanınmaz hala gətirənlər də vardır. De ki: “Mən, ancaq Allaha qulluq etməklə və Ona ortaq qoşmamaqla əmr olundum. Mən yalnız və yalnız Ona dəvət edirəm, dönüşüm də yalnız Onadır”. (Rad/36)

Mövzumuz olan Ayədə “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir” deyilməklə, çox incə bir nöqtəyə toxunulmuş və Allahın hər sirrə vaqif olduğu vurğulanmışdır. Belə ki, Quran ehtiva etdiyi qeybə dair məlumatlar, endiyi dövrdə insanların gizli qərarlarını ortaya çıxaran quruluşu, kütləyə dair ən üst səviyyədəki əxlaqi qayda və qanunları, afaq və enfüsə aid möcüzəvi məlumatları ilə ancaq və ancaq hər şeyi bilən, hər sirrdən xəbərdar olan uca bir qüdrət tərəfindən yazılmış ola bilər. Bu uca qüdrət Aləmlərin Rəbbi olan Allahdır. Quranı endirən Allah hər sirrə vaqifdir, hər şeyi bilir:

• ^2,3Rəbbindən özlərinə gələn hər yeni öyüdü/xatırlatmanı ancaq oyun edərək və qəlbləri əylənərək dinlərlər. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar aralarında bu pıçıltını gizlətdilər: “Bu, sizin kimi bir insandan başqa bir şeymidir? Artıq gözünüz görə-görə ovsunamı gedirsiniz?”
• ⁴De ki: “Mənim Rəbbim göydə və yerdə hər sözü bilir. Və O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir”. (Ənbiya/2-4)

^7,8Və inkar edənlər: “Bu necə elçidir ki, yemək yeyir, küçələrdə yeriyir? Ona bir mələk endirilsəydi nə olardı? Beləliklə, onunla bərabər bir xəbərdar edən olardı! Yaxud özünə bir xəzinə verilsəydi və ya özünün yeyəcəyi bir bağçası olsaydı!” – dedilər. Bu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Siz, yalnız və yalnız ovsunlanmış bir insanamı uyursunuz” – dedilər.

⁹Sənin üçün necə nümunələr gətirdiklərinə bir bax! Artıq onlar azmışdılar, heç bir yola da güc yetirə bilməzlər.

Qurana dair ittihamları rədd edildikdə, müşriklər bu dəfə Allah elçisinə əks hücuma keçmişlər. 7-9-cu Ayələrdən ibarət olan yuxarıdakı paraqrafda inkarçıların bu ittihamlarından bəhs edilmişdir. Kafirlərin etiraz etdikləri məqam, peyğəmbərin onlardan biri, yəni özləri kimi yeyib içən, küçələrdə gəzən biri olmasıdır. Onlar gözləyirdilər ki, elçi ilə bərabər özlərinin də görə biləcəyi xəbərdar edən bir mələk aralarına ensin, ya da elçiyə bir xəzinə verilsin və ya elçinin yeyib içəcəyi bir əkin sahəsi olsun. (Kafirlərin bu gözlədiklərinə cavab 20-ci Ayədə veriləcəkdir.)

Kafirlərin istehza dolu bu tələbləri Quranda bir neçə dəfə yer almışdır:

• ^90-93Və: “Bizim üçün yerdən bir bulaq fışqırtmadıqca, sənə qətiyyən inanmayacağıq. Ya­xud sənin xurmalardan, üzümlərdən ibarət bir bağçan olmalıdır. Onların ara­la­rın­da şı­rıl-şırıl bulaqlar axıtmalısan. Yaxud iddia etdiyin kimi, göyü parçalar ha­lında üzə­rimizə düşürməlisən, yaxud Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən. Ya­xud sə­nin qızıl bəzəkli bir evin olmalı, yaxud göyə yüksəlməlisən. Ancaq sənin yük­sə­li­şinə, öyrənib-öyrədəcəyimiz bir kitabı bizə endirməyənə qədər qətiyyən inanm­a­rıq” – de­dilər. Sən de ki: “Rəbbim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Mən məgər bəşər elçidən baş­qa bir şeymiyəm ki?! (İsra/90-93) 

Kafirlərin bu tələblərinin bənzəri daha əvvəl Firon tərəfindən Musa peyğəmbərə də edilmişdi:

• ^–51-53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də Onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi. (Zühruf/51-53)  

Demək olar ki, Musa peyğəmbərin Fironu ilə peyğəmbərimizə müxalifət edənlər arasında bir fərq yoxdur. Yekəxanalıq etdiklərinə görə yaxşı düşünə bilməyən və reallığı görə bilməyən təkəbbürlü kafirlər, Rəbbimiz tərəfindən bu Ayə qrupunda  “zalım”, “azmış” və “heç bir yola güc yetirə bilməyən” şəklindəki sifətlərlə xarakterizə edilir. Bu xüsusiyyətlərin hamısı da ağır bir qınağı ifadə edir.

⁵⁰Və and olsun ki, Biz öyüd almaları üçün hər şeyi, müxtəlif şəkillərdə anlatdıq, amma insanların çoxu sadəcə, nankorluq etməkdə davam etdilər.

⁵¹Əgər diləsəydik, Biz əlbəttə, hər şəhərə bir xəbərdar edən göndərərdik.

⁵²Elə isə kafirlərə itaət etmə və Furqan ilə onlara qarşı var gücünlə böyük bir cihad et, çalış!

Klassik əsərlərin çoxunda, 50-ci Ayədəki “onu” əvəzliyinin 48-ci Ayədəki “su” sözünə bağlanması nəticəsində, 50-ci Ayədə suyun tərcüməsinin qəsd edildiyi istiqamətində izahlar edilmişdir.

Bizə görə isə bu, uyğun olmayan bir yaxınlaşmadır. 50-52-ci Ayələr texnik və məna tamlığı nöqteyi nəzərindən 9-cu Ayənin davamıdır. Belə ki, qrupdakı son Ayə olan 52-ci Ayədəki “Və onunla onlara qarşı böyük bir cihad et” ifadəsində yer alan “onunla” əvəzliyi “Furqan”a bağlandığına görə, 50-ci Ayədəki “onu” əvəzliyi də “Furqan”la əlaqədar olmalıdır.

Beləliklə, burada haqqında bəhs edilən Qurandır. Yəni Qurandakı “afaq” və “enfüs”ə dair Ayələr [dəlillər] izah edilərək, bir çox müxtəlif şəkildəki nümunələrlə anladılır, bəzilərinin özünü görməməzliyə vurduğu öyüdlər bu nümunələr şəklində verilir.

51-ci Ayədən öyrəndiyimizə görə, hər şəhərə bir xəbərdar edən göndərilməmişdir. Bu, insanların birliyini və kütlələrin nizamlarını təmin etməyə dair bir tətbiqatdır. Əgər hər şəhərə bir elçi göndərilsəydi, mütləq hər şəhər öz peyğəmbərinə tərəf çıxacaq və digər şəhərlərə düşmən kəsiləcəkdi.

Belə bir vəziyyətdə isə, nizam-intizam təmin etmək üçün göndərilmiş olan elçilər, nizamsızlığın səbəbi halına gələcəkdilər. Halbuki istənilən məqam odur ki, insanlar ayrılığa düşmədən, birlik və bərabərlik içində yaşasınlar. Budur, buna görə də peyğəmbərlər hər şəhərə deyil, kütlələrə göndərilmiş və kütlələrin bir peyğəmbərə tabe olması istənilmişdir.

• ²⁴Şübhəsiz ki, Biz səni haqq ilə bir müjdəçi, bir xəbərdar edən olaraq göndərdik/elçi etdik. Hər ümmətin də içində bir xəbərdar edən, tam yəqinliklə bilin ki, gəlib keçmişdir. ²⁵Və onlar səni yalan sayarlarsa, heç şübhəsiz, onlardan əvvəlki insanlar da yalan saymışdılar. Elçilər onlara açıq-aşkar dəlillərlə, səhifələrlə və aydınladıcı kitablarla gəlmişdilər. ²⁶Sonra Mən kafirləri tutub, yaxaladım. İndi Məni tanımamaq/tanıtmamağa cəhd etmək necə oldu? (Fatir/24-26)  

CİHAD. “جهاد cihad” sözünü qısaca “İslam davası yolunda əldən gələni etmək, bu dava üçün bütün imkan və qaynaqları – məlumatı, elmi, qələmi, medianı, malı, mülkü səfərbər etmək” şəklində tərif etmək mümkündür (Surənin sonunda “Cihad” sözünün təfərrüatlı şəkildə təhlil edildiyi yazı veriləcəkdir).

52-ci Ayədə Rəbbimiz elçisinə, Quranla böyük bir cihad etməsini əmr edir. Yəni elçinin cihadında silah olaraq Quran işlənəcəkdir. Digər bir ifadə ilə söyləsək, elçi Qurandan başqa silah işlətməyəcəkdir. Deməli, küfrü, şirki, nifaqı yıxmaq üçün ən təsirli silah Quranın ehtiva etdiyi ismarıclardır. Tarixə baxıldığında da eynilə belə olduğu görünür.

52-ci Ayədəki “Kafirlərə itaət etmə” ifadəsi göstərir ki, kafirlər razılaşma üçün yollar axtarırdılar. Bununla eyni zamanda elçiyə əmr edilir ki, qətiyyən belə bir razılığa gəlməsin.

Rəbbimizin kafirlərlə razılığa gəlməyi qadağan etməsi başqa Ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

• ^9-16Onlar arzu etdilər ki, sən onların işinə rəvac verəsən, onlar da dərhal sənin işinə rəvac versinlər. Çox and içən, alçaq, lağ edən, qanmaz, arxadan danışan, ara vuran, qovmaq üçün fürsət axtaran, mal və oğulları var deyə, xeyirə mane olan, hücum edən, günaha batmış, qaba/kobud, sonra da pisliklə damğalı bu müftəxorların heç birinə itaət etmə. Axirəti yalan sayan o adam, Ayələrimiz özünə oxunduğu zaman: “Daha öncəkilərin hekayələridir” – dedi. Yaxında Biz onun burnunu ovacağıq. (Qələm/9-16)  
• ¹De ki: “Ey kafirlər – Allahın tanrılığını, Rəbbliyini qəbul etməyən insanlar! ²Mən sizin sitayiş etdiklərinizə sitayiş etmərəm/mən sizin etdiyiniz qulluğu etmərəm. ³Siz də mənim sitayiş etdiyimə sitayiş edən deyilsiniz/siz də mənim etdiyim qulluğu etməzsiniz. ⁴Və mən qətiyyən sizin sitayiş etdiklərinizə sitayiş edəcək deyiləm/mən qətiyyən sizin etdiyiniz qulluğu edən deyiləm. ⁵Siz də mənim sitayiş etdiyimə sitayiş edəcək deyilsiniz/siz də mənim etdiyim qulluğu edən deyilsiniz. ⁶Sizin dininiz/inanc və həyat tərzləriniz ancaq sizin üçün, mənim dinim/inanc və həyat tərzlərim də ancaq mənim üçündür”. (Kafirlər/1-6)

¹⁰O elə səxavətlidir ki, diləyərsə sənə xəzinədən, onların dediyi bağçadan daha xeyirlisini – altından bulaqlar axan cənnətləri verər, sənin üçün saraylar da inşa edər.

Bu Ayə də sui-istismar edilmiş Ayələrdən biridir. Rəvayət­lərdə anladılır ki, bu Ayə, digər Ayələrin əksinə olaraq, əlində cənnət saraylarının açarları olan cənnətlərin gözətçisi Rizvan tərəfindən endirilib, peyğəmbərimiz isə bunları rədd etmiş, kasıblığa və qul – elçiliyə üstünlük vermişdir. Əslində isə bu Ayədə Rəbbimiz qüdrətini və sonsuz comərdliyini ifadə edib bildirir ki, diləyərsə, onların saydıqları sözdə dəyərlərdən daha xeyirlisini elçisinə verə bilər.

¹¹Əslində onlar qiyaməti yalan saydılar. Biz isə qiyaməti yalan sayanlara çılğın alovu hazırladıq.

¹²O, çılgın alov onları uzaq bir yerdən görüncə, onun qəzəblənməsini və uğultusunu eşitdilər.

¹³Və bağlanmış kimsələr olaraq cəhənnəmdən də dar bir yerə atıldıqları zaman, oradaca ölümlərini istəyərlər.

¹⁴Bu gün bir ölüm deyil, bir çox ölüm istəyin!

¹⁵De ki: “Qarşılıq və gediləcək bir yer olaraq, buramı daha yaxşıdır, yoxsa Allahın qoruması altına girmiş insanlara söz verilən sonsuz cənnətimi?” ¹⁶Onlar üçün orada təməlli olmaqla, dilədikləri hər şey vardır. Bu, Rəbbinin yerinə yetirilməsini öz öhdəsinə götürdüyü bir vəddir.

¹⁷Və o gün Rəbbin onları və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri şeyləri toplayaraq: “Sizmi yolundan azdırdınız bu qullarımı, yoxsa özlərimi o yolu itirdilər?” – deyər.

¹⁸O saxta tanrılar dedilər ki: “Biz Səni bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh bilirik. Sənin yaratdığın sərvətlərdən kömək edən, yol göstərən və qoruyan yaxınlar qəbul etmək bizə yaraşmaz. Amma sən onları və atalarını elə nemətləndirdin ki, Öyüdü/Kitabı tərk etdilər və dəyişikliyə/dağıntıya uğramağa gedən bir camaat oldular”.

¹⁹Bax budur, sitayiş etdikləriniz sizin söylədiklərinizi yalan saydılar. Artıq geri çevirməyə və bir kömək etməyə güc yetirə bilməzsiniz. Və sizdən kim şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edərsə, Biz ona böyük bir əzab daddıracağıq.

Bu Ayə qrupunda kafirlərin içlərində tutaraq, açıq şəkildə söyləyə bilmədikləri əsl məqsəd və sirləri Rəbbimiz tərəfindən aşkara çıxarılır. Qiyamət gününə inanmadıqları deşifrə edilərək, onları gözləyən aqibət və başlarına gələcək hadisələr anladılır.

Bir çox Ayədə qeyd edildiyi kimi, kafirlər deyirlər ki, “Yer üzündəki bu həyatdan başqa bir həyat yoxdur. Etdiklərimizə görə hesaba da çəkilməyəcəyik. Ölüm, hər şeyin sonu deməkdir. Buna görə də, ya Allaha ibadət etmisən və ya da kafir, müşrik olmusan, heç bir fərqi yoxdur. Əldə fürsət varkən, bu fürsəti dəyərləndirmək, dünyadakı hər cür zövqün dadını bilmək lazımdır” . Bu vəziyyətdə, onların Quran və elçi haqqında irəli sürdükləri cəfəngiyyatlar əslində bir bəhanədir. İçlərində saxladıqlarını zənn etdikləri əsas düşüncələri qiyaməti inkar etmək və onu yalan saymaqdır. 11-ci Ayə onların bu cəfəng qəbulları qarşısında Rəbbimizin etirazını bildirir.

Kafirlərin sirləri deşifrə edilib, aqibətləri bildirildikdən sonra, 12 və 13-cü Ayələrdə, xəbərdarlıq məqsədli olaraq, məhşərdən və cəhənnəmdən bəzi səhnələr canlandırılmışdır. Bu səhnələrdə müşriklərin həlakı çağırmaları, onların “Yetiş ey ölüm, yetiş!” deyə bağıracaqlarını düşündürür. Belə ki, cəmiyyətdə dözülməz ağrı və sancı içində qıvranan adamların da “Allahım, canımı al və məni bu əzabdan qurtar!” tərzində yalvarışlarına çox rast gəlmək olur.

Bu səhnələrlə hələ üz-üzə gəlməmiş olanlara sanki xəbərdarlıq edilir ki: “Bir dəfə deyil, min dəfə ölüm istəsəniz belə, qurtuluşunuz yoxdur! Gəlin, ağlınızı başınıza yığın!”. Bu şəkildə olan 14-cü Ayədən sonra 15, 16-cı Ayələrdə təqva sahiblərinə vəd edilən əbədilik cənnətinin qarşılıq və gediləcək yer olaraq daha yaxşı olduğu bildirilir və bu vədin yerinə yetirilməsini Allahın öz üzərinə vəzifə olaraq qəbul etdiyi vurğulanır.

17-19-cu Ayələrdə isə kafirlərin dünyada ikən tanrı qəbul etdikləri şeylərlə üzləşdirildiklərini anladan bir məhşər səhnəsi yer alır.

17-ci Ayədəki “onların Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdikləri şeylər” ifadəsi ilə qəsd edilənlər “cansız bütlər” deyil, müxtəlif müşrik kütlələrin tanrılaşdırdıqları mələklər, peyğəmbərlər, vəlilər və bəzi dindar adamlardır.

Bu üzləşmə səhnələri Quranda bir çox dəfə yer almışdır:

• ⁴⁰Və o gün Allah onları hamısını birlikdə toplayacaq, sonra mələklərə: “Bunlarmı sizə sitayiş edirdilər?” – deyəcəkdir.
• ⁴¹Onlar: “Səni tənzih edərik. Bizi onlardan qoruyan, yol göstərən yaxınımız Sənsən. Tam əksinə, onlar gizli güclərə sitayiş edirdilər. Çoxu onlara inananlardır” – dedilər.
• ⁴²Artıq biriniz digərinizə yarar və zərər verə bilməzsiniz. Və Biz ortaq qoşma inancına batmış o insanlara: “Dadın baxaq, o özünü yalan sayıb, durduğunuz atəşin əzabını!” – deyərik. (Səba/40-42)
• ^116-118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməYəni eşidilməYəni seçilməYəni keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116, 118)  
• ⁵Və Allahın yaratdıqlarından, Qiyamət gününə qədər özünə heç bir cavab verə bilməyəcək olan insanlara dua edəndən daha azğın kim ola bilər? Üstəlik sitayiş olunan insanlar, o insanların yalvarışlarından da xəbərsizdirlər.
• ⁶İnsanlar bir araya toplandığı zaman da sitayiş etdikləri kimsələr onlara düşmən oldular. Və onlara sitayiş olunmasını qəbul etməyənlər idilər.    (Əhqaf/5, 6)

18-ci Ayədə keçən “الذّكر  zikr” sözü ilə Quran və ondan əvvəlki bütün vəhylər qəsd edilmişdir. Çünki öyüdə qulaq asmayan adam sadəcə son peyğəmbər dövründə olmamış, ilk peyğəmbərdən bu yana hər peyğəmbərin dövründə də var olmuşdur.

Yenə 12 və 13-cü Ayədə keçən “ثبور sübur” sözü “həlak olmaq, pərişan olmaq” [5] demək olub, bir başqa Ayədə yenə keçir:

• ¹⁰²Musa dedi ki: “Sən tam yəqin bildin ki, Ayələri, bir-bir ibrət olaraq, ancaq göylərin və yerin Rəbbi endirdi. Və mən də sənin dağıntıya uğramış olduğuna tam yə­qin inanıram”. (İsra/102)

²⁰Biz səndən əvvəl də sadəcə, yemək yeyən, bazarlarda yeriyən elçilərdən göndərdik. Və Biz sizin bir qisminizi bir qisminiz üçün saflaşdırmaq məqsədilə sıxıntı vasitəsi etdik. Səbr edərsinizmi! Və sənin Rəbbin çox yaxşı görəndir.

Xatırlayacağımız kimi, 7-ci Ayədə müşriklər Allahın elçisinin öz içlərindən biri olmasını qəbul etməmiş və onunla birlikdə bir mələk gəlməsini istəmişdilər. Mövzumuz olan bu Ayə onlara verilən cavab mahiyyətindədir. Qurana baxıldığında, Nuh peyğəmbərdən bu yana müşriklərin həmişə eyni bəhanələri irəli sürdükləri görünür. Halbuki, Uca Allah, keçmişdə də elçilərini elçinin göndərildiyi kütlənin içindən və yeyən, içən, küçədə-bazarda yeriyən adamlardan seçmişdir.

• ⁷⁵Məryəmin oğlu Məsih, sadəcə, bir elçidir. Ondan öncə də elçilər gəlib keçmişdir. Anası da çox doğru bir qadındır. Hər ikisi də yemək yeyirdilər. Bax, onlara Ayələri necə açığa qoyuruq. Sonra yenə bax, onlar necə döndərilirlər!                                                 (Maidə/75)   
• ¹⁰⁹Və Biz səndən əvvəl də yalnız və yalnız, şəhərlərin öz xalqından, özlərinə vəhy etdiyimiz bir sıra yetkin insanları elçi olaraq, göndərdik. İndi o yerlərdə bir gəzib, dolaşmadılarmı ki, özlərindən əvvəl gəlib keçənlərin aqibətlərinin necə olduğuna bir baxsınlar?! Əlbəttə, axirət yurdu Allahın qoruması altına girənlər üçün daha xeyirlidir. Hələ də ağlınızı işlətməyəcəksinizmi? (Yusuf/109)  
• ⁸Və Biz o elçiləri yemək yeməz bir cəsəd etmədik. Onlar əbədi qalanlar/ölümsüz də deyildilər. (Ənbiya/8)  

Ayədə keçən “fitnə” sözü “atəşə atmaq, müəyyən mərhələlərdən, sıxıntılardan keçirməklə təlimləndirmək, yetkinləşdirmək, arı–duru hala gətirmək” deməkdir. Fitnə sözünün təfərrüatları Sad surəsinin sonunda veriləcək. “Fitnə” sözünün bu Ayədəki istifadəsi üçün “insanların mürəkkəb öhdəliklərlə, çətinliklərlə, bir-birləriylə olan əlaqələrindəki məsuliyyət hissi və həssaslıqla sınanması, təcrübə qazanıb yetkinləşməsinin təmin edilməsi və ya imtahan olunması” şəklində bir izah vermək mümkündür.

Çünki söz, Ayədə “Və Biz sizin bir qisminizi bir qisminiz üçün fitnə qıldıq” ifadəsi içində verilir. Bu ifadədən Allahın elçiləri kütlələrə, kütlələri elçilərə, insanları bir-birlərinə təcrübə vasitəsi etdiyi anlaşılır. Yəni insanlar, aralarındakı atalıq-övladlıq, idarəçilik-təbəəlik, güclülük-zəiflik, zənginlik-yoxsulluq, xəstəlik-sağlamlıq, məlumatlılıq-məlumatsızlıq kimi əlaqələrlə və beləliklə də, bir-birləriylə sınanırlar.

Səbr edirsinizmi!

Daha əvvəl Müddəssir və Əsr surələrinin təhlilində təfərrüatlı izahlar etdiyimiz “səbr”, “ağlın və dinin göstərdiyi yolda əzmlə edilən mücadilə” deməkdir. Bu əxlaqi keyfiyyət, Rəbbimizin bizdən istədiyi tapşırıqların ilk sıralarında yer alır. “Səbr” sözü ilə dözməyi deyil, sinə gərməyi qəsd edən Rəbbimiz, hər fitnənin, bəlalanmanın ardından bu çətin vəziyyətlərlə mübarizəni məsləhət bilən “səbr”ə dair ismarıclar vermişdir:

• ^155,156Həmçinin qətiliklə Biz qorxudan, aclıqdan bir şeylərlə və mallardan, canlar­dan və məhsullardan əskiklik ilə sizi zəif düşürəcəyik/imtahan edəcəyik. Özlərinə bir müsibət gəldiyi zaman: “Biz şübhəsiz, Allaha aidik və yalnız Ona dönəcəyik” – deyən bu səbr edənləri isə müjdələ!
• ¹⁵⁷Bax budur, onlar Rəbbindən, bəzi dəstəklər və mərhəmət özlərinə olandır. Bax budur, onlar bələdçilən­dik­ləri doğru yolu tapanların da məhz özüdür. (Bəqərə/155, 157)
• ¹⁰⁸Allah dedi ki: “Yatın oraya! Mənə də heç nə deməyin. ¹⁰⁹Şübhəsiz, mənim qul­la­rım­dan bir qrup: “Rəbbimiz! Biz iman etdik, artıq bizi bağışla, bizə mərhəmət et, Sən mər­həmətlilərin ən yaxşısısan” – deyirdilər. ¹¹⁰Bax budur, siz onları lağa qoy­du­nuz! So­nunda da onlar sizə mənim anılmamı, öyüdümü unutdurdu/tərk etdirdi. Və siz onlara gülürdünüz. ¹¹¹Şübhəsiz ki, bu gün Mən səbr etmələrinə qarşılıq, onları mükafatlandırdım. Onlar qazanclı çıxanların məhz özləridir”. (Möminlər/108-111)

Ayənin sonundakı “Və sənin Rəbbin çox yaxşı görəndir” ifadəsi edilən sınanmanın nəticələrinin qətiliklə dəyərləndirildiyini, heç bir şeyin zay olmayacağını anladır.

²¹Bizə qovuşmağı ummayanlar da: “Bizim üzərimizə mələklər/təbii güclər endirilməli idi”, ya da: “Rəbbimizi görməli deyilmiydik?” – dedilər. And olsun ki, onlar içlərində öz yekəxanalıqlarına inandılar və böyük bir pozğunluq edərək, azğınlaşdıqca azğınlaşdılar.

Ayədə “Bizə qovuşmağı ummayanlar” olaraq xarakterizə edilənlər, öldükdən sonra dirilib hesab verəcəklərinə inanmayanlardır. Onlar inanmaq üçün özlərinə mələklərin enməsini və ya bütlərini gördükləri kimi, Allahı da konkret bir varlıq şəklində görməyi istəyirlər. Yəni açıq şəkildə “Madam Allah bizə ismarıc vermək istəyir, niyə bir elçi ilə yollayır ki? Elçiyə etdiyi kimi bizə də bir mələk yollasın və bizimlə birbaşa olaraq müxatib olsun. Ya da özünü bizə göstərsin” demək istəyirlər.

Müşriklərin Allahı tənqid edən, Allahın əleyhinə danışan, hətta Allaha meydan oxuyan bu tövrləri Quranda bir çox dəfə ifadə edilmişdir:

• ¹²⁴Və onlara bir Ayə gəldiyi zaman: “Allahın elçilərinə verildiyi kimi, bizə də veril­mədikcə, qətiyyən inanmayacağıq” – dedilər. Allah elçilik vəzifəsini hara verəcəyini da­ha yaxşı bilir. Günah işləyənlərə, qurduqları hiylələrinə görə, Allah qatında bir alçaqlıq və çətin bir əzab toxunacaqdır. (Ənam/124)   

7-9-cu Ayələri təhlil edərkən verdiyimiz İsra/90-92 və aşağıdakı Ayə eyni davranışı İsrailoğullarının da sərgilədiyini göstərir:

• ⁵⁵Həmçinin bir zamanlar da siz: “Ey Musa! Biz Allahı açıq şəkildə görmədikcə, sənə qətiyyən inan­mayacağıq” – demişdiniz və buna görə də siz görə-görə sizi ildırım çarpmış­dı. (Bəqərə/55)

Ancaq Rəbbimiz, Firon pozuntularının, bu istəkləri yerinə yetirilsə belə, davranışlarının dəyişməyəcəyini bildirmişdir:

• ¹¹¹Və əgər Biz şübhəsiz, onlara bir sıra güclər endirsəydik, onlara ölülər söz söyləsəydi və hər şeyi qarşılarına toplasaydıq, Allahın dilədiklərindən başqa, yenə inanmayacaqdılar. Və lakin onların çoxu cahillik edirlər.                                                             (Ənam/111) 

Ayədəki “And olsun ki, onlar öz içlərində böyüklüklərinə inandılar və böyük bir azğınlıqla azğınlıq etdilər [azğınlaşdıqca azğınlaşdılar]” ifadəsi, bu inkarçıların özlərinin böyüklüyünə inandıqlarını və daha böyük bir güc tanımadıqlarını göstərir. Buna görə də, haqq-hüquq tanımır, heç kimdən qorxmur, azdıqca azırlar.

²²Mələkləri görəcəkləri gün… Bax budur, o gün, günahkarlara heç bir müjdə – sevincli xəbər yoxdur. Və o qovuşmağı ummayanlar: “qadağan edilmişdir, qadağan!” – deyərlər.

Bu Ayədə Rəbbimizin rəhmətinə uyğun olaraq, etdiyi xəbərdarlıq bu şəkildə təqdir edilə bilir: “Siz ölüm anında və ya qiyamət günü mələkləri [Allahın güclərini] gördüyünüz zaman, iş işdən keçmiş olacaq. O zaman ağlınızı başınıza almağınız sizə bir fayda verməyəcək. O gün sizə heç bir şad xəbər barədə söhbət gedə bilməz. Sadəcə, işgəncə edənlərə “Etməyin, etməyin!” deyə yalvaracaqsınız”.

“محجورا حجراً Hıcran mahcuran“. “حجر Hıcr” sözü, “haram” mənasındadır. [6] Bu sözün “hacr” olaraq oxunan şəkli Türk dilinə bir hüquq termini olaraq girmiş və “hacir [adamın vətəndaşlıq haqlarının məhdudlanması], malından istifadə haqqına mane olunması” mənasında istifadə edilir.

Bizim “Qadağan edilmişdir, qadağan!” deyə tərcümə etdiyimiz “hıcran mahcuran” ifadəsi isə bir bədəvi təbiridir. Bədəvilər qorxduqları bir adamla qarşılaşdıqlarında bu təbiri işlədirlər. Bu təbirin mənası “Mənə zərər vermə! Mənə zərər vermək qadağan olunmuşdur!” deməkdir. [7] Aydın olur ki, müşriklər mələkləri görəcəkləri o gün qorxmuş bədəvilər kimi yalvarıb yaxaracaqlar.

Mələklərin endirildiyi günün Kafirlər üçün qorxulacaq bir gün olduğu, başqa Ayələrdə fərqli izahlarla dilə gətirilmişdir:

• ⁸Və onlar: “Bu Peyğəmbərə bir mələk endirilsəydi!” – dedilər. Əgər Biz bir mələk endirmiş olsaydıq, iş, tam əmin ol ki, bitirilmiş olardı. Sonra da özlərinə göz belə açdırılmazdı.             (Ənam/8)
• ⁹³Və Allah haqqında yalan uydurandan, yaxud özünə heç bir şey vəhy olunmadığı halda: “Mənə vəhy olundu” deyəndən və: “Allahın endirdiyi kimi mən də endirəcəyəm” – deyəndən daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanları ölümün şiddətləri içində ikən, vəzifəli güclər də onlara əllərini uzatmış: “Canlarınızı çıxarın. Bu gün, Allah haqqında gerçək olmayan şeylər söylədiyinizə və Onun Ayələrinə qarşı təkəbbürləndi­yi­niz­ə görə, alçaldıcı bir əzabla cəzalandırılacaqsanız” –  dediklərində bir görsəydin!                 (Ənam/93)   
• ^6,7Və onlar: “Ey özünə Öyüd – Quran endirilən insan! Şübhəsiz ki, sən gizli güclərlə dəstəklənən biri/dəlisən. Əgər doğrulardansansa, bizə mələklər ilə gəlməliydin” – dedilər.
• ⁸Biz o təbii gücləri, ancaq haqq ilə endirərik. O vaxt da onlar möhlət verilən­lər­dən olmazlar. (Hicr/6- 8) 
• ^50,51Və sən mələklərin/vəzifəli güclərin kafirlərin üzlərinə və kürəklərinə vuraraq: “Dadın görək, qızğın atəşin əza­bı­nı! Bax budur, bu, sizin öz əllərinizlə etdiklərinizə görədir. Və şübhəsiz ki, Allah qullara heç bir şəkildə haqsızlıq edən deyildir” – deyə onlara keç­miş­də etdiklərini və etməli olduqları halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırarkən, bir gör­­səydin.                                          (Ənfal/50, 51)  

Mələklərin gəlməsinin keçmişdə yaşanmış konkret bir nümunəsi də Hicr surəsinin 51-64-cü Ayələrində, Lut qövmü əhvalatında anladılmışdır.

Mələklərin endiyi gün, Möminlər üçün heç də qorxulacaq bir gün deyildir:

• ^30-32Şübhəsiz, “Rəbbimiz Allahdır” deyib, sonra ən doğru olanlar… onların üzərinə xə­bərçi Ayələr həmişəlik enər: “Qorxmayın, kədərlənməyin, sizə vəd edilən cənnətlə se­vi­nin. Biz dünya həyatında və Axirətdə sizin yol göstərənləriniz, köməkçiləriniz, qo­ruyanlarınızıq. Cənnətdə qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandır­ma­yan və lütfü bol olan, əngin mərhəmət sahibindən bir ikram olaraq sizin üçün nəfslərinizin arzuladığı hər şey var. Orada istədiyiniz şeylər də sizin üçündür”.     (Fussilət/30-32)

²³Və Biz, Bizə qovuşmağı ummayanların etdikləri hər əməlin qarşısını aldıq və onu dağılmış toz zərrələri halına gətirdik.

Bu Ayədə çox vacib bir məqamdan bəhs edilmiş, iman etməyənlərin etdikləri işlərin toz kimi sovrulub gedəcəyi, yəni əməllərinin onları qurtarmayacağı açıqlanmışdır. İnkarçıların bu vəziyyəti başqa Ayələrdə də bildirilir:

• ^39,40Və kafirlər… Onların əməlləri kimsəsiz çöllərdəki sərab/ilğım kimidir ki, susayan onu su zənn edər, ona çatdığında isə orada hər hansı bir şey tapmaz. Yanında Allahı tapmışdır. Sonra da Allah onun hesabını tamamilə ödəmişdir. Allah, hesabı çox tez görür. Yaxud çox dərin, əngin bir dənizdəki, yoğun qaranlıqlar kimidir – onu dalga üstünə dalga kimi örtməkdə – üstündə də bulud vardır. Bir-biri üstünə qaranlıqlar… Kimə əlini çıxarıb uzatsa, hardaysa onu belə görə bilməz. Və Allah kimə nur verməmişsə, artıq o insan üçün nurdan hər hansı bir şey yoxdur. (Nur/39, 40) 
• ¹⁶Bax budur, onlar, özləri üçün, axirətdə atəşdən başqa bir şey olmayanlardır. Et­dik­ləri də orada boşa getmişdir. Etdikləri şeylər də yox olub, getməyə məhkum­dur. (Hud/16)
• ⁹¹Şübhəsiz ki, küfr etmiş və bu vəziyyətdə olduqları halda da ölənlərin heç birindən, yer üzü dolusu qızıl, onu fidyə/qurtarmaq üçün əvəz versələr belə, qətiyyən qəbul edilməyəcəkdir. Bax budur, onlar dayanılmaz əzab özləri üçün olanlardır. Onlar üçün köməkçilərdən də yoxdur. (Al-i İmran/91)
• ¹⁸Kafirlərin/Rəbbini bilə-bilə rədd edənlərin/inanmayanların vəziyyəti… Onların etdikləri tamamilə, fırtınalı bir gündə küləyin şiddətlə sovurduğu bir kül kimidir. Qazandıqlarından heç bir şeyi əldə saxlaya bilməzlər. Bax budur, bu, uzaq azğınlığın məhz özüdür. (İbrahim/18) 
• ¹⁰⁵Bax budur, onlar Rəbbinin Ayələrini və Ona çatmağı bilə-bilə rədd etmiş/inanmamış insanlardır və buna görə də, etdikləri əməlləri boşa getdi. Artıq Qiya­mət günü onlar üçün heç bir ölçü tutdurmarıq/heç bir dəyər vermərik. (Kəhf/105)  

²⁴Cənnət əhli o gün, qalacaq yer sarıdan çox yaxşı, dincələcək yer baxımından da daha gözəldir.

Kafirlərin vəziyyətlərinin açıqlanmasından sonra bu Ayədə Möminlərin vəziyyətləri açıqlanır. Belə bir müqayisə aşağıda 66-cı və 76-cı Ayələrdə də qarşımıza gələcəkdir.

Möminlərin vəziyyətlərini bildirən bu Ayə eyni zamanda 15-ci Ayədə keçən “Qarşılıq və gediləcək bir yer olaraq bumu daha yaxşıdır, yoxsa təqva sahiblərinə vəd edilən əbədilik cənnətmi?” ifadəsiylə Uca Allahın elçisinə soruşdurduğu sualın cavabını təşkil edir: “Cənnət əshabı o gün qalacaq yer baxımından çox yaxşı, dincələcək yer baxımından da daha gözəldir”.

Cənnət əshabı ilə cəhənnəm əshabının vəziyyətlərinin bir olmayacağı başqa Ayədə də bildirilmişdir:

• ²⁰Atəşin əhli və cənnətin əhli eyni olmaz. Cənnət əhli xilas olanların məhz özləridir. (Həşr/20)

²⁵Və o gün göy üzü buludlarla yarılar və mələklər [şüa, radiasiya və meteoritlər] ard-arda endirilər.

²⁶Bax budur, o gün əsl hökmranlıq Rəhmana aiddir. Kafirlər üçün isə o, çox çətin bir gün olmuşdur.

^27-29Və o gün, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinə iş edən o insan əllərini dişləyərək: “Eyvah, kaş ki, elçi ilə bərabər bir yol tutsaydım! Eyvah, kaş ki, flankəsi başçı edib, izi ilə getməsəydim. Heç şübhəsiz, mənə gəldikdən sonra məni öyüddən/Kitabdan o azdırdı. Və şeytan… O insanı rüsvay edən imiş!” – deyər.

Bu Ayə qrupunda Rəbbimiz, qiyamətin dəhşət verən səhnələriylə qarşılaşacaq olan inancsızları, o gün hiss edəcəkləri peşmançılığı sərgiləməklə xəbərdar edir.

Quranda qiyamət, məhşər və cəhənnəm səhnələrinə dair yüzlərlə Ayə mövcuddur.

• ²¹⁰Onlar, sadəcə, Allahın buluddan kölgələr içində gəlməsini, təbii güclərin [şüa, radiasiya və meteoritlərin] gəlməsini və işin bitirilməsinimi gözləyirlər? Halbuki, işlər yalnız və yalnız Allaha döndərilir.     (Bəqərə/210)
• ^12-16Və and olsun ki, Biz insanı seçilmiş bir palçıqdan əmələ gətirdik. Sonra onu çox dayanıqlı bir qərargahda bir nütfə, sonra o nütfəni bir embrion etdik. Sonra o embrionu bir ət parçasına döndərdik. Sonra o bir ət parçasını sümüklərə çevirdik. Sonunda o sümüklərə də bir ət geyindirdik. Sonra onu bir başqa yaradılışda yenidən qurduq. Bax budur, yaradanların ən gözəli olan Allah nə səxavətlidir! Sonra şübhəsiz ki, sizlər bunların ardından mütləq öləcəksəniz. Sonra şübhəsiz ki, siz Qiyamət günündə dirildiləcəksiniz.                    (Möminlər/12-16)

27-ci Ayədə keçən “zalım kimsə” ifadəsinin başında müəyyənlilik ədatı olan “əl” olduğundan, bu ifadənin müəyyən bir adamı qəsd etdiyini düşünmək mümkündür. Belə ki, klassik əsərlərdə və Ayələrin nüzul səbəbi qeydlərində bu zalım adamın Ukbə b. Əbu Muayt olduğu və bu adamın İslama girmək arzusunda olan yoldaşı, izdaşı, dostu Umeyyə b. Haləfin Müsəlman olmasına mane olduğu yazılır. [8] Hər iki şəxs də Bədir döyüşündə ölmüşdür.

Ancaq Ayədəki “əl” ədatına baxmayaraq, ifadənin “ümumi”ni qəsd etdiyini düşünmək də mümkündür. Çünki ümumi məntiq qaydalarına görə “Bir hökmün bir vəsfə dayandırılması, o vəsfin o hökmün səbəbi olduğunu üstü qapalı etdirdiyi üçündür”. Burada da o zalım adamın peşman olduğuna görə əlini dişləməsi, öz etdiyi zülm [şirk] səbəbindəndir. Buna görə də, səbəb ümumi olduqda, hökm də ümumi olmalıdır. Həmçinin, bu Ayənin xüsusi bir hadisə haqqında enməsi, özündən umumiliyin qəsd edilməsinə, yəni həm bu müəyyən şəxsin, həm də ondan başqalarının bu umumi hökmün içinə girməsinə mane olmur.

Ayənin ismarıcı bizim fikrimizcə də, ümumi olub, hər kəsi zülmdən uzaqlaşdırmaq məqsədi güdülmüşdür. Bu isə ancaq Ayənin ümumi mənada olmasıyla təmin edilir.

³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur/tərk edilmiş bir şey etdilər” – dedi.

Bu Ayə, peyğəmbərimizin qiyamət günündə şahid olaraq dindiriləcəyi məhkəmədə verəcəyi ifadəni nəql edir.

Daha əvvəl Mürsəlat surəsinin təhlilində dediyimiz kimi, Uca Allahın bütün elçiləri, məhşərdə ediləcək məhkəmədə öz cəmiyyətləri üçün şahid tutulacaq və dinlənəcəklər:

• ^11-13şahidlik edəcək elçilər, şahidlik üçün gözlədildikləri “Ayırdetmə günü”/şahidlik vaxtı müəyyən olunduğu zaman, (Mürsəlat/11-13)
• ⁶⁹Və yer üzü Rəbbinin nuru ilə aydınlanmış, kitab qoyulmuş, peyğəmbərlər və şahidlər gətirilmiş və aralarında haqq ilə qərar verilmişdir. Və onlara haqsızlıq edilməz. (Zümər/69)
• ⁴¹Hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur?           (Nisa/41)

Bəhs etdiyimiz Ayədə “dedi” şəklində keçmiş zaman şəklinin işlədilməsi, təkid və hadisələrin mütləq qeyd edildiyi qaydada reallaşdığına görədir. Ona görə də, qiyamət günü şahidliyə çağırıldığında peyğəmbərimizin “Ey Rəbbim, heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur [tərk edilmiş bir şey] qəbul etdilər” deyərək Quranı tərk edənlərdən şikayət edəcəyi aydın olur. “Zikr”in tərk edildiyinə dair ediləcək olan bu şahidlik, sadəcə peyğəmbərimizə məxsus olmayıb, 18-ci Ayədə bildirildiyi kimi, uydurma tanrılar tərəfindən də ediləcəkdir.

Ayədə keçən “məhcur” sözü Ərəb dilində bir çox mənada işlədilə bilən bir söz olmasına baxmayaraq, yerləşdiyi bölməyə uyğun olaraq, Ayədəki mənası belədir: “Qövmüm Quranı diqqətə layiq görmədi. Qəbul etmədiyi kimi, ardından da getmədi. Onu əylənmə və lağ mövzusu halına gətirdi”.

³¹Və bax budur, belə! Biz hər peyğəmbər üçün günahkarlardan bir düşmən ayırmışıq/təşkil etmişik. Beləliklə, yol göstərən və köməkçi olaraq, Rəbbin yetər.

Surənin ilk Ayələrində müşriklərin sataşmaları qarşısında onları “azmış” və “heç bir yola gücü çatmayan” olaraq xarakterizə edən Rəbbimiz, bu Ayədə elçisini o hadisələrə işarə edərək, sanki belə təsəlli edir: “Belə, sənin başına gələnlər kimi, elçiyə düşmənçilik edilməsi, təkcə sənə edilən bir şey deyildir. Bu davranış, səndən əvvəlki bütün elçilərə də edilmiş, o elçilər də bunlara məruz qalmışdı. Onların da sənin kimi düşmənləri vardı. Sən səbrli ol, Allah sənə gərəkdiyi kimi yol göstərəcək və kömək edəcəkdir”.

Bu Ayənin bir bənzəri də Ənam surəsindədir:

• ^112,113Beləliklə, Biz hər peyğəmbər üçün gizli-açıq şeytanlarını düşmən etdik. Dünya malına aldandıqlarına görə, axirətə inanmayan insanların qəlbləri ona aldansın, ondan məmnun olsun və etməkdə olduqlarını etsinlər deyə, bunların bəzisi digərinə sözün bəzəklisini gizlicə təlqin edər/pıçıldayar. Və lakin Rəbbin diləsəydi, onu etməzdilər. Elə isə onları və uydurduqları şeyləri tərk et! (Ənam/112-113)   

³²Kafirlər: “Quran Ona bir dəfədə, tam halda endirilməli deyildimi?” – dedilər. Biz onu sənin qəlbinə yaxşı-yaxşı yerləşdirmək üçün belə parça-parça endirdik. Və Biz onu dənə-dənə/bir-birinə qarışdırmadan vəhy etdik.

³³Həqiqətən, Biz sənə haqqı və onların gətirdikləri hər bir problemin ən gözəl izahını gətirdik.

Bu Ayələr surənin 4-8-ci Ayələrinin davamı mahiyyətində olub, kafirlərin Quran haqqındakı bir başqa şübhələrini və onlara verilən cavabı ehtiva edir. Bu iki Ayə qrupu arasındakı əlaqəni 32-ci Ayədəki “və” bağlayıcısı təmin edir və paraqraf belə olur:

⁴Və kafirlər: “Bu Quran, onun/Muhəmmədin uydurduğu yalandan başqa bir şey deyildir. Ona başqa bir camaat da bunun üçün kömək etmişdir” – dedilər. Beləliklə, onlar tam yəqinliklə bilin ki, haqsızlıq etdilər və əsassız bir iddia irəli sürdülər.

⁵Və: “O Quran, yazılı hala gətirilmiş öncəkilərin nağıllarıdır. İndi də o, səhər-axşam/daim ona oxunmaqdadır” – dedilər.

⁶De ki: “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir. Şübhəsiz, O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir”.

^7,8Və inkar edənlər: “Bu necə elçidir ki, yemək yeyir, küçələrdə yeriyir? Ona bir mələk endirilsəydi nə olardı? Beləliklə, onunla bərabər bir xəbərdar edən olardı! Yaxud özünə bir xəzinə verilsəydi və ya özünün yeyəcəyi bir bağçası olsaydı!” – dedilər. Bu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Siz, yalnız və yalnız ovsunlanmış bir insanamı uyursunuz” – dedilər.

³²Kafirlər: “Quran ona bir dəfədə, tam halda endirilməli deyildimi?” – dedilər. Biz onu sənin qəlbinə yaxşı-yaxşı yerləşdirmək üçün belə parça-parça endirdik. Və Biz onu dənə-dənə/bir-birinə qarışdırmadan vəhy etdik.

32-ci Ayədə Quranın bir dəfədə cəm halda enməmiş olmasını öz inancsızlıqlarına bəhanə olaraq irəli sürən kafirlərə lazımi cavab verilmiş və bu cavab “Biz onu sənin qəlbinə yaxşı-yaxşı yerləşdirmək üçün belə edirik” şəklində izah edilmişdir.

Rəbbimizin bu cavabı barəsində bir az düşünülərsə, aşağıda sıralanmış olan məntiqli fikirlər əldə edilə bilər:

• Əgər Quran peyğəmbərimizə bir dəfədə, cəm halda endirilmiş olsaydı, onun zabitəsi, yəni yazılmağı və əzbərlənməyi çox çətin olar, yanlışlar, səhvlər meydana gələ bilərdi.
• Əlində bir kitab olan insan, kitabın daima yanında olduğuna etibar edərək, onu əzbərləmək istəməyə bilərdi. Rəbbimiz isə peyğəmbərimizin Quranı çox oxumasını, yaxşı-yaxşı əzbərləməsini və yanılmaqdan uzaq olmasını istədiyi üçün Quranı bir dəfədə deyil, parça-parça endirdi.
• Əgər Quran bir dəfədə endirilmiş olsaydı, onun bütün hökmlərini öyrənmək və mənimsəmək insanlara çox ağır gələrdi, insanlar Quranı həzm edə bilməzdilər. Amma Uca Allah, onu parça-parça, müəyyən zamanlarda endirərək, qoyduğu dinin əmr və qadağalarını yavaş-yavaş endirmiş oldu və insanlar da dinin gərəklərini o nisbətdə asanlıqla yerinə yetirmiş oldular.
• Quran insanların suallarına, istəklərinə cavab verəcək şəkildə və meydana gələn hadisələrə görə enir. Beləliklə, insanlar daha artıq bəsirət sahibi olurdular. Çünki hadisələrlə və zehinlərdəki suallarla eyni zamanlı bir enmə, Quranın fəsahətinə qeybdən xəbər vermə işini də əlavə edir, Quranın gətirdiyi hər cavabda, hər məsələnin həllində, reallıqları yaşayaraq öyrəndikləri üçün insanların görüşləri, məlumatları, düşüncələri daha da çox artırdı.
• Əgər Quran bir dəfədə enmiş olsaydı, peyğəmbərimiz endirilmiş Quranı göstərərək, kafirlərə işin əvvəlində bir dəfə meydan oxuyacaqdı. Halbuki, Quran parça-parça və fasilələrlə endiyinə görə, peyğəmbərimizin inancsızlara qarşı meydan oxumaları enən hər parçada həyata keçirdi. Beləliklə, kafirlərin Quranın bir parçasının bənzərini belə edə bilməyəcəkləri dəfələrlə sübut olundu. Beləliklə, Quranın möhtəşəmliyi həm peyğəmbərimizin, həm də kafirlərin könüllərinə yaxşı-yaxşı yerləşmiş oldu.

 ترتيل Tərtil sözü. “ ترتيل Tərtil” sözü “Bir şeyin tərtibinin gözəlliyi” deməkdir. Bu söz bədəvilərin dilində “Bir şeydən birinin digərinə qarışmaması, daraq dişi kimi bir-birinə qarışmamış, qarışmayan” mənasına gəlir. Bu vəziyyət, möhkəm, qüvvətli, sımsıx olmağın ziddidir. Məsələn, dişlərin “tərtil”i, “dişlərin seyrək bir şəkildə nizamlanmış, düzülmüş olması” deməkdir və bu söz ərəb dilində “gözəl düzülmüş dişlər” mənasında da işlədilir. [9]

Sosial sahədə isə “tərtil” “sözün, kəlmələrin bir-birinin ardınca, tək-tək, yavaş-yavaş, ağır-ağır, dənə-dənə düzülməsi” deməkdir. Buna görə də, Quranın tərtili dedikdə “Quranın endiyi şəkildə tərtibinin qorunması, bir bölmənin bir başqa bölməyə qarışdırılmaması” mənası başa düşülür.

Quranın necə endirildiyi və necə oxunmalı olduğu Quranda belə açıqlanmışdır:

• ¹⁰⁶Və Quranı… Biz onu öyrənib, insanlara gözlənilənlərə görə öyrədəsən deyə parça-parça ayırdıq və Biz onu, endirdikcə endirdik! (İsra/106) 

Deməli Quran, mövzularına görə, bölmələrə görə, enmə sırasına görə bir tərtib və təsnif edilmək surətiylə oxunmalı və oxudulmalıdır.

32-ci Ayədə də Rəbbimiz Quranı tərtillədiyini, yəni hər şeyi yerli yerində, bir-birinə qarışdırmadan, bir nizamla endirdiyini bəyan edir. Peyğəmbərimizə ilk gələn vəhylərdə [Müzzəmmil/4-də] də Quranın tərtillənməsi, yəni nəcmlərin kifayət qədər nizamla tutulması, bir-birinə qarışdırılmaması əmr edilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, təəssüf ki, əlimizdəki rəsmi düzülüş tərtilli deyildir. Biz, səmimiyyətlə və dürüst şəkildə bir çox dəfə dilə gətirdiyimiz bu xüsusda, Qurana könül verənlərin Quran ilə dərin araşdırmalar aparıb, Quranı nəcm-nəcm düzmələri və Quranı bu günkü surə anlayışından daha çox, həqiqi surələriylə düzmələri lazım olduğuna inanır və bu qeyrəti onlardan gözləyirik.

Haqqın gəlməsi. Rəbbimizin 32-ci Ayədəki “Onların sənə gətirdikləri hər bir məsələdə Biz mütləq sənə haqqı və ən gözəl açıqlamanı gətirmişik” ifadəsiylə müşriklərin dünyagörüşündəki pozuqluq çox konkret bir şəkildə ortaya qoyulmuşdur. Rəbbimiz bununla sözsüz olaraq: “Biz haqqı gətiririk, haqq gəldikdə də batil yox olur. Onlar nə zaman cəfəng bir şey ortaya atsalar, Biz onun üzərinə həqiqəti yollayarıq və o cəfəngiyyatı ortadan qaldırarıq” buyurur.

• ¹⁸Tam əksinə, Biz haqqı batilin başına çırparıq və bu, onun beynini parçalayar. Bir də baxarsan ki, batil yox olub getmişdir. Və Allaha yaraşdırdığınız xüsusiyyətlərə görə, vay sizin halınıza! (Ənbiya/18)
• ¹⁰⁵Və Biz Quranı sadəcə haqq ilə endirdik, o da sadəcə haqq ilə endi. Və Biz səni yalnız və yalnız müjdəçi və xəbərdar edən olaraq elçi etdik. (İsra/105) 

Ən Gözəl Təfsir. “ تفسير Təfsir” sözünün kökü “فسر fəsr” sözüdür. “Açıqlamaq, örtülü şeyi açmaq” mənasına gələn “fəsr” sözü, ilk olaraq tibb sahəsində, “doktorun suya baxması” mənasında işlədilmişdir. Belə ki, bu kökün başqa bir törəməsi olan “تفسرة təfsirəh” sözü də “xəstəliyin təsbiti üçün üzərində araşdırma edilən sidik” deməkdir. [10]

Doktorlar bu “təfsirə”yə baxaraq xəstəliklərin səbəblərini tapıb, aşkarladıqları üçün “fəsr” sözü də zaman keçdikcə “aşkarlamaq, örtülü şeyi açmaq” mənasında işlədilməyə başlamışdır. Bu sözün təfil babından məsdəri olan “təfsir” sözü də bu mənaya paralel olaraq “yaxşı-yaxşı araşdırmaq, çox açıqlamaq” mənasında işlədilir.

Beləliklə, demək olur ki, “təfsir” sözü “anlaşılmamış, qapalı, mürəkkəb, çətin bir sözü, bir mövzunu, bir məsələni anlaşılan hala gətirmək” deməkdir. Budur, Quran Ayələri də mövzuları, problemləri ən gözəl şəkildə ortaya qoyub izah etdiyi üçün ən gözəl təfsirdir.

³⁴O üzü üstə cəhənnəmə toplanacaq olanlar… Bax budur, onlar yer üzündə ən pis, yolca da ən pozğun olanlardır.

Bu Ayə ilə, Allahın zikrindən [Qurandan] üz çevirənlərə və Onun elçisinə qarşı müxtəlif mənasız-məntiqsiz bəhanələrlə qarşı çıxanlara bir göndərmə edilmiş və son bir xəbərdarlıq olaraq da, onların axirətdəki halları bildirilmişdir.

Bu xəbərdarlığın bir bənzəri də İsra surəsindədir:

• ^97,98Və Allah kimə bələdçi olarsa… Bax budur, o doğru yolu tapmış olandır. Kimi də az­dırarsa, artıq bunlar üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən heç bir köməkçi, qoruyucu, yol göstərici yaxın kimsə tapa bilməzsən. Və Biz onları qiyamət günü kor, lal və kar olduqları halda, üzüstə toplayacağıq. Onların girəcəkləri yer cə­hənnəmdir. O zaman ki, cəhənnəm bitdi, onlara atəşi artdırarıq. Bax budur, bu onların Ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi ört-basdır etdikləri və: “Bizlər, bir yığın sümük və ovalanmış toz olduğumuz zamanmı, biz yeni bir yara­­dılışla mütləq dirildilmiş­mi olacağıq?” – dediklərinə görə, onların cəzasıdır.              (İsra/97, 98)  

³⁵Və and olsun ki, Musaya Kitabı verdik, qardaşı Harunu da onunla birlikdə köməkçi, dəstəkçi verdik.

³⁶Sonra da: “Haydı, Ayələrimizi yalan sayan o cəmiyyətə gedin!” – dedik. Sonunda da Ayələrimizi yalan sayan o qövmü parçalayıb, yox etdik.

Surənin bu bölməsində, keçmişə aid bir neçə əhvalata diqqət çəkilərək tarixdən ibrət alınması istənilmiş və ilk olaraq da, Musa peyğəmbərin əhvalatından bəhs edilmişdir. Zaman etibariylə Quranın müxatiblərinə ən yaxın olan Musa peyğəmbərin əhvalatı, təfərrüatlı olaraq Əraf surəsində yer almış, Ərafda yer almayan bəzi hadisələr isə Qasas surəsində bildirilmişdir.

³⁷Biz Nuh qövmünü də, elçiləri yalan saydıqları zaman, suda boğduq və özlərini insanlar üçün bir əlamət/nümunə etdik. Və Biz şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün çox acı verən bir əzab hazırladıq.

³⁸Adı, Səmudu, Rəss əhlini və bunlar arasında daha bir çox nəsilləri də.

³⁹Və Biz onların hamısına örnəklər verdik və hamısını qırdıq keçirdik.

⁴⁰Və and olsun bunlar, bəla və fənalıq yağışına tutulmuş olan bölgəyə getdilər. Yaxşı, onu da görmürdülərmi? Tam əksinə, bunlar öldükdən sonra dirilməyi ummurdular.

Burada qısaca bəhs edilən qövmlərin hekayələrini, əslində Ərəblər çox yaxşı bilirdilər. Bunları dildən dilə nəql edirdilər, hətta cənuba və şimala doğru səfər etdiklərində də qalıqlarını görmüşdülər. Bundan əvvəlki surələrdə hekayələri daha təfərrüatlı anladılmış olan qövmlər, burada qısaca, qismən xatırladılır və beləliklə də, inkarçılar bir dəfə yenə xəbərdar edilirlər. Keçmiş qövmlərin qalıqlarının Ərəblər tərəfindən göründüyü, aşağıdakı Ayələrdə də yer alır:

• ¹³³Şübhəsiz ki, Lut da göndərilən elçilərdəndir.
• ^134-136O zaman ki, Biz onu və geridə qalıb batanlar içində qalan bəxtsiz qadın istisna olmaqla, əhlinin hamısını qurtarmışdıq. Sonra digərlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdıq.
• ^137,138Və siz, əlbəttə, səhər tezdən və gecə vaxtı onlara baş çəkib durursunuz. Hə­lə də ağıllanmırsınızmı?       (Saffat/133-138)
• ^78,79Əykə tərəfdarları da tam yəqin bilin ki, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər idi və Biz özlərindən intiqam aldıq/yaxalayıb cəzalandırmaqla ədaləti yerinə yetirdik. İkisi də – Əykə və Lut qövmü açıq bir yol üzərindədir.                                                                  (Hicr/78, 79)

^41,42Səni gördükləri zaman da: “Budurmu Allahın elçi olaraq göndərdiyi? Əgər tanrılarımıza inanmaqda təkid etməsəydik, həqiqətən də bizi az qala tanrılarımızdan azdıracaqdı” – deyə, səni lağa qoymaqdan başqa bir şey etmirlər. Və onlar, yaxında əzabı gördükləri zaman, kimin haqq yol sarıdan daha azğın olduğunu biləcəklər!

Bu Ayələrdə açıqlanan müşriklərin məsxərə edici davranışlarından, Quranda başqa Ayələrdə də bəhs edilmişdir:

• ³⁶Və bu kafirlər, səni gördükləri zaman, sadəcə, səni lağa qoyurlar: “Tanrılarınızı anıb, duran budurmu?” Halbuki, onlar Rəhmanın anılmasını, öyüdünü, Kitabı, Quranı bilərək rədd edənlərin məhz özləridir.    (Ənbiya/36)
• ³²And olsun ki, səndən öncəki elçilərə də lağ edildi. Və Mən kafirlərə/inanmayanlara möhlət verdim. Sonra da onları yaxaladım… Haydı, baxaq Mənim əzabım necə imiş! (Rad/32)

Həmçinin, Ənam/10, Hicr/10, 11, Ənbiya/41 və Zühruf/6-8-ci Ayələrdə də bəhs edilən bu mövzu, Hüməzə surəsində daha geniş olaraq məsxərəçilərin aqibətlərini izah etməklə birlikdə yer almışdır.

Kafirlərin öz dinlərində göstərdikləri səbat isə Sad surəsindəki bu ifadələrlə izah edilmişdi:

• ^4,5Və içlərindən özlərinə bir xəbərdar edən gəldiyində çaşdılar. O kafirlər: “Bu bir sehrbazdır, çox-çox yalan söyləyən birisidir. O bu qədər tanrını, tək bir tanrımı etmiş? Bu həqiqətən çox təəccüblü bir şeydir!” – dedilər.
• ^6-8Və içlərindən öndə gedənlər yürüdülər: “İlahlarınız üzərində dirənin və sözünüzdən, qərarınızdan dönməyin. Bu, həqiqətən, sizdən gözlənən bir şeydir! Biz bunu son/başqa bir dində eşitmədik, bu ancaq bir uydurmadır. Öyüd/Kitab aramızdan Onun üzərinəmi endirildi?” Əksinə, onlar, Mənim öyüdümdən/Qurandan yetərsiz bilik içindədirlər. Əksinə, onlar hələ əzabımı dadmayıblar. (Sad/4-8)

⁴³Pis duyğularını, hərisliklərini özünə tanrılaşdıran insanı gördünmü/heç düşündünmü? Yaxşı, onun üçün sənmi vəkil olursan?

⁴⁴Yoxsa sən, onların çoxunun həqiqətən vəhyə qulaq asacağını, yaxud ağılla hərəkət edəcəklərinimi sanırsan? Onlar heyvanlar kimidir. Əslində yol baxımından daha pozğundurlar/çaşqındırlar/aşağıdırlar.

Bu Ayələrdə, inkarçıların keçici mənfəətləri naminə əbədi həyatlarını məhv etdikləri və özlərini fəlakətə sürüklədikləri bildirilir. Həmçinin inkarçıların, özlərinə verilmiş olan ağıl nemətini işlətməyərək, heyvanlardan betər bir vəziyyətdə olduqlarına diqqət çəkilir. Çünki heyvanlar sadəcə təbii ehtiyaclarını təmin etmək refleksləriylə hərəkət edən, amma özlərinin fayda və zərərlərini də bilə bilən yaradılışlardırlar. Bunun əksinə olaraq, əqli və fiziki bir çox qabiliyyətlərlə təchiz edilmiş olan insanın öz fayda və zərərini bilə bilməməsi, bu tip insanların dörd ayaqlı heyvanlardan daha aşağı bir vəziyyətdə olduqlarını göstərir.

Rəbbimiz, öz fayda və zərərini ayırd edə bilməyənlər haqqındakı bu cür xarakterizə etməsini daha əvvəl Əraf surəsində də etmişdi:

• ¹⁷⁹Və and olsun ki, tanıdıqlarınızdan/tanımadıqlarınızdan bir çoxunu cəhənnəm üçün törədib çoxaltdıq; onların qəlbləri vardır, onlarla anlamazlar. Gözləri vardır, onlarla görməzlər. Qulaqları vardır, onlarla eşitməzlər. Bax budur, onlar dördayaqlı heyvanlar kimidirlər. Hətta, daha da pozğunlaşırlar. Bax budur, onlar laqeydlərin məhz özləridir.             (Əraf/179)

İnkarçıların heyvanlarla müqayisəsini bir az daha dərinləşdirmək mümkündür:

– Kor-koranə istəklərinin ardınca gedən inkarçıların vəziyyəti, müşayiətçiləri tərəfindən otlağamı, yoxsa qəssab­xa­na­­yamı aparıldıqlarını bilməyən heyvanların vəziyyətinə bənzəyir. Çünki belə insanlar da haraya sürüklən­diklərini, fəla­kətəmi, yoxsa qurtuluşamı getdiklərini bilmirlər. Aradakı fərq isə, heyvanların ağıllarının olmaması və aparıldıqları yer barə­sin­də məsuliyyət hisslərinin olmamasıdır. Budur, ağıl ne­mətiylə təchiz olunmuş olan insanların heyvanlar kimi dav­ran­ması, onların vəziyyətlərini heyvanlarınkından daha pis edir.

–  Heyvanlar, özlərinə yaxşı davrananla pis davrananı ayırd edərlər. Özlərinə faydalı olanı axtarıb, zərər verəndən qaçarlar. Özlərinə yem verəni, baxıb nəzarət edəni tanıyarlar və ona itaət edərlər. İnkarçılar isə, özlərinə edilmiş olan lütflərlə özlərinin düşməni olan şeytanın pisliyini bir-birindən ayırd etməzlər, faydaların ən böyüyü olan savabı tələb edib, zərərlərin ən böyüyü olan axirət əzabından qaçınmazlar. Özlərini bu dünyada yaşadan, nəzarət edən və öz yaxşılıqları üçün xəbərdar edən Allaha şükür və itaət etməzlər.

–  Heyvanlar biliksiz olduqları üçün şüurlu davranışlar etməzlər, amma bilikli olan insanların şüursuz davranışları, onların heyvanlardan daha aşağı olduğunu göstərir.

–  Heyvanların elm sahibi olmamalarının heç kimə zərəri yoxdur. Amma insanların cəhaləti böyük bir zərər qaynağıdır. Çünki cahil müşriklər, Allahın yolunu əyri göstərməyə çalışarlar və digər insanları Allahın yolundan azdırarlar.

–  Heyvanların yaradılışlarındakı özünəməxsusluqlara uyğun olaraq, onlardan bir mövzunu araşdıraraq, o mövzu haqqında məlumat sahibi olmaları gözlənə bilməz. Amma insanların hər cür araşdırmanı edib, edə bilmədikləri mövzuları öyrənmə imkanları vardır. Budur inkarçılar, araşdırma etmək bir yana, özlərinə hazır şəkildə təqdim edilən məlumatları rədd etdikləri üçün heyvanlardan daha aşağı səviyyədədirlər.

–  Heyvanlar, elmsiz olduqlarına görə cəzalandırılmazlar. Amma inkarçılar, buna görə cəzalandırılacaqlar.

İnkarçıların heyvanlar kimi davranmaları halında qarşılaşacaqları nəticələrin qorxunc olacağı aydındır. Buradakı məqsəd inkarçıların xəbərdar olunmasını tərk etdirmək deyil, kafirləri qınamaq yoluyla onları bir dəfə yenə xəbərdar etməkdir.

Peyğəmbərimizə müraciətlə deyilən “Yaxşı, onun üstündə sənmi vəkil olursan?” ifadəsi, onun müşrikləri tövhidə yönəldə bilmək üçün nə qədər çox cəhd etdiyinin dəlili və eyni zamanda Rəbbimizin onu təsəlli etməsidir. Bu tərz təsəllilər Quranda bir çox dəfə edilmişdir:

• ⁷Kafirlər… Onlar üçün şiddətli bir əzab vardır. İman etmiş və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər – onlar üçün bir bağışlanma və böyük bir mükafat vardır. ⁸Onun üçün, pis əməli özünə bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən insanmı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırar, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə/kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz ki, Allah onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir. (Fatir/7, 8)

^45,46Rəbbinin o kölgəni necə uzatmış olduğuna baxmadınmı? Diləsəydi onu, əlbəttə, hərəkətsiz də edərdi. Sonra Biz günəşi, ona dəlil etdik. Sonra da onu asan bir hərəkətlə Özümüzə doğru çəkdik.

⁴⁷Və O, sizin üçün gecəni libaslar, yuxunu da rahatlıq üçün yaradandır. Və O, gündüzü yayandır.

Bir öncəki paraqrafda, kafirlərin özlərinə verilmiş olan ağıl nemətinə baxmayaraq düşüncəsiz və məsuliyyətsiz bir davranış nümunəsi olaraq, şirkdə dirəndiklərini və buna görə də heyvanlardan daha aşağı səviyyədə olduqlarını vurğulayan Uca Allah, bu Ayə qrupunda özünü tanıtmaq üçün kainata qoymuş olduğu qanunlardan Günəşlə əlaqədar olan “kölgə”yə diqqət çəkir.

Ərəbistan kimi quraq və çöllərlə örtülü bir ərazidə yaşayan insanlar üçün, Allahın kainata qoyduğu qanunların tanıdılmasında “kölgə”nin işlədilməsi, o bölgə xalqının kölgənin qiymətini dünyada ən yaxşı anlayan insanlar olmaları baxımından bir incəlik ehtiva edir.

Onlara sözsüz olaraq deyilir ki, “Uzanıb-qısalan kölgənin sübutu Günəşdir. Əgər yer üzündə kölgənin uzanıb qısalmasıyla müşahidə edilən müxtəlifliklər olmasaydı, yəni Günəş şüaları kəsilməz olaraq gəlsəydi, ya da doğrudan gəlməsə və yer üzü həmişə kölgədə qalsaydı, bu anda yaşanmaqda olan həyat imkansız olardı. Budur, kölgənin uzanıb qısalması, yer üzündəki həyatın mümkün ola bilməsi üçün vacib olan nizamın təmin edildiyinin sübutudur. Bu nizam isə təsadüf deyil, Hakim [hikmətlər sahibi] və Qadir Yaradanın əsəridir. O halda sizlər, kölgənin gündəlik həyatınızdakı faydalarına diqqət edib düşünməli, araşdırmalı və bu möhtəşəm sistemi quran gücü tanımalısınız”.

^48,49Və O, küləkləri mərhəmətinin önündə müjdəçi olaraq göndərəndir. Və Biz ölü bir bölgəyə can vermək, yaratdığımız necə heyvanları və insanları su ilə təmin etmək üçün göydən tərtəmiz bir su endirdik.

Bu Ayələrdə külək, bulud və yağışın Rəbbimizin yer üzündə qurduğu nizamdakı rolu dilə gətirilir və suyun da həyatımızdakı iki mühüm funksiyasına toxunulur: Can vermək və təmizlik…

Dünyadakı bütün canlıların [insanların, heyvanların və bitkilərin] həyati ehtiyacı olan su barəsində Rəbbimiz xüsusilə çox durmuş və bir çox Ayə göndərmişdir:

• ⁴⁶Sizə mərhəmətindən daddırsın, əmri ilə gəmilər axıb getsin və sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını ödəyəsiniz deyə, ərməğanlarından ruzi axtarmağınız üçün küləkləri müjdəçilər olaraq göndərməsi də Onun əlamətlərindən/ nümunələ­rin­dən­dir. (Rum/46???)
• ⁵⁰Belə isə, Allahın mərhəmətinin əsərlərinə bir bax. Yer üzünü ölümündən sonra necə dirildir? Şübhə yox ki, O, qətiliklə ölüləri dirildər və O, hər şeyə qadirdir. (Rum/50)
• ⁵⁷Və O, xatırlayasınız/öyüdləri qəbul edəsiniz deyə, mərhəmətinin önündə küləkləri müjdəçilər/dağıdıcılar/yayıcılar olaraq göndərir. Yağış yüklü buludlar yüklənincə, o küləklər onları quraq bir bölgəyə göndərər, sonra onunla suyu endiririk. Beləliklə, onunla məhsulun hamısından bitiririk. Bax budur, Biz ölüləri də belə çıxaracağıq. ⁵⁸Və gözəl bölgənin bitkisi, Rəbbinin izni ilə/bilgisi ilə çıxar. Pis olandan isə, faydasız bitkidən başqa, bir şey bitməz. Bax budur, Biz ona verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən bir cəmiyyət üçün, Ayələri belə cürbəcür, təkrar-təkrar açıqlayırıq.             (Əraf/57, 58)
• ¹⁶⁴Şübhəsiz ki, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə və gündüzün bir-biri ardınca gəlməsində, insanlara yarayan şeylərlə dənizdə axıb gedən gəmilərdə, Allahın səmadan bir su endirərək, onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltməsində, yer üzündə hər tərpənən canlılardan yaymasında, küləkləri səmtlərə çevirməsində, göy ilə yer üzü arasında əmrə hazır olan buludda, şübhəsiz ki, ağıllarını işlədən bir cəmiyyət üçün əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır. (Bəqərə/164)

Və Nəml/63, Fatir/9, Casiyə/5, Şura/28. Bu mövzu, Qaf/9-da da keçmişdi. Yağışın ölü ərazini diritmə mövzusu elm və texnika kitablarında təfərrüatlı olaraq yer alır.

⁵³Və O, iki dənizi yanaşı axıdandır – biri şirin və susuzluğu yatıran, digəri də duzlu və acıdır. Və O, aralarına bir maneə və qadağa qoyandır.

⁵⁴Və O, sudan bir bəşər yaradıb, sonra ona bir soy və evlillik səbəbi ilə qohumluq əmələ gətirəndır. Və sənin Rəbbin hər şeyə gücü yetəndir.

Bu Ayələrdə yenə Rəbbimizin təbiətdəki qanunlarından birinə diqqət çəkilir. Buna görə, acı və şirin sular aralarına qoyulan bir maneə ilə bir-birinə qarışmır.

Rəbbimiz bu qanunu başqa Ayələrdə də bildirmişdir:

• ⁶¹Onların ortaq qoşduğu şeylərmi xeyirlidir, yoxsa yer üzünü sığınacaq edən, ara­la­rında çaylar əmələ gətirən, onun üçün sabit dağlar yerləşdirən və iki dəniz arasına maneə qoyanmı? Allah ilə bərabər bir tanrımı var? Tam əksinə, onların çoxu bilmirlər.                                   (Nəml/61)
• ¹⁹İki dənizi bir-birinə qovuşmağa qoymayan… ²⁰Aralarında bir əngəl vardır, bir-bir­lə­rinə keçib qarışmırlar.
• ²¹Yaxşı, siz ikiniz Rəbbinizin qadir olduqlarının/bənzərsiz gücünün, bənzərsiz nemətlə­ri­nin hansını yalan sayırsınız? (Rəhman/19-21)

Bu qanun dənizlərdəki, göllərdəki, bataqlıqlardakı suların o su kütləsində olan minerallardan arınaraq buxarlaşmasını, buxarlaşan suyun isə yer üzünə şirin su olaraq içməyə və tarla işlərinə əlverişli xüsusiyyətdə düşməsini və yeraltı sularının əmələ gəlməsini təmin edir, həmçinin də okeanların içində mövcud olan müxtəlif axıntıları izah edir.

Bu mövzu da elm və texnika kitablarında təfərrüatlı olaraq yer alır.

New York Elmlər Akademiyası Rektoru və Amerika Birləşmiş Dövlətləri Elmi Araşdırmalar Təşkilatının sabiq üzvlərindən A. Cressy Morrissonn belə yazır:

 “Ay bizə 240.000 mil uzaqlıqdadır. Gündə iki dəfə reallaşan çəkmə hadisəsi bizə ayın varlığını tamamilə zərif bir şəkildə xatırladır. Ayın cazibə gücü nəticəsində okeanlarda meydana gələn qabarma bəzi yerlərdə təxmini olaraq 18 metrəyə qədər çıxar. Hətta ay cazibəsi nəticəsində, yer qabığı belə, gündə iki dəfə kənara doğru bir neçə santimetr sürüşər. Bütün bunlar bir dərəcəyə qədər bizə nizamlı görünür. Və biz, bütün okeanın nizamını bir neçə metrə qabardan və son dərəcə sərt görünən yer qabığını bir neçə santimetr kənara doğru sürüşdürən qorxunc gücü qavraya bilmərik.

Марс planetinin də bir ayı vardır. Kiçik bir ay. Bu ay, sadəcə planetə 6000 mil uzaqlıqdadır. Bunun kimi dünyamızın peyki olan ay da bu andakı uzaqlığı yerinə sözün gəlişi 50.000 mil uzaqlıqda olsaydı, ay cazibəsi nəticəsində sularda meydana gələn qabarma o qədər güclü olardı ki, dəniz üzünün altında olan bölgələr gündə iki dəfə, dağları aşındıracaq gücdə təzyiqli bir suyun altında qalardı. Bu halda bəlkə də lazımi tezlikdə dərinliklərdən yüksələn dağlar olmayacaqdı. Bu təzyiq nəticəsində yer qabığı çatlayacaq, havadakı qabarma hər gün qasırğaların qopmasına səbəb olacaqdı.

Dağların tamamilə silindiyini fərz etsək, o zaman bütün yer kürəsinin üstündəki suyun dərinliyi 1,5 mil aralığında olacaqdır. O zaman da həyat, çox ehtimal ki, ucsuz-bucaqsız bir okeanın dərinliklərində olacaqdı.

Belə ki, bu kainati yönləndirən əl, iki dənizi buraxmış, amma bu iki dənizin arasına həm onların, həm də kainatın quruluşundan qaynaqlanan aşılmaz bir maneə qoymuşdur. Hər yönüylə uyum içində hərəkət edən kainatın planları, hər işini yerində və bir hikmətə görə edən, hər şeyi hikmətlə yönləndirən uca yaradanın əliylə öncədən müəyyən edilmiş, həssaslıqla nizamlanmış olaraq həyata keçirilir.

Bu cür nizamlı və daimi işləyən bu planlama özlüyündən ortaya çıxmış bir təsadüf ola bilməz. Bütün bunlar kainati bir məqsəd üçün yaradan və kainata hökm edən incə və sağlam qanunları, bu məqsədi gerçəkləşdirəcək xüsusiyyətlərə sahib qılan uca yaradanın iradəsi ilə meydana gəlir”. [11]

53-cü Ayədə verilən möcüzəvi məlumatlar, 6 Avqust 2013-cü il tarixində bütün mediada yer almış, təfərrüatlı məlumat və rəsmlər yayınlanmışdır: Meksikadakı Yucatan yarımadasında okeanın dibində bir şirin su bulağı axır. İspaniyada “Kiçik Mələk” mənasına gələn “Cenota Anqalita” adlı sualtı bulağa, Meksikanın cənubundakı Tulum arxeoloji ərazisindən 15 dəqiqəlik üzməklə çatmaq olur. Bulağın şirin suyu ilə dənizin duzlu suyunu incə bir hidrogen sülfat birləşməsi bir-birindən ayırır. Bulaq kənarında olan bitki və yarpaqlar da su altındakı mənzərəni qeyri real edir… XXI əsrdə kəşf edilən bu reallığın, on beş əsr əvvəl Quranda bildirilmiş olması, Quranın Allah tərəfindən göndərilən bir kitab olduğunun sübutlarından biridir.

Rəbbinin gücü hər şeyə çatar. 54-cü Ayədə Rəbbimiz, sudan yaratdığı insanlar arasında bir soy və qohumluq bağı qurduğunu bildirir. Beləliklə, insanın bir sosial varlıq olduğu ismarıcını verir. İnsan övladına sosial varlıq xüsusiyyəti qazandıran soy və bir-birinə olan yaxınlıq isə, ata-ananın bütün xüsusiyyətlərini daşıyan, son dərəcə kiçik, amma çox incə hesablarla planlanmış iki cinsiyyət hüceyrəsi ilə təmin edilir.

Çünki ana və atanın xüsusiyyətlərini daşıyan formulları ehtiva edən iki hüceyrənin birləşməsindən ibarət olan yeni hüceyrə həm ananın, həm də atanın hüceyrələrindəki xüsusiyyətləri daşıyır. Beləliklə, iki sərbəst fərdin də [ana və atanın] soyu halında olur. Budur, bu yeni soy bağı, fərqli soylardan gələn ana və atanın öz soylarındakı fərdlər arasında da bir yaxınlaşma təmin edərək, ortaya əqrəbalıq bağları çıxır.

Allahın insanlara bəxş etdiyi həyatın davamlılığını və insanların kütlə halında yaşamalarını təmin edən bu məqam, gündəlük adi bir hadisə kimi qəbul edilir, amma bu müddət araşdırıldığında görünür ki, hadisənin reallaşmasını təmin edən fövqəladə plan və planın həyata keçməsi müddətindəki heyrət verən mərhələlər, həqiqətən də Rəbbimizin gücünün hər şeyə yetəcəyinə yetərli bir dəlil olur.

Aşağıda ana və ataya aid o kiçik hüceyrələrdə gizli olan irsi xüsusiyyətlərlə əlaqədar bəzi izahlar təqdim edirik:

“Erkək və ya dişi bütün hüceyrələr xromosomlar və genlər [irsi daşıyıcıları] ehtiva edir. Xromosom, geni daşıyan kiçik və sönük bir çəyirdəkdir.

Genlər qəti olaraq, hər hansı bir canlının, ya da insanın təməl xüsusiyyətlərini müəyyən edən başlıca faktorlar, stoplazma isə, xromosom və genləri əhatə edən heyrət verici kimyəvi birləşmələrdir. İrsi daşıyıcıları olan genlər, yer üzündə yaşayan bütün insanların şəxsi xüsusiyyətlərindən, ruhi vəziyyətlərindən, rənglərindən və cinslərindən məsul olmalarına baxmayaraq son dərəcə kiçikdirlər. Əgər hamısı bir araya yığılarsa, bir yerə qoyulsa, həcmi bir üzük qaşının həcmindən daha az olur.

Bu son dərəcə kiçik və ancaq mikroskopla görünə bilən genlər, bütün insanların, heyvanların və bitkilərin xarakterlərinin, xüsusiyyətlərinin mütləq açarlarıdır. İki milyard insanın fərdi xüsusiyyətlərini əhatə edən bir üzük qaşı hiç şübhəsiz, kiçik həcmli bir yerdir. Bununla bərabər bu saydıqlarımız mübahisə olunmaz həqiqətlərdir.

Cənin nutfədən (protoplazmadan) cinsiyətinin ortaya çıxmasına doğru bir nizam içində mərhələli olaraq inkişafı tamamlanarkən qeyd edilmiş bir tarixi anladır. Bu tarix genlərdəki və sitoplazmadakı atomların düzülüş şəkli ilə qorunur və dilə gətirilir.

Genlərin bütün canlıların quruluşunda yer alan irsi hüceyrələrindəki atomların ən küçük mikroskopik düzülüşündən ibarət olduqlarını görmüşdük. Bu şəkliylə genlər, yaradılış layihəsinin, geridə qalanların və bütün canlı varlıqların xüsusiyyətlərinin qorunduğu bir arxiv xüsusiyyətindədir. Genlər ən incə təfərrüatına qədər bütün bitkilərin köklərinə, gövdələrinə, yarpaqlarına, çiçəklərinə və meyvələrinə hegemondur. Başda insan olmaqla, bütün heyvanların şəklini, dərilərini, tüklərini və qanadlarını müəyyən edirlər”. [12]

⁵⁵Onlar da Allahın yaratdığı sərvətlərdən özünə fayda və zərər verməyən şeylərə sitayiş edirlər. Və o kafir… O, Rəbbinin əleyhinə olanlara arxa çıxandır/qullarını azdırmaq üçün çalışandır.

Surənin başında, 3-cü Ayədə bəhs edilmiş olan mövzuya bu Ayədə təkrar müraciət edilmiş və özünə fayda və ya zərər verə bilməyən şeylərin arxasına düşdüklərinə görə qınanan kafirlərin bu davranışları “Rəbbləri əleyhinə çıxmaq” olaraq xarakterizə edilmişdir.

Bu Ayənin bir bənzəri Ya Sin surəsindədir:

• ⁷⁴Bir də onlar özlərinə kömək etmələri üçün Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.
• ⁷⁵Onlar onlara köməyə güc yetirə bilməzlər. Halbuki, tanrı qəbul edənlər sözdə tanrılar üçün hazır əsgərlərdir. (Ya Sin/74, 75)

⁵⁶Və Biz səni, ancaq müjdələyici və xəbərdar edici olmaq üçün göndərdik.

⁵⁷De ki: “Mən, buna qarşılıq sizdən hər hansı bir ödəniş/əvəz istəmirəm. Sadəcə və ancaq Rəbbinə doğru bir yol tutmağı diləyən insanlar olmağınızı istəyirəm”.

Bu Ayələrdə üsyançı, nankor və inadkar müşriklərin davranışlarına qarşı necə davranmalı olduqlarına dair peyğəmbərimizə öyüd verilir və öhdəlik hədləri xatırladılaraq, peyğəmbərimiz təsəlli edilir.

Çünki peyğəmbərimiz öyüd verəndən, xəbərdar edəndən və müjdə verəndən başqa biri olmadığı kimi, bu öhdəlikləri üçün də heç kimdən hər hansı bir ödəniş istəmir. Buna görə də, kafirlərin davranışlarına görə özünü məsul hesab etməyinə ehtiyac yoxdur.

Rəbbimiz elçisinə buyurur ki, onun tək istəyinin hər kəsin Allah yoluna gəlməsi olduğunu söyləsin.

Yusuf/104, Şüəra/109, 127, 145, 164, 180, Səba/47, Ya Sin/21, Sad/86, Yunus/72, Hud/29, 51, Şura/23, Qələm/46, Tur/40 Ayələrindən də görürük ki, Rəbbimiz heç bir peyğəmbərinə verdiyi öhdəlik qarşılığında hər hansı bir ödəniş istətməmişdir. Beləliklə, peyğəmbərimizin də heç kimdən hər hansı bir ödəniş istəməsi mümkün deyildir. Buna, əqrəbalarının qorunmasını, sevilməsini istəmək də daxildir. Çünki nəticə etibariylə belə bir istək də bir faydadır, mənfəət təmin etməkdir.

Belə olmasına baxmayaraq, peyğəmbərimizin bir sıra yaxınlarına sevgi duyulmasını istəməsi yolunda əsilsiz iddiaların olduğu yüzlərlə rəvayət uydurulmuşdur.

Bu rəvayətlərlə bəhs etdiyimiz 57-ci Ayəyə və Şura surəsinin 23-cü Ayəsinə bir istisna əlavəsi edilmiş və bir çox tərcümədə, Şura surəsinin 23-cü Ayəsindəki “yaxınlıqda sevgi istəyirəm” ifadəsi, “yaxınlarımı, əhli beytimi sevməyinizi istəyirəm” şəklində izah edilmişdir.

Halbuki Ayədə, yiyəlik bildirən hər hansı bir söz və ya bir işarə yoxdur. Oradakı ifadə də yenə “Allaha gedən yolu istəməyiniz, Allaha yaxınlıq üçün sevgi əmələ gətirməyiniz” mənasındadır. Əks hal isə, yəni peyğəmbərimizin yaxınları üçün bir tələbdə olması halı isə mümkün deyildir, çünki belə bir istək elçilik qaydalarına zidd olur. Əslində elə Ayələrdə sözün ifadə tərzi və əvvəlindən axırına qədər olan uyğunluğunda xitabın həmişə kafirlərə olmasından anlaşılır ki, müxatib kafirlərdir və onlardan bir qarşılıq, bir mükafat gözləmək mənasızdır. Çünki kafirlər peyğəmbəri qəbul etmir və onunla şiddətli mübarizə aparırlar. Belə bir ixtilafın olduğu şəraitdə isə tərəflərdən birinin qarşı tərəfdən, öz yaxınlarının sevilməsini istəməsi son dərəcə məntiqsizdir. Elçilərin etdikləri öhdəlik qarşılığında hər hansı bir ödəniş istəməmələri, elçiliklərinin həqiqi bir sübutudur.

Belə ki, elçilər öhdəliklərini sadəcə heç bir mənfəət gözləmədən etməklə qalmır, bundan daha da artıq, yəni rahat həyatlarını buraxaraq bütün işlərini tərk edir, adlarının dəli, yalançı, sehirbaz kimi çıxmasına sinə gərir, inanmayan yaxınlarıyla əlaqələrinin qopmasını nəzərə alır və əlavə olaraq da bir yığın işgəncəyə qatlanmaq məcburiyyətində də qalırlar. Həqiqi elçi olmayan birinin müvəqqəti faydaları naminə bütün bunları nəzərə alması mümkün deyildir. Tam əksinə, həqiqi elçi olmadığı halda bu yolla hökmdar və rəhbər olmaq üçün hərəkət edən bir adam, kütlənin xoşuna gəlmək üçün onların adət-ənənələrini, ön mühakimələrini qəbul edər və bunlardan faydalanmağa çalışar. Əslində isə Qurandan öyrəndiyimizə görə, peyğəmbərimiz, sadəcə, bu cür ön mühakimələri kökündən baltalamaqla qalmır, eyni zamanda qəbiləsinin Ərəbistan bütpərəstləri üzərində təsir və hegemonluq qurmalarını təmin edən ana ünsürü da yerlə bir edirdi.

⁵⁸Və sən, ölməyənə, həmişə diri olana güvənib dayan və Onun tərifi ilə birlikdə bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qıl. Qullarının günahlarından xəbərdar olan, ölməyən, daim diri olan sənə yetər.

Bu Ayədə, ölümlülərdən bir şey istənilməməsi və onlara bel bağlanılmaması əmr edildikdən sonra, təvəkkül ediləcək tək məqamın heç ölməyən الحىّHayy [Allah] olduğu bildirilir. Çünki müşriklərin bel bağladıqları tanrılarının özlərinə belə xeyirləri yoxdur, hamısı fanidir və fani şeylərə bel bağlayanlar da daima itki verməyə məhkumdur.

Surənin sonunda təfərrüatlı açıqlamasını verdiyimiz “təvəkkül”, qısaca, “adamın əzmdən [hər cür tədbiri aldıqdan] sonra, işin nəticəsindən Vəkilə [varlığı dik tutan, davamlı edən, qoruyan və ruzi verən Allaha] həvalə etməsi” demək olub, Rəbbimizin inananlara buyurduğu bir öhdəlikdir:

• ⁹O, şərqin və qərbin, bütün tərəflərin Rəbbidir. Ondan başqa, tanrı deyə bir şey yoxdur. Buna görə də, Onu vəkil et; “bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə tənzimləyən və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq tanı!      (Müzzəmmil/9)
• ¹²³Və göylərin və yerin görünməYəni eşidilməYəni seçilməYəni keçmişi, gələcəyi, sa­dəcə, Allaha aiddir. Və bütün iş – yaradılış yalnız və yalnız Ona döndərilir. O halda Ona qul­luq et, Ona sonunu həvalə et. Və Rəbbin, sizin etməkdə olduqlarınızdan xəbərsiz, bun­lara laqeyd deyildir. (Hud/123)
• ²⁹De ki: “O, yaratdığı canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edəndir. Biz Ona inandıq və sadəcə, nəticəsini ona həvalə etdik. Artıq kimin açıq-aşkar bir pozğunluq içində olduğunu yaxında biləcəksiniz”.   (Mülk/29)

⁵⁹O həmişə diri olan, göyləri, yer üzünü və hər ikisinin arasındakıları altı mərhələdə yaradan, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurandır, yaratdığı bütün canlılara dün­yada çox-çox mərhəmət edəndir. Haydı, sən bunu çox yaxşı biləndən soruş.

Qaf surəsinin 38-ci Ayəsinin təhlilində qeyd etdiyimiz kimi, Ayədə keçən “altı gün” ifadəsi “altı mərhələ” mənasına gəlir.

İstiva. Mütəşabih bir anlatma olan “ərşə istiva” ifadəsi, ifadə olaraq “ərşin üstünə qurulmaq”, məcaz olaraq isə “ən böyük məqama sahib olmaq, ən böyük gücü əlində saxlamaq” mənasına gəlir. Allahın məkandan münəzzəh olduğu bir çox Ayə ilə bildirildiyinə və əqlən də sabit olduğuna görə, bu ifadədə sözlərin “həqiqi” mənalarının nəzərdə tutulması mümkün deyildir. Beləliklə, Allahın ərşə istiva etməsi, Allahın ən böyük məqama sahib olduğunu və ən böyük gücü əlində saxlağını ifadə edir.

Ayədəki “Habirdən soruş” ifadəsindən, Rəbbimizin bir adı da “Habir” olduğuna görə, “Allahdan soruş” mənası çıxarmaq mümkün kimi görünsə də, Ayədəki söz axışı buna imkan vermir. Çünki əslində elə bu izahı edən Habir Allahın özüdür və etdiyi izahdan sonra Allahın, “sən bunu Allahdan soruş” deməyi uyğun olmur.

Biz düşünürük ki, etibar edilməli olan, ölümsüz Hayyın [Allahın] başqa xüsusiyyətlərinin də ortaya qoyulduğu bu Ayədə, Allahın bildirilən bu xüsusiyyətlərinə elmli adamlar şahid tutulur və Ayədəki “Habir [çox yaxşı bilən]” ifadəsiylə Əhl-i Kitab bilikliləri qəsd edilir.

Belə ki, Nəhl surəsinin 43-cü Ayəsindəki “onu Zikr əhlindən soruş” ifadəsindən aydın olur ki, yerin və göylərin altı gündə yaradıldığı Əhl-i Kitab biliklilərinin fikrinə görə bilinir və onlar bu məlumatı əllərindəki kitabdan almışlar:

Kitab-i Müqəddəsdə belə deyilir:

11- Çünki mən RƏBB, yeri, göyü, dənizi və bütün canlıları altı gündə yaratdım, yeddinci gün dincəldim. Buna görə də Şabat Gününü müqəddəs və hörmətli qıldım. [13]

Ancaq Kitab-i Müqəddəsdə keçən “yeddinci gün dincəldim” ifadəsi, Quran tərəfindən belə təshih edilmişdir:

• ³⁸Və tam əmin olun ki, Biz göyləri, yeri və ikisi arasında olanları altı mərhələdə əmələ gətirdik. Və Bizə heç bir yorgunluq toxunmadı. (Qaf/38)

⁶⁰Və onlara: “Rəhmana boyun əyib təslimiyyət göstərin!” – deyildiyi zaman: “Yaratdığı bütün canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edən Allah nə deməkdir ki? Sənin bizə əmr etdiyin şey üçünmü boyun əyib təslimiyyət göstərəcəyik?” – dedilər. Və bu “boyun əyib təslimiy­yət göstərmək” əmri onların nifrətlərini artırdı.

Bu Ayədə, müşriklərin həyasız bir davranış edərək Allahın (59-cu Ayədə vurğulanmış olan) “Rəhman” sifətinə öyrəşə bilmədikləri görünür.

Müşriklərin bu tövrü daha əvvəl Firon tərəfindən Musa peyğəmbərə qarşı da göstərilmişdir:

• ²³Firon: “Aləmlərin Rəbbi dediyin nədir ki?” – dedi.                          (Şüəra/23)

Əslində müşriklərin “Rəhman da nəydir?” deməkləri, onların üsyanlarından qaynaqlanır. Çünki Məkkə kafirləri, onlara görə bir qəbilə tanrısı olan Rəhmandan xəbərsiz deyildilər:

• ¹¹⁰De ki: “Allah deyə çağırın və yaxud Rəhman deyə çağırın. Hansı adla çağırırsınızsa çağırın, ən gözəl isimlər Onundur. Salaatı nə açıq icra etmə, nə də gizlin etmə. Və bu ikisi arasında bir yol tap”. (İsra/110)

Məkkə müşriklərinin Rəhman haqqındakı problemlərinin, əslində Ondan xəbərsiz olduqlarına görə deyil, qürurlarından, üsyanlarından qanaqlandığı, Ayənin onların bu davranışlarına görə cəzalandırılacaqları yönündəki ifadəsindən aydın olur. Çünki əgər sadəcə xəbərsiz olduqları üçün Rəhmana qarşı çıxmış olsaydılar, əlbəttə Allah onlara özünün Rəhman olduğunu yumşaq bir dillə anladardı. Həmçinin, “Rəhman” sözünün keçmiş zamanlardan bəri Allah üçün işlədilən olduğu tarixi bir reallıq olub, bu da müşriklərin “Rəhman” adından xəbərsiz olmadıqlarını göstərir.

Bu mövzuyla əlaqədar olaraq Mevdudinin təsbitləri xülasə olaraq aşağıda təqdim edilir:

Bunun bildirilməsi lazımdır ki, Ərəbistanda həqiqi inancın işığı bütünlüklə ilk dəfə, tarixdən əvvəlki dövrdə yaşamış olan Hud və Saleh Peyğəmbərlər tərəfindən yayılmışdı. Onların ardınca Rəsulullahdan (s.ə.s) 2500 il öncə yaşamış olan İbrahim və İsmayıl Əleyhissəlamlar davam etdilər. Onlardan sonra və Rəsulullahdan 2000 il öncə Ərəbistana göndərilmiş olan son peyğəmbər Şüeyb Əleyhissəlam idi. Görünür ki, bu olduqca uzun bir zaman dilimidir.

Budur, bu qövmə heç xəbərdar edənin gəlmədiyi buna görə zikr edilir və vaqeə də budur. Bu, onlara heç peyğəmbər göndərilmədiyi mənasına deyil, bu qövmün uzun müddətdir bir xəbərdar edənə ehtiyac duyduğu mənasına gəlir.

Burada dərhal cavablandırılması gərəkən bir sual ağla gələ bilər. Belə ki, Rəsullullahdan əvvəlki yüzlərcə il Ərəb cəmiyyətinə heç peyğəmbər gəlmədiyinə görə, cahiliyyə dövrləri boyunca azğınlıq içində yaşamış insanlar hansı məntiqlə hesaba çəkiləcəklər? Onlar, özlərini xəta və azğınlıqdan qoruyan bir bələdçiyə sahib deyildilər. Belə isə, azmaları halında, bu azğınlıqlarından ötrü necə məsul tutulacaqdılar. Cavab budur: Onların həqiqi inanca dair təfərrüatlı məlumatları olmaya bilərdi, lakin cahiliyyə dövrlərində bu insanlar tövhid inancından xəbərsiz deyildilər. Çünki heç bir peyğəmbər, təqibçilərinə bütpərəstliyi öyrətməmişdi. Bu reallıq Ərəblərin öz diyarlarında doğulmuş olan peyğəmbərlərdən gələn rəvayətlərdə də ehtiva edilirdi. Həmçinin öz diyarlarının lap yaxınlığında doğulmuş olan Musa, Davud, Süleyman və İsa (ə.s.)ın öyrətdiklərini də bilirdilər.

Ərəb adətlərində də çox yaxşı bilinirdi ki, Ərəblərin qədim dövrlərində tabe olunan həqiqi din İbrahimin diniydi və bütə sitayiş etməyi onlar arasında başladan ilk adam Əmr bin Luhayy idi. Şirk və bütpərəstliyin tamamilə yayılmasına baxmayaraq, Ərəbistanın bir sıra hissələrində şirki rədd edib, tövhidi mənimsəyən və bütlərə qurban təqdim etməyi açıq-aşkar lənətləyən çox sayda insan var idi. Bilavasitə Rəsulullahın (s.ə.s.) zühuruna yaxın dövrdə “Hünəfa” (həniflər) olaraq bilinən çox sayda insan yaşamışdı ki, bunlardan bəziləri bunlardı: Kuss bin Saidət-ül-İyadi, Ümeyyə bin Əbi əs-Salt, Suveyd bin Amr əl-Mustaliki, Vaki bin Səlamə bin Züheyr əl-İyadi, Amr bin Cündüb əl-cühəni, Əbu Kays Sərmə bin Əbi Enes, Zeyd bin Amr bin Nüfeyl, Varaq bin Nevfel, Osman bin əl-Huvaris, Ubeydə bin Cahş, Amir bin əz-Zərb əl-Advani, Allaaf bin Şəhab ət-Təmimi, Əl-Mütələmmis bin Ümeyyə əl-Kinani, Zühehyr bin Əbu Selma, Halid bin Sinan bin Gays əl-Absi, Abdullah b. Kudai… və digərləri.

Bu insanlar açıq-aşkar etiqadın təməli olaraq tövhidi təbliğ edir və müşriklərin dinindən ayrı olduqlarını söyləyirdilər. Aydındır ki, onlar bu qavrama, peyğəmbərlərin təlimatından zəmanələrinə gəlib çatanlar vasitəsiylə nail olmuşdular. Hələ Yəməndə müasir arxeoloji qazıntıların nəticəsində kəşf edilmiş olan e.ə. 4-cü və 5-ci yüzillərə aid mətnlər, o dövrlərdə buralarda tək tanrıçı dinin var olduğunu ortaya qoyur. Bu dinə tabe olanlar ər-Rəhmanı və Rəbbüs-Səmavati vəl-Ardı (Göylərin və yerin Rəbbi) tək tanrı olaraq qəbul edirdilər. Bir məbədin xarabalıqları arasında e.ə. 378 tarixli bir mətn tapılmış və üzərində o məbədin yalnızca “Göylərin İlahı” və “Göylərin Rəbbi”nə ibadət üçün inşa edildiyi qeydi təsbit edilmişdir. E.ə. 465 tarixli bir digər yazıda da tövhid qaydalarına açıq-aşkar işarə edən kəlmələr yer alır. Eyni şəkildə Şimali Ərəbistanda Fərat çayı ilə Kınnesr (Şimali Suriya, keçmiş Hələb) arasındakı Zebed bölgəsində “Bism-ilahu la izza illa lehu, la şukra illalehu” kəlmələrini ehtiva edən, e.ə. 512-ci il tarixli bir mətn tapılmışdır. Bütün bunlar Rəsulullahın (s.ə.s) gəlişindən əvvəl, keçmiş peyğəmbərlərin gətirdiyi ismarıcın tamamilə unudulmadığını və insana heç olmasa, bu həqiqəti xatırladacaq bir çox vəsilənin hələ də mövcud olduğunu göstərir: “Sizin ilahınız tək bir tanrıdır!”

Tarix keçmiş dövrlərdə Səbalılar arasında sadəcə bir tək Allaha ibadət edən kiçik bir cəmiyyətin yaşadığını göstərir. Dövrümüzdə edilən arxeoloji qazıntılar nəticəsində Yəməndə olan kitabələr bu kiçik ünsürün varlığına işarət edir. Təxminən e.ə. 650-ci illərə aid kitabələr, Səba krallığı içində, sadəcə Zu-səmavi və ya Zu-səmaviyə (yəni Rəbb əs-Səma! Göylərin Rəbbi) ibadətə həsr edilmiş evlər olduğunu göstərir. Bəzi yerlərdə bu tanrıdan Məlikən zu-səmavi (Göylərin sahibi olan Məlik) deyə bəhs edilir. Səbalıların bu mirası Yəməndə yüz illərlə yaşamağa davam etmişdir. B.e. 378-ci ilinə aid bir kitabədə “İlah zu-səmavi” (bu məbəd, tanrı zu-səmaviyə aiddir) ifadəsi vardır. B.e.  465-ci ilinə aid bir kitabədə belə bir ifadə yer alır: “Bi-nasr və riza ilah-in bel səmin və ardin (Göylərin və yerin sahibi olan tanrının köməyi və razılığı ilə). B.e.  458 -ci ilinə aid başqa bir kitabədə də Rəhman kəlməsi, bi-rıza Rəhmanən (Rəhmanın köməyi ilə) şəklində işlənilir. [14]

Klassik qaynaqlarda 60-cı Ayənin Əbu Cəhil haqqında endiyinə dair fikirlər mövcuddur. [15] Bunlara görə güya peyğəmbərimiz, “Rəhmana səcdə edin” dedikdə, Əbu Cəhil: “Rəhman Müseyləmədir. Sən, necə olur ki, rəqibin olan, peyğəmbərlik iddiasında olan Müseyləməyə səcdə edin deyirsən” – deyərək, peyğəmbərimizi əsassızlıqla ittiham etmiş və buna görə də bu Ayə enmişdir. Ancaq belə bir şeyin doğru olması mümkün deyildir. Çünki bu Ayələr Məkkədə Əbu Cəhilin sağlığında enmişdir. Amma Müseyləmə Mədinə dövrünün sonlarında, Əbu Cəhilin ölümündən illər sonra ortaya çıxmışdır.

Edilən bu dəvətə əlavə olaraq Rəbbimizin yaradıcılıq Ayələri gözlər önünə sərilir, Günəş, Ay və ulduzların İnsan övladının yaşamındakı əhəmiyyətinə diqqət çəkilir.

Bu göy cisimlərinin yaşayışdakı yeri və əhəmiyyəti başqa Ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

• ⁵O, Günəşi bir aydınlıq, Ayı bir işıq edən və illərin sayını və hesabını biləsiniz deyə, aya mənzillər nizamlayandır. Allah bunu ancaq gerçək ilə yaratmışdır. O, anlaya biləcək bir cəmiyyət üçün Ayələri ətraflı olaraq açıqlayar. (Yunus/5)
• ^15,16Allahın yeddi göyü təbəqələr halında/uyğun bir şəkildə necə yaratdığını və ayı onların içində bir işıq etdiyini, Günəşi də bir çıraq etdiyinı görmədinizmi? (Nuh/15, 16)

Və Əraf/54, Ya Sin/40, Hicr/16.

⁶¹Səmada bürclər düzəldən, onların  içində bir qəndil və aydınladıcı bir ay əmələ gətirən nə səxavətlidir!

⁶²Və O, öyüd almağı və ya özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəməyi diləyən kəslər üçün gecə ilə gündüzü bir-biri ardınca gətirəndir.

Bu Ayələrdə Rəbbimiz, qullarına lütf etdiklərindən bir qismini saydıqdan sonra comərdliyinin sərhədsizliyini vurğulayır və istəyir ki, öyüd almaq, şükr etmək istəyənlər bu bərəkətdən, bolluqdan istifadə etsinlər.

Edilən bu dəvətə əlavə olaraq, Rəbbimizin təkvini (formalaşdırması ilə əlaqədar) Ayələri gözlər önünə sərilir, Günəş, Ay və ulduzların İnsan övladının yaşayışındakı əhəmiyyətinə diqqət çəkilir.

Bu göy cisimlərinin yaşayışdakı yeri və əhəmiyyəti başqa Ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

• ⁵O, Günəşi bir aydınlıq, Ayı bir işıq edən və illərin sayını və hesabını biləsiniz deyə, aya mənzillər nizamlayandır. Allah bunu ancaq gerçək ilə yaratmışdır. O, anlaya biləcək bir cəmiyyət üçün Ayələri ətraflı olaraq açıqlayar. (Yunus/5)
• ^15,16Allahın yeddi göyü təbəqələr halında/uyğun bir şəkildə necə yaratdığını və ayı onların içində bir işıq etdiyini, Günəşi də bir çıraq etdiyinı görmədinizmi? (Nuh/15, 16)

Və Əraf/54, Ya Sin/40, Hicr/16.

⁶³Və Rəhmanın qulları elə insanlardır ki, onlar, yer üzündə təvazökarlıqla yeriyirlər və cahil insanlar özlərinə söz atdığı zaman: “Salam!” – deyərlər.

⁶⁴Rəhmanın qulları, Rəbbinə təslimiyyət göstərərək və qulluq vəzifələrini yerinə yetirərək, gecələyərlər.

^65,66Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Cəhənnəm əzabını bizdən sovuşdur! Doğrusu, onun əzabı daima bir dəyişikliyə və dağıntıya uğramaqdır. Ora həqiqətən nə pis bir qərargah, nə pis bir iqamətgahdır!” – deyərlər.

⁶⁷Və Rəhmanın qulları, xərclədiklərındə bədxərclik etməzlər, xəsislik də etməzlər və bu ikisi arasında bir mövqe tutarlar.

^68-71Və budur, Rəhmanın qulları Allah ilə bərabər başqa bir tanrıya yalvarmazlar. Allahın haram etdiyi canı öldürməzlər. Ancaq haqq ilə öldürərlər. Zina da et­məzlər. Və kim bunları edərsə, günahla qarşılaşar. Qiyamət günü əzabı qat-qat olar və orada alçaldılaraq əbədi olaraq qalar. Ancaq tövbə edən, iman edən və sa­leh əməl edənlər istisnadır. Bax budur, Allah, onların pisliklərini yaxşılıqlara çe­vi­rir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. Və hər kim tövbə edər və saleh əməl işləyərsə, əmin olun ki, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər.

⁷²Və Rəhmanın qulları, yalan yerə şahidlik etməzlər, boş bir şeylə rastlaşdıqları zaman hörmətli bir şəkildə keçərlər.

⁷³Və Rəhmanın qulları… Onlara Rəbbinin əlamətləri/nümunələri xatırladıl­dı­ğında onlar barəsində kar və kor kimi davranmazlar.

⁷⁴Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Bizə həyat yoldaşlarımızdan və bizdən sonrakı nə­sillərimizdən göz aydınlığı olacaq insanlar bəxş et/bağışla. Və bizi Allahın qo­ru­ması altına girmiş insanlara başçı et!” – deyərlər.

Əvvəlki Ayələrdə Allahın sonsuz comərdliyindən istifadə etmələri üçün qullara açıq dəvətlər edilmiş və təqdim edilən bu imkanlara üz çevirənlərin varlığından bəhs edilmişdi. 63-74-cü Ayələrdə isə, bu dəvətə uyaraq, Rəhmana qul olanların sahib olduqları xüsusiyyətlər qeyd edilir. Beləliklə, hər kəsin nümunə götürməsi gərəkən ideal insan tipi tərif edilir:

• Yer üzündə yeriyərkən lovğalanaraq deyil, təvazö­kar­lıqla yeriyərlər.

Rəhmanın qullarının yerişləri onların: yumşaq xasiyyətli, gözəl əxlaqlı, doğru düşüncəli olduqlarını müəyyən edəcək şəkildə, təvazökarlıqla olmalıdır. Lovğalanaraq yerimək isə zalımlara xas olan bir davranışdır.

• ³⁷Və yer üzündə təkəbbürlə, əzəmətlə yerimə! Şübhəsiz ki, sən qətiyyən yeri yara bil­məz­sən və öz boyunla dağları ötüb keçə bilməzsən. (İsra/37)
• ¹⁸Və insanlara ovurdunu şişirtmə, burnunu sallama və yer üzün­də təkəbbürlənərək yerimə. Şübhəsiz ki, Allah, bütün öyünən, səhv və yersiz düşüncəyə qapılanları sevməz.        (Loğman/18)

Firon kimi olan adamların yerişləri isə Qiyamət surəsində bildirilmişdir:

• ³¹Lakin o, nə təsdiqlədi, nə dəstəklədi. ³²Lakin o, yalan saydı və uzaqlaşdı. ³³Sonra da gərilə-gərilə yaxınlarının yanına getdi.                                     (Qiyamət/31-33)
• Cahillər sataşdıqlarında onlara baş qoşmaz, sadəcə “salam!” deyib keçərlər.

Ayədə “cahillər” olaraq xarakterizə edilənlər oxumaq-yazmaq bilməyən və təhsil almamış adamlar deyil, kobud və tərbiyəsiz adamlardır. Rəhmanın qulları, özlərinə kobud və tərbiyəsiz şəkildə davranan cahillərlə qarşılaşdıqlarında, onlara salamatlıq diləyib, yollarına davam edərlər və bu adamlara qarşı nə kin bəsləyərlər, nə də öfkə duyarlar.

Cəhalət. Dilimizdə “elmi, biliyi olmamaq” mənasında işlədilən bu sözün Ərəbcəsi “جهل  cəhl, cəhalət”dir. [16] Quranda törəmələriylə birlikdə 24 dəfə yer alır.

Qurandakı qavramlar mövzusunda böyük bir nüfuz qəbul edilən Raqıb əl-İsfəhani, “cəhl” sözünə, Qurana istinad edərək, üç məna vermişdir:

1. Nəfsin məlumatdan boş olmasıdır.
2. Həqiqətə deyil, başqa bir şeyə inanmaqdır.
3. Bir məsələ barəsində edilməli olanın və ya haqqın tərsini etməkdir. [17]

Bu mənalara görə, İslamın qəsd etdiyi cahillik [bilməməzlik], adamın oxuyan-yazan olmaması və ya fizika, kimya, tarix, coğrafiya kimi mövzularda məlumatlı olmaması deyil, adamın həqiqətdən başqa bir şeyə inanması, haqqın tərsini etməsidir. Belə ki, Quranda, özündən əvvəlki dövrün inanc və davranışlarına [atalar dininə] ilişib qalmağa “cəhalət” deyilmiş, peyğəmbərimiz də cəhalətdən qurtarmaq üçün insanlara fizika, kimya və bu kimi şeyləri deyil, həqiqəti, həqiqətə inanmağı və həqiqəti yaşamağı öyrətmişdir.

Quranda cəhaləti tanıdan Ayələr bunlardır: Əraf/138, 199, Hud/29, 46, Nəml/55, Əhqaf/23, Ənam/35, 54, 111, Bəqərə/67, 273, Yusuf/33, 89, Zümər/64, Qasas/55, Əhzab/33, 72, Nisa/17, Nəhl/119, Hücurat/6, Al-i İmran/154, Maidə/50, Fəth/26.

Quranda, özündən əvvəlki dövrün inanc və davranışları, cəhalət olaraq xarakterizə edilmiş, lakin o dövrdə kütlələrin arasında yaşayaraq, həqiqəti görmüş və sadəcə Allaha qul olmuş adamlar istisna hesab edilmişdir. Bu adamlar barəsində Quranda təriflə bəhs edilir:

• ⁵²Sözdən [vəhydən – Qurandan] əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz insanlar… Onlar Sözə [vəhyə – Qurana] də inanırlar.
• ⁵³Və onlara o Söz [vəhy – Quran] oxunduğu zaman onlar: “Biz ona inandıq. Şübhəsiz ki, o, Rəbbimizdən gələn gerçəkdir. Tam yəqinliklə bilin ki, biz ondan əvvəl mü­səl­man olanlar idik”– dedilər.
• ⁵⁴Bax budur, onlara, səbr etdikləri üçün, mükafatları iki dəfə veriləcəkdir. Və on­­lar pisliyi yaxşılıqla sovar və özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən Allah yo­lun­da xərcləyərlər/başda yaxınları olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edər­lər.
• ⁵⁵Və onlar, boş söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirərlər və “Bizim işlərimiz yalnız və yalnız bizim üçün, sizin işləriniz də yalnız və yalnız sizin üçündür. Sizə salam olsun! Biz ca­hil­ləri axtarmırıq” – deyərlər (Qasas/52-55)
• ^{113, 114}Hamısı bir deyildir. Kitab Əhli içində doğruluq üzrə olan bir başçılı camaat vardır ki, onlar gecənin saatlarında boyun əyib, təslimiyyət göstərərək Allahın Ayə­lə­ri­ni oxuyurlar. Allaha və axirət gününə inanırlar, hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən şey­lə­ri əmr edər, hər kəs tərəfindən mənfi qəbul edilən şeylərdən çəkindirməyə çalışarlar, xe­yir­ işlərdə də bir-birləri ilə yarışırlar. Və bax budur, onlar yaxşı insanlardır. (Al-i İmran/113,114)
• ¹⁹⁹Əlbəttə, Kitab Əhlindən elələri də vardır ki, onlar Allaha, sizə endirilənə və özlərinə endirilənə Allaha səmimiyyətlə hörmət duyanlar olaraq inanırlar. Onlar Allahın Ayələrini az bir dəyərə dəyişməzlər. Bax budur, onlar ödənişləri Rəbbi qatında olanlardır. Şübhəsiz ki, Allah hesabı tez görəndir.                                                                         (Al-i İmran/199)
• ¹⁶²Lakin, bu Yəhudiləşənlərdən dərin bilik sahibi olanlar və iman edənlər sənə endirilənə və səndən öncə endirilənlərə iman edərlər. Onlar salaatı iqamə edən, vergini ödəyən, Allaha və axirət gününə iman edənlərdir. Bax budur, onlar Bizim böyük bir mükafat verəcəyimiz insanlardır. (Nisa/162)

Bu barədə həmçinin aşağıdakı Ayələrə də baxıla bilər: Əraf/159, Maidə/82-84, Ənam/114, Rad/36, İsra/107-109, Əhqaf/10, Ənkəbud/47 və Bəqərə/121.

• Rəbblərinə səcdələr və qiyamlar edərək gecələyərlər.

Bu ifadə ilə Rəhmanın qullarının korlanmadığına diqqət çəkilir. Allahın özlərinə vəli olduğunu bildirməsinə və cəhənnəm atəşinin onlara toxunmayacağını vəd etməsinə baxmayaraq, bu adamların qulluqdan çaşmadıqları və Rəbblərinə bağlılıqlarını daima davam etdikləri bildirilir.

• ¹⁶Onların yanları, yanı üstə yatdıqları yerlərdən uzaqlaşır. Onlar kef etməzlər, onlar qorxu və ümid içində Rəbbinə dua edərlər və özlərinə verdiyimiz ruzilərdən Allah yolunda xərcləyərlər/başda yaxınları olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edərlər. (Səcdə/16)
• ^15-21Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər Rəbbinin özlərinə verdiyi şeyləri almış olaraq, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Şübhəsiz, onlar bundan öncə yaxşılıq/gözəllik edənlər idilər. Onlar gecə ikən çox az yatırdılar. Onlar səhərlər də bağışlanma diləyirdilər və onların mallarında istəyən və istəyə bilməyən üçün bir haqq və heç tərəddüdsüz, qəti inananlar üçün yer üzündə və öz içinizdə necə əlamət­lər/­nümunələr vardı. (Zəriyət/15-21)
• ⁹Ya da gecə saatlarında qalxan, boyun əyib təslimiyyət göstərərək, dikələrək, Axirətdən çəkinərək, daima hörmətdə duran və Rəbbinin mərhəmətini uman o insan, belə etməyən kimidirmi? De ki: “Heç bilən insanlar və bilməyən insanlar eyni olurmu?” Qətiliklə, sadəcə təmiz ağıl/sağlam düşüncə sahibi olanlar, öyüd alırlar/lazım olduğu kimi düşünürlər.       (Zümər/9)
• ^15-17De ki: “Sizə bundan daha xeyirli olanı bildirimmi? Allahın qoruması altına girərək: “Rəbbimiz! Şübhəsiz, biz inandıq, artıq bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru!” – deyən, səbr edən/dirənən, doğru olan, həmişəlik hörmətli duran, Allah yolunda xərcləyən və səhərlər də bağışlanma diləyənlər üçün Rəbbinin qatında, içində təməlli qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz həmtaylar və Allahdan məmnunluq vardır. Və Allah qulları ən yaxşı görəndir. (Al-i İmran/15- 17)
• Cəhənnəm qorxusu ilə dua edərlər

Cəhənnəmdən qorxma və cəhənnəm əzabındən qorunmaqla əlaqədar Quranda yüzlərlə Ayə mövcuddur. Rəhmanın qulları bu Ayələrə uyğun davranırlar.

• Xərcləmələri ölçülü-biçilidir

Rəhmanın qulları, xərcləyərkən ölçülü-biçili hərəkət edərlər. Nə lazımlı xərcləmələrinin həddini aşaraq, israf edərlər, nə də pul toplayıb yığaraq, xəsislik edərlər. Onlar yalnız və yalnız yığcamdırlar.

• ^26,27Yaxınlıq sahibinə – yurdlarından çıxarılan məzlumlara, yoxsula və yolda qalmışa da haq­qını ver. Və yersiz/pisliyə pul-para xərcləmə. Şübhəsiz, yersiz/pisliyə pul-para xərc­ləyənlər şeytanların qardaşlarıdır. Şeytan isə Rəbbinə qarşı çox nankordur.                        (İsra/26, 27)
• Allahdan başqasına sitayiş etməzlər

Rəhmanın qulları Quranın tövhid və şirk ilə əlaqədar yüzlərlə Ayəsinə uyğun davranırlar.

• Haqsız yerə cana qıymazlar

Ayədə “haqsız yerə” ifadəsi ilə qisas və müharibə zamanı öldürmələr istisna edilmişdir. Qisas ilə və döyüş şərtlərində cana qıymaq Allahın əmrlərindən olub, bir qulluq öhdəliyidir.

• Zina etməzlər

Rəhmanın qullarının etməyəcəkləri şeylərdən biri də zina hərəkətidir. Yüzlərlə sosial fəlakətin səbəbi olan bu pis hərəkət, təfərrüatlı olaraq İsra surəsində izah olunacaqdır.

• Yalan şahidlik etməzlər

Gündəlik həyatlarında və məhkəmədə həqiqətə uymayan bir fikir demədikləri kimi, yalanı doğru çıxara bilən şəkildə bir hərəkət də etməzlər. Yəni yalana, saxtakarlığa və pisliyə seyirçi qalmazlar.

• İftira, yalan və boş sözlərin danışıldığı yerlərdə durmazlar

Ərəbcədə “lağv” sözü, adamın məqsədinə çatmasında faydası olmayan, hər cür boş və mənasız şeyləri içinə alır və bu halda yalanı, qiybəti, ədavəti, alçaltmağı, iyrənc mahnıları, əxlaqsız lətifələri və bunlara bənzər şeyləri də əhatə edir. [18] Budur, Rəhmanın qulları “lağv”a rast gəldikdə, onlara iltifat etməzlər və özlərinə hər hansı bir pislik bulaşmasın deyə, oradan uzaqlaşarlar.

Bəsit dünya həyatında heç bulaşmadıqları “lağv”, cənnətdə isə Rəhmanın qullarının qarşısına heç çıxmayacaqdır:

• ²³Orada özündə boş söz, axmaqlama və günaha batma olmayan bir qədəhi bölü­şür­lər. (Tur/23)
• ²⁵Orada boş söz, lağlağı və günaha çə­kən şeyləri eşit­məzlər. (Vaqeə/25)
• ^31-37Qətiliklə, Allahın qoruması altına girənlər üçün Rəbbindən – göylərin, yerin və bu ikisi arasındakıların Rəbbindən, Rəhmandan bir qarşılıq və yetərli bir ianə olaraq sığınacaqlar/qurtuluş məkanları – sulanan bağlar/bağçalar, üzümlər, hamısı bir səviyyədə tumurcuqlar – çiçək bağçaları, dolu-dolu su qabları vardır. Onlar orada boş bir söz və yalan eşitməzlər. Onlar Onun hüzurunda söz söyləməyə güc yetirə bilməzlər. (Nəbə/31-37)
• ^8-16Elə insanlar da var ki, o gün nemətlər içindədirlər, işlədikləri üçün məmnundurlar, yüksək bir cənnətdədirlər, orada heç bir boş söz eşitməzlər. Orada axan bir bulaq vardır. Orada yüksəldilmiş taxtlar, qoyulmuş qədəhlər, düzülmüş yastıqlar, sərilmiş xalılar vardır. (Ğaşiyə/8-16)
• Allahın Ayələrinə qarşı çox həssas davranırlar

Rəhmanın qulları, özlərinə xəbərdarlıq üçün Allahın Ayələri oxunduğunda ona qarşı kor və karlar kimi davranmazlar. Ayələrin ismarıclarına qulaqlarını tıxamazlar və baxıb görmələri istənilən Ayələrdə özlərini görməməzliyə qoymazlar.

• ^2-4Heç şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun Ayələ­ri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nə­ticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim öz­lərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdirl Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, ba­ğışlama və hörmətli bir ruzi vardır.      (Ənfal/2- 4)
• Rəbblərindən yaxşı həyat yoldaşı və xeyirli övlad diləyərlər.

65-ci Ayədə Rəhmanın qullarının öz qurtuluşları, 74-cü Ayədə isə həyat yoldaşları və övladları üçün dua etdikləri bildirilir. Görünür ki, həqiqi Möminlər eqoist deyillər, eyni zamanda ətraflarındakı insanların qurtulmaları və hörmətli adamlar olmaları üçün də Allaha dua edirlər.

• Allahdan özlərinin muttəqilərə öndər edilməsini diləyərlər.

Ayədəki bu ifadədə çox incə bir məqam vardır. Rəhmanın qulları, kütlələrə idarəçilik və ya siyasi liderlik üçün deyil, müttəqilərə öndərlik etmək üçün dua edirlər. Bunun mənası o deməkdir ki, “Təqva, dindarlıq və salihatı işləməkdə üstün olaq, yəni müttəqilərə rəhbərlik edək ki, dünyada fəzilət və təqvanın yayılmasında liderlər olaq”.

^75,76Bax budur, Rəhmanın qulları! Səbr etmələrinə qarşılıq olaraq cənnətin ən yük­sək məqamlarında, orada sonsuz olaraq qalmaqla mükafatlan­dırı­la­caqlar, orada hörmət və salamla qarşılanacaqlar. Orası nə gözəl bir qərargah və nə gözəl bir iqamətgahdır!

63-74-cü Ayələrdə üstün xüsusiyyətləri sadalanan Rəhmanın qullarının axirətdəki vəziyyətləri də bu Ayələrdə açıqlanır.

Bu adamların aqibətləri, bir çox Ayədə fərqli şəkildə izahlarla dilə gətirilmişdir:

• ^19-24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi Ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)
• ^43,44O, sizləri qaranlıqlardan aydınlığa çıxarmaq üçün dəstək verəndir. Onun təbiətdəki gücləri/endirdiyi xəbərçi Ayələri sizlərə dəstək verirlər. Və O, möminlərə çox mərhəmətlidir. Ona qovuşacaqları gün onların salamlaşmaları, “Salam”dır. Allah da onlar üçün hörmətli bir mükafat hazırlamışdır. (Əhzab/43, 44)
• ¹⁰⁸Və bu, xoşbəxt olanlara gəlincə… Onlar da göylər və yer durduqca ardı-arası kəsilməyən bir ikram olaraq, cənnətin içində əbədi olaraq qalacaqlar. Ancaq Rəbbinin dilədiyi istisna olmaqla. (Hud/108)
• ²⁰Lakin Rəbbinin qoruması altına girmiş olan o insanlar özləri üçün Allahın vədi olaraq, altlarından çaylar axan, qat-qat köşklər olanlardır. Allah vədindən dönməz.   (Zümər/20)
• ¹⁴⁷Əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödədinizsə və iman etmisinizsə Allah sizə əzabı niyə edəcək? Allah edilənlərin qarşılığını verən və ən yaxşı biləndir. (Nisa/147)

 الغرفة əlğurfə. “ الغرفة əlğurfə” sözü, ərəb dilində “yüksək olan” mənasına gəlir. Yeddinci səmaya da gurfə deyilir. [19] Buna görə, hər yüksək bina bir “gurfə”dir. Allah, Rəhmanın qullarının cənnətdə yüksək dərəcələrdə, köşklərdə olduqlarını bildirmək üçün, “onların gurfədə olduqları”nı qeyd edir.

⁷⁷De ki: “Yalvarışlarınız/duanız olmasa, Rəbbim sizə dəyər verərmi ki, siz qətiyyən yalvarmadınız, yalan saydınız? Artıq yalvarmamaq, yalan saymaq sizin ayrılmaz hissəniz olacaqdır, özünüzü bu vəziyyətdən qurtara bilməyəcəksiniz”.

Bu Ayədə Rəbbimiz elçisinə, yalan sayanlara dair bir xitab etdirmiş və bu xitab ilə Rəbbinə yalvarmayanın Allah qatında hər hansı bir dəyərinin olmadığı və ola bilməyəcəyi açıqlan­mışdır.

Belə ki, bu Ayənin müxatibləri olan Yalan sayanların aqibətləri qorxunc olmuş, onlar dünyada ikən də rəzil və rüsvay olmuşdular. Onların axirətdəki halları isə, Rəbbimizin Quranda açıqladığı kimi, təməlli qalacaqları cəhənnəmdə çox müxtəlif əzab içində yaşamaqlarından başqa bir şey deyildir.

Yalan sayanlar, bu qorxunc sonu, hesab günündə böyük bir peşmançılıqla hiss edəcəklər:

• ⁴⁹Və kitab/əməl dəftəri qoyulmuşdur. Günahkarların ondan qorxduğunu görəcəksən. Və: “Vay bizim halımıza! Bu necə kitab imiş ki, böyük-kiçik heç bir şey buraxmadan hamısını saymışdır/yazmışdır” – deyərlər. Və onlar etdiklərini hazır görərlər. Və sənin Rəbbin heç kimsəyə haqsızlıq etməz. (Kəhf/49)
• ³⁰Və Rəblərinin hüzurunda durdurulduqları zaman onları bir görsən! Rəbləri: “Bu, bir gerçək deyilmiy­miş?” – deyər. Onlar: “Rəbbimizə and içirik ki, gerçəkdir” – deyərlər. Rəbləri: “Elə isə küfr etmiş olduğunuza görə əzabı dadın!” – deyər. (Ənam/30)

Uca Allah, Yalan sayanların bu davranışlarının onları haralara sürükləyəcəyini “Artıq yalvarmamaq, yalan saymaq sizin ayrılmazınız olacaqdır; özünüzü bu vəziyyətdən qurtara bilməyəcəksiniz” buyuraraq açıqlamışdır.

• ¹⁴Qətiliklə, onların düşündüyü kimi deyil! Onların qazandıqları qəlbləri üzərinə pas olmuşdur. (Mutaffifin/14)

Bu Ayədə yenə müşriklərin, axirəti yalan sayaraq, onları əhatə edən inancları, Quran üçün deyilən “Daha əvvəlkilərin məsəlləri” iddiaları rədd edilir və həqiqət ortaya qoyulur. Əslində, haqqında bəhs edilən məsələ inkarçıların qəlblərinin pas tutmuş olmasıdır. Etdikləri əməllərin pisliyi qəlblərini kirlətmiş, bu da qəlblərini yararsız bir hala gətirmişdir.

Bildiyimiz kimi, yaxşı ya da pis, bir şeyin daima edilməsi insanda bir adət, bağlılıq halına dönür. Adam həmişə o işi etmək istəyir. Hətta özü istəmədən belə, o işi daima edir. İnsan daima pislik edərsə, bu vəziyyət onda adət halına gəlir. Adam, getdikcə bu adətinin əsiri olur. Həyatını bu əsirliyi davam edərək keçirir. Ayədə bəhs edilən kafirlər də pislik edə-edə pisliyi adət halına gətirib, qəlbləri paslanmış, başqa bir şey edə bilməz hala gəlmişlər. Qəlblərin pas tutması ilə əlaqədar olaraq, Tin Surəsinin təhlilində, müəllifin Allahın Qəlbləri Möhürləməsi başlığı altında təfərrüatlı bir yazısı olduğundan, mövzunun oradan təkrar oxunmasını məsləhət bilirik.

Bu vəziyyət onlarda adət halına gələcək və onların qəlbi pas tutacaqdır.  Onları bu pis sonun gözlədiyi başqa Ayələrdə də izah edilmişdir:

• ⁷Əgər küfr edəcək, nankorluq edəcək olarsınızsa, bilin ki, şübhəsiz, Allah sizə heç bir ehtiyacı olmayan­dır və O, qulları üçün, küfrə, nankorluğa razı olmaz. Və əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyər­si­niz­sə, sizin üçün ona razı olar. Heç bir daşıyıcı bir başqasının yükünü çəkməz. Sonra dönüşünüz yalnız və yalnız Rəbbinizədir. Beləliklə, etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verə­cək­dir. Şübhəsiz ki, O, sinələrin özündə gizli olanı yaxşı biləndir. (Zümər/7)
• ^155-157Və Quran kiminiz: “Kitab, sadəcə bizdən əvvəlki iki topluluğa – Yəhudi və Xristianlara endirildi, biz isə, o kitabları oxuya bilmir və dillərini anlaya bilmirdik”, kiminiz də: “Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox doğru yolda olardıq” – deməyəsiniz deyə, Bizim endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır. Ona görə də, mərhəmət olunmağınız üçün ona uyun və Allahın qoruması altına girin. Bax bu­dur, sizə də Rəbbinizdən açıq dəlil, bələdçi və mərhəmət gəlmişdir. Elə isə, Allahın Ayə­lərini yalan sayıb, onlardan üz döndərəndən daha səhv, öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Ayələrimizdən üz döndərənləri, üz döndərdiklərinə görə əzabın pisi ilə cə­za­landıracağıq.                                 (Ənam/155-157)

Rəhman Allaha qul olanlar isə dünya və axirətdə xoşbəxt olacaqlar:

• ¹¹⁰Siz, insanlar üçün çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən şeyləri əmr edir, vəhy və ortaq ağıl ilə pisliyi/çirkin olduğu qəbul edilən şeyləri əngəlləyir və Allaha inanırsınız. Kitab Əhli də inansaydı, onlar üçün əlbəttə, daha xeyirli olar­dı. Onların bəziləri möminlər, lap çoxu da yoldan çıxmış insanlardır. (Al–i İmran/110)

Mövzumuz olan Ayənin kafirlərə verdiyi ismarıc budur: “Kömək və himayə üçün Allaha dua etməz və Ona ibadət etməzsinizsə, Onun yanında heç bir dəyər və əhəmiyyətiniz olmayacaq, hər şeyiniz boşa gedəcəkdir. Rəhmətiylə rəftar etməsi üçün Allahın sizə, Özünə dua etmə fürsəti verməsi, şübhəsiz, sizin xeyrinizə olan bir lütfdür”.

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Lisanü’l-Ərəb; c.7, s. 82- 85, Tacü’l-Arus; frk mad.

[2] Razi, Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-Camiu li Ahkami’l-Quran.

[3] Lisanü’l-Ərəb; c:1, s:398.

[4] Razi, Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-Camiu li Ahkami’l-Quran.

[5] Lisanü’l-Ərəb; c.1, s.655.

[6] Lisanü’l-Ərəb; c.2, s.331. hcr mad.

[7] Razi; Mefatihu’l-Gayb.

[8] Razi, Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-Camiu li Ahkami’l-Quran.

[9] Lisanü’l-Ərəb; c.4, s. 61 rtl mad.

[10] Lisanü’l-Ərəb; c:7, s:101 Fsr mad.

[11] İnsan Yalnız Deyildir” (İlim iman etmeye çağırıyor); A. Cressy Morrisson.

[12] “İnsan Yalnız Deyildir” adlı kitabtan naklen; Fi Zılali’l Quran.

[13] Çıkış, Bab 20, 11. Cümle.

[14] Mevdudi; Tefhimü’l Quran.

[15] Mükatil.

[16] Lisanü’l-Ərəb; c.2, s.246 chl mad.

[17] el-Müfredat; chl mad.

[18] el-Müfredat; lğv mad.

[19] Lisanü’l-Ərəb; c.6, s. 608, grf mad.