FATİR SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Adını 1-ci Ayədəki “فاطر fatır” sözündən alan Fatir surəsi, Məkkədə enən 43-cü surədir. 29-cu və 32-ci Ayələrinin Mədinə dövründə endiyinə dair fikirlər mövcuddur. 1-ci Ayəsində keçən “الملائكة əl məlaikə” sözünə görə “Məlaikə [mələklər]” surəsi olaraq da anılır.

Bəzən bütün insanlığa, bəzən də ilk müxatiblərə səslənilən surədə Qurana, Quranla elçi əlaqəsi və kafirlərin təzyiqləri barəsində söz açılır, həmçinin Allahın peyğəmbərimizi və inananları bir çox dəfə təsəlli etməsi ilə ağıl və duyğulara xitab edən xəbərdarlıqlara da yer verilir.

TƏRCÜMƏ:

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 103

¹Bütün təriflər, göyləri və yeri yoxdan yaradan, xəbərçi Ayələri ikili, üçlü, dördlü… mənalı/təbii gücləri ikili, üçlü, dördlü… şiddət vahidində elçilər edən Allaha məxsusdur, başqası təriflənə bilməz. O, əmələ gətirmək istədiyi şeyləri artırır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə gücü yetəndir.

²Allah, insanlara mərhəməti ilə nəyi verərsə, artıq onu tutacaq biri ola bilməz. Hər nəyi də tutarsa, onu da, ondan sonra verəcək biri ola bilməz. Və Allah, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan, əmin olun ki, qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edəndir.

(43/35, Fatir/1-2)

Nəcm: 104

³Ey insanlar! Sizə göydən və yerdən ruzi verən Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın. Allahdan başqa bir yaradanmı var? Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Buna baxmayaraq, necə döndərilirsiniz?!

⁴Və əgər onlar səni yalan sayırlarsa, tam əminliklə bil ki, səndən əvvəl olan elçiləri də yalan saymışdılar. Və işlər yalnız və yalnız Allaha döndərilir.

⁵Ey insanlar! Heç şübhəsiz, Allahın verdiyi söz doğrudur. Onun üçün bu adi dünya həyatı sizi aldatmasın. Və qətiyyən o aldadıcı, sizi, Allah ilə aldatmasın. ⁶Şübhəsiz, o şeytan, sizin üçün düşməndir. Onun üçün siz də onu düşmən qəbul edin. Şübhəsiz, şeytan öz tərəfdarlarını alovlu atəşin əhlindən olmaları üçün çağırır.

⁷Kafirlər – onlar üçün şiddətli bir əzab vardır. İman etmiş və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər – onlar üçün bir bağışlanma və böyük bir mükafat vardır. ⁸Onun üçün, pis əməli özünə bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən insanmı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırar, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə/kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz ki, Allah onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir.

⁹Və Allah küləkləri göndərəndir. Sonra onlar da bir buludu hərəkətə gətirib yuxarılara qaldırır. Sonra Biz o buludu ölmüş bir bölgəyə qovuruq. Beləliklə, yer üzünə, ölümündən sonra, onunla həyat veririk. Bax budur, ölmüş/çürümüş insanlara həyat vermək belədir.

¹⁰Hər kim ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan – mütləq qalib olmaq istəyirsə, bilsin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan yalnız və yalnız Allahdır. Xoş kəlmələr yalnız və yalnız Ona yüksəlir. Və düzgün iş onu yüksəldir. Pisliklərin planlarını quran bu insanlar – onlar özləri üçün şiddətli əzab qazananlardır. Onların planları isə… O, darmadağın olar.

¹¹Və Allah sizi bir torpaqdan, sonra nütfədən yaratdı. Sonra sizi cütlər etdi. Dişi ancaq Onun biliyi ilə hamilə olur və olmur [doğur, düşürür]. Özünə ömür verilənin də ömründən yaşadığı və ömründən əksilən tam yəqinliklə bilin ki, bir kitabda yazılıdır. Şübhə yox ki, bunu etmək Allaha çox asandır.

¹²İki dəniz də eyni olmur. Biri şirindır – hərarət kəsər və içərkən axıb gedər, digəri isə duzludur – yandırar, qovurar. Hər birindən də təzə bir ət yeyirsiniz və geyəcəyiniz bir bəzək çıxarırsınız. Onun ərməğanlarından haqqınız olanı arayasınız və özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyəsiniz deyə, onda suyu yara-yara gedən gəmiləri də görürsən.

^13,14Allah gecəni gündüzə, gündüzü də gecəyə qatır. Günəşi və ayı insanlığın faydalanacağı quruluş və fəaliyyət halında yaratmışdır. Hamısı müəyyən olunmuş bir müddət üçün axıb gedir. Bax budur, bu mülk Özünün olan, sizin Rəbbiniz Allahdır. Onun yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqlarınız bir xurma çəyirdəyinin pərdəsinə belə sahib ola bilməzlar. Onları çağırarsınızsa, onlar çağırışınızı eşitməzlər. Eşitsələr belə, sizə cavab verə bilməzlər, qiyamət günü də ortaq qoşduğunuzu qəbul etməzlər. Sənə hər şeydən xəbərdar olan Allah kimi heç kimsə xəbər verə bilməz.

¹⁵Ey insanlar! Allaha möhtac olanlar sizlərsiniz. Allah isə… O, zəngin və tərifə layiq olandır.

^16,17Əgər O diləyərsə, sizi yox edər və yerinizə yepyeni bir yaradılışı/xalqı gətirər. Bu, Allaha heç çətin də deyildir.

(43/35, Fatir/3-17)

Nəcm: 105

¹⁸Və günahkar bir kimsə, başqasının günahını çəkməz. Əgər çox günahı olan – çox zəngin olan bir insan, günahını çəkdirmək üçün birini çağırsa da, ondan heç bir günah alınıb başqasına çəkdirilməz, bir əqrəbası olsa belə. Şübhəsiz ki, sən ancaq Rəbbinə qarşı heç kim olmayan yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və salaatı iqamə edənləri xəbərdar edə bilərsən. Hər kim təmizlənirsə, ancaq özü üçün təmizlənir. Dönüş də yalnız və yalnız Allahadır.

^19-21Kor ilə görən, qaranlıqlar ilə aydınlıq və kölgə ilə istilik eyni olmaz.

²²Ölülərlə dirilər də eyni olmaz. Şübhəsiz ki, Allah hər dilədiyinə/diləyənə eşitdirir. Sən isə qəbirlərdəki insanlara eşitdirə bilməzsən. ²³Sən ancaq bir xəbərdar edənsən.

²⁴Şübhəsiz ki, Biz səni haqq ilə bir müjdəçi, bir xəbərdar edən olaraq göndərdik/elçi etdik. Hər ümmətin də içində bir xəbərdar edən, tam yəqinliklə bilin ki, gəlib keçmişdir. ²⁵Və onlar səni yalan sayarlarsa, heç şübhəsiz, onlardan əvvəlki insanlar da yalan saymışdılar. Elçilər onlara açıq-aşkar dəlillərlə, səhifələrlə və aydınladıcı kitablarla gəlmişdilər. ²⁶Sonra Mən kafirləri tutub, yaxaladım. İndi Məni tanımamaq/tanıtmamağa cəhd etmək necə oldu?

²⁷Görmədinmi, heç düşünmədinmi, həqiqətən Allah göydən bir su endirdi? Biz onunla rəngləri başqa-başqa olan meyvələr/məhsullar çıxarırıq. Dağlardan da yollar var – ağlı, qırmızılı, müxtəlif rənglərdə, rənglərin müxtəlif tonlarında. Və qapqara torpaqlar, yollar da var.

²⁸İnsanlardan, digər canlı varlıqlardan və davarlardan da belə cürbəcür rəngdə olanlar vardır. Qulları arasında Allahdan ancaq biliklilər hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərirlər. Heç şübhəsiz, Allah çox güclüdür, çox bağışlayandır.

^29,30Heç şübhəsiz, Allahın kitabını oxuyan, salaatı iqamə edən və özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən gizli və açıq şəkildə Allah yolunda xərcləyən/yaxınlarının dolanışıqlarını təmin edən bu insanlar, Allah mükafatlarını özlərinə büsbütün versin və ərməğanlarından özlərinə artırsın deyə, tam yəqinliklə bilin ki, müflis olma ehtimalı/imkanı olmayan bir ticarəti umarlar. Heç şübhəsiz, O çox bağışlayan və qarşılıq verəndir.

³¹Və Bizim Kitabdan sənə, ancaq içində bəhs edilən mövzuları doğrulayıcı olaraq vəhy etdiyimiz şey, haqqın məhz özüdür. Şübhə yoxdur ki, Allah qullarını haqqıyla bilən və haqqıyla görəndir.

(43/35, Fatir/18-31)

Nəcm: 106

^32,33Sonra Biz Kitabı qullarımızdan seçdiklərimizə miras buraxdıq. İndi də onlardan bəziləri özlərinə haqsızlıq edən, bəziləri orta yolu tutan/ikili oynayan, bəziləri də Allahın izni ilə/biliyi ilə xeyirlərdə öndə gedənlərdir. Bax budur, bu böyük ərməğanın – Ədn cənnətlərinin məhz özüdür. Onlar ora girəcəklər. Orada qızıl bilərziklərlə və incilərlə bəzənəcəklər. Oradakı geyimləri ipəkdəndir. ^34,35Onlar orada: “Bütün təriflər, bizdən o kədəri aradan qaldıran və bizi ərməğanlarından, özündə bizə yorğunluq gəlməyən, özündə bizim üçün bezmək hissi olmayan, dayanılacaq bu yurda sakin edən Allaha məxsusdur, başqası öyülə bilməz. Həqiqətən Rəbbimiz, çox bağışlayan və çox qarşılıq verəndir” – deyərlər.

³⁶Və bu kafirlər, özləri üçün cəhənnəm atəşi olanlardır. Onlar haqqında hökm verilməz ki, ölsünlər. Özlərindən, cəhənnəm atəşinin bir azı da yüngülləşdirilməz. Bax budur, Biz kafiri, həddini aşan hər insanı belə cəzalandırırıq.

³⁷Və onlar orada fəryad edərlər: “Rəbbimiz! Bizləri çıxar, etmiş olduqlarımızdan başqa, düzgün əməl edək”. Sizə düşünməli olanın düşünəcəyi qədər ömür vermədikmi? Sizə xəbərdar edən də gəlmişdi. O halda dadın! Artıq şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir köməkçi də yoxdur.

³⁸Tam yəqinliklə bilin ki, Allah göylərin və yerin görünməyənini, eşidilməyənini, seçilməyənini biləndir. Şübhəsiz ki, O, qəlblərin içindəkini çox yaxşı biləndir.

³⁹O, sizi yer üzündə xəlifələr edəndir. Artıq kim küfr edərsə, küfrü öz zərərinədir. Və kafirlərin küfrü, Rəbbinin qatında özlərinə sadəcə nifrəti artırır. Və kafirlərin küfrü özlərinə ancaq zərəri artırır.

(43/35, Fatir/32-39)

Nəcm: 107

⁴⁰De ki: “Allahın yaratdığı sərvətlərdən yalvarıb durduğunuz, ortaq qoşduqlarınızı heç düşündünüzmü? Göstərin Mənə, onlar yer üzündən nəyi yaratmışlar?

Ya da onlar üçün göylərdə bir ortaqlıqmı var? Ya da Biz onlara bir kitab vermişik və onlar, ondan bir dəliləmi əsaslanırlar?” Tam əksinə, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o kəslər, bir-birlərinə yalandan başqa bir vəd vermirlər.

⁴¹Heç şübhəsiz, göyləri və yer üzünü yox etmələrindən Allah qoruyur. And olsun ki, əgər göylər və yer üzü yox edilərsə, onları Ondan sonra kimsə tuta bilməz. Həqiqətən O, çox yumşaq davranan, çox bağışlayandır.

^42,43Və onlar var gücləri ilə Allaha and içmişdilər ki, özlərinə xəbərdar edən bir peyğəmbər gələrsə, tam yəqinliklə bilin ki, liderli cəmiyyətlərin hər birindən daha doğru yolda olacaqdılar. Buna baxmayaraq, o zaman ki, özlərinə bir xəbərdar edən gəldi, bu, yer üzündə bir təkəbbürlənmə və pisliyin nizamlanması baxımından onların yalnız nifrətini artırdı. Halbuki, pisliyin nizamlanması ancaq öz nizamlayıcısını hərtərəfli əhatə edir. O halda öncəkilərin qanunundan/öncəkilərə tətbiq olunandan başqa nə gözləyirlər? Onun üçün sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapa bilməzsən. Sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir başqalaşma tapa bilməzsən.

⁴⁴Və yer üzündə gəzərək bir baxmadılarmı, özlərindən öncəkilərin sonu necə olub? Halbuki, onlar qüvvətcə özlərindən daha güclü idilər. Göylərdə və yer üzündə Allahı aciz buraxan heç bir şey yoxdur. Tam yəqinliklə bilin ki, O, ən yaxşı biləndir, ən güclü olandır.

⁴⁵Və əgər Allah, qazanmaqda olduqları şeylər ucbatından insanları sorğu-suala çəkib cəzalandıracaq olsaydı, yer üzündə kiçik-böyük heç bir canlını sağ buraxmazdı. Və lakin onlara, adı qoyulmuş bir müddətə qədər ertələməkdədir. Sonunda, müddət sona yetdiyi zaman da artıq, şübhəsiz ki, Allah öz qullarını ən yaxşı görəndir.

(43/35, Fatir/40-45)

TƏHLİL

Surənin bu giriş Ayəsi, mütəşabih Ayələrin ən gözəl nümunələrindən biridir və Uca Rəbbimiz burada diqqət çəkən sözlərlə ciddi ismarıclar verir. Ayədə keçən sözlər adi sözlər olmayıb, üzərində bir xeyli düşünülməsi lazım gələn sözlərdir. Buna görə də bəhs edilən sözləri tək-tək təhlil etmək lazımdır.

Həmd. Fatihə surəsinin təhlilində də açıqladığımız kimi, “الحمد həmd” pisləmənin tərsi olub, bir nemətin və gözəlliyin qaynağı və sahibi olan gücü tərifləmək və ucaltmaq sözləriylə anmaqdır. [1] Ancaq bu incəlik yaxşı dəqiqləşdirilməlidir: “Həmd”, verilən bir nemətdən faydalanmağın və ya edilən bir yardımla fərəhlənməyin qarşılığı olmaqdan çox, o neməti verənin və ya o yardımı edənin yəni Yaradanın sonsuz güc və qüvvətinə, yaratdığı nemətlərin çoxluğuna, Onun Rəbbliyinə duyulan heyranlıq səbəbiylə dilə gətirilən bir tərifləməkdir. Sözün mənasında olan bu incəliyə görə “həmd” etmək “şükür”dən fərqlidir. Şükür bir nemətə qarşılıq olaraq və ancaq bir hərəkətlə edilərkən, həmd bir nemətdən faydalanmadan da və sadəcə söz ilə edilir. Həmd, ilk baxışda “mədh etmək” olaraq tərif edilə bilərsə də, hər mədhiyyə [öymək] həmd deyildir. Çünki mədhiyyənin riyakarlıq, yaltaqlıq mənası daşımasının əksinə, həmd tam bir səmimiyyət tələb edir. Beləliklə, həmd nemətləri, bəxşişləri və yaxşılıqları sonsuz olan Uca Rəbbimizdən başqa heç kimə edilməz. O halda həmd edilərkən, nemətlər sahibi Uca Allah həm təriflənərək ucaldılmalı, həm də Ona şükr edilməlidir.

Həmd və onun əhəmiyyəti barəsində bu Ayələrə baxıla bilər: Ənam/1, Əraf/43, Yunus/10, Ta Ha/130, Qasas/70, Zümər/74.

الفطرFatr. Törəmələri ilə birlikdə Quranda iyirmi dəfə keçən və “ فطرةfitrət”, “ فطورfütur”, “ إفطار iftar” şəklindəki törəmələri Türk dilinə də keçmiş olan “ فَطرfatr” sözünün mənası “yarmaq” deməkdir. Söz ilk olaraq “barmaq uclarıyla dəvənin məmələrindən süd sağmaq” hərəkəti için işlədilmiş, ancaq zaman keçdikcə bu məna genişlənərək, “bir şeyə müdaxilə edərək, müvafiq bir yeni şey əmələ gətirilməsini təmin etmək” mənasında mənimsənilmişdir. [2] Bu mənaya görə “fatr” sözü həm “ilk dəfə etmək, yoxdan yaratmaq”, həm də “mövcud nizamı pozmaq” olaraq izah edilə bilir.

Sözün hər iki mənası da nəzərə alınaraq, Ayənin əlaqədar bölməsi bu şəkillərdə tərcümə edilə bilir:

– Həmd, göyləri və yeri yoxdan yaradan, …

– Həmd, göyləri və yeri parçalayacaq olan, …

“Fatr” sözünə “mövcud nizamı pozmaq” şəklində məna verilməsi, “fatara” felinin “boyun əymək” mənası verən “ إنفطار infitar” və “ منفطرةmünfətıratün” qəlibləri işlədilərək, yerin və göyün Allah tərəfindən parçalanacağını bildirən Ayələr ilə də uyğun gəlir:

^1-5Göy çatladığı zaman, ulduzlar tökülüb dağıldığı zaman, dənizlər yarılıb axıdıldığı zaman, qəbirlər alt-üst edildiyi zaman, insan öncədən göndərdiyi və geridə qoyduğu şeyləri öyrənmişdir. (İnfitar/1-5)
¹⁸Hətta göy belə o günün şiddətindən parçalanır. Onun yerinə yetirmək üçün verdiyi söz gerçəkləşmişdir. (Müzzəmmil/18)

Mələklər. Nəcm və Qədr surələrinin təhlillərində də bildirdiyimiz kimi, “mələk” sözünün mənası hansı kökdən törədiyinə görə dəyişir. “Məlaikə” və bunun təki olan “mələk” sözləri ya “ ؤلوك uluk” kökündən ya da “ ملك məlk” kökündən törəmişlər.

Buna görə:

Əgər “elçi göndərmək” mənasına gələn “ؤلوك uluk” kökündən törəmişsə, əsli “مألك mələk” olan söz, ism-i zaman, ism-i məkan və məsdərdir. Beləliklə, sözün başındakı “م[m]” hərfi əlavədir. Sonraları “ ا [əlif]” ilə “ل[lam]” hərfləri yer dəyişdirmiş və söz “ملك mələk” halına gətirilmişdir. Söz “Allahdan elçi” mənasında ad olaraq işlədilməyə başladıqdan sonra isə həmzə tərk və ya təhfif yoluyla qaldırılmış və söz “mələk” şəklini almışdır. [3] 2. Əgər söz “qüvvət, idarəçilik gücü” mənasındakı “ملك məlk” kökündən törəmişdirsə, bu təqdirdə sözün başındakı “م [m]” hərfi əlavə olmayıb, sözün əslindəndir. “Mülk, milk, malik və məlik” sözləri də bu kökdən törəmişlər və mənalarını da bu kökdən almışlar.

Qədim təfsirçilərin ümumiyyətlə, birinci görüşü mənimsəmələrinə baxmayaraq, bizim təsbitlərimiz sözün Quranda fərqli mənalara gələn hər iki kökdən törəmiş halıyla da işlədildiyi istiqamətindədir. Buna görə, mövzumuz olan “Məlaikə” sözü bəzən “elçi” mənasına, bəzən də “idarəçilik gücü” mənasına gəlir. Sözün harada hansı mənada işlədildiyi isə yer aldığı bölmənin söz axışından anlaşılır.

Elçilər. Ümumilikdə “Bir razılaşmaya nail olmaq, ya da bir işi bitirmək üçün göndərilən kimsə” olaraq tərif edilən “الرّسول ərrəsul [elçi]” sözü, qısaca, “göndərilmiş” deməkdir. Ancaq “الرّسول ərrəsul [elçi]” sözünün sadəcə insanlardan seçilmiş elçiləri ifadə etdiyi düşünülməməlidir. Çünki Quranda Allahın mələklərdən də elçilər seçdiyi bildirilir:

^75,76Allah xəbərçi Ayələrdən də elçilər seçər, insanlardan da elçilər seçər. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı eşidən, ən yaxşı görəndir, əllərinin arasında olanı və arxalarında olanı bilir. Və işlər, yalnız və yalnız Allaha döndərilir. (Həcc/75, 76)

“Mələk” sözünün törədiyi kök sözlərə görə ifadə etdiyi mənalar haqqındakı izahlar nəzərə alındığında, elçilərin “mələk” cinsi olanlarının ya “idarəçilik gücü”nü təmsil edən qüvvətlər, ya da “xəbər verici” xüsusiyyətli şeylər olduğu nəticəsi ortaya çıxır.

Rəbbimizin yağış və küləkləri “idarəçilik gücü” mənasında elçi olaraq yolladığı bir çox Ayədə bildirilmişdir (Furqan/48, Ənam/6, Əraf/133, 162, Hicr/22, Ənkəbud/40, Əhzab/9, Səba/16, Fussilət/16, Zəriyət/32-41, Qəmər/19, 31, 34, Rəhman/35, İsra/68, Rad/13, Kəhf/40, Nəml/63, Rum/46, 48, Mülk/17 və Nuh/11).

“Xəbər verici” xüsusiyyətli mələk cinsi elçilərin isə nələr ola biləcəyini düşünməyə başlamazdan əvvəl Rəbbimizin, elçilərin “endirilmişlər”dən də ola biləcəyini bildirdiyi bu ifadəsini nəzərə almaq lazımdır:

^10,11Allah onlara şiddətli bir əzab hazırlamışdır. O halda, ey qavrama qabiliyyətləri olan iman edənlər! Allahın qoruması altına girin. Qətiliklə Allah iman etmiş və düzəltmək yönündə işlər edənləri qaranlıqlardan aydınlığa çıxarmaq üçün sizə bir öyüd, sizə Allahın açıq-açıq Ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini oxuyan bir elçi endirdi. Və hər kim Allaha inanar və saleh əməl işləyərsə, Allah onu altlarından çaylar axan, içində sonsuzadək qalacaqları cənnətlərə girdirər. Allah onun üçün ruzini gözəlləşdirmişdir. (Talaq/10, 11)

Yuxarıdakı Ayələrin ifadəsindən asanlıqla anlaşıla biləcəyi kimi, Uca Allahın endirdiyi “Elçi – Öyüd” peyğəmbər deyil, Quran Ayələridir. Yəni “xəbər verici” xüsusiyyətləri ilə bir “mələk” olan Quran Ayələri, Allahın endirdiyi dünyəvi, ölümsüz elçiləridir.

İki, üç, dörd qanadlı. Cahiliyyə Ərəbləri arasında yayılmış inanca görə, Allahın qızları və köməkçiləri olan mələklər qanadlı yaradılışlardır və külək, yağış, zəlzələ kimi təbiət hadisələri də onların əsəridir. Bu cahilcə inanclar qismən rəvayətlərə də girmiş və peyğəmbərimizin, Cəbrayılın qanadlarının altı yüz olmasını bildirməsi iddia edilmişdir. Həmçinin, bu cür şişirtmələr İsrafilin hər biri şərqdən qərbə uzanan tam on iki min dənə qanadı olduğu, Allahın Ərşini də bu qanadlarla daşıdığı kimi fantaziyalarla da bəzənmişdir. Xüsusilə də Kabul Ahbar rəvayətlərindəki mələklərin qanadları milyonları da aşır.

Biz “qanad” sözünün burada “güc”dən kinayə olaraq işlədildiyinı düşünürük. Belə ki, bu qanadlar bir mənada fizika elmində bir güc vahidi olaraq işlədilən HP [At Gücü] ifadəsi kimidir. Mələklərdəki qanad çoxluğu, onların güclərinin artıqlığını ifadə edir.

Buna görə, Mələklərin qanadları:

– “Mələk” sözü “idarəçilik gücü” mənasında qəbul edilərsə, mələklərin qanadları da yağış, külək, sel kimi təbiət hadisələrinin “güc”ü olaraq;

– “Mələk” sözü “xəbər verici” mənasında qəbul edildikdə isə, “Quran Ayələrinin mütəşabih mənalarının insanlar üzərində yaratdığı təsirlər” olaraq anlaşılmalıdır.

Bu açıqlamalardan sonra mövzumuz olan Ayələrin təqdiri, sözlərin müxtəlif mənalarına görə iki cür edilə bilər:

a – “Həmd, göyləri və yeri yoxdan yaradan, göndərdiyi Ayələri iki, üç, dörd mənalı elçilər qılan Allaha məxsusdur. O, yaratmaqda dilədiyi şeyləri artırır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə gücü çatandır”.

b – “Həmd, göyləri və yeri yarıb parçalayacaq olan, küləkləri müxtəlif şiddətdə elçilər qılan Allaha məxsusdur. O, yaratmaqda dilədiyi şeyləri artırır. Şübhəsiz ki, Allah, hər şeyə gücü çatandır”.

Mələklərin bu Ayədə iki, üç və dörd qanadlı elçi olmaları haqqındakı təvilimiz belədir: endirilmiş elçilər olan Quran Ayələrinin mütəşabih olanları birdən çox mənanı ifadə edir. Bu mənaya üstünlük verməyimizə, 2-ci Ayədə keçən “rəhmət” və “hakim” ifadələri əl (istinad) yeri olmuşdur.

Ayənin son hissəsindəki “Allah … artırır” ifadəsiylə Allahın gücünün hədsizliyi, hər istədiyi şeyi yaradacağı və yaratmasının davamlılığı açıqlanır.

Bu Ayədə Uca Allahın istifadəsinə heç kimin mane ola bilməyəcəyi bildirilir və bu ümumi hökm, “Rəhməti açma və ya tutma” mövzusu ələ alınaraq konkretləşdirilir. Buradakı “Rəhməti açma və ya tutma” ifadəsini, “peyğəmbər yollamaq və ya yollamamaq” ya da “yağış yağdırmaq və ya yağdırmamaq” olaraq anlamaq mümkündür.

Əgər bu ifadə “peyğəmbər yollamaq və ya yollamamaq” olaraq anlaşılarsa, onda bu o deməkdir ki, Allahın kimi, haraya elçi göndərməsi məsələsinə heç kəs müdaxilə edə bilməz; Allahdan başqa heç kim rəsul [elçi] göndərə bilməz və heç kim özünü elçi elan edə bilməz. Belə ki, Məkkə imkanlıları elçiliyin peyğəmbərimizə verilməsini qəbul edə bilmirdilər və “Allah elə bunumu elçi göndərdi?” deyə etiraz edirdilər. Məkkə öndə gedənlərinin bu davranışları daha əvvəl enmiş olan Qaf, Sad və Furqan surələrində dilə gətirilərək tənqid edilmişdi. Rəbbimiz Sad surəsinin 9 və 10-cu Ayələrində “Yoxsa çox güclü və çox bağışlayan Rəbbinin rəhmət xəzinələri onların yanındadırmı? Ya da bütün o göylərin, yerin və aralarında olanların mülkü onlarındırmı? Elə isə səbəblərin içində yüksəlsinlər!” şəklində cavab verərək, onların bu əsassız yanaşmalarına cavab vermişdi.

Allahın rəhmətinə müdaxilə etmək istəyən, öz həddini bilməyən inkarçılar Rəbbimiz tərəfindən həmişə eyni sərtliklə xəbərdar edilmişlər:

¹²⁴Və onlara bir Ayə gəldiyi zaman: “Allahın elçilərinə verildiyi kimi, bizə də verilmədikcə, qətiyyən inanmayacağıq” – dedilər. Allah elçilik vəzifəsini hara verəcəyini daha yaxşı bilir. Günah işləyənlərə, qurduqları hiylələrinə görə, Allah qatında bir alçaqlıq və çətin bir əzab toxunacaqdır. (Ənam/124)
³⁸Və sən, gerçəkdən onlara: “O göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qətiliklə: “Allah!” – deyəcəklər. De ki: “Belə isə, Allahın yaratdıqlarından çağırdıqlarınızı heç düşündünüzmü? Əgər Allah mənə bir zərər vermək istəsə, onlar Onun zərərinin qarşısını ala bilən kimsələrdirlərmi? Yaxud mənə bir mərhəmət diləyərsə, onlar Onun mərhəmətinə mane ola bilən kimsələrdirlərmi? De ki: “Allah, mənə yetər. Nəticəsini həvalə edənlər, yalnız və yalnız Ona nəticəsini həvalə etsinlər”. (Zümər/38)
³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” – dedilər.
³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini digər bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb saxladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf 31-32)
⁸⁶Və sən Kitabın sənə vəhy ediləcəyini/endiriləcəyini ummurdun. O, ancaq Rəbbindən bir mərhəmət olaraq verildi. Elə isə, qətiyyən kafirlərə arxa çıxma/kömək etmə. (Qasas/86)

“Rəhməti açma və ya tutma” ifadəsi “Allahın bulud göndərib, yağış yağdırması və ya yağdırmaması” olaraq anlaşıldıqda, Ayədə Allahın göndərdiyi bulud və yağışa heç kimin mane ola bilməyəcəyi, göndərmədiyini də zorla heç kimin göndərə bilməyəcəyi bildirilir deməkdir.

Əslində buradakı “rəhmət” sözünün mənasını “ruzi, övlad, mal-mülk, məqam mövqe, güc, nüfuz, sağlıq, bilik, lütf” olaraq genişlətmək mümkündür. Çünki “rəhmət”in “yağış” mənasında işlədildiyi Ayələr olduğu kimi, “ruzi” mənasında işlədildiyi Ayələr də mövcuddur. Bu təqdirdə Ayədən Allahın bu nemətlər üçün rəhmətini açmasına və bunların müəyyən edilən adama çatmasına mane olunamayacağı və ya Allah rəhmətini tutarsa, o halda o adamın bu nemətlərdən məhrumiyyətini heç kimsənin tərsinə çevirə bilməyəcəyi anlaşılır.

¹⁰⁷Və əgər Allah sənə bir zərər toxunduracaq olarsa, onun Ondan başqa qarşısını alacaq, səndən dəf edəcək biri yoxdur. Və əgər sənə bir xeyir dilərsə, o zaman da Onun verdiklərini geri çevirəcək, etiraz edə biləcək biri yoxdur. O, ərməğanlarını qullarından dilədiyinə isabət etdirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. (Yunus/107)

Allah Əzizdir, Hakimdir. Ayənin sonunda yer alan bu iki sifət, Rəbbimizin mütləq qalib və ən yaxşı qayda qoyan olduğunu vurğulayır. Bu sifətləriylə Rəbbimiz öz istifadə haqqına kimsənin mane ola bilməyəcəyini, bütün dirənmələrə rəğmən qaydalarını endirərək, rəhmətini dilədiyinə göndərəcəyini ortaya qoymuş olur.

Bu Ayədə “Ey insanlar!” xitabıyla bütün insanlara səslənilir və Uca Allahın rəhməti [verdiyi nemətlər] xatırladılaraq, hər kəsin ağlını başına alması istənilir: “Yaradan və ruzi verən sadəcə Allah olmasına rəğmən, necə olur ki, daşdan, ağacdan, mədəndən, mələkdən, elçidən, əzizdən və bənzəri yaradılmışlardan yardım istəyir, onları tanrılaşdırırsınız?”

Bu xəbərdarlıq, daha artıq təfərrüat verilərək, Yunus Surəsində də edilmişdir:

^31,32De ki: “Sizi göydən və yer üzündən kim ruziləndirir? Ya da qulaqlara və gözlərə kim sahib olur, bunların sahibi kimdir? Və ölüdən dirini, diridən ölünü kim çıxarır? Və işləri kim düzənləyir?” Dərhal: “Allah” – deyəcəklər. O zaman de ki: “O halda, hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi? Elə isə bax budur, O, sizin gerçək Rəbbiniz Allahdır. Artıq, həqiqətdən sonra pozğunluqdan başqa nə ola bilər! O halda necə də çevrilirsiniz?” (Yunus/31, 32)

Bilindiyi kimi, Quranın endiyi dövrlərdə Ərəblər Allaha inanırdılar, amma Onun Ərş üzərində qurulduğunu, yer üzünü isə Onun mələklərinin və öz tanrılarının idarə etdiyini zənn edirdilər. Bu təfəkkür Quranda həmişə rədd edilmiş, hər fürsətdə ifadə edilmişdir ki, Allahın istifadə edərkən vasitəçi işlətmədiyi bir həqiqətdir.

⁴Və əgər onlar səni yalan sayırlarsa, tam əminliklə bil ki, səndən əvvəl olan elçiləri də yalan saymışdılar. Və işlər yalnız və yalnız Allaha döndərilir.

Peyğəmbərimizə güc vermək üçün enmiş olan bu Ayə, istər bir mötərizəiçi cümlə olaraq qəbul edilsin, istər Rəsmi Düzülüşün tərtibindəki bir yerləşdirmə xətası olaraq qəbul edilsin, insanlığa edilən ümumi açıqlamanı bölərək, xəbərdarlıqların arasına girmiş bir təsəlli cümləsidir. Burada peyğəmbərimizə sözsüz olaraq, “Bu inkarçılıq, etiraz və təcavüz, ilk dəfə edilmiş olmayıb, səndən əvvəlkilərə də eyni şeylər edilmişdi. Amma əmin ol, hər şey, hər iş Allaha döndərilir, onun hesabı mütləq görülür” deyilir.

Bir təsəlli olaraq daha əvvəlki elçilərin də yalan sayıldığını bildirən bu Ayənin bənzərləri Quranın başqa surələrində də mövcuddur:

^42-44Və əgər onlar səni yalan sayırlarsa, bil ki, onlardan öncə Nuhun qövmü, Ad, Səmud, İbrahimin qövmü, Lutun qövmü, Mədyən əhli də yalan saymışdılar. Musa da yalan sayıldı ki, Mən kafirlərə bir müddət verdim. Sonra da onları yaxaladım. Yaxşı, Məni tanımamaq necə imiş! (Həcc/42-44)
¹⁸⁴Əgər indi səni yalan saydılarsa, bil ki, səndən öncə açıq dəlillər, səhifələr və aydınladıcı kitab ilə gələn elçiləri də yalan saymışdılar. (Al-i İmran/184)
¹⁸Və əgər siz yalan sayarsınızsa, bilin ki, sizdən öncəki bəzi ümmətlər də yalan saymışdı. Elçiyə düşən isə açıq-aşkar təbliğdən başqa bir şey deyildir. (Ənkəbud/18)
³⁴Və əlbəttə ki, səndən əvvəl də elçilər yalan sayılmış olsalar da, özlərinə köməyimiz gəlincəyə qədər, yalan sayılmağa və verilən əziyyətə səbir etmişdilər. Və Allahın sözlərini dəyişdirəcək heç bir kimsə yoxdur. Heç şübhəsiz ki, sənə elçilərin xəbərlərindən bir qismi gəlmişdir. (Ənam/34)

Ayənin sonundakı “Və işlər yalnız və yalnız Allaha döndərilir” ifadəsi, həm yalan sayanların cəzalandırılacaqlarını bildirən bir təhdid, həm də inananların mükafatlarını alacaqlarını bildirən bir vəddir.

Bənzər ifadələr daha bir çox Ayədə yer alır:

²¹⁰Onlar, sadəcə, Allahın buluddan kölgələr içində gəlməsini, təbii güclərin [şüa, radiasiya və meteoritlərin] gəlməsini və işin bitirilməsinimi gözləyirlər? Halbuki, işlər yalnız və yalnız Allaha döndərilir. (Bəqərə/210)
¹⁰⁹Və göylərdə və yer üzündə olan şeylər Allahındır. Və işlər yalnız və yalnız Allaha döndərilir. (Al-i İmran/109)

Həmçinin Ənfal/44, Həcc/76, Hədid/5, Loğman/22, Şura/53-cü Ayələrə də baxmaq olar.

⁵Ey insanlar! Heç şübhəsiz, Allahın verdiyi söz doğrudur. Onun üçün bu adi dünya həyatı sizi aldatmasın. Və qətiyyən o aldadıcı, sizi, Allah ilə aldatmasın.

Bu Ayədə yenə bütün insanlara səslənilərək, Allahın vədinin mütləq həyata keçəcəyi bildirilmiş və insanlar “adi həyatın, yaşayışın zövqlərinə, bağlılıqlarına aldanmamaları” və “aldadanlar tərəfindən Allah ilə aldadılmamaları” barəsində xəbərdarlıq edilmişdir.

Allahın vədindən dönməyəcəyinə və Allahın vədinin doğruluğuna [axirətdə dirilməyin olacağına, orada inananların mükafatlandırılacağına və inancsızların cəzalandırılacağına] dair Quranda bir çox Ayə vardır:

^190-194Göylərin və yer üzünün yaradılışında, gecənin və gündüzün bir-birinin ardınca gəlməsində, əlbəttə, ayaq üstündə ikən, oturarkən və yanları üzərində yatarkən, Allahı anan – göylərin və yerin yaradılışı haqqında: “Rəbbimiz! Sən, bunu boş yerə yaratmadın, Sən bütün nöqsanlıqlardan münəzzəhsən. Artıq bizi, atəşin əzabından qoru! Rəbbimiz! Şübhəsiz, Sən kimi o atəşə girdirərsənsə, artıq onu qətiliklə rüsvay etmisən. Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün köməkçilərdən də heç kimsə yoxdur. Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, biz: “Rəbbinizə inanın!” – deyə çağıran bir nidaçını eşitdik və dərhal inandıq. Rəbbimiz! Artıq bizim günahlarımızı bağışla, pisliklərimizi ört və bizi “yaxşı insanlar”la birlikdə, keçmişdə etdiklərimizi və etməli olduğumuz halda etmədiklərimizi bir-bir xatırlatdır/öldür. Rəbbimiz! Və bizə elçilərin üzərinə vəd etdiyin şeyləri ver, qiyamət günü bizi rüsvay da etmə. Şübhəsiz, Sən verdiyin sözdən dönməzsən” – deyə yaxşı-yaxşı düşünən, qavrama qabiliyyətləri olanlar üçün necə əlamətlər/nümunələr vardır. (Al-i İmran/190- 194)
^27-29,31Yenə o kafirlər: “Ona Rəbbindən bir əlamət/nümunə endirilməli deyildimi, əgər dağları yeridən, yeri parçalayan və ya ölüləri danışdıran bir Quran olsaydı…” – deyərlər. De ki: “Şübhəsiz ki, Allah dilədiyini çaşdırar və könüldən bağlanan kimsələri – inanan və qəlbləri Allahı anmaqla zehnindəki bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldıraraq, rahatlığa qovuşanları Özünə bələdçiləyər”. Gözünüzü açın! Qəlblər yalnız və yalnız Allahı anmaqla – zehnindəki bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldırmaqla rahatlığa qovuşar. İman etmiş və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Tuba – gözəlliklər, müjdələr və gözəl dönüş yeri, sadəcə, onlar üçündür. Əslində əmrin hamısı Allahındır. İman edənlər hələ anlamadılarmı ki, əgər Allah diləmiş olsaydı, qətiliklə insanların hamısına bələdçilik edərdi. İnkar edən kimsələr, Allahın vədi gələnə qədər, etdikləri ucbatından ya başlarına çətin bir bəla gələcək və ya yurdlarının yaxınına enəcək. Şübhəsiz ki, Allah verdiyi sözdən dönməz/vəd edilən gələcəyi səhv salmaz/çaşdırmaz. (Rad/27-31)

Və Həcc/47, Rum/6, Zümər/20.

Rəbbimiz, çaşdırıcı məqamlardan biri olan “adi, sadə yaşayış” mövzusunda bir çox Ayəsiylə xəbərdarlıq etmiş və bu dünyadakı yaşayış naminə əbədi olan axirət yurdunun fəda edilməməsini istəmişdir:

^34,35Və deyilmişdir ki: “Bu gün Biz sizi, sizin bu gününüzə qovuşmağı unutduğunuz kimi, unudarıq/tərk edərik/cəzalandırarıq. Yeriniz də atəşdir. Sizin üçün köməkçilərdən hər hansı biri də yoxdur. Bax budur, bunlar sizin Allahın Ayələrini lağa qoyduğunuz və fani dünya həyatının sizi aldatdığına görədir”. Artıq bu gün onlar atəşdən çıxarılmaz və üzr diləmələri də qəbul edilməz/Allahı razı etmələri də istənilməz. (Casiyə/34, 35)
⁷⁰Və dinlərini oyun və əyləncə etmiş/oyun və əyləncəni özlərinə din etmiş, dünya həyatı özlərini aldatmış olan insanları tərk et və Quran ilə xatırlat, öyüd ver: Bir insan, öz əlinin işləyib qazandığı ilə dəyişərək, dağıntıya düşərsə, onun üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir kömək edən, yol göstərən qoruyan bir yaxın və dəstəkçi, şəfaətverici barədə söz ola bilməz. Günahına qarşı hər cür əvəzi ödəməyi istəsə də ondan alınmaz. Bax budur, bunlar qazandıqları ilə dəyişikliyə/dağıntıya uğrayanlardır. Nankorluq etdiklərinə görə, onlar üçün qaynar sudan bir içki və can yandıran bir əzab vardır. (Ənam/70)
¹³⁰Ey gizli, aşkar, gələcəyin, bu günün insan kütləsi! Sizə Ayələrimi anladan və bu gününüzə qovuşacağınız xüsusunda sizi xəbərdar edən özünüzdən elçilər gəlmədimi? Onlar: “Öz əleyhimizə şahidik” – dedilər. Adi dünya həyatı onları aldatdı və onlar özlərinin, tam yəqinliklə bilin ki, kafirlərin məhz özü olduqlarına şahidlik etdilər. (Ənam/130)

Və Əraf/50, 51, İnfitar/6, Loğman/33, Al-i İmran/185, Hədid/20.

Mövzumuz olan Ayədə diqqət çəkilən bir digər mühüm nöqtə də, “aldadanın insanları Allah ilə aldatması” faktıdır. Allah ilə aldatmaq, Allahın əmr etmədiyi və ya qadağan etmədiyi hər hansı bir xüsusu biliksiz və şüursuz insanlara Allah adından əmr etməyə və ya qadağan etməyə cəhd etməkdir Allahın Rəhman, Rəhim, Ğafur və Vəkil kimi sifətlərini təhrif edərək, insanların Allahın bu sifətlərinin təhrif edilmiş halına etibar etmələrini təmin etmək və beləliklə, günaha və şirkə girmələrinə yol açmaq da yenə “Allah ilə aldatmaq” əhatəsindədir. Hər kəs bu barədə çox diqqətli və ayıq olmalıdır.

Çünki bu cür aldatmalar ümumilikdə, “din adamı” ünvanlı adamlar tərəfindən edilir. Rəbbimiz Quranda bu mövzu üzərində bir xeyli durmuşdur:

⁷⁹Artıq vay halına o insanların ki, öz əlləri ilə kitab yazarlar və sonra bir az paraya satmaq üçün: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Artıq o əlləri ilə yazdıqları üzündən onların vay halına! O qazandıqları şeylər üzündən onların vay halına! (Bəqərə/79)
⁷⁸Və Kitab Əhlindən bəzi söz və qaydaları, kitabdan olmamasına baxmayaraq, siz onu kitabdan sanasınız deyə, dillərini kitaba doğru əyib, bükən ağılsız, sərsəri bir qrup vardır. O, Allah qatından olmadığı halda: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Özləri bilə-bilə Allah haqqında yalan da söyləyərlər. (Al-i İmran/78)
²¹Və Allah haqqında yalan uydurandan və ya Ayələrini yalan sayandan daha səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Heç şübhə yoxdur ki, şərik qoşaraq səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən bu insanlar qurtuluşa çata bilməzlər. (Ənam/21)

Və Əraf/37, Yunus/17, Hud/18, Kəhf/15, Ənkəbud/68, Zümər/32.

Ayədəki “الغرور əlğarur [aldadan]” sözünün sadəcə İblisi işarə etdiyini düşünmək, fikrimizcə, səhv olar. Aldadanın Qurandakı ilk nümunəsi şübhəsiz ki, İblisdir. O, Adəm və zövcəsinə“Rəbbiniz, başqa bir səbəbə görə deyil, sırf ikinizin də bir mələk /məlik olmağınız, ya da əbədi qalanlardan olmağınız üçün sizi bu ağacdan uzaqlaşdırdı” deməklə, Allah adından vəsvəsə vermiş və uydurduğu yalanla hər ikisini də aldatmışdır. Ancaq Quranda şeytanların da aldadan olduğu bildirilir. Beləliklə, buradakı “ğarur [aldadan]” sözü həm İblisi, həm də bütün insan – şeytanları ifadə edir.

Bu mövzuda ismarıclarına yaxşı diqqət edilməsi gərəkən Ayələr aşağıdakılardır:

¹²⁰İblis onlara vəd verər və onları sayıqlamalara düçar edər. Halbuki şeytan onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz. (Nisa/120)
^112,113Beləliklə, Biz hər peyğəmbər üçün gizli-açıq şeytanlarını düşmən etdik. Dünya malına aldandıqlarına görə, axirətə inanmayan insanların qəlbləri ona aldansın, ondan məmnun olsun və etməkdə olduqlarını etsinlər deyə, bunların bəzisi digərinə sözün bəzəklisini gizlicə təlqin edər/pıçıldayar. Və lakin Rəbbin diləsəydi, onu etməzdilər. Elə isə onları və uydurduqları şeyləri tərk et! (Ənam/112-113)
^63-65Allah dedi ki: “Get! Sonra onlardan kim sənə uyarsa, bilin ki, şübhəsiz ki, cəzanız yetərli bir cəza olaraq cəhənnəmdir. Onlardan gücün yetdiklərini səsinlə sarsıt. Və atlılarınla və piyadalarınla onların üzərinə qışqırıq qopar! Mallarda və uşaqlarda onlara ortaq ol! Və onlara vədlər ver”. Və şeytan, onlara aldatmaqdan başqa bir şey vəd etməz. Şübhəsiz ki, Mənim qullarım… Sənin onlar əleyhinə heç bir gücün yoxdur”. Bütün varlıqları müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Rəbbin yetər. (İsra/63-65)
¹³O gün münafiq kişilər və münafiq qadınlar o iman edən insanlara: “Bizə baxın ki, sizin işığınızdan alaq?” – deyərlər. Deyildi ki: “Arxanıza dönün və işıq arayın!” Sonra da aralarına içində mərhəmət, kənarında isə öz tərəfindən əzab olan qapılı bir divar çəkilir.
^14,15Onlara: “Biz sizinlə bərabər deyildikmi?” – deyə səslənirlər. Möminlər: “Bəli, amma siz öz canlarınızı atəşə atdınız, gözlədiniz, şübhəyə düşdünüz və sayıqlamalar sizi aldatdı. Sonunda Allahın əmri gəlib çatdı. O, çox aldadan isə sizi Allah ilə aldatdı. Bu gün artıq sizdən qurtarmaq üçün fidyə alınmaz, kafirlərdən də. Sizin çatacağınız yer atəşdir. O, sizə yaraşandır. O, nə pis bir dönüş yeridir!” (Hədid/13-15)

⁶Şübhəsiz, o şeytan, sizin üçün düşməndir. Onun üçün siz də onu düşmən qəbul edin. Şübhəsiz, şeytan öz tərəfdarlarını alovlu atəşin əhlindən olmaları üçün çağırır.

Bu Ayədə insanı ən çox aldadan, ən çox tələyə düşürən düşməndən bəhs edilmiş və insanlar ona qarşı xəbərdar edilmişdir. Burada bəhs edilən şeytan iğvalarıyla, yumşaq girişləriylə insanı ən çox yanlışa sürükləyən İblisdir.

Buna görə də Rəbbimiz onu bizə tanıtmış, onun bizdən qiyamətə qədər ayrılmayacağını həm xəbər cümlələriylə, həm də təmsili anlatmalarla bildirmişdir:

⁵⁹Və ey günahkarlar! Bu gün siz, haydı, ayrılın!
^60-62Mən: “Ey Adəmoğulları! Şeytana qulluq etməyin, tam yəqin bilin ki, o sizə açıq-aşkar bir düşməndir və Mənə qulluq edin! Bax budur, bu ən doğru yoldur və and olsun ki, şeytan sizlərdən olan bir çox nəsilləri yolunuzdan azdırdı” – deyə sizə söz vermədimmi? Hələ də ağılla hərəkət edənlər deyildinizmi? ⁶³Bax budur, bu sizə vəd olunmuş olan cəhənnəmdir. (Ya Sin/59-62)
^118,119Allah İblisi kənarlaşdırdı. Və İblis: “Əlbəttə, Sənin qullarından müəyyən bir pay alacağam, onları qətiliklə azdıracağam, onları boş sayıqlamalara düçar edəcəyəm və onlara əmr edəcəyəm ki, ətindən və südündən yararlanılan heyvanların qulaqlarını yaracaqlar, həmçinin onlara əmr edəcəyəm, onlar da Allahın yaratdığını/ölçüləndirdiyini pozacaqlar” – dedi. Və hər kim Allahın yaratdıqlarından şeytanı yol göstərən, qoruyan yaxın qəbul edərsə, o zaman şübhəsiz ki, o, açıq-aşkar bir ziyanla ziyana uğrayar. (Nisa/118, 119)
⁵⁰Və o zaman Biz təbii güclərə “Adəmə boyun əyib təslimiyyət göstərin” demişdik və İblis/düşüncə qabiliyyəti xaric, hamısı boyun əyib təslimiyyət göstərdi. İblis görünməz varlıqlardan/enerjidən idi. Sonra da öz Rəbbinin əmrinə asi oldu. İndi siz mənim yaratdıqlarımdan onu və onun soyunu köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlarmı qəbul edirsiniz? Həm də onlar sizin düşməniniz ikən. Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün nə pis bir dəyişdirmədir bu! (Kəhf/50)

⁷Kafirlər… Onlar üçün şiddətli bir əzab vardır. İman etmiş və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər – onlar üçün bir bağışlanma və böyük bir mükafat vardır.

Quranda çox tez-tez rast gələn üsula uyğun olaraq, bu Ayədə də yenə xəbərdarlıqlardan sonra inananlar ilə inanmayanların aqibətləri bəyan edilir.

⁸Onun üçün, pis əməli özünə bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən insanmı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırar, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə/kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz ki, Allah onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir.

İnananlarla inanmayanların aqibətlərinə dair izaha bu Ayədə də davam edilmiş və bir lütf olaraq, azadlıq verilən insanın seçimini yanlış işlətməsi nəticəsində özünü məhv etməsi, məxsusi bir ifadə tərzi ilə vurğulanmışdır. Ayədəki cümlə quruluşuna diqqət edilərsə, ilk cümlədə sual soruşulmuş, amma cavab verilməmişdir. Bu ifadə şəkli, soruşulan suala hər kəsin öz anlayışına görə cavab təqdir etməsinə fürsət verən bir ədəbi sənətdir. Yanlış tərcih edənlərin qətiyyətlə inanan və salihatı işləyənlər kimi olmayacaqları [onlarla yaxşı rəftar ediləcəyi] bəlli olduğuna görə, Ayənin ilk cümləsindəki suala veriləcək cavablardan biri bu ola bilər: “Ona da ən pis cəza veriləcəkdir. İman edən, salihatı işləyənə böyük mükafat var deyə, pis işlər özünə gözəl göstərilən, özü də onları gözəl görən pis adamla da onun kimimi rəftar ediləcək? Şübhə yoxdur ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırır, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. O halda canın onlara qarşı həsrətlərlə [kədərlərlə] sıxılmasın. Onlar öz qeyrətləriylə, cəhdləriylə bu hala düşənlərdir. Təəssüflənəcək halları yoxdur, təəssüf etməyə səbəb də yoxdur. Onlar özləri etdi, özləri də cəzasını qazandı. Şübhəsiz Allah, onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir”.

Ayənin ikinci cümləsində verilən “Allahın dilədiyinimi, yoxsa diləyənimi çaşdırdığı və dilədiyinəmi, yoxsa diləyənəmi bələdçilik etməsi” mövzusu, Təkvir surəsinin təhlilində açıqladığımız “məşiət” anlayışı çərçivəsində dəyərləndirilməli bir mövzudur. Qısaca söyləsək, “Allahın diləməsi”, insanların azad iradələri ilə üstünlük verə biləcəkləri bütün seçimlərin Allah tərəfindən yaradılmış olduğu mənasına gəlir.

Ayənin üçüncü cümləsi peyğəmbərimizi təsəlli edir. Çünki Quranın bildirdiyinə görə, bir çoxu əqrəbası olan Məkkəlilərin tövhidə yönəlməyib, şirkdə israr etdiklərinə görə peyğəmbərimiz çox böyük kədər duyur və bu kədər onu lap məhv edir.

Bu vəziyyəti bilən Rəbbimiz, bir çox Ayədə insanların hidayətə çatıb çatmamalarının nəzarətinin bilavasitə özündə olduğunu bildirmiş, elçinin vəzifəsinin sadəcə təbliğ və təbyin olduğunu xatırladaraq, onu xəbərdar etmiş və təsəlli etmişdir:

⁵⁶Tam yəqinliklə bil ki, sən sevdiyini bələdçilənən doğru yola döndərə bilməzsən, amma Allah dilədiyinə doğru yolu göstərir və O, bələdçilənən doğru yolu qəbul edəcək olanları daha yaxşı bilir. (Qasas/56)
²⁷²Onları doğru yola gətirmək sənin boynunun borcu deyildir, ancaq Allah dilədiyi kimsəni doğru yola gətirər. Və xeyirdən Allah yolunda xərclədiyiniz/başda yaxınlarınız olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin etdiyiniz şeylər sırf özünüz üçündür. Və siz, yalnız və yalnız Allahın rızasını güdməyinizdən başqa xərcləməzsiniz. Və xeyirdən nə xərclədinizsə, onun əvəzi sizə tamamilə ödənəcəkdir. Və siz haqsızlığa uğradılmayacaqsınız. (Bəqərə/272)
⁶Sonra da onlar bu Qurana inanmazlarsa, onların etdiklərinə görə sən az qala kədərdən özünü həlak edəcəksən! (Kəhf/6)
¹⁷⁶Küfrdə yarışan bu insanlar isə səni kədərləndirməsin. Onlar Allaha heç bir şəkildə, qətiyyən zərər verə bilməzlər. Allah onlara axirətdə hər hansı bir pay verməməyi istəyir. Və onlar üçün çox böyük bir əzab vardır. (Al-i İmran/176)
³Onlar ^Hicr/91Quranı sehir, şeir, əsatir (mifoloji deyimlər), uydurulmuş söz kimi bir sıra parçalar, pis sözlər qəbul edən insanlar, ³iman edənlər olmurlar deyə, sən özünü məhv edəcəksən! (Şüəra/3)

8-ci Ayənin son cümləsi olan “Şübhəsiz Allah, onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir” ifadəsində, inkarçılara dolaylı bir təhdid və inananlara da bir xəbərdarlıq vardır. Həmçinin bu cümlədə keçən “بما تصنعون bima tasnəun” ifadəsi də diqqəti cəlb edir. Çünki başqa yerlərdə ümumilikdə “تعملون بما bima taməlun” ifadəsi keçməsi qarşısında Rəbbimiz burada, “sənaye, sənaye istehsalı, sənət əsərləri” mənasına gələn xüsusi bir söz seçmişdir. Buna görə Rəbbimiz, bu ifadəni işlədərək, möminlərin diqqətini düşmənlərinin hər cür sanayeni işlədərək, onları qorxutmağa çalışacaqlarına yönəldir və möminlərə belə bir ismarıc verir ki, sanayeyə ciddi əhəmiyyət verərək, düşmənlərə qarşı hazırlıqlı olsunlar.

Meydana gətirilən möcüzələrə toxunulan bu Ayədə diqqət çəkmək üçün iltifat sənətləri işlədilmiş, Ayənin ilk bölməsində özündən “Allah” və “O” deyə üçüncü şəxs olaraq bəxş edən Rəbbimiz, daha sonra sözlərinə birinci şəxsin cəm əvəzliyi olan “Biz” ilə davam etmişdir.

Rəbbimiz bu Ayədə okeanlardan, göllərdən, çaylardan, bataqlıqlardan ibarət olan buludları göndərdiyi küləklərlə necə yuxarılara qaldırıb sövq edir və yağdırdığı yağışla ölü torpağı necə dirildirsə, ölümdən sonra təkrar canlanmanın da bunun kimi olacağını bildirir, Beləliklə, tövhid inancının əmələ gəlməsi yönündə ağıl sahiblərinə yol göstərir.

Ölü torpağın canlanması, Quranın bir çox Ayəsində, insanların ölümlərindən sonra dirilmələrinə nümunə verilmişdir:

¹¹Və O Allah ki, suyu göydən bəlli bir ölçü ilə endirdi. Sonra Biz onunla ölü bir diyarı canlandırdıq. Bax budur, siz belə çıxarılacaqsınız. (Zühruf/11)
⁹De ki: “Mən elçilərdən ilk meydana çıxan biri deyiləm. Və mən, mənə və sizə nə ediləcəyini bilmirəm. Mən sadəcə, mənə vəhy edilənə tabe oluram. Və mən ancaq açıq-aşkar bir xəbərdarlıq edənəm”.
¹⁰De ki: “Heç düşündünüzmü? Əgər Quran Allah tərəfindəndirsə və siz də onu bilərək rədd etmisinizsə, bununla birlikdə İsrailoğullarından bir şahid də onun bir bənzəri üzərinə şahid olubsa və inanmışsa, siz də yekəxanalıq göstərdinizsə… Şübhəsiz ki, Allah şərik qoşaraq səhv, öz zərərlərinə iş edənlər qövmünə bələdçilik etməz”. (Əhqaf/9-10)
³³Və ölü torpaq laqeyd cəmiyyətə bir dəlildir. Biz ona həyat verdik və ondan dənələr çıxardıq ki, ondan yeyirlər. (Ya Sin/33)

Və Rum/19, 24, 50, Əraf/57, Nəhl/65, Ənkəbud/63, Casiyə/5, Hədid/17.

Xatırlanacaq olursa, ölü torpağın canlanması sadəcə saf su ilə olmur. Furqan surəsinin 48, 49-cu Ayələrinin təhlilində “Quran heç Tükənməyən Möcüzə” adlı kitabdan sitat gətirdiyimiz “Ölü Bir Diyarı Canlandıran Yağışlar” başlıqlı yazıda, yağışın tərkibində olan mineral, duz və digər kimyəvi və bioloji maddələrlə torpağı gübrələdiyi qeyd edilmişdi.

^48,49Və O, küləkləri mərhəmətinin önündə müjdəçi olaraq göndərəndir. Və Biz ölü bir bölgəyə can vermək, yaratdığımız necə heyvanları və insanları su ilə təmin etmək üçün göydən tərtəmiz bir su endirdik. (Furqan/48, 49)

Mövzumuz olan 9-cu Ayədə ölmüş, çürümüş insanlara necə həyat veriləcəyinin bir nümunəsi olaraq göstərilən “ölü torpağın canlandırılması” amili 1-ci Ayədə “mələklər” sözünə qarşılıq olaraq verdiyimiz “təbii güclər” və “Quran Ayələri” şəklindəki hər iki mənanın da məntiqli olduğuna bir dəlil təşkil edir. “Mələklər” sözü əgər “təbii güclər” mənasında qəbul edilərsə, ölü diyarları canlandıran yağışın bir “təbii güc” olduğu, yox, əgər “xəbər verici” xüsusiyyətdə olan Quran Ayələri olaraq qəbul edilərsə, bu dəfə də Quran Ayələrinin ölü səviyyəsindəki insanları və kütlələri canlandırdığına görə bu mənalar təsdiq edilmiş olur.

Ayənin son cümləsində keçən və “ölmüş, çürümüş, yox olub getmiş insanlara həyat vermək” mənasında işlədilmiş olan “nüşür” sözünün bir başqa qəlibi olan “nəşr”, “nəşriyyat” haqqındakı daha geniş açıqlamamız Mürsəlat surəsinin təhlilindədir.

Bu Ayədə ağıllı insanın necə və kimə tərəfdar olmalı olduğu ismarıcı verilir. Buna görə, güc, qüvvət, şan, şərəf tamamilə Allahındır. Beləliklə, güclü, şərəfli olmaq istəyən mütləq Allahın tərəfində olmalıdır. Allahın vəhyinə qarşı duranların, inancsızların hər cür planları darmadağın olub gedəcək, heç bir işə yaramayacaqdır. Bilmək lazımdır ki, Allaha tərəfdar olanların yolu “kəlimə-i tayyibə”dən və “salihatı işləmək”dən keçir.

Kəlimə-i Tayyibə. “كلمة طيّبة Kəlimə tayyibə”, “xoş, gözəl söz” deməkdir. Qurandan anlaşıldığına görə bu söz “La ilahə illallah [Allahdan başqa tanrı yoxdur]” deməkdir və bununla da qəsd edilən “gerçək iman”dır.

^24,25Görmədinmi/heç düşünmədinmi Allah necə bir nümunə verdi? Gözəl bir söz kökü yerdə sabit, qol-budağı göydə olan, Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə hər an məhsul verən gözəl bir ağac kimidir. Və onlar öyüd alsınlar deyə, Allah insanlara belə nümunələr verir.
²⁶Pis bir söz isə yerdən qopardılmış, sabit qala bilməyən pis bir ağaca bənzəyər.
²⁷Allah iman edənləri, adi dünya həyatında və Axirətdə sabit bir sözə/imana bənd edər. Allah şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri də azdırar. Və Allah dilədiyi şeyi edər.(İbrahim/24-27)

Ayədəki “düzgün əməl onu yüksəldir” ifadəsi, Quranda bir çox yerdə keçən “iman edən və salihatı işləyənlər” kimi xarakterizə etməyin bir başqa ifadəsidir. Bu ifadə, quru-quru “Mən inandım” deməyin yetərsiz olduğunu, imanın mütləq surətdə əməl olaraq inikas olunmalı olduğunu göstərir. Belə ki, Quranda imansız əməlin işə yaramayacağına dair onlarla Ayə vardır. Əməlsiz bir imanın yetərsizliyi bu Ayədə də belə ifadə edilmişdir. Anlaşılmalı olan budur ki, iman mütləq zahirə əks olunmalı, salihatı işləmək və təqva olaraq özünü adamın hal və hərəkətlərində açıq şəkildə göstərməlidir.

Bu çox vacib mövzunun daha yaxşı anlaşılması üçün “Cənnətin Bədəli Təqva” adlı çalışmamızdan bir bölməni oxucuya təqdim etməyi məsləhət bilirik:

İman əməl əlaqəsi. Mövzumuzun yaxşı anlaşılması üçün, mütləq iman və əməl əlaqəsi barəsində də düşünmək lazımdır. Çünki bu mövzunun doğrusu bilinmədiyinə görə, cəmiyyətdə əməlsiz insanların ucbatından problem yaşanır. Əməli tətbiqi olmadığı halda Müsəlmanlığı kimsə əlindən buraxmır. Bu mövzu hər kəs tərəfindən doğru-dürüst öyrənilməlidir ki, kimin həqiqi, kimin saxta Müsəlman olduğu anlaşılsın.

İman, dilçilərə görə, “Kəsb etmək/səy və əməl yolu ilə qazanmaq və ixtiyar/azad iradəylə seçməklə qəlbdə hasil olan təsdiq” deməkdir. Yəni iman, kəlimə mənası olaraq “verilən xəbəri qəbul və etiraf edərək xəbər sahibini yalan saymamaq”dır.

Dini termin olaraq iman isə sadəcə təsdiq olmayıb, “Peyğəmbərin Allah tərəfindən gətirdiyi və dinə aid olduğu zəruri və qəti olaraq bilinən xəbər və hökmləri öz iradə və ixtiyarları ilə təsdiq edərək, bunları qəbul və etiraf etmək”dir.

Bizim üzərində duracağımız nöqtə, bu təsdiq, qəbul və etirafın necə olacağıdır:

– Qəlbən qəbul və etiraf yetərmi?

– Sadəcə dil ilə qəbul və etiraf yetərmi?

– Yoxsa həm qəlbən, həm də dil ilə qəbul və etirafmı lazımdır?

– Ya da bu ikisiylə birlikdə təcrübədə də tətbiq etməkmi lazımdır?

Bu nöqtələrdə keçmişdə İslam alimləri arasında bir çox mübahisələr olmuş və bu xüsusla əlaqədar olaraq Kərramiyə, Havariç, Mutəzilə, Sələf/Muhəddisun kimi bir çoxu ifrata və təfritə qaçan məzhəblər/ekollar ortaya çıxmışdır. Bunlardan kimisi əməli olmayan bir Müsəlmana çəkinmədən, kafir demiş (halbuki əməlinin olmamasının imansızlıqdan başqa bir səbəbi ola bilər), kimisi də əməli olmayan bütün Müsəlmanları cənnətlə müjdələmiş və beləliklə, günahkarlığı cəsarətləndirmişdir. Bu geniş mövzunun Elm-i Kəlam kitablarında durmağı bir yana, biz iman – əməl əlaqəsini məcburi izahlarla nəzərdə tutulan məqsədə və arzulanan hədəfə çatmaq üçün bir şeyi vasitə etmədən, təməl qaynağımız Quranda necə olduğuna baxaq və mövzu ilə əlaqədar Uca Rəbbimizin açıq bəyanlarına diqqət edək:

Qurana baxdığımızda Allahu Təala, iman etməyi mütləq bir fellə bərabər zikr edir. Quranın tərif etdiyi möminlər hərəkət halındadırlar.

¹Qətiliklə, inananlar vəziyyətlərini qorudular/zəfər qazandılar.
²Onlar salaatlarında göstərişsiz/səmimi olan kimsələrdir.
³Və onlar boş şeylərdən üz çevirən kimsələrdir.
⁴Və onlar zəkatı işləyən/vergini verən kimsələrdir.
^5-7Və onlar iffətlərini qoruyan kimsələrdir, həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı, çünki buna görə qınanmazlar, lakin bundan o yana getmək istəyənlər… Bax budur, onlar sədlərı aşanların məhz özləridir.
⁸Və onlar əmanətlərinə və andlaşmalarına riayət edən kimsələrdir.
⁹Və onlar salaatlarını qoruyan kimsələrdir.
^10,11Bax budur, içində təməlli qalacaqları Firdevs cənnətinə son sahib məhz onlar olacaqlar. (Möminlər/1-11)

Əlliyə yaxın Ayədə Allahu Təala “İman edənlər və salihatı işləyənlər” ifadəsini işlədərək, iman ilə davranışı [salihatı işləməyi] bir daha ayrılmayacaq şəkildə bir-birinə bağlamışdır. Bu ifadəylə “iman” və “salihatı işləmək” bir baxıma eyni şey halına gəlir. Buna görə də, Maidə surəsinin 44, 45 və 47-ci Ayələrində Allahın endirdiyi ilə hökm etməyənlər “kafirlər”, “zalımlar” və “fasiqlər” olaraq dəyərləndirilmişdir.

Həqiqi Möminlərin xüsusiyyətləri sayılarkən də bu xüsuslara diqqət çəkilmişdir:

^2–4Heç şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun ayələri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nəticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim özlərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdirl Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, bağışlama və hörmətli bir ruzi vardır. (Ənfal/2-4)
^111,112Şübhəsiz ki, Allah tövbə edən, qulluq edən, Allahı öyən, səyahət edən, Allahı birləyən, boyun əyib təslimiyyət göstərən, hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, pis olan hər şeydən çəkindirən, Allahın həddlərini qoruyan inananlardan, canlarını və mallarını şübhəsiz, cənnəti onlara vermək müqabilində satın almışdır! Onlar Allah yolunda döyüşürlər – sonra öldürürlər və öldürülürlər. Bu, Allahın Tövrat, İncil və Qurandakı gerçək bir vədidir və Allahdan daha çox verdiyi də əməl edən kim vardır? Belə isə, etdiyiniz alış-verişlə sevinin. Və bax budur, bu, böyük qurtuluşun məhz özüdür. Və möminlərə müjdə ver! (Tövbə/111,112)
^10-13Ey iman edənlər! Sizə sizi can yaxıcı bir cəzadan qurtaracaq, qazanclı bir ticarət göstərimmi? Allaha və Onun Elçisinə inanın – Allah yolunda canlarınızla, mallarınızla çalışın. Bax budur, əgər bilirsinizsə, bu sizin üçün daha yaxşıdır. Sizin günahlarınızı bağışlayar və sizi altlarından çaylar axan cənnətlərə və Ədn cənnətlərindəki xoş məskənlərə daxil edər. Bax budur, bu, böyük qurtuluşdur. Və sizin sevinəcəyiniz başqa bir şey daha! Allahdan kömək və yaxın bir fəth… Və inananlara müjdə ver. (Saff/10-13)
^24,25Görmədinmi/heç düşünmədinmi Allah necə bir nümunə verdi? Gözəl bir söz kökü yerdə sabit, qol-budağı göydə olan, Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə hər an məhsul verən gözəl bir ağac kimidir. Və onlar öyüd alsınlar deyə, Allah insanlara belə nümunələr verir.
²⁶Pis bir söz isə yerdən qopardılmış, sabit qala bilməyən pis bir ağaca bənzəyər. (İbrahim/24-26)

Həmçinin Furqan surəsinin 63-77-ci Ayələrində qeyd edilən xüsusiyyətlər də nəzərə alınmalıdır. Bu xüsusiyyətlər bunlardır:

Yer üzündə təkəbbürlənmədən yerimək, gecələri səcdə və qiyam etmək, dua etmək, malı xərcləyərkən bədxərc və ya xəsis olmayıb, orta yolu tutmaq, haqsız yerə adam öldürməmək, zina etməmək, yalana şahidlik etməmək, boş laqqırtıya qulaq asmamaq, oxunan Ayələrə qarşı həssas olmaq.

Bütün bu Ayələr imanın əməldən sərbəst, mücərrəd bir şey olmadığını göstərir. Allah yolunda mübarizə, yaxşılığı əmr etmək, pislikdən çəkindirmək, salaat, oruc, infaq, tövbə və bu kimi qulluq vəzifələri iman ilə eyni meyarlarla ölçülür.

Allah insan üçün iki yol olduğunu bildirərək, iman edənlərin Allah yolunda, etməyənlərin isə Tağut yolunda mübarizə edəcəklərini açıqlayır. Möminlərlə fasiqləri bir tutmayacağını bildirən Rəbbimiz, imanı ucaltmış və onu qəlblərimizə xoş göstərmiş, küfr, fisq və üsyandan isə nifrət etdirmişdir.

²¹⁴Yoxsa siz özünüzdən öncə gəlib keçənlərin halı sizə gəlmədən, cənnətə girəcəyinizimi sandınız? Onlara yoxsulluqlar, sıxıntılar toxundu və sarsıldılar, hətta elçi və onunla birlikdə iman edənlər: “Allahın köməyi nə zaman?” – deyərdilər. Diqqət edin! Həqiqətən, Allahın köməyi çox yaxındır. (Bəqərə/214)
¹⁴²Yoxsa Allah içinizdən çalışanları bildirmədən/işarələyib göstərmədən, səbr edənləri də bildirmədən/işarələyib göstərmədən cənnətə girəcəyinizimi sandınız? (Al-i İmran/142)
¹⁶Sizdən cəhd edənləri, Allahın Elçisindən və inananların yaratdıqlarından sirdaş/can dostu etməyənləri Allah bildirmədən/işarələyib göstərmədən buraxılacağınızımı sandınız? Və Allah etdiklərinizdən çox yaxşı xəbəri olandır. (Tövbə/16)

Və Yunus/62, 63, Əraf/156, Bəqərə/103, Maidə/93, Ənkəbud/2-3, Hücurat/14-16.

Bu Ayələrdən anlaşıldığına görə, insanlar qətiyyətlə “inandıq” deməklə qurtula bilməyəcəklər. Çünki iman eyni zamanda həm də inandığını yaşamaqdır! Yaşanmayan quru bir imanın nə mənası, nə də əhəmiyyəti vardır. İslamdan başqa din axtaranlardan bu dinlərin qəbul edilməyəcəyini xatırladan Rəbbimiz, “Biz iman etdik” deyən bədəvilərin imanlarını belə onların üzlərinə çırpır və “Xeyr, siz hələ iman etməmisiniz, iman hələ qəlblərinizə yerləşməyib” buyurur. Çünki əgər doğrudan iman etmiş olsaydılar, Allah yolunda canlarıyla, mallarıyla mübarizə edərdilər. Rəbbimiz o bədəvilərə nəsihət edir ki, onlar “əsləmna [təslim olduq, Müsəlman olduq]” desinlər. Bu nəsihət sözsüz olaraq bu mənaya gəlir ki, “Kimlik sənədinizə Müsəlman yazdırmağınızda bir problem yoxdur. Kimliyinizi müəyyən etmək baxımından Məcusi, Xristian, Yəhudi, Zərdüşt və ya bu kimi bir dindən olmayıb, Mədinədəki Müsəlman kütlədən olduğunuzu söyləyirsiniz ki, bu doğrudur. Amma sizə hələ həqiqi mənada mömin deyilməz”. Həqiqi möminlərdən olmağın yolu, eyni zamanda dinin vacib hesab etdiyi hərəkət və davranışları da yerinə yetirməkdən keçir.

³⁶Və Allah və Elçisi bir işdə hökm verdiklərində heç bir mömin kişi və mömin qadın üçün öz işlərində sərbəstlik yoxdur. Və kim Allaha və Elçisinə üsyan edərsə, o, açıq bir pozğunluqla azmışdır. (Əhzab/36)

Quranın üzərində durduğu məsələ, inandığımız doğruların həyatımızda tətbiq ediməsidir. İman ilə əməli bir-birindən ayırıb, ayrı-ayrı kateqoriyada dəyərləndirmək, Qurana görə uyğun deyildir. Quran bizdən inandığımızı bilavasitə yaşayaraq sübut etməyimizi istəyir. “Mömin bu işləri edər” deyilərkən, əslində o işləri edənlərin ancaq iman etmiş sayılacaqları ifadə edilmiş olur. Ayələrdə görüldüyü kimi, cənnət mütləq mənada, inanmışlara deyil, imanla birlikdə saleh əməl edənlərə, təqva sahiblərinə, salehlərə, muhsinlərə, əbrara vəd edilir.

İnandığı halda [bəhanəsiz] əməl etməyən insanların kafir olub, olmadıqlarını araşdırmaq əvəzinə, bu cür insanların mömin olub olmadıqları araşdırılmalıdır. “Əməl imandan bir hissədir” deyimi nə qədər doğru deyilsə də, qətiyyətlə bilinməlidir ki, “əməl imanın bir vacibidir, məcburiyyətidir, zahirə çıxmasıdır”.

Mövzumuz olan 10-cu Ayədəki “pisliklərin planlarını quranlar” ifadəsiylə, peyğəmbərimiz və onunla birlikdə olan möminlərə olduğu qədər, bu günə də ciddi ismarıclar verilir. Pislik planlarını qurmaqla xarakterizə edilənlər, axirəti inkar edə bilmək üçün əsassız etirazlar, sübutsuz bəhanələr törədirlər və insanlara üstünlük qurmaq, onlardan mənfəət əldə etmək üçün müxtəlif planlar qurarlar. Halbuki plan qurmalarına səbəb olan həvəs və arzuları mənasız, əldə etmək istədikləri isə keçici və aldadıcı şeylərdir. Belə olduqları kimi, insana nə güc, nə də şərəf qazandırırlar. Əslində isə güc də, şərəf də Allahdandır. Allah yolunda və Allaha qulluqdadır.

^138,139Möminlərdən aşağı səviyyədə olan, kafirləri rəhbər və dost tutan münafiqlərə müjdə ver ki, onlar üçün çox ağrılı bir əzab vardır! Onların yanında şan və şərəfmi axtarırlar? Halbuki şan və şərəf tamamilə Allahındır. (Nisa/138-139)
⁶⁵Və onların sözü səni kədərləndirməsin. Tam yəqinliklə bilin ki, hakimiyyət, şan və şərəf bütünlüklə Allaha aiddir. O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. (Yunus/65)
⁸Deyərlər ki: “And olsun, Mədinəyə bir dönsək, güclü və çox qürurlu olan gücsüz və zəif olanı əlbəttə, oradan sürüb çıxaracaqdır”. Halbuki, güc, qürur və üstünlük Allahın, Onun Elçisinin və möminlərindir. Ancaq münafiqlər bilmirlər. (Münafiqlər/8)

^13,14Allah gecəni gündüzə, gündüzü də gecəyə qatır. Günəşi və ayı insanlığın faydalanacağı quruluş və fəaliyyət halında yaratmışdır. Hamısı müəyyən olunmuş bir müddət üçün axıb gedir. Bax budur, bu mülk Özünün olan, sizin Rəbbiniz Allahdır. Onun yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqlarınız bir xurma çəyirdəyinin pərdəsinə belə sahib ola bilməzlər. Onları çağırarsınızsa, onlar çağırışınızı eşitməzlər. Eşitsələr belə, sizə cavab verə bilməzlər, qiyamət günü də ortaq qoşduğunuzu qəbul etməzlər. Sənə hər şeydən xəbərdar olan Allah kimi heç kimsə xəbər verə bilməz.

Bu Ayə qrupunda Uca Allahın qüdrətinə və insanlara verdiyi nemətlərə diqqət çəkilərək, yeni bir xəbərdarlıq edilir. Bu xəbərdarlıqda insanın cansız bir maddədən yaradıldığı, sonra nutfədən törədildiyi, erkək-dişi deyə ayrıldığı, hər kəsə müəyyən bir ömür verildiyi, adamın yaşadığı və yaşayacağı müddətlərin hesabının tutulduğu, iki fərqli suyun bir-birinə qarışdırılmadığı, ruzi və ticarət üçün dənizlərin gəmilərə uyğun yaradıldığı, gecə, gündüz və Günəşin insanların faydası üçün həyatın davamını təmin edəcək şəkildə nizamlandığı və insanlara daha bir çox nemətlərin lütf edildiyi bildirilir. İnsanlara “budur, bütün bunları edən sizin Rəbbinizdir” deyilir. Bütün bunlardan anlaşılan bir digər nöqtə də, kainatdakı hər şeyin müəyyən bir plana görə proqramlandığıdır. Gecə və gündüz, Günəş və Ay, acı və şirin su mövzuları Ya Sin və Furqan surələrinin təhlilində, insanın ilk yaradılışının cansız maddədən əmələ gəlməsi və nəsillərin nütfə ilə davam etməsi mövzusu isə Leyl və Nəcm surələrinin təhlillərində açıqlandığı üçün, təkrar bu mövzulara toxunulmayacaqdır.

Edilən xəbərdarlıqların sonunda yer alan “Onun yaratdıqlarından yalvardıqlarınız bir xurma çəyirdəyinin sapına belə sahib ola bilməzlər. Onları çağırarsınızsa, onlar çağırışınızı eşitməzlər, eşitsələr belə sizə cavab verə bilməzlər, Qiyamət günü də ortaq qoşduğunuzu inkar edərlər. Sənə hər şeydən xəbərdar olan (Allah) kimi (kimsə) xəbər verə bilməz” ifadəsi ağıl və vicdan sahiblərinə kimin tərəfində olmaları gərəkdiyini göstərir.

14-ci Ayədəki “qiyamət günü də ortaq qoşduğunuzu inkar edərlər” ifadəsi, təmsili anlatmalar işlədilərək, başqa Ayələrdə də açıqlanmışdır:

^116-118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməYəni eşidilməYəni seçilməYəni keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116-118)
^28,29Və hamısını toplayacağımız, sonra da o ortaq qoşanlara: “Yerlərinizə! Siz və ortaqlarınız!” – deyəcəyimiz gün, artıq tam yəqinliklə bilin ki, aralarını yaxşıca açacağıq və onların ortaqları: “Siz sadəcə bizə sitayiş etmirdiniz ki! İndi bizim aramızda və sizin aranızda şahid olaraq Allah yetər. Biz sizin qulluğunuzdan tam yəqinliklə bilin ki, xəbərsiz idik/laqeyd idik” – deyəcəklər. (Yunus/28, 29)
⁵Və Allahın yaratdıqlarından, Qiyamət gününə qədər özünə heç bir cavab verə bilməyəcək olan insanlara dua edəndən daha azğın kim ola bilər? Üstəlik sitayiş olunan insanlar, o insanların yalvarışlarından da xəbərsizdirlər.
⁶İnsanlar bir araya toplandığı zaman da sitayiş etdikləri kimsələr onlara düşmən oldular. Və onlara sitayiş olunmasını qəbul etməyənlər idilər. (Əhqaf/5, 6)
⁸¹Və onlar özləri üçün bir güc, şan-şərəf olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.
⁸²Tam yəqinliklə bilin ki, onların düşündüyü kimi deyil! O qəbul etdikləri tanrılar, onların qulluqlarını qəbul etməyəcəklər və əleyhlərinə dönüb qarşı çıxacaqlar. (Məryəm/81, 82)

¹⁵Ey insanlar! Allaha möhtac olanlar sizlərsiniz. Allah isə… O, zəngin və tərifə layiq olandır.

^16,17Əgər O diləyərsə, sizi yox edər və yerinizə yepyeni bir yaradılışı/xalqı gətirər. Bu, Allaha heç çətin də deyildir.

Bu Ayə qrupunda, Allahın kimsəyə möhtac olmadığı, möhtac olanın da, aciz və zəif olanın da bilavasitə insanlar olduğu bildirilərək xəbərlıq edilir ki, buna görə də insanlar Allaha qarşı olan məsuliyyətlərinin şüurunda olmalı və öhdəliklərini yerinə yetirməlidirlər. Xatırladılır ki, əks təqdirdə keçmişdə olduğu kimi üsyankarlar yox edilib, yerinə yeni cəmiyyətlər gətiriləcək və bu iş Allaha heç də çətin olmayacaq.

İçlərində buna bənzər təhdidlər olan başqa Ayələr də vardır:

^19,20Göyləri və yer üzünü Allahın haqq olaraq yaratdığını görmədinmi/heç düşünmədinmi? O diləyərsə, sizi aradan qaldırar və yepyeni bir xalq/yaradılış gətirər. Bu, Allaha görə çətin deyildir. (İbrahim/19, 20)
¹³³Ey insanlar! Əgər Allah istəyərsə, sizi yox edər, yerinizə başqalarını gətirər. Və Allah buna qadirdir. (Nisa/133)
⁵⁴Ey iman edənlər! Sizdən kim dinindən dönərsə, bilsin ki, Allah yaxında möminlərə qarşı yumşaq, kafirlərə qarşı da qürurlu və şiddətli bir cəmiyyət gətirər ki, Allah onları sevər, onlar da Onu sevərlər. Onlar Allah yolunda çalışar və heç bir qınayanın qınamasından qorxmazlar. Bu, Allahın dilədiyinə verdiyi bir ərməğandır. Allah biliyi və mərhəməti geniş və hədsiz olandır, çox yaxşı biləndir. (Maidə/54)

Bu Ayə məsuliyyətin fərdi olduğunu, heç kimin, əqrəbası belə olsa, başqasının günahını çəkməyəcəyini bildirir.

Bu bəyan, Məkkəli imkanlıların: “Əgər Muhəmmədə tabe olmamaq günahdırsa, siz qorxmayın, biz sizin günahlarınızı boynumuza götürərik” – deyərək, öz əlləri altındakı məzlum qismə tətbiq etdikləri istismarçılıq və İslama girməyi əngəlləmə siyasətlərini pozmuşdur.

Bu Ayə eyni zamanda İsa peyğəmbərin başqalarının günahını çəkdiyi yolundakı Xristian inancını da rədd edir.

Quranda açıq-aşkar ifadə edilməsinə baxmayaraq, hələ də bəziləri “bir adamın bir başqasının günahını çəkməyəcəyi” xüsusunu yetərincə bilmir. Yanlış yola itələnmək istənilən bu cür insanların inadı həmişə eyni yolla, “günahın mənim boynuma” sözü ilə qırılmağa çalışılmışdır. Qurana zidd olan bu axmaq sözü söyləyənlər ya cahildirlər, ya da pis niyətli kimsələrdir. Bu sözə aldanıb inadı qırılanların isə cahil və şüursuz olmalarında heç şübhə yoxdur. Əslində isə Quranın açıq ifadəsinə görə, o gün, əqrəba belə olsalar, heç kim heç kimin yükünü çəkməz.

Bu movzu, vacib olduğuna görə Quranda təkrar-təkrar dilə gətirilmişdir:

^164,165De ki: “Allah hər şeyin Rəbbi ikən, mən Allahdan başqa Rəbbmi axtarım?” Hər insanın qazandığı, yalnız özünə aiddir. Yükünü daşıyan kimsə, bir başqasının yükünü daşımaz. Sonra sadəcə Rəbbinizədir dönüşünüz. Beləliklə, Allah ayrılığa düşdüyünüz şeyi sizə xəbər verəcəkdir. Və O, sizi yer üzündə gedənlərin yerinə gətirilənlər edən, verdikləri ilə sizi sınamaq üçün, kiminizi kiminizin üzərinə dərəcələrlə yüksəldəndir. Şübhəsiz ki, Rəbbin qovuşdurması tez olandır və şübhəsiz ki, O, çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. (Ənam/164, 165)
^33-36Sonra, şiddətlə toqquşmanın çıxardığı qorxunc səs gəldiyi zaman… O elə bir gündür ki, adam qardaşından, anasından, atasından, həyat yoldaşından, oğullarından qaçar.
³⁷O gün onlardan hər biri üçün, onu boş buraxmayacaq bir məşğulliyyət vardır. (Əbəsə/33-37)
¹²³Kimsənin kimsə yerinə bir şey ödəyə bilməyəcəyi, kimsədən qurtarmaq üçün fidyə qəbul edilməyəcəyi, köməyin, xahişin heç kimsəyə faydası olmayacağı və günahkarların kömək olunmadığı günə qarşı Allahın qoruması altına girin. (Bəqərə/123)

Və İbrahim/31, Loğman/33, İsra/15, Zümər/7 və Nəcm/38.

Ayədəki “Şübhəsiz sən, ancaq Rəblərinə qarşı qeybdə xaşyət duyan və salaatı iqamə edənləri xəbərdar edirsən” ifadəsi ilə əlaqədar açıqlama Yasin surəsinin 11-ci Ayəsinin təhlilində verildiyi üçün bu mövzuya girmirik.

Ayədəki “kim arınırsa …” ifadəsi ilə arınmanın əsaslarına və əhəmiyyətinə diqqət çəkilmişdir. Bu xüsusa daha əvvəl ilk enən surələrdən Əla surəsində də toxunulmuşdu:

^14-17Arınan, Rəbbinin adını anaraq salaat edən qətiliklə özünü qurtarmışdır. Lakin, siz bu adi dünya həyatını üstün tutursunuz. Halbuki, axirət daha xeyirli və əbədidir. (Əla/14-17)

Təzəkki [arınmaq]. “تزكية Təzkiyə” sözü, “زكى zəka” sözündən törəmişdir. “زكى Zəka”, “təmizlik, paklıq, artıb böyümək, bolluq və bərəkət” deməkdir. [4] Dilimizdə işlədilən “ذكى zəki, zəka” sözləri isə “ذ [pəltək ze]” hərfi ilə yazılır və məna etibariylə mövzumuz olan sözdən fərqlidir.

Buna görə “təzkiyə”: – Lüğəti mənası olaraq “təmizləmək, inkişaf etdirmək, bollandırmaq, böyütmək və təmizə çıxarmaq”;

– Termin olaraq isə “nəfsini təmizləmək – nəfsi şirk, günah, nifaq [ikiüzlülük], rics [pislik], cəhalət, pis duyğular və bu kimi şeylərdən təmizləmək, ona itaəti və təqvanı [çəkinməyi] öyrətmək” deməkdir.

Eyni zamanda Allahın bir əmri və bir ibadət fəaliyyəti olan “təzkiyə”, təqvaya çatmaq üçün göstərilən cəhd, insanı Allahdan uzaqlaşdıracaq hər şeydən qaçmaq, nəfsi fücur [iman və din örtüyünü yırtıb atmaq] sayılan şeylərdən uzaqlaşdırmaq üçün göstərilən qeyrət deməkdir. “Zəkat” sözü də bu kökdən gəlir.

^19-21Kor ilə görən, qaranlıqlar ilə aydınlıq və kölgə ilə istilik eyni olmaz.

Bu Ayələrdə zidd şeylər müqayisə edilərək iman, mömin və cənnətin küfr, kafir və cəhənnəmdən daha yaxşı olduğu konkret nümunələrlə anladılır. Edilən müqayisələrdə, inanmışlar “görən” olaraq, inanmayanlar “kor” olaraq, cənnət “kölkəlik” olaraq, cəhənnəm “çöl istisi” olaraq, iman “aydınlıq” olaraq, küfr “qaranlıqlar” olaraq, mömin “diri” olaraq, müşrik “ölü” olaraq xarakterizə edilmiş və bunların qətiyyən eyni olmadığı vurğulanmışdır.

İnananlar ilə inanmayanların eyni olmadığı Quranda bir çox dəfə dilə gətirilmişdir:

²⁴Bu iki qrupun örnəyi, kor və kar ilə görən və eşidən kimidir. Bunlar örnək olaraq heç eyni olarlarmı? Hələ də düşünməyəcəksinizmi/öyüd almayacaqsınızmı? (Hud/24)
¹⁷Onların vəziyyəti bəzən atəş yandırmaq istəyən bir insanın vəziyyəti kimidir. Atəş atəşi yandıran insanın ətrafını aydınladınca, Allah onların nurlarını aradan qaldırdı və onları qaranlıqlar içində görməz olaraq buraxdı. ¹⁸Kardırlar, laldırlar, kordurlar! Artıq onlar dönməzlər. (Bəqərə/17-18)
¹⁷¹Və kafirlərdən bir qisminin halı, sadəcə, bir çağırma və ya bağırmadan başqasını eşitməyənlərə çoban qışqırığı/qarğa qışqırığı edənin halı kimidir – karlardır, lallardır, korlardır. Buna görə də onlar dərk etməzlər. (Bəqərə /171)
³⁹Ayələrimizi yalan sayan bu insanlar da qaranlıqlar içindəki kar və laldırlar. Hər kim diləyərsə, Allah onu çaşdırar, kim də diləyərsə, onu doğru yol üzərinə qoyar. (Ənam/39)
²²Şübhəsiz ki, yer üzündə dolaşan canlıların Allah qatında ən pisi, ağlını işlətməyən bu karlar və lallardır. (Ənfal/22)

22-ci Ayənin sonundakı “Şübhəsiz, Allah hər dilədiyinə/diləyənə eşitdirir. Sən isə qəbirlərdəki insanlara eşitdirən deyilsən” ifadəsiylə Rəbbimiz inancsızları məzardakı ölülərə bənzədir və qeyd edir ki, kafirlərin imana gəlməmələrini peyğəmbərimizin bacarıqsızlığı olaraq görmür. Kafirlərin “ölü” olaraq xarakterizə edildiyi başqa bir Ayə yenə vardır:

¹²²Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və insanlar içində yeriməsi üçün özünə bir nur verdiyimiz insanın vəziyyəti qaranlıqlarda qalıb, oradan bir çıxış yolu tapa bilməyənin vəziyyəti kimidirmi? Bax budur, kafirlərə etməkdə olduqları belə “bəzəkli və cəzbedici” göstərilmişdir. (Ənam/122)

²³Sən ancaq bir xəbərdar edənsən.

²⁴Şübhəsiz ki, Biz səni haqq ilə bir müjdəçi, bir xəbərdar edən olaraq göndərdik/elçi etdik. Hər ümmətin də içində bir xəbərdar edən, tam yəqinliklə bilin ki, gəlib keçmişdir.

İman–küfr və mömin–kafir müqayisəsi edildikdən sonra bu Ayələrdə də peyğəmbərimiz təsəlli edilir. Təsəlli Ayələrinin ard-arda gəlməsi, bu Ayələrin endiyi dövrdə peyğəmbərimizin maddi və mənəvi bir çox sıxıntı içində olduğunu göstərir. Peyğəmbərimizə sözsüz olaraq deyilir ki: “Sənin vəzifən sadəcə təbliğ etmək və onları həqiqətlərdən xəbərdar etməkdir. Daha artığı deyil. Əgər bir kimsə hidayəti qəbul etməz və dəlalət üzərində olmaqda israr edərsə, sənin belə kimsələrə görə bir cavabdehliyin yoxdur. Sən kor və lallara anlada bilməzsən. Daha əvvəl də belələrinə bir çox elçi göndərmişdik”.

24-cü Ayədəki “Hər ümmətin də içində bir xəbərdarlıq edən mütləq gəlib keçmişdir” ifadəsindən, Rəbbimizin insanların saymamazlıqlarına baxmayaraq, rəhmətinə uyğun olaraq peyğəmbərlər göndərdiyi anlaşılır. Bu ifadə də Quranda bir çox dəfə yer almışdır:

⁷Və küfr edən/inanmayan bu kimsələr: “Rəbbindən ona bir əlamət/nümunə endirilməli deyildimi?” – deyərlər. Sən ancaq bir xəbərdar edənsən. Və hər cəmiyyət üçün bir yol göstərən vardır. (Rad/7)

¹⁰Və and olsun ki, Biz səndən əvvəl keçmiş camaatlara da elçilər göndərdik.
¹¹Və onlara hər hansı bir elçinin gəldiyini görən kimi, tam əmin olun ki, onu lağa qoyurdular. (Hicr/10, 11)

Və Nəhl/36, Şüəra/208.

²⁵Və onlar səni yalan sayarlarsa, heç şübhəsiz, onlardan əvvəlki insanlar da yalan saymışdılar. Elçilər onlara açıq-aşkar dəlillərlə, səhifələrlə və aydınladıcı kitablarla gəlmişdilər. ²⁶Sonra Mən kafirləri tutub, yaxaladım. İndi Məni tanımamaq/tanıtmamağa cəhd etmək necə oldu?

Yuxarıdakılar kimi, bu Ayələr də peyğəmbərimizi təsəlli edir. Ancaq bir tərəfdən təsəlli edərkən, digər tərəfdən də yalan sayanları təhdid edir: “Sən onlara beyyinə, açıq dəlil və kitabı gətirdin. Amma onlar səni yalan sayıb, sənə əziyyət verdilər. Səndən əvvəl başqa elçilər də öz cəmiyyətlərinə eyni ismarıcları gətirmişdilər və o zamankı inancsızlar da aralarındakı elçilərə bunların sənə etdiklərini etmişdilər. Amma səndən əvvəlki elçilər bu yalan saymalara səbr edib dirəndilər”.

Ayədə “zübür [səhifələr]” sözü ilə “kitab” sözü ayrı-ayrı zikr edilmişdir. Buna görə “zübür”, artıq həcmi olmayan kitab olaraq düşünülə biləcəyi kimi, sadəcə əxlaqi öyüdləri ehtiva edən vəhylər, ya da əxlaqi öyüdlər ilə birlikdə hikmət ehtiva edən vəhylər olaraq da düşünülə bilir.

11-13-cü Ayələrdə olduğu kimi, yuxarıdakı pasajda da təkvini Ayələr göstərilərək, Allahın azad iradəsinə və sonsuz qüdrətinə diqqət çəkilir.

Rəbbimiz, 27-ci Ayədə cansız varlıqların, 28-ci Ayədə isə insanların və digər canlı varlıqların yaradılış fərqliliklərinə işarə edərək, bütün bu varlıqların üzərində təcəlli etmiş olan iradə və qüdrətini dilə gətirir. Allah göydən yağışı endirmiş, onunla sulanan torpaqda cürbəcür, rəngbərəng və müxtəlif dadlarda meyvələr bitirmişdir. Yer üzündə müxtəlif rənglərdə, fərqli torpaq növləri və mədənlər yaratmışdır. Bitkilərin fərqlilərini meydana gətirən də yenə Odur. Bütün bunları insan üçün yaratmışdır. Belə isə insanoğlu da Onu bilməli, tanımalı və Ona qul olmalıdır.

Burada ümumi şəkli ilə qeyd edilmiş olan təkvini Ayələr qarşıda, Nəhl surəsində daha təfərrüatlı olaraq sayılacaqdır. Təkvini Ayələrin daha təfərrüatlı olaraq verildiyi və bu Ayələrin təfsiri mahiyyətində olan bir digər Ayə də Rad surəsinin 4-cü Ayəsidir:

^2-4Allah göyləri gördüyünüz şəkildə, dirəklər olmadan yüksəldən, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, Günəşə və Aya boyun əydirən/varlıqların yararlanacağı xüsusiyyətlərdə yaradan Zatdır. Hamısı adı qoyulmuş bir müddət sonuna axıb gedir. O, işi istiqamətləndirir, Rəbbinizə qovuşacağınız günə qane olasınız deyə, Ayələri ətraflı şəkildə izah edir. Və O, yer üzünü genişləndirən, orada sabit dağlar və çaylar yaradandır. Və O, orada meyvələrdən iki cüt etdi. O, gecəni gündüzün üzərinə örtür. Şübhəsiz ki, bunda yaxşı-yaxşı düşünən bir cəmiyyət üçün əlamətlər/nümunələr vardır. Və O, yer üzündə bir tək su ilə sulanan bir-birinə qonşu qitələr, üzümlərdən bağçalar, əkinlər, şaxəli və şaxəsiz xurmalıqlar yaradandır. Və Biz meyvələrin də, qoxuların da, dadların da birini digərindən üstün edirik. Şübhəsiz ki, ağlını işlədən bir cəmiyyət üçün bunda bəzi əlamətlər/nümunələr vardır. (Rad/2- 4)

Dərk edənlər üçün Allahın daha yaxşı tanınmasını təmin edən təkvini Ayələrin göstərilməsindən sonra bir başqa həqiqətin vurğulanmasına keçilir. Bu həqiqət belə ifadə edilir: “Qulları arasında Allahdan ancaq biliklilər xaşyət edərlər [dərin heyranlıq və hörmət duyub, ondan uzaqlaşmaqdan qorxarlar]”. Bu ifadəylə bildirilir ki, ancaq biliklilər kainatdakı möcüzələrin [ayələrin] fərqinə varıb, Allaha qarşı xaşyət duyacaqlar və işarə edilir ki, biliklə təchiz olunmuş mömin qullar digər qullardan üstündürlər.

Xaşyət. “ خشية Xaşyət” sözünün dilimizə “adi qorxu” mənasındakı “ خوف xavf” sözüylə eynimənalı olaraq tərcümə edilməsi səhvdir. Xaşyət, bilik və idrakın bir nəticəsi olaraq ortaya çıxan heyranlıq və hörmətin doğurduğu bir “həsrət qalmaq, uzaq düşmək” qorxusudur. Bu yönüylə qətiyyən adi qorxuya bənzəməz.

Belə ki, Rad surəsinin 21-ci Ayəsində hər iki söz də fərqli mənalarda işlədilmişdir:

^19-24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi Ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)

Xaşyət mövzusunu geniş şəkildə Əla Surəsinin təhlilində açıqladığımız üçün bu qədər məlumatla kifayətlənirik.

Varlıqların yaradılışındakı fərqliliklər mövzusunda isə xülasə olaraq bunları söyləmək olar: Uca Yaradan, digər varlıqlardan fərqli olaraq insanı məsuliyyət daşıyacaq bir xüsusiyyətdə, yəni iradə sahibi bir varlıq olaraq yaratmışdır. İnsan və digər varlıqlar arasındakı yaradılış fərqlilikləri, Hakim və Əzim bir planlayanın varlığını göstərir. Kainatdakı möhtəşəm nizamın bir planlayıcısının olduğunu idrak edə bilməmək ancaq ağılsızlara məxsus bir qüsurdur.

^29,30Heç şübhəsiz, Allahın kitabını oxuyan, salaatı iqamə edən və özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən gizli və açıq şəkildə Allah yolunda xərcləyən/yaxınlarının dolanışıqlarını təmin edən bu insanlar, Allah mükafatlarını özlərinə büsbütün versin və ərməğanlarından özlərinə artırsın deyə, tam yəqinliklə bilin ki, müflis olma ehtimalı/imkanı olmayan bir ticarəti umarlar. Heç şübhəsiz, O çox bağışlayan və qarşılıq verəndir.

Bu Ayələrdə bildirilmişdir ki, möminlər inanclarına uyğun olaraq, hansı əməlləri sərgiləməlidirlər və etdikləri bu əməllərin qarşılığı Uca Allah tərəfindən onlara bütünlüklə, hətta daha da artıq olaraq ödənəcək və həmçinin bağışlanacaqlar.

¹⁷³Artıq inanan və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Allah onların mükafatlarını tam verəcək və ərməğanlarından onlara artıqlıqlar da bağışlayacaqdır. Qulluqdan çəkinib yekəxanalıq edənlərə isə… Onlara çox acıqlı bir əzabla əzab edəcəkdir. Onlar özləri üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və bir yaxşı köməkçi tapa bilməzlər. (Nisa/173)
^36-38Allahın yüksəldilməsinə, içərisində Öz isminin anılmasına izin verdiyi evlərdə, həmişəlik olaraq, Özünü münəzzəh qılan elə ürəkli/igid/ər insanlar vardır ki, ticarət və alış-veriş onları Allahı anmaqdan, salaatı iqamə etməkdən və zəkatı/vergilərini verməkdən ayırmaz. Onlar Allah özlərinə işlədikləri əməllərin ən gözəli ilə qarşılıq versin və özlərinə ərməğanlarından artırsın deyə, qəlblərin və gözlərin tərs döndüyü bir gündən qorxarlar. Və Allah dilədiyi insanları hesabsız ruziləndirər. (Nur/36- 38)

Ibadət Və Gizlilik. Möminlərin inançlarına uyğun olaraq vacib bir əməl olan infak, Ayədə “gizli və aşikar” ifadəsi ilə xarakterizə edilmiş, beləliklə, bu gözəl davranışın hər şəraitdə edilməsi tövsiyə edilmişdir. Buna görə, infak fəaliyyəti uyğun şəraitdə gizli, gizli edilməsi mümkün olmayan şəraitdə isə açıqdan edilməlidir. Daha gözəl olanı, infakın gizli edilməsidir.

Ayədə “gizli” sözü ilə sədəqə və infaqın, “aşkar” sözü ilə isə zəkatın qəsd edilmiş olduğunu düşünmək olar. Çünki zəkat fərz olduğu üçün, açıq-aşkar verilsə belə, riya olmaz.

30-cu Ayədə möminlərin inanmaları və salihatı işləmələri “ticarət” sözüylə ifadə edilmiş və Allaha inanaraq, Onun yolunda xərcləyən möminlərin vəziyyəti, əlindəki sərmayəsini ticarətə yatıran və ümidlə çalışaraq ticarətindən qazanc uman bir tüccarın vəziyyətinə bənzədilmişdir. Ancaq insanlar arasında edilən ticarət ilə Allah ilə qulları arasında ediləcək ticarət arasındakı fərq xüsusi olaraq vurğulanmışdır. Belə ki, insanlar arasında edilən ticari fəaliyyətlərdə qazanc da, zərər və iflas da mümkün olduğu halda, möminin Allah ilə etdiyi ticarətdə zərərdən əsla bəhs edilməyəcəkdir. Çünki möminlər Allah yolunda sərf etdikləri malın, vaxtın və məşəqqətin qarşılığını Allah qatında artıqlamasıyla tapacaqlar.

“Ticarət” sözü, Quranda bəzən müsbət, bəzən də mənfi hallar üçün işlədilmişdir. Tövbə/111, Saff/10, 11 və Bəqərə 16-da görülə bilir.

30-cu Ayənin sonundakı “Heç şübhəsiz O, çox bağışlayan və qarşılıq verəndir” ifadəsi anladır ki, Allah kiçik xətalar edən yaxşı qullarının bu xətalarını əfv edəcək və etdikləri gözəl davranışların da dəyərini artdıracaq.

Bu Ayədə Quranın özündən əvvəlki kitabları doğrulayan bir Haqq olduğu bildirilərək, diqqətlər təkrar Qurana çəkilmişdir. O, qətiyyən uydurma, yalan, saxta bir kitab deyildir. Qullarını ən yaxşı bilən və tanıyan Allah tərəfindən, qullarının xüsusiyyətlərinə görə ən uyğun qaydalarla dolu olaraq göndərilmişdir.

^32,33Sonra Biz Kitabı qullarımızdan seçdiklərimizə miras buraxdıq. İndi də onlardan bəziləri özlərinə haqsızlıq edən, bəziləri orta yolu tutan/ikili oynayan, bəziləri də Allahın izni ilə/biliyi ilə xeyirlərdə öndə gedənlərdir. Bax budur, bu böyük ərməğanın – Ədn cənnətlərinin məhz özüdür. Onlar ora girəcəklər. Orada qızıl bilərziklərlə və incilərlə bəzənəcəklər. Oradakı geyimləri ipəkdəndir. ^34,35Onlar orada: “Bütün təriflər, bizdən o kədəri aradan qaldıran və bizi ərməğanlarından, özündə bizə yorğunluq gəlməyən, özündə bizim üçün bezmək hissi olmayan, dayanılacaq bu yurda sakin edən Allaha məxsusdur, başqası öyülə bilməz. Həqiqətən Rəbbimiz, çox bağışlayan və çox qarşılıq verəndir” – deyərlər.

32-ci Ayədə qullardan bir hissəsinə miras buraxıldığı bildirilən kitab, insanlığa ilk endirilən Kitabdır. İlk Kitabın İbrahim peyğəmbərə endirildiyi qəbul edilərsə, Kitaba varis olanlar da o gündən sonra yaşamış olan insanlardır. “Seçdiklərimizə” ifadəsindən anlaşıldığına görə, insanlar arasında bu mirasa layiq olan seçkinlər olduğu kimi, ağıllarını işlətməyən və Kitaba varis olma bacarığını göstərə bilməyənlər də vardır.

Kitabın miras bıraxıldığını bildirən ifadə həmçinin bu mənaya da gəlir: İnsanlığa ilk gələn kitab ilə son kitab arasında fərq yoxdur. Vəhyin təməli birdir. Belə ki, Quranda keçmiş kitablara şamil edilən bir çox Ayə vardır.

Xüsusilə Nəcm surəsinin 36-45-ci Ayələrində bildirilən hökmlərin İbrahim və Musa peyğəmbərlərə endirilən kitablarda da mövcud olduğu çox açıq bir ifadə ilə bildirilmişdir:

³³Yaxşı, o üz çevirən adamı gördünmü/heç düşündünmü? ³⁴O, azacıq verdi və inadla qalanını bərk-bərk tutdu. ³⁵Keçmişin, gələcəyin biliyi onun yanındadırmı və o da onu görürmü? ³⁶Ya da biliklənmədimi Musanın səhifələrındəkiləri ilə? ³⁷Həmçinin o çox vəfalı İbrahimin səhifələrindəkiləri ilə? ³⁸“Doğrusu budur ki, heç bir günahkar bir başqa günahkarın günahını çəkməz, daşımaz. ³⁹Doğrusu budur ki, insan üçün çalışıb əldə etdiyindən başqa bir şey yoxdur. ⁴⁰Və onun çalışıb əldə etdiyi yaxında görünəcəkdir. ⁴¹Sonra qarşılığı özünə heç əskiksiz veriləcəkdir. ⁴²Heç şübhəsiz, son dayanacaq yalnız və yalnız Rəbbinədir. ⁴³Heç şübhəsiz, güldürən də Odur, ağladan da… ⁴⁴Heç şübhəsiz, öldürən də Odur, dirildən də… ^45,46Heç şübhəsiz, Allah, yaratmağı plana qoyduğu zaman iki cütü/erkəyi və dişini bir nütfədən/spermadan əmələ gətirən də Odur. ⁴⁷Heç şübhəsiz, sonrakı yaradılış da ancaq Onun işidir. ⁴⁸Heç şübhəsiz, zənginlik verən də Odur, nemətə qərq edən də… ⁴⁹Heç şübhəsiz, Şiranın/biliyin, şüurun Rəbbi də Odur”. (Nəcm/33-49)

32-ci Ayənin bildirdiyi bir digər xüsus da insanların hamısının eyni olmadığıdır. Ayəyə görə insanların bir hissəsi “zalım”lar [kafirlər, müşriklər], bir hissəsi “muktəsid”lər [orta yol tutanlar, iman ilə küfr arasında bir yol tutanlar; həm inanan, həm də inanmayanlar; münafiqlər] və bir hissəsi də “xeyirlərdə öndə gedən”lərdir [yaxşılar; möminlər; müttəqilər].

Bu təsnifat içərisində yer alan “muktəsid”lərdən başqa Ayələrdə də söz edilmişdir:

³²Və kölgələr kimi bir dalğa onları bürüdüyündə, Onun üçün dini arındıraraq, Allaha yalvarırlar. Amma o zaman ki, quruya çıxararaq xilas etdi, onlardan bir qismi orta yolu tutar [iman ilə Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etmə arasında bir yol tutar, ikili oynayar]. Və bizim Ayələrimizi, ancaq tam xain və tam nankor olan insanlar bilə-bilə inkar edər. (Loğman/32)
⁶⁶Və heç şübhəsiz, əgər onlar Tövratın, İncilin və özlərinə Rəbbindən endirilən Quranın fəaliyyətini təmin etsəydilər, əlbəttə, üstlərindən və ayaqlarının altından [hər yöndən] bəslənəcəkdilər. Onlardan bir qismi orta yol tutan – bəzisinə inanıb, bəzisinə inanmayan, inanmadığı halda inanmış görünən başçılı bir cəmiyyətdir. Və onlardan çoxunun etməkdə olduqları nə pisdir! (Maidə/66)

“Muktəsid”lərin kimlər olduqları isə Nisa surəsində açıqlanmışdır:

^150,151Allaha və elçilərinə inanmayaraq küfr edən, “Biz bir qisminə inanırıq, bir qisminə inanmırıq” – deyərək, Allah və Elçisinin arasının ayırmasıni istəyən və beləliklə, imanla küfr arasında bir yol tutmağa çalışan kimsələr… Bax budur, onlar kafirlərin məhz özləridir. Və Biz kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq. (Nisa/150-151)

Diqqət edilirsə, bu təsnifatda kafirlər “zalım” və “muktəsid” olaraq iki qrupda toplanmış, möminlər isə “xeyirlərdə öndə gedən” kimi səciyyələndirilərək tək qrup olaraq göstərilmişdir. Bu təsnifata görə iman mövzusunda orta yol, yumşaqlıq, yatımlılıq yoxdur; iman uc nöqtədir və sintez qəbul etməz.

Buradakı təsnifatla insanların axirətdəki vəziyyətlərinə görə təsnif olunduğu Vaqeə surəsindəki təsnifat bir-birinə qarışdırılmamalıdır. Vaqeə surəsində təsnif olunanlar axirətdəki insanlardır. Kafirlər axirətdə “solun əshabı” deyə xarakterizə edilərək, tək sinif halında göstərilərkən, möminlər “öndə olanlar” və “sağın əshabı” deyə xarakterizə edilərək iki sinif halında qruplanmışdır.

32-35-ci Ayələrdə verilən ismarıclar, başqa Ayələrdə fərqli ifadələrlə yer almışdır:

⁴⁵Sən sənə kitabdan vəhy ediləni oxu/izlə və salaatı iqamə et. Qəti bilin ki, salaat həddi aşmaqdan, pislikdən çəkindirər. Və Allahın anılması, əlbəttə, daha böyükdür. Və Allah, edib törətdiyiniz şeyləri bilir.
⁴⁶Özlərindən şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər istisna olmaqla, Kitab Əhli ilə ancaq ən gözəl bir yolla mübarizə edin və: “Biz bizə endirilənə və sizə endirilənə inandıq. Bizim tanrımız və sizin tanrınız birdir. Biz sadəcə, Allah üçün islamlaşdıran kimsələrik” – deyin.
⁴⁷Və bax budur, beləcə, Biz sənə Kitabı endirdik və özlərinə Kitab verdiklərimiz Qurana inanırlar. Və əhli-kitabdan olmayanlardan/ərəblərdən də ona inananlar vardır. Və Bizim Ayələrimizi Ancaq kafirlər bilə-bilə rədd edər.
⁴⁸Və sən bundan əvvəl hər hansı bir kitabdan oxumurdun/sən Quranı özündən yazmırsan. Əgər belə olsa idi, batilə inananlar qətiliklə şübhə duyacaqdılar.
⁴⁹Tam əksinə, Quran özlərinə bilik verilənlərin sinələrində açıq-aşkar Ayədirlər. Bizim Ayələrimizi də ancaq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər bilə-bilə rədd edərlər. (Ənkəbud/45-49)
²⁹Və de ki: “O gerçək Rəbbinizdəndir. Ona görə də diləyən iman etsin, diləyən bilərək rədd etsin/inanmasın”. Şübhəsiz ki, Biz şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün divarları, dövrələmə onları içinə almış bir atəş hazırladıq. Və əgər yağış yağmasını istəsələr, ərimiş mədən kimi üzlərini qaynadan bir su yağdırılar. O, nə pis bir içkidir! Dayanma/sığınma yeri olaraq da, nə qədər pisdir!
³⁰Şübhəsiz, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Şübhə yoxdur ki, Biz işi gözəl edənlərin qarşılığını itirmərik.
³¹Bax budur, onlar altlarından çaylar axan Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar orada taxtlarına söykənmiş olaraq, qızıldan bilərziklərlə bəzənəcəklər, incə və qalın ipəkdən yaşıl libaslar geyəcəklər. O nə gözəl qarşılıqdır! Və nə gözəl qalma yeridir! (Kəhf/29-31)

Və Həcc/23, İnsan/22, Haqqa/24.

Bu Ayələrdə bəhs edilən inkarçılar, 32-ci Ayədə bəhs edilən “zalım”lar və “muktəsid”lərdir. Rəbbimiz, möminlərin [xeyirlərdə öndə gedənlərin] aqibətlərini bundan əvvəlki Ayələrdə bildirdikdən sonra, bu Ayələrdə də kafirlərin aqibətlərini açıqlayır və onları qınayaraq qəlblərinə qorxu salır.

Zalımların burada bəhs edilən halları insanların bu pis sondan çəkinmələri üçün Quranda bir çox dəfə yer almışdır:

⁷⁴Gerçək budur ki, hər kim Rəbbinə günahkar olaraq gələrsə, şübhəsiz ki, ona cəhənnəm vardır. Orada ölməz və dirilməz. (Ta Ha/74)
^74-76Şübhəsiz ki, günahkarlar cəhənnəm əzabında həmişəlikdirlər. Onlardan əzab azaldılmayacaqdır. Onlar orada da ümidsizdirlər. Və Biz onlara haqsızlıq etmədik, lakin onlar şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanların məhz özləri idilər.
⁷⁷Və onlar səslənirlər: “Ey Malik! Rəbbin bizim işimizi bitirsin”. Malik: “Şübhəsiz, siz, belə qalacaqsınız” – dedi.
⁷⁸And olsun ki, Biz sizə haqqı gətirdik. Lakin sizin çoxunuz haqqı çirkin görürsünüz. (Zühruf/74-78)

Və Nəbə/30, Mülk/8, 9 və Nisa/56.

³⁸Tam yəqinliklə bilin ki, Allah göylərin və yerin görünməyənini, eşidilməyənini, seçilməyənini biləndir. Şübhəsiz ki, O, qəlblərin içindəkini çox yaxşı biləndir.

Bu Ayə xüsusilə muktəsid [yumşaqlar, yatımlılar] olaraq xarakterizə edilən münafiqlərə yönəlikdir. Çünki “inanmış insan” görüntüsü vermələri qarşısında onlara ismarıcı verilir ki, Uca Allah onların qəlblərindəki gerçək inanclarını bildiyi üçün onlara qəlblərində gizlədikləri inanclarına görə rəftar edəcək. Əslində bu ikiüzlülər və müşriklər, öldükdən sonra təkrar dünyaya döndərilsələr belə, yenə münafiqliklərinə və şirklərinə davam edəcək quruluşdadırlar.

Onların bu xüsusiyyətləri başqa Ayələrdə də qeyd edilmişdir:

²⁸Əksinə, işin əslində, daha əvvəl gizlədikləri aşkar oldu. Geri döndərilsəydilər, yenə qadağan olunduqları şeyə tam əmin olun ki, dönərdilər. Bəli onlar həqiqətən yalançılardır. (Ənam/28)

Bu Ayədə Rəbbimiz, 16, 17-ci Ayələrdəki “dilərsə” ifadəsinə şamil edilərək, sanki: “Yer üzündə sizdən əvvəl başqaları vardı, onları yox etdik, onların yerinə sizi gətirdik. Ağlınızı başınıza yığın, kafirliyin zərəri özünüzədir. Daima Rəbbinizin nifrətini artırırsınız. Ağlınızı başınıza yığıb, özünüzü zərərdən qurtarın. Keçmiş qövmlərin özlərindən daha əvvəlki qövmlərdən dərs almadıqları kimi, sizlər də eyni tövrü sürdürür və küfrdə israr edərək, sizdən əvvəlki qövmlərin aqibətindən dərs almazsanız, sizlərin sonu da bir fəlakət olur və bu etdiklərinızın qarşılığını görürsünüz” – buyurur.

Ayədəki “xəlifələr” sözü “arxadan gələnlər” deməkdir. Bu sözlə müxatiblərə özlərinin daha əvvəl yaşamış kütlələrdən, mədəniyyətlərdən sonra gətirildiyi və özlərindən sonra da başqalarının gətiriləcəyi ismarıcı verilir.

⁴⁰De ki: “Allahın yaratdığı sərvətlərdən yalvarıb durduğunuz, ortaq qoşduqlarınızı heç düşündünüzmü? Göstərin Mənə, onlar yer üzündən nəyi yaratmışlar? Ya da onlar üçün göylərdə bir ortaqlıqmı var? Ya da Biz onlara bir kitab vermişik və onlar, ondan bir dəliləmi əsaslanırlar?” Tam əksinə, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o kəslər, bir-birlərinə yalandan başqa bir vəd vermirlər.

bir vəd vermirlər.

Bu Ayədə müşriklər peyğəmbərimiz vasitəsiylə təfəkkürə dəvət edilir və sitayiş etdikləri şeylərin yer üzündə hər hansı bir varlıq yaratmadıqları, göylərdə bir ortaqlıqlarının olmadığı və Allahın ortağı olduqlarına dair Allahdan bir sübutlarının olmadığı xatırladılaraq, ağıllarını başlarına almaları, bir-birlərini aldadıb durmamaları barədə xəbərdarlıq edilir. İstər tanrılıq iddiasında olanların və ya tanrı olduqlarına inanılan bütlərin tanrılığına, istərsə də bu sözdə tanrıların fövqəladə gücləri olduğuna və axirətdə insanlara kömək edəcəklərinə dair əqli və nəqli hər hansı bir istinadın olmadığı qeyd edilərək, ağıl sahibləri xəbərdar edilir.

Ayənin sonunda yer alan zalımların bir-birlərini aldatdıqları yolundakı ifadə, günümüzü də ehtiva edəcək şəkildə bütün zamanları əhatə edən bir ifadədir. Çünki çox qədim tarixlərdən bəri, bəzi həzrətlər, əzizlər və onların köməkçiləri, xalqı aldatmaq üçün “Filan şeyxin, filan zatın ətəklərinə yapışdığınız təqdirdə onlar bütün işlərinizi nizama qoyarlar və axirətdə sizləri Allahın əzabından qurtarırlar” şəklində yalan hekayələr uydurmuşlar və bu yalanlara inanan ağılsızları aldatmağa günümüzə qədər davam edirlər.

Rəbbimizin bu mövzudakı geniş bir xəbərdarlığı da Qələm surəsində yer almışdır:

³⁶Sizə nə olub, necə hökm edirsiniz? ^37,38Yoxsa öyrəndiyiniz şeylərin içində: “Siz bu aləmdə nəyi seçərsinizsə/bəyənərsinizsə o, mütləq sizin olacaq” – zəmanəti verilmiş, sizə aid yazılı bir sənədmi var? ³⁹Ya da sizə qarşı qiyamət gününə qədər sürəcək: “Siz hər nə hökm verərsinizsə, mütləq elə olacaq” – deyə üzərimizdə andlar/öhdəliklər, vədlərmi var?
⁴⁰Soruş görək axirəti inkar edən o insanlardan, içlərindən belə bir şeyə hansı zəmanət verməkdədir? ⁴¹Yoxsa onların ortaqlarımı var? O halda ortaqlarını gətirsinlər, əgər doğrulardandırlarsa. (Qələm/36-41)

Bir əvvəlki Ayədə müşriklərin tanrılarının vəziyyəti anladılaraq, müşriklər təfəkkürə dəvət edilmişdi. İndi də Rəbbimizin sonsuz gücü, qüvvəti, insanlara qarşı yumşaq, səbrli davranışı və bağışlayıcılığı dilə gətirilmiş, beləliklə, ağlını işlədənlərin hansı tanrıya üstünlük verməli olması barəsində insanlara yol göstərilmişdir. Uca Allah, burada, içində olduğumuz möhtəşəm kainatın Özünün qoyduğu qanunlarla dik durduğunu və bu sistemi Özündən başqa kimsənin [bir mələyin, cinin, peyğəmbərin, sözdə vəli, ya da qütbün, yəni öz həyatlarını davam etdirməsi üçün hər saniyə Allaha möhtac olanların] dik tutmağa gücü olmadığını ifadə edir. Rəbbimiz göylərdəki və yer üzündəki mükəmməl nizamı kainat üzərindəki mütləq hegemonluğuna daima dəlil olaraq göstərmişdir:

⁶⁵Sən Allahın yer üzündəkiləri sizə boyun əydirdiyini [tam sizin yararlanacağınız ölçülərdə yaratdığını] və Özünün əmri ilə dənizlərdə axıb gedən gəmiləri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Göyü də Öz izni/biliyi olmadan yerə düşməkdən O saxlayır. Şübhəsiz ki, Allah insanlara çox şəfqətlidir, çox mərhəmətlidir. (Həcc/65)
²⁵Göyün və yer üzünün Öz əmri ilə durması yenə Onun əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Sonra sizi yer üzündən bir tək çağırışla çağırdığı zaman bir də baxarsınız ki, siz çıxarılırsınız. (Rum/25)

Ayənin sonundakı “Həqiqətən O, çox yumşaq davranan, çox bağışlayandır” ifadəsi, insanoğlunun bu qədər tərbiyəsizliyinə baxmayaraq, Allahın ona fürsət verəcəyini və dərhal cəzalandırmayacağını bildirir.

^42,43Və onlar var gücləri ilə Allaha and içmişdilər ki, özlərinə xəbərdar edən bir peyğəmbər gələrsə, tam yəqinliklə bilin ki, liderli cəmiyyətlərin hər birindən daha doğru yolda olacaqdılar. Buna baxmayaraq, o zaman ki, özlərinə bir xəbərdar edən gəldi, bu, yer üzündə bir təkəbbürlənmə və pisliyin nizamlanması baxımından onların yalnız nifrətini artırdı. Halbuki, pisliyin nizamlanması ancaq öz nizamlayıcısını hərtərəfli əhatə edir. O halda öncəkilərin qanunundan/öncəkilərə tətbiq olunandan başqa nə gözləyirlər? Onun üçün sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapa bilməzsən. Sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir başqalaşma tapa bilməzsən.

Bu Ayələrdə müşriklərin ümumi xarakterləri anladılır. Rəbbimizin bildirdiyinə görə, özlərinə bir xəbərdarlıqçının gəlməsi halında digər kütlələrdən daha doğru olacaqlarına dair var gücləriylə əmin edən müşriklər, xəbərdarlıqçı gəldiyi zaman verdikləri sözü tutmaq bir yana, azğınlıqlarını və düşmənçiliklərini artırmaqdan başqa bir şey etmir və ortaya qoyduqları pisliklər tərəfindən əhatə olunaraq, ən sonunda öz qazdıqları quyuya düşürlər. Müşriklərin bu pis xarakterləri başqa Ayələrdə də qeyd edilmişdir:

^155-157Və Quran kiminiz: “Kitab, sadəcə bizdən əvvəlki iki topluluğa – Yəhudi və Xristianlara endirildi, biz isə, o kitabları oxuya bilmir və dillərini anlaya bilmirdik”, kiminiz də: “Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox doğru yolda olardıq” – deməyəsiniz deyə, Bizim endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır. Ona görə də, mərhəmət olunmağınız üçün ona uyun və Allahın qoruması altına girin. Bax budur, sizə də Rəbbinizdən açıq dəlil, bələdçi və mərhəmət gəlmişdir. Elə isə, Allahın Ayələrini yalan sayıb, onlardan üz döndərəndən daha səhv, öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Ayələrimizdən üz döndərənləri, üz döndərdiklərinə görə əzabın pisi ilə cəzalandıracağıq. (Ənam/155-157)
^167-169Və onlar tam yəqinliklə bilin ki, deyirdilər ki: “Şübhəsiz, əgər yanımızda əvvəlkilərdən bir kitab/öyüd olsaydı, əlbəttə, biz də Allahın arıdılmış qulları olardıq”. (Saffat/167-169)

Müşriklərə yönəlik xəbərdarlıq və təhdid ehtiva edən bu Ayədə, necə güclü qövmün keçmişdə həlak edildiyi, yer üzündə Allahı aciz buraxa biləcək heç bir şeyin olmadığı və haqq edənlərə lazım olan cəzanın verildiyi ifadə edilir. Müşriklər, bəhs edilən bu cəzalandırmalardan qədim tarixi qalıqları görmək yoluyla bilavasitə xəbərdar olmuşdular. Verilmək istənilən ismarıc, bildikləri bu hadisələri düşünərək, müşriklərin tarixdən dərs almalarını təmin etməkdir. Quranda bir çox Ayə vardır ki, o ayələr keçmiş kütlələrin aqibətlərindən dərs alınmalı olduğunu təkrar-təkrar vurğulayır:

⁹Onlar yer üzündə gəzərək, özlərindən öncəkilərin aqibətlərinin necə olduğuna baxmadılarmı? Onlar özlərindən daha güclü idilər/yer üzünü qazıb alt-üst etmişdilər, onu bunların abad etdiklərindən daha çox abad etmişdilər. Elçiləri də onlara necə açıq dəlilləri gətirmişdilər. O halda Allah onlara haqsızlıq edəcək deyildi, lakin, onlar şərik qoşaraq, özlərinə haqsızlıq etməkdə davam etdilər. (Rum/9)
⁸²Daha yer üzündə gəzərək, baxmazlarmı ki, özlərindən öncəkilərin sonu necə olmuşdur? Onlar özlərindən həm daha çox, həm də qüvvətcə və yer üzündəki əsərlərinin sağlamlığı baxımından daha sərt idilər. Lakin o qazandıqları şeylərin onlara bir faydası olmadı. (Mömin/82)
⁴⁰Və and olsun bunlar, bəla və fənalıq yağışına tutulmuş olan bölgəyə getdilər. Yaxşı, onu da görmürdülərmi? Tam əksinə, bunlar öldükdən sonra dirilməyi ummurdular. (Furqan/40)
³⁸Ad və Səmud cəmiyyətlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Onların dəyişikliyə/dağıntıya uğramaları onların yurdlarından sizə qətiliklə, bəlli olmuşdur. Və şeytan onlara etdiklərini bəzədi və onları doğru yoldan azdırdı. Halbuki, onlar görüb anlayanlar i (Ənkəbud/38)

Bu mövzuda həmçinin Al-i İmran/137, Ənam/6, 11, Yusuf/109, Nəhl/36, Həcc/46, Nəml/69, Ənkəbud/20, Rum/42, Mömin/21 və Muhamməd/10-a da baxıla bilir.

Bu Ayədə Rəbbimiz öz rəhmətinə yönəlik bir qaydasını bildirir və bu qaydaya uyğun olaraq, insanların qorxmadan, çəkinmədən Özünə yönəlmələrini istəyir. Ayənin təqdirini bu şəkildə etmək mümkündür: “Allah insanları hər etdikləri pis davranışa görə cəzalandıracaq olsaydı, yer üzündə insan və canlı deyə bir şey buraxmazdı. Əslində isə Allah Həlimdir və qullarının xətalarını bağışlayandır. Onlara tövbə etməyə fürsət verər və onları dərhal cəzalandırmaz. Ancaq bu, Onun səhlənkar yanaşması və ya qəfləti mənasına gəlməz. O, qullarını daima görür, müşahidə edir və vaxtı gəldikdə isə hər kəsə etdiyinin qarşılığını verir”.

Fikrimizcə, burada qeyd edilməli olan bir digər xüsus da ölümün bir cəza olmamasıdır. Çünki canlıların ölümü Allahın əvvəldən müəyyən etdiyi bir əcəldə olur. Ancaq ölüm, ölən canlıdan istifadə edən canlılar üçün bir cəzalandırmadır. Yer üzündəki bütün canlılar insanların faydalanması üçün yaradılmışlardır. Bu canlılar yox edilərsə, insanlar çətinliyə düşərlər. Məsələn: qoyun, keçi, mal-qara yox olarsa, insanlar ətsiz, südsüz qalarlar. Toyuqlar yox edilərsə, yumurtasız qalarlar. Ekoloji tarazlığə təmin edən bakteriyalar, vücudumuzdakı qoruyucu alyuvar, akyuvar və s. Kiçik canlıların yox edilməsiylə isə insan çökər. Kainatdakı digər canlıların kainata qatdığı yararlar və onların yox edilməsi barədə elm və texnika kitablarında kifayət qədər məlumatlar əldə etmək olar.

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Lisanü’l-Arab; c.2, s 583

[2] Lisanü’l Arab; c.7, s.124,125 ftr mad.

[3] Lisanü’l-Arab; c.1, s. 191, 192. elk mad.

[4] Lisanü’l-Arab; c.4, s.386, 387. zky mad.

Yüklə (PDF)