MƏRYƏM SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Məryəm surəsi, adını surədə əhvalatı anladılan “Məryəm”dən almışdır. Surə Məkkədə enən 44-cü surədir. Suyuti surənin 71-ci Ayəsinin, Mükatil isə “səcdə Ayəsi” adı verilən 85-ci Ayəsinin Mədinədə endiyini irəli sürmüşdür. İbn İshaq və İbn Hişam qaynaqlı tarixi sənədlərdə isə II Həbəşistan hicrətinə qatılanlardan Cəfər b. Əbu Talibin bu surəni Həbəşistan kralına oxuduğu qeyd edilmişdir. Bu məlumata görə, surənin enməsi II Həbəşistan hicrətindən əvvələ uyğun gəlir. Surənin Həbəşistan kralına oxunması ilə əlaqədar deyilənlərdən anlaşıldığına görə, surə həm hicrət edən möminlərin Həbəşis­tanda himayə edilmələrinə yol açmış, həm də Həbəşlilərə sanki bir hədiyyə olmuşdur. Müsəlman heyətinin surəni Həbəşistan kralına oxuması və bu mövzu ilə əlaqədar digər baş verənlər İslam Ensiklopediyasında aşağıdakı kimi yer almışdır:

“İkinci Həbəşistan Hicrəti müşrik liderləri böyük bir təlaşa düşürdü. Belə böyük bir kütlə halında gələn Müsəlmanlar son dərəcə uyğun bir ölkə olan Həbəşistanın İslamlaşmasına səbəb ola bilər, ya da ən azından Hz. Peyğəmbərə güclü bir müttəfiq qazandıra billərdi. Belə ola biləcək bir təhlükənin önünə keçmək üçün Qüreyşin iki məşhur diplomatı Amr b. El-As ilə Abdullah b. Əbu Rabianı Həbəşistan Nəcaşisinə elçi olaraq göndərməyi qərarlaşdırdılar. Planlarına görə elçilər əvvəl Nəcaşinin yaxın çevrəsindəkiləri hədiyyələriylə yanlarına çəkəcəklər, daha sonra onların da yardımlarıyla Nəcaşinin Müsəlmanları Məkkəyə geri verməsini təmin edəcəkdilər. Lakin nəticə heç də umduq­ları kimi olmadı. Hərçənd ki, elçilər yaxın ətrafının dəstəyini təmin etdilər, amma həqiqətən adil bir insan olan Nəcaşini bütün diplomatik oyunlarına rəğmən, zülmlərinə ortaq edə bilmədilər.

Elçilər Nəcaşi ilə görüşərək mühacir Müsəlmanların bir sıra ağılsız gənclər olduqlarını, öz dinlərini tərk etdiklərini, lakin Xristian da olmayaraq, yeni bir din icad etdiklərini, onları qorumaq məqsədiylə əqrəbalarının geri verilmələrini istədiklə­rini söylədilər. Nəcaşi, onlarla görüşmədən bir qərar verə bilməyəcəyini bildirərək, Müsəlmanları yanına çağırtdı; elçilərin tələblərini bildirərək, nə deyəcəklərini soruşdu. Cəfər b. Əbu Talib, onlardan belə bir tələbə haqları olmadığını göstərmək məqsədiylə istədi ki, elçilərdən onların kölələri, borcluları, ya da qisas almaq istədikləri qatillər olub, olmadıq­ları soruşulsun. Amrın suallara mənfi cavab verdiyinə görə, nə haqla iadə tələbində olduğunu öyrənmək istədi. Amrın daha əvvəlki sözlərini təkrarlaması və Nəcaşinin İslam haqqında məlumat istədiyinə görə Hz. Cəfər məşhur nitqini söylədi.

Cəfər b. Əbu Talib İslamdan əvvəlki vəziyyətləri ilə Hz. Peyğəmbər və İslam haqqında qısaca məlumat verdiyi bu nitqində bunları söylədi: “Ey Hökmdar, biz, cahil bir qövm idik. Bütlərə sitayiş edirdik. Ölü əti yeyirdik. Hər pisliyi edirdik. Əqrəbalarımızla maraqlanmaz, əlaqəmizi kəsərdik. Qonşuları­mıza yaxşı davranmaz, pislik edərdik. İçimizdən güclü olanlar zəif olanları yeyər, əzərdi. Uca Allah bizə özümüzdən, nəslini, kökünü, doğru sözlülüyünü, əminliyini, iffət və nəzahə­tini bildiyimiz bir Peyğəmbər göndərənə qədər biz həmişə bu halda və əhvalda idik. O Peyğəmbər bizim və atalarımızın Allahdan başqa sitayiş edərək bu çağa qədər gəldiyimiz daşdan və sairədən düzəldilmiş bütləri buraxaraq, Allahın birliyinə inanmağa və yalnız Ona ibadət etməyə bizi dəvət etdi. Doğru söyləməyi, əmanəti sahibinə verməyi, əqrəba ilə maraqlanmağı, qonşuları­mızla yaxşı keçinməyi, haramlar­dan, qan tökməkdən vaz keçməyi bizə əmr etdi. Bizi hər cür çirkin, üz qızardıcı söz və işlərdən, yalan söyləməkdən, yetim malı yeməkdən, iffətli qadınlara dil uzatmaq və iftira etməkdən uzaqlaşdırdı və qadağan etdi. Özünə heç bir şeyi bərabər tutmadan, ortaq qoşmadan yalnız Allaha ibadət etməyimizi bizə əmr etdi və yenə bizə namazı, zəkatı, orucu da əmr etdi. Biz ona inandıq və onu təsdiq edib, doğru saydıq. Allah tərəfindən gətirdiklərinə görə, ona tabe olduq. Heç bir şeyi bərabər tutmadan, ortaq qoşmadan yalnız Allaha ibadət etdik. Onun bizə haram qıldığı şeyi haram, halal qıldığı şeyi halal bildik. Lakin qövmümüz üzərimizə yürüyüb, bizi Uca Allaha ibadətdən vaz keçirərək bütlərə sitayiş etdirmək, dinimizdən döndərmək, keçmişdən bəri sərbəstcə işləyərək bu günlərə gəldiyimiz pislikləri təkrar işlətmək üçün cürbəcür işgəncələrə uğratdılar. Onlar bizə qələbə çalıb, zülm və təzyiq­ləri altında əzməyə başladıqları, dinimizlə aramıza girdikləri zaman, sənin ölkənə çıxmaq, sığınmaq məcburiy­yətində qaldıq. Səni başqalarından dəyərli hesab etdik. Sənin himayənə can atdıq. Ey Hökmdar, biz, sənin yanında heç bir zülmə və haqsızlığa uğramayacağımızı umuruq”[1]

Nitqi diqqətlə dinləyən Nəcaşi, yanlarında Qurandan bir bölmə olub olmadığını soruşdu. Bu halda Cəfər, tam hicrətlərindən əvvəl nazil olan Məryəm Surəsinin ilk otuz beş Ayəsini oxudu. Rəvayətlərə görə, Ayələri göz yaşları içində dinləyən Nəcaşi, bunların Hz. Musa və İsanın gətirdikləriylə eyni qaynaqdan gəldiyini təsdiq edərək, elçilərə möminləri təslim etməyəcəyini bildirdi. Amrın, Müsəlmanların Hz. İsa haqqında çox pis sözlər işlətdiklərini söyləyərək, Nəcaşinin qərarını dəyişdirmək cəhdi də Cəfərin: “O, Allahın qulu, rəsulu, ruhu və dünyadan keçərək Allaha bağlanmış bir bakirə olan Məryəmə ilka etdiyi kəlməsidir” – şəklindəki cavabıyla yalnızca Nəcaşinin bu mövzudakı həqiqəti qavramasına yaradı. [2]

Məryəm surəsində, ümumiyyətlə tövhid inancı və Allahın nöqsanlıqlardan münəzzəhliyi üzərində durulmuş, həmçinin yenidən dirilmə ilə mömin və kafirlərin əməllərinin axirətdəki qarşılıqlarına dair açıqlamalar yer almışdır.

Surənin əvvəlində yer alan Zəkəriyyə (əs) əhvalatı, surənin ağırlıq mərkəzi olan və İsa peyğəmbərin atasız doğulmasından bəhs edilən Məryəm əhvalatının giriş bölməsini əmələ gətirir. Belə ki, daha sonra enmiş olan Al-i İmran surəsində hər iki əhvalat iç–içə verilmişdir.

Surədə həmçinin İshaq, Yaqub, Musa, Harun, İsmayıl, İdris və Nuh peyğəmbərlər haqqında qısaca bəhs edilərək, vəhyin qaynaq birliyi göstərilmiş və keçmiş cəmiyyətlərdə elçilər haqqında ortaya çıxmış ixtilaflar aradan qaldırılmışdır.

 

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

Nəcm: 108

¹Kaf/20, Ha/5, Ya/10, Ayn/70, Sad/90.

²Rəbbinin, qulu Zəkəriyyəyə olan mərhəmətini anması!

³Bir zamanlar o, Rəbbinə gizli olaraq səslənmişdi. ^4-6De­mişdi ki: “Rəbbim! Şübhəsiz, mənim sümüyüm zəifləyib yumşaldı və başım ağarmış saçlarımla alov kimi tutuşdu. Sənə dua etməklə də Rəbbim, bədbəxt olmadım. Və həqiqətən mən, məndən sonra, yaxınlarımdan/əmioğullarımdan nigaranam. Zövcəm da qısırdır. Onun üçün qatından mənə, mənə də mirasçı olacaq, Yəqub ailəsinə də mirasçı olacaq bir vəli [köməkçi, qoruyucu yaxın birisi] bağışla. Rəbbim, onu sənin rizanı qazanan, hər kəsin məmnun olacağı biri et!”

⁷Ey Zəkəriyyə! Şübhəsiz, biz sənə bir oğlan uşağı – Onun adı Yəhyadır – müjdələyirik. Bundan əvvəl ona heç bir adaş yaratmadıq.

⁸Zəkəriyyə: “Rəbbim! Zövcəm qısır, mən də son dərəcə qocalmışkən, mənim necə bir övladım ola bilər?” – dedi.

⁹Allah dedi ki: “Elədir!” Rəbbin buyurdu ki: “O, Mənə asandır. Bundan əvvəl də Mən səni, sən heç bir şey deyilkən yaratmışdım”.

¹⁰Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənə bir əlamət ver” – dedi. Allah: “Sənin əlamətin, sapsağlam olduğun halda, üç gecə insanlarla danışmamağındır” – buyurdu.

¹¹Zəkəriyyə, buna görə də mehrabdan/özəl məqamından qövmünün qarşısına çıxıb onlara, həmişə/hər zaman Allahı bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmalarını işarə ilə anlatdı.

^12-15“Ey Yəhya! Kitabı qüvvətlə al!” O, hələ uşaq ikən, ona qayda-qanun, tərəfimizdən sevimlilik və təmizlik verdik və o, Allahın qoruması altına çox-çox girmiş biri idi. Və ana-atasına çox yaxşı davranan idi. Və o, bir qaba və itaətsiz biri olmadı. Və doğulduğu gün və öləcəyi gün, yenidən diri olaraq qaldırılacağı gün ona “Salam” olsun!

(44/19, Məryəm/1-15)

Nəcm: 109

 

¹⁶Kitabda Məryəmi də an! O zaman ki o, ailəsindən/yaxınlarından ayrılaraq, Şərq tərəfdə bir yerə qaçıb getmişdi.

¹⁷Sonra ailəsi ilə/yaxınları ilə özü arasına bir pərdə qoymuşdu və Biz ona ruhumuzu/ilahi ismarıcımızı göndərdik, sonra ruhumuzu/ismarıclarımızı gətirən elçi Məryəmə mükəmməl bir bəşəri örnək verdi.

¹⁸Məryəm: “Mən səndən Rəhmana sığınıram. Əgər sən Allahın qoruması altına girmiş birisi/taqi/təqvalısansa…” – dedi.

¹⁹Elçi/Zəkəriyyə: “Mən, sadəcə, sənə tərtəmiz bir oğlan uşağı bağışlamağım/bağışlamaq üçün Rəbbinin elçisiyəm” – dedi.

²⁰Məryəm: “Mənim necə oğlum ola bilər? Mənə heç bir bəşər toxunmayıbdır. Mən qanun-qayda tanımayan/iffətsiz biri də deyiləm” – dedi.

²¹Elçi: “Elədir! Rəbbin buyurdu ki: Atasız uşaq vermək, Mənə çox asandır. Həmçinin Biz onu nəzdimizdən insanlara bir əlamət/nümunə və mərhəmət edəcəyik”. Və o gerçəkləşdirilildi.

²²Sonunda Məryəm oğlan uşağına hamilə qaldı. Sonra da onunla uzaq bir yerə qaçdı, getdi.

²³Sonra doğum sancısı onu bir xurma kötüyünə tutulub, dayanmağa məcbur etdi: “Kaş ki, bundan əvvəl öləydim və bütünlüklə unudulan biri olaydım!” – dedi.

^24-26Sonra ona/Məryəmə aşağı tərəfindəki adam/Zəkə­riyyə səsləndi: “Qətiyyən kədərlənmə, Rəbbin alt tərəfındə bir su arxı bəxş etdi. Xurma kötüyünü özünə doğru silkələ, üzərinə yetişmiş təzə xurmalar düşsün. Sonra ye-iç, gözün aydın olsun. Sonra əgər, bəşərdən birini görərsənsə: “Mən Rəhmana bir oruc nəzir etdim, ona görə də bu gün heç bir kimsə ilə danışmayacağam” – de”.

^27-28Sonra Məryəm körpəsini götürərək qövmünə gətirdi. Qövmü dedi ki: “Ey Məryəm! Doğrusu sən görünməmiş bir şey etdin. Ey Harunun bacısı! Sənin atan pis bir insan deyildi, anan da qayda-qanun tanımaz/iffətsiz bir qadın deyildi”.

²⁹Bundan sonra Məryəm ona – hamiləlik dövründən/hamiləliklə əlaqədar xəbəri olana/Zəkəriyyəyə işarə etdi, ondan hadisələri açıqlamasını istədi. Zəkəriyyə Məryəmin zina etmədən uşağı doğduğuna zamin olub uşağın məbəddə yetiştirilməsini istədi. Onlar: “Biz, Sabii –  bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyərik/Biz, yüksək mövqedə olan insanlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyər?

³⁴Budur, bu haqq sözə görə ixtilafda olduqları şey, ³⁰“Şübhəsiz, mən Allahın quluyam. O mənə kitabı verdi və məni bir peyğəmbər etdi. ³¹Məni, harada oluramsa olum, mübarək etdi. Həyatda olduğum müddətcə mənə salaatı və zəkatı/vergini bir məsuliyyət olaraq çatdırdı. ³²Və məni anama yaxşı davranan bir insan etdi. Və məni zalım, bədbəxt biri etmədi. ³³Və doğulduğum gün, öləcəyim gün və diri olaraq yenidən dirildiləcəyim gün “Salam“ mənim üzərimədir. ³⁶Və şübhəsiz, Allah mənim Rəbbimdir, sizin də Rəbbinizdir. O halda Ona qulluq edin, Bax budur, bu ən doğru  yoldur” – ³⁴deyən Məryəm oğlu İsadır.

(44/19, Məryəm/16-34, 36)

Nəcm: 110

 

³⁵Allah üçün özünə övlad etmək deyə bir şey yoxdur. O, bundan münəzzəhdir. O, bir şeyə hökm edərsə, ona sadəcə “Ol!” deyər, o da olar.

³⁷Sonra da öz aralarından çıxan əsassız qruplar ixtilafa düşdülər. Bax budur, o böyük günün şahidliyindən, məhkəməsindən o kafirlərin vay halına!

³⁸Bizə gələcəkləri gün, nələr eşidəcəklər, nələr görəcəklər! Lakin şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar, bu gün açıq-aşkar bir pozğunluq içindədirlər.

³⁹Və sən onları, onlar biliksizlik, laqeydlik içindəykən və inanmırlarkən əmrin yerinə yetiriləcəyi o böyük peşmançılıq günü ilə xəbərdar et!

⁴⁰Şübhəsiz, Biz yer üzünə və onun üzərindəki insanlara varis olacağıq/onlar gedəcək, biz qalacağıq. Və onlar yalnız və yalnız Bizə döndəriləcəklər.

(44/19, Məryəm/35, 37-40)

Nəcm: 111

 

⁴¹Kitabda İbrahimi də an/xatırlat. Şübhəsiz ki, o, özü-sözü doğru biri idi, peyğəmbər idi.

^42-45Bir dəfə o atasına: “Atacan! Eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydası olmayan şeylərə nə üçün qulluq edirsən? Atacan! Şübhəsiz, sənə gəlməyən bir bilik mənə gəldi. O halda mənə uy ki, sənə ən doğru bir yolu göstərim. Atacan! Şeytana qulluq etmə. Şübhəsiz, şeytan Rəhmana asi oldu. Atacan! Şübhəsiz, Mən, sənə Rəhmandan bir əzab toxunar və şeytan üçün bir yol göstərən, qoruyan, kömək edən bir yaxın olarsan deyə, qorxuram” – demişdi.

⁴⁶Atası: “Ey İbrahim! Sən mənim tanrılarımdan üzmü çevirirsən? Əgər əl çəkməzsən, and olsun, səni daşlayaraq öldürərəm. Haydı, uzun bir müddət mənə uzaq ol/rədd ol!” – dedi.

^47,48İbrahim: “Salam sənə olsun, sənin üçün Rəbbimdən bağışlanma diləyəcəyəm. Şübhəsiz ki, O, mənə çox ərməğan verəndir. Və mən sizdən və Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdiyiniz şeylərdən çəkilib ayrılıram. Və Rəbbimə dua edəcəyəm. Rəbbimə yalvarışımda bədbəxt olmayacağımı umuram” – dedi.

⁴⁹Sonra İbrahim, qövmündən və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdikləri şeylərdən uzaqlaşınca, Biz ona İshaqı və Yəqubu ehsan etdik. Hamısına da peyğəmbərlik verdik.

⁵⁰Və Biz onlara mərhəmətimizdən ərməğanlar/hədiyyələr etdik. Və onlar üçün böyük bir həqiqət dili yaratdıq.

(44/19, Məryəm/41-50)

 

Nəcm: 112

⁵¹Və Kitabda Musanı da an/xatırlat. Şübhəsiz, o, arıdılaraq saflaşdırılmış idi. Və bir elçi, bir peyğəmbər idi.

⁵²Biz ona ən uğurlu Turun yan tərəfındən səsləndik və onu xüsusi bir danışıq aparmaq üçün yaxınlaşdırdıq. ⁵³Və mərhəmətimizdən ona qardaşı Harunu, bir peyğəmbər olaraq ehsan etdik.

⁵⁴Və Kitabda İsmayılı an/xatırlat. Şübhəsiz, o, əhdinə sadiq idi, bir elçi idi, bir peyğəmbər idi. ⁵⁵Və o ailəsinə/ətrafına salaatı və zəkatı/vergini əmr edərdi. Və o Rəbbinin qatında məmnunluğa çatmışdı.

⁵⁶Və Kitabda İdrisi an/xatırlat. Şübhəsiz, o, özü-sözü doğru biri idi, bir peyğəmbər idi. ⁵⁷Və Biz onu uca bir məkana yüksəltdik.

⁵⁸Bax budur, bunlar, Adəmin soyundan, Nuh ilə bərabər daşıdıqlarımızdan, İbrahim və İsrailin soyundan, bələdçilik etdiyimiz və seçdiyimiz peyğəmbərlərdən Allahın özlərinə nemətlər verdiyi insanlardır. Onlar özlərinə Rəhmanın Ayələri oxunduğu zaman ağlayaraq və boyun əyib, təslimiyyət göstərərək yerə qapanırdılar.

(44/19, Məryəm/51-58)

 

Nəcm: 113

 

^59-61Sonra onların ardından pis bir nəsil gəldi ki, salaatı tərk etdilər/həyatlarından çıxarıb atdılar. Və şəhvətlərinə uydular. Buna görə də tövbə edən, iman edən və saleh əməl işləyənlər istisna olmaqla, onlar azğınlıqlarının cəzası ilə qarşılaşacaqlar. Bax budur, tövbə edən, iman edən və saleh əməl işləyənlər cənnətə – Rəhmanın qullarına, görmədikləri halda, vəd etdiyi Ədn cənnətlərinə girəcəklər və heç bir şəkildə haqsızlığa uğradılmayacaqlar. Şübhəsiz, Onun vədi, tam yəqinliklə bilin ki, yerinə yetəcəkdir.

⁶²Onlar orada boş bir söz eşitməzlər. Ancaq: “Salam [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlik]!” – eşidərlər. Onlar üçün orada hər zaman ruziləri də vardır.

⁶³Bax budur, bu, qullarımızdan Allahın qoruması altına girmiş olanlara miras olaraq/zəhmətsizcə və son sahibləri olaraq verəcəyimiz cənnətdir.

 (44/19, Məryəm/59-63)

 

Nəcm: 114

 

⁶⁴Biz/Quran Ayələri yalnız və yalnız Rəbbinin əmri ilə enərik. Bütün keçmiş və gələcək şeylər və bunların arasındakılar yalnız və yalnız Onundur. Və sənin Rəbbin unutmuş deyildir. ⁶⁵O, göylərin, yerin və aralarındakıların Rəbbidir. Elə isə Ona qulluq et və Ona qulluq etməkdə səbr et. Heç sən Onun adıyla adlanan/xüsusiyyətlərinə malik olan birini bilirsənmi?

(44/19, Məryəm/64-65)

 

Nəcm: 115

⁶⁶Və o insan: “Mən öldüyüm zaman, irəlidə həqiqətən diri olaraq çıxarılacağammı?” – deyir.

⁶⁷Və o insan, daha əvvəl heç bir şey deyilkən, həqiqətən Bizim özünü yaratdığımızı düşünməzmi?

⁶⁸Bunun üçün Rəbbinə and olsun ki, Biz onları və şeytanları tam yəqinliklə bilin ki, toplayacağıq. Sonra onları, dizləri üzərinə çökmüş halda, cəhənnəmin çöl kənarında/toplanma yerində, tam yəqinliklə bilin ki, hazır tutduracağıq.

⁶⁹Sonra hər qrupdan Rəhmana qarşı baş qaldırmaqda daha şiddətli davrananlar hər kimdirlərsə, onları tam yəqinliklə bilin ki, ayıracağıq.

⁷⁰Sonra əlbəttə ki, Biz oraya atılmağa kimlərin ən çox layiq olduğunu daha yaxşı bilirik.

⁷¹Və Rəbbinin öhdəsinə götürmüş olduğu qətiləşmiş bir hökm olaraq, içinizdən cəhənnəmin xaricinə/toplanma yerinə uğramayacaq heç kimsə yoxdur.

⁷²Sonra Biz Allahın qoruması altına girənləri qurtararıq. Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri də cəhənnəmin xaricində/toplanma yerində dizləri üzərinə çökmüş halda buraxarıq.

(44/19, Məryəm/66-72)

 

Nəcm: 116

⁷³Və Ayələrimiz özlərinə açıq-aşkar oxunduğu zaman, o kafirlər iman edənlərə: “Bu iki zümrədən [Mömin və kafirlərdən] hansı məqam/mövqe baxımından daha yaxşı, oturub-durduğu insanlar/qruplaşmalar baxımından daha gözəldir?” – dedilər.

⁷⁴Halbuki, Biz onlardan əvvəl, mal və nümunəcə daha gözəl necə nəsilləri/əsrlərlə yaşamış xalqları dəyişik­liyə/dağıntıya uğratdıq.

⁷⁵De ki: “Kim pozğunluq  içində olarsa, Rəhman ona uzatdıqca uzadar/müddət verər. Sonunda özlərinə vəd ediləni [əzabı və ya qiyamətin qopmasını] gördükləri vaxt artıq onlar kimin məqamca/mövqecə/rütbəcə daha pis və əsgər sarıdan [dəstək, quvvə sarıdan] daha zəif olduğunu biləcəkdir.

⁷⁶Və Allah bələdçiləndikləri doğru yola girənlərə bələdçiliyi artırar. Və qalıcı olan düzəltməyə yönəlik işlər Rəbbinin qatında savab baxımından daha xeyirlidir, son baxımından da daha yaxşıdır”.

(44/19, Məryəm/73-76)

 

Nəcm: 117

⁷⁷Yaxşı, əlamətlərimizi/nümunələrimizi, Allahın tanrılığını və rəbbliyini qəbul etməyən və: “Əlbəttə, mal və uşaq veriləcəkdir” – deyəni gördünmü/heç düşündünmü?

^78-80O yalan sayan insan, bilməyəcəyi, ağlının çatmaya­cağı mövzulara bilik sahibimi oldu, ya da Rəhmanın qatından bir sözmü aldı? Tam yəqinliklə bilin ki, onun düşündüyü kimi deyil! Biz onun söylədiyi şeyləri yazarıq və onun üçün əzabdan uzatdıqca uzadarıq. Və onun söylədiyi şeylərə Biz mirasçı olacağıq/son söz və yerinə yetirmə/tətbiqetmə Bizimdir və o, Bizə tək başına gələcəkdir.

⁸¹Və onlar özləri üçün bir güc, şan-şərəf olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.

⁸²Tam yəqinliklə bilin ki, onların düşündüyü kimi deyil! O qəbul etdikləri tanrılar, onların qulluqlarını qəbul etməyəcəklər və əleyhlərinə dönüb qarşı çıxacaqlar.

⁸³Görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz, Biz şeytanları kafirlərin üzərinə göndərdik. Onları qızışdırdıqca qızışdırırlar.

(44/19, Məryəm/77-83)

 

Nəcm: 118

⁸⁴Elə isə onların zərəri üçün tələsmə. Şübhəsiz, Biz onlar üçün saydıqca sayırıq.

⁸⁵O gün Allahın qoruması altına girənləri, Rəhmana minikli heyətlər halında/krala gedən elçi ehtişamı ilə toplayacağıq.

⁸⁶Günahkarları da susamış olaraq cəhənnəmə qovacağıq.

⁸⁷Onlar, Rəhmanın qatından bir zəmanət sözü almış olan istisna olmaqla ki, bu heç kimsəyə verilməmişdir, köməyə/dəstəyə sahib ola bilməyəcəklər.

⁸⁸Və onlar: “Rəhman özünə övlad etdi” – dedilər.

⁸⁹And olsun ki, siz çox çirkin bir şey söylədiniz.

^90,91Az qaldı ki, buna görə/Rəhmana uşaq isnad etdiklərinə görə göylər çatlayacaq, yer yarılacaq və dağlar parçalanıb dağılacaqdı.

⁹²Halbuki, Rəhman üçün özünə övlad etmək yaraşmaz. ⁹³Göylərdə və yerdə olan bütün hər kəs Rəhmana yalnız və yalnız qul olaraq gələcəkdir.

⁹⁴And olsun ki, Rəhman onların hamısını əhatə etmişdir və özlərini bir-bir saymışdır. ⁹⁵Hamısı da qiyamət günü Rəhmana tək başlarına gələrlər.

⁹⁸Və Biz onlardan əvvəl necə nəsilləri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Onlardan hər hansı bir kimsəni hiss edirsənmi? Yaxud onlara aid zəif bir səs eşidirsənmi?

⁹⁶Şübhəsiz ki, bu iman edən və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər… Rəhman onlar üçün sevgi var edəcəkdir.

⁹⁷Bax, budur! Şübhəsiz, Biz bu Quranı, bununla Allahın qoruması altına girənləri müjdələyəsən, inad edən qövmü də xəbərdar edəsən deyə, sənin dilinlə asanlaşdırdıq.

(44/19, Məryəm/84-95, 98, 96-97)

 

TƏHLİL

¹Kaf/20, Ha/5, Ya/10, Ayn/70, Sad/90.

Klassik qaynaqlarda bu hərflərin oxunuş və mənalarına aid bir xeyli görüş nəql edilmişdir. Bu görüşlərin bəzilərində bu hərflərin Allahın isimlərini təmsil etdiyi, bəzilərində isə Quranın isimləri olduğu irəli sürülmüşdür. Məsələn, İbn Abbasa görə, “ ك kaf” hərfi “ الكافى Kafi” ismindən, “ ه ha” hərfi “ الهادى Hadi” ismin­dən, “ ى ya” hərfi “ الحكيم Hakiim” ismindən, “ ع ayn” hərfi “ الحليم Haliim” ismindən, “ ص sad” hərfi”, “ الصّادق Sadiq” ismindəndir. Dahhaka görə də “kaf” hərfi “ الكريم Kərim,  الكبير Kəbir və  الكافى Kafi” isimlərindən, “ha” hərfi “ الهادى Hadi” ismindən, “ ىya” hərfi “ الرّحيم Rəhim” ismindən, “ayn” hərfi “ العليم Aliym və  العظيم Əzim” isimlərindən, “sad” hərfi də “ الصّادق Sadiq” ismindəndir. [3] Ancaq bunların hamısı bir versi­ya­lar­dan ibarət olub, istinadları olmayan görüşlərdir.

Daha əvvəl Qələm, Qaf, Sad, Əraf və Ya Sin surələrinin təhlillərində də qeyd etdiyimiz kimi, bu kəsik hərflərin nəyi təmsil etdiyi hələ bilinmir. Biz Rəbbimizin Quranı qoruyacağını bildirən ifadəsinə əsaslanaraq, bu hərflərin Quranın qorunmasına yönəlik mühüm bir amili təmsil etdiyini, ya da diqqət çəkən xəbərdarlıq ədatları olduğunu düşünürük. İnşallah gələcəkdə bu məchulluq ortadan qalxacaq və özünü Quranı anlamağa həsr etmiş “Quran igidləri” tərəfindən əsl həqiqət təsbit ediləcəkdir.

²Rəbbinin, qulu Zəkəriyyəyə olan mərhəmətini anması!

“Giriş” bölməsində də qeyd etdiyimiz kimi, bu Ayə surənin ağırlıq mərkəzi olan əhvalatın giriş bölməsini təşkil edən Zəkəriyyə peyğəmbər əhvalatının ilk Ayəsidir. Bu əhvalat çox mühüm ismarıclar ehtiva edir. Ayələrin təhlilinə keçməzdən əvvəl, Zəkəriyyə (əs) və Məryəm əhvalatlarının daha yaxşı anlaşılması üçün mövzunun açar şəxsi olan Zəkəriyyə peyğəmbərlə əlaqədar Quran və Əhl-i Kitab məlumatlarını xatırlatmaq istəyirik:

Quranda Zəkəriyyə (Əs):

• ²Rəbbinin, qulu Zəkəriyyəyə olan mərhəmətini anması!
• ³Bir zamanlar o, Rəbbinə gizli olaraq səslənmişdi. ^4-6De­mişdi ki: “Rəbbim! Şübhəsiz, mənim sümüyüm zəifləyib yumşaldı və başım ağarmış saçlarımla alov kimi tutuşdu. Sənə dua etməklə də Rəbbim, bədbəxt olmadım. Və həqiqətən mən, məndən sonra, yaxınlarımdan/əmioğullarımdan nigaranam. Zövcəm da qısırdır. Onun üçün qatından mənə, mənə də mirasçı olacaq, Yəqub ailəsinə də mirasçı olacaq bir vəli [köməkçi, qoruyucu yaxın birisi] bağışla. Rəbbim, onu sənin rizanı qazanan, hər kəsin məmnun olacağı biri et!”
• ⁷Ey Zəkəriyyə! Şübhəsiz, biz sənə bir oğlan uşağı – Onun adı Yəhyadır – müjdələyirik. Bundan əvvəl ona heç bir adaş yaratmadıq.
• ⁸Zəkəriyyə: “Rəbbim! Zövcəm qısır, mən də son dərəcə qocalmışkən, mənim necə bir övladım ola bilər?” – dedi.
• ⁹Allah dedi ki: “Elədir!” Rəbbin buyurdu ki: “O, Mənə asandır. Bundan əvvəl də Mən səni, sən heç bir şey deyilkən yaratmışdım”.
• ¹⁰Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənə bir əlamət ver” – dedi. Allah: “Sənin əlamətin, sapsağlam olduğun halda, üç gecə insanlarla danışmamağındır” – buyurdu.
• ¹¹Zəkəriyyə, buna görə də mehrabdan/özəl məqamından qövmünün qarşısına çıxıb onlara, həmişə/hər zaman Allahı bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmalarını işarə ilə anlatdı.
• ^12-15“Ey Yəhya! Kitabı qüvvətlə al!” O, hələ uşaq ikən, ona qayda-qanun, tərəfimizdən sevimlilik və təmizlik verdik və o, Allahın qoruması altına çox-çox girmiş biri idi. Və ana-atasına çox yaxşı davranan idi. Və o, bir qaba və itaətsiz biri olmadı. Və doğulduğu gün və öləcəyi gün, yenidən diri olaraq qaldırılacağı gün ona “Salam” olsun! (Məryəm/2-15)
• ^89,90Və Zəkəriyyə… Həmçinin o Rəbbinə: “Rəbbim! Məni tək başıma buraxma! Sən varislərin ən xeyirlisisən!” – deyə səslənmişdi və Biz onun üçün qarşılıq vermişdik. Və özünə Yəhyanı ehsan etdik. Onun üçün zövcəsini düzəltdik/doğum edə bilən hala gətirdik. Şübhəsiz ki, onlar xeyirlərdə yarışırlar, umaraq və qorxaraq Bizə yalvarırdıla Və Bizə qarşı dərin hörmət duyurdular. (Ənbiya/89, 90) 
• ³⁸Orada Zəkəriyyə, Rəbbinə yalvardı: “Rəbbim! Mənə qatından təmiz bir nəsil ver. Şübhəsiz ki, Sən duanı ən yaxşı eşidənsən”–
• ³⁹Sonra Zəkəriyyə, özəl kürsüdə durub salaat edərkən xə­bər­çi Ayələr ona: “Şübhəsiz, Allah sənə, Allahdan bir kəlməni doğrulayan, ağa/bir başçı, iffətli bir peyğəmbər olaraq, salehlərdən Yəhyanı müjdələyir”– deyə səs­lən­­dilər.
• ⁴⁰Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənə ixtiyarlıq gəlib çatmışkən, zövcəm də qısır ikən mənim üçün dəliqanlı/gənc necə ola bilər?” – Allah: “Belədir, Allah dilədiyini edər” – dedi.
• ⁴¹Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənim üçün bir əlamət/nümunə göstər”– dedi. Allah: “Sənin əlamətin/nümunən, işarə ilə istisna olmaqla, insanlarla üç gün danışmamağındır. Və Rəbbini çox an, hər zaman nöqsan sifətlərdən münəzzəh qıl” – dedi. (Al-i İmran/38-41) 

İncildə Zəkəriyyə (Əs):

Zəkəriyyə (əs) ilə əlaqədar əldəki təhrif edilmiş İncillərdə də təfərrüatlı məlumat verilir:

5- Yahudiyyə Kralı Hirodes zamanında, Aviya bölüyündən Zəkəriyyə adında bir kahin vardı. Harun soyundan gələn xanımının adı isə Elizabet idi.

6- Hər ikisi də Tanrının nəzərində doğru adamlardı, Rəbbin bütün əmr və qaydalarına əskiksizcə uyardılar.

7- Elizabet qısır olduğu üçün övladları olmurdu. İkisinin də yaşı irəliləmişdi.

8- Zəkəriyyə, xidmət sırasının onun bölüyündə olduğu bir gün, Tanrının önündə kahinlik vəzifəsini yerinə yetirirdi.

9- Kahinlik adətlərinə uyğun olaraq, Rəbbin Tapınağına girib, buxur yandırma vəzifəsi püşk atma yolu ilə ona verilmişdi.

10- Buxur yandırma saatında bütün xalq kütləsi kənarda dua edirdi.

11- Bu sırada Rəbbin bir mələyi buxur qoyulan yerin sağında durub, Zəkəriyyəyə göründü.

12- Zəkəriyyə onu görüncə çaşdı, qorxuya qapıldı.

13- Mələk: “Qorxma, Zəkəriyyə!” – dedi, “Duan qəbul edildi. Xanımın Elizabet sənə bir oğul doğacaq, adını Yəhya qoyacaqsan.

14- Sevinib coşacaqsan. Bir çoxları da onun doğulmasına sevinəcək.

15- O, Rəbbin gözündə böyük olacaq. Heç şərab və içki içməyəcək; hələ anasının bətnindəykən Müqəddəs Ruhla dolacaq.

16- İsrailoğullarından bir çoxunu Tanrıları Rəbbə döndərəcək.

17- Ataların ürəklərini övladlarına döndərmək, söz dinləməyənləri doğru adamların anlayışına yönəltmək və Rəbb üçün hazırlanmış bir xalq yetişdirmək üçün, İlyasın ruhu və gücüylə Rəbbin önündən gedəcəkdir”.

18- Zəkəriyyə mələyə: “Bundan necə əmin ola bilərəm?” – dedi. “Çünki mən yaşlandım, xanımımın da yaşı irəlilədi”.

19- Mələk ona belə cavab verdi: “Mən Tanrının hüzurunda duran Cəbrayılam. Səninlə danışmaq və bu müjdəni sənə bildirmək üçün göndərildim.

20- Budur, müəyyən edilən zamanda yerinə yetəcək olan sözlərimə inanmadığın üçün dilin tutulacaq, bunların gerçəkləşəcəyi günədək danışa bilməyəcəksən”.

21- Zəkəriyyəni gözləyən xalq, onun tapınaqda bu qədər uzun müddət qalmasına çaşdı.

22- Zəkəriyyə isə çölə çıxdığında onlarla danışa bilmədi. O zaman tapınaqda bir görmə gördüyünü anladılar. Özü onlara işarətlər edir, amma danışa bilmirdi.

23- İşinin müddəti bitincə Zəkəriyyə evinə döndü.

24- Bir müddət sonra xanımı Elizabet hamilə qaldı və beş ay evinə qapandı.

25- “Bunu mənim üçün edən Rəbbdir” – dedi. “Bu günlərdə mənimlə maraqlanaraq insanlar arasında utancımı aradan qaldırdı”.

26, 27- Elizabetin hamiləliyinin altıncı ayında Tanrı, Mələk Cəbrayılı Cəlilədə olan Nasıra adlı şəhərə, Davudun soyundan Yusuf adındakı adamla nişanlı qıza göndərdi. Qızın adı Məryəm idi.

28- Onun yanına girən mələk: “Salam, ey Tanrının lütfünə yetişən qız! Rəbb səninlədir”– dedi.

29- Söylənənlərə çox çaşan Məryəm, bu salamın nə mənaya gələ biləcəyini düşünməyə başladı.

30- Amma mələk ona: “Qorxma Məryəm!” – dedi, “Sən Tanrının lütfünə yetişdin.

31- Bax, hamilə qalıb bir oğul doğacaq, adını İsa qoyacaqsan.

32- O böyük olacaq, özünə “Ucalar Ucasının Oğlu” deyiləcək. Rəbb Tanrı ona atası Davudun taxtını verəcək.

33- O da sonsuzadək Yaqubun soyu üzərində hegemonluq edəcək, hegemonluğunun sonu gəlməyəcəkdir”.

34- Məryəm mələyə: “Bu necə olur? Mən ərə getmədim ki” – dedi.

35- Mələk ona belə cavab verdi: “Müqəddəs Ruh sənin üzərinə gələcək, Ucalar Ucasının gücü sənə kölgə salacaq. Bunun üçün doğulacaq olana müqəddəs, Tanrı Oğlu deyiləcək.

36- Bax, sənin əqrəbalarından Elizabet də yaşlılığında bir oğula hamilə qaldı. Qısır bilinən bu qadın indi altıncı ayındadır.

37- Tanrının edə bilməyəcəyi heç bir şey yoxdur”.

38- “Mən Rəbbin quluyam” – dedi Məryəm, “Mənə dediyin kimi olsun”. Bundan sonra mələk onun yanından ayrıldı.

39- O günlərdə Məryəm qalxıb, tələsik Yahudanın dağlıq bölgəsindəki bir şəhərə getdi.

40- Zəkəriyyənin evinə girib, Elizabeti salamladı.

41,42- Elizabet Məryəmin salamını eşidincə bətnindəki uşaq tullandı. Müqəddəs Ruhla dolan Elizabet yüksək səslə belə dedi: “Qadınlar arasında müqəddəs oldun, bətninin məhsulu da müqəddəs olmuşdur!

43- Necə oldu ki, Rəbbimin anası yanıma gəldi?

44- Bax, salamın qulaqlarıma çatdığı an, uşaq bətnimdə sevinclə tullandı.

45-İman edən qadın nə bəxtəvərdir! Çünki Rəbbin ona söylədiyi sözlər gerçəkləşəcəkdir”.

46, 47- Məryəm də belə dedi: “Canım Rəbbi ucaldır; Ruhum, Qurtarıcım Tanrı sayəsində sevinclə coşar.

48- Çünki O, sıradan biri olan quluyla maraqlandı. Budur, bundan belə bütün nəsillər məni xoşbəxt sayacaq.

49- Çünki Güclü Olan, mənim üçün böyük işlər etdi. Onun adı müqəddəsdir.

50- Nəsillər boyunca özündən qorxanlara mərhəmət edər.

51- Biləyiylə böyük işlər etdi; qürurluları ürəklərindəki şübhələrlə darmadağın etdi.

52- Hökmdarları taxtlarından endirdi, sıravi insanları yüksəltdi.

53- Ac olanları yaxşılıqlarla doyurdu, zənginləri isə əlləri boş çevirdi.

54, 55- Atalarımıza söz verdiyi kimi, İbrahimə və onun soyuna sonsuzadək mərhəmət etməyi unutmayaraq, qulu İsrailin yardımına yetişdi”.

56- Məryəm üç aya qədər Elizabetin yanında qaldı, sonra öz evinə döndü.

57- Elizabetin doğmaq vaxtı gəldi və bir oğul doğdu.

58- Qonşularıyla əqrəbaları, Rəbbin ona nə böyük mərhəmət göstərdiyini duyunca, onun sevincinə qatıldılar.

59- Səkkizinci gün uşağın sünnətinə gəldilər. Ona atası Zəkəriyyənin adını verəcəkdilər.

60- Amma anası: “Xeyr, adı Yəhya olacaq” – dedi.

61- Ona: “Əqrəbaların arasında bu adı daşıyan kimsə yoxdur ki” – dedilər.

62- Bundan sonra atasına işarətlə uşağın adını nə qoymaq istədiyini soruşdular.

63- Zəkəriyyə bir yazı lövhəsi istədi və “Adı Yəhyadır” deyə yazdı. Hər kəs çaşıb qaldı.

64- O anda Zəkəriyyənin ağzı açıldı, dili çözüldü. Tanrını öyərək danışmağa başladı.

65- Ətrafda oturanların hamısı qorxuya qapıldı. Bütün bu əhvalatlar, Yahudanın dağlıq bölgəsinin hər yanında danışılmağa başladı.

66- Duyan hər kəs dərin-dərin düşünür, “Əcəba bu uşaq nə olacaq?” – deyirdi. Çünki Rəbb onunla birlikdəydi.

67- Uşağın atası Zəkəriyyə, Müqəddəs Ruhla dolaraq bu peyğəmbərliyi etdi:

68- “İsrailin Tanrısı Rəbbə təriflər olsun! Çünki xalqının yardımına gəlib, onları fidyəylə qurtardı.

69- Qədim çağlardan bəri Müqəddəs peyğəmbərlərinin ağzından bildirdiyi kimi, qulu Davudun soyundan bizim üçün güclü bir qurtarıcı çıxardı. Düşmənlərimizdən, bizdən nifrət edənlərin hamısının əlindən qurtuluşumuzu təmin etdi.

72- Beləcə atalarımıza mərhəmət edərək, müqəddəs andlaşmasını anmış oldu.

73- Belə ki, bizi düşmənlərimizin əlindən qurtaracağına və ömrümüz boyunca Özünün önündə müqəddəslik və doğruluq içində, qorxusuzca özünə sitayiş etməyimizi təmin edəcəyinə dair Atamız İbrahimə and içərək söz vermişdi.

76, 77- Sən də, ey uşaq Ucalar Ucasının peyğəmbəri deyə anılacaqsan. Rəbbin yollarını hazırlamaq üçün önündən gedəcək və Onun xalqına, Günahlarının bağışlanmasıyla xilas olacaqlarını bildirəcəksən.

78, 79- Çünki Tanrımızın ürəyi mərhəmət doludur. Onun mərhəməti sayəsində, ucalardan doğulan günəş, qaranlıqda və ölümün kölgəsində yaşayanlara işıq saçmaq və ayaqlarımızı salamatlıq yoluna yönəltmək üçün yardımımıza gələcəkdir”.

80- Uşaq böyüyür, ruhi yöndən güclənirdi. İsrail xalqına görünəcəyi günədək bilinməyən yerlərdə yaşadı. [4]

Tarixə Görə Zəkəriyyə:

Zəkəriyyənin vəziyyəti:

Harun(əs)ın nəvələrindən biri olan Hz. Zəkəriyyə(əs)nin vəziyyətini anlaya bilmək üçün İsrailoğulları arasında yayğın olan rahiblik ənənəsi ilə bağlı məqamları bilmək lazımdır.

Fələstinin fəthindən sonra torpaqlar Yaqub(əs)ın zürriyyətindən olan 12 qəbilə arasında miras olaraq, bölündü. 13-cü qəbilə olan Ləvililərə də dini xidmətlər və öhdəliklər əmanət edildi. Ləvililər arasında da “ən müqəddəs şeyləri təqdis etmək, Rəbbin önündə buhur yandırmaq, ona xidmət etmək və əbədiyyən onun adıyla mübarək qılmaq üçün” seçilən ailə Harun(əs)ın oğulları idi. Digər Ləvililərin məbədə girməsinə izin verilmirdi. “Çünki onların vəzifəsi Rəbb evinin xidməti üçün eyvanlarda, otaqlarda və bütün müqəddəs şeyləri təmizləməkdə Allah Evinin xidmət işində Harunoğullarının yanında olmaq… və sebt günlərində, ay başlarında və müəyyən bayramlarda edilən bütün təqdimələri Rəbbə ərz etmək idi”.

Harunoğulları 24 ailəyə bölünmüşdü və bu 24 ailə sıra ilə Rəbbin evinə xidmət edirdilər. Bu ailələrdən biri Zəkəriyyə (əs)ın başçılıq etdiyi Abiya ailəsi idi. Buna görə də ailəsinin növbəsi gəldiyində məbədə gedib, buxur yandırmaq Zəkəriyyə(əs)ın öhdəsinə düşürdü. (Təfərrüatlar üçün bxn. I. Tarixlər, 23-24) [5]

Mövzumuz olan bölmənin 2-15-ci Ayələrində, Uca Allahın rəhmətinin Zəkəriyyə peyğəmbər üzərindəki təcəllisi nəql edilmişdir. Bilindiyi kimi peyğəmbərlik müəssisəsi, Allahın rəhmətinə uyğun olaraq həyata keçirdiyi bir tətbiqatdır və bütün peyğəmbərlər aləmlərə rəhmət olaraq göndərilmişdir. Rəbbimiz rəhmətini əvvəl Zəkəriyyə peyğəmbər üzərində təcəlli etdirərək, yaşlı olmasına və xanımımın da qısır olmasına rəğmən, möcüzə olaraq ona Yəhyanı lütf etmiş, sonra da Yəhyanı dininə xidmət­çi qılmaqla Zəkəriyyə peyğəmbərin dualarını yerinə yetirmişdir. Zəkəriyyə peyğəmbər üzərindəki rəhmətini bu şəkildə təcəlli etdirən Rəbbimiz, o kütləni xəbərdar etmək üçün ard-arda elçi təyin edərək rəhmətini digər insanlara da çatdırmışdır.

Ayədəki “ذكرُ zikrü” sözü “ذكِّر zəkkir” şəklində də oxunmuş­dur. [6] Buna görə Ayənin mənası “Rəbbinin, qulu Zəkəriyyəyə olan rəhmətini xatırlat!” şəklində olur. Biz də tərcüməmizdə hər üç qiraətə görə də uyğun olan mənanı verməyi tərcih edirik.

³Bir zamanlar o, Rəbbinə gizli olaraq səslənmişdi.

Mövzuya Zəkəriyyə peyğəmbərin Rəbbinə dua etdiyinin bildirilməsi ilə girilmiş və etdiyi bu duanın xüsusiyyəti bildirilmişdir.  Ayə, eyni zamanda Allaha necə dua ediləcəyinə də nümunə ola bilər. Zəkəriyyə peyğəmbər könlünü Rəbbinə açaraq, Ona səmimi bir niyaz etmiş, cahillərin etdiyi kimi, bağırıb çağıraraq, əmr verirmiş kimi dua etməmişdir.

Rəbbimiz bir başqa Ayədə yenə Zəkəriyyə peyğəmbərin duasını anladarkən, onun dua etməsindəki bir başqa xüsusiyyəti yenə açıqlamışdır:

• ^89,90Və Zəkəriyyə… Həmçinin o Rəbbinə: “Rəbbim! Məni tək başıma buraxma! Sən varislərin ən xeyirlisisən!” – deyə səslənmişdi və Biz onun üçün qarşılıq vermişdik. Və özünə Yəhyanı ehsan etdik. Onun üçün zövcəsini düzəltdik/doğum edə bilən hala gətirdik. Şübhəsiz ki, onlar xeyirlərdə yarışırlar, umaraq və qorxaraq Bizə yalvarırdıla Və Bizə qarşı dərin hörmət duyurdular. (Ənbiya/89, 90)

Duanın etikası ilə əlaqədar olaraq Əraf surəsində (55, 56 və 205-ci Ayələr) geniş açıqlamalar verilmişdi.

Bəzi klassik qaynaqlarda Zəkəriyyə peyğəmbərin öz cəmiyyətindən utandığı üçün və ya ətrafındakıların “Bu qocaya baxın, qocalığına baxmayaraq, uşağı olmasını istəyir” demələ­rindən və özünü axmaqlıqla ittiham etmələrindən çəkindiyi üçün, ya da yaxınlarının qısqanclığına vəsilə olmasın deyə, gizlicə dua etdiyi [7]  irəli sürülmüşdür. İzahlarını, ümumiy­yətlə peyğəmbərimiz haqqındakı rəvayətlərə əsaslan­dıran klassik yazıçılar, Zəkəriyyə peyğəmbərin buradakı duasını izah edərkən nədənsə peyğəmbərimizin “Duada səsinizi yüksəltməyin, çünki siz kar və uzaqda olan birinə deyil, Səmi və Basir Allaha yalvarırsınız” [8] deyə xəbərdarlıq etdiyi bir rəvayəti heç diqqətə almamışdılar. Həmçinin, bu Ayələri yaxşı anlamış, yaşamış və bizlər üçün gözəl bir örnək olan peyğəmbərimizin və onun təlimindən keçmiş yoldaşlarının qafiyəli və bağıra-bağıra dua etmədiklərini, edənləri də xəbərdar etdiklərini nəql edən bir çox tarixi xüsusiyyətdəki sənəd haqqında da özlərini görməməzliyə qoymuşdular. [9] Zəkəriyyə peyğəmbərin duasını gizli etməsini səhv izah edənlər peyğəmbərimizlə əlaqədar bu nəqlləri nəzərə alsaydılar və ya duanın etikasını bildirən Quran Ayələrini xatırlasaydılar, Zəkəriyyə(əs)ın bu şəkildə dua etməsini onlar da bizim kimi bir ədəb və səmimiyyət məsələsi olaraq görərdilər.

^4-6De­mişdi ki: “Rəbbim! Şübhəsiz, mənim sümüyüm zəifləyib yumşaldı və başım ağarmış saçlarımla alov kimi tutuşdu. Sənə dua etməklə də Rəbbim, bədbəxt olmadım. Və həqiqətən mən, məndən sonra, yaxınlarımdan/əmioğullarımdan nigaranam. Zövcəm da qısırdır. Onun üçün qatından mənə, mənə də mirasçı olacaq, Yəqub ailəsinə də mirasçı olacaq bir vəli [köməkçi, qoruyucu yaxın birisi] bağışla. Rəbbim, onu sənin rizanı qazanan, hər kəsin məmnun olacağı biri et!”

Zəkəriyyə peyğəmbərin bu Ayələrdəki duasına diqqət edilərsə, bu duaların özünə hər hansı bir mənfəət təmin etməyə deyil, nübüvvət vəzifəsinin davamına yönəlik olduğu açıqca görünür. Zəkəriyyə(əs)ın, ona verilən vəzifəni yaşlı vaxtında davam edə bilmək üçün, Rəbbindən bir vəli tələb etməsi, Musa(əs)ın sırf vəzifəsini icra edərkən özünə kömək etməsi üçün Rəbbindən qardaşı Harunu özünə vəzir təyin etməsini istəməsi kimidir. Dolayısıyla buradakı miras, mal varlığı ilə əlaqədar bir miras deyil, icra edilən vəzifənin davamlılığı ilə əlaqədar bir mirasdır. Belə ki, Ayədəki “Yaqub ailəsinə varis olsun” ifadəsi də bunu təsdiq edir. Başqa bir ifadə ilə söyləsək, buradakı miras, Sad surəsində gördüyümüz və Nəml surəsində də görəcəyimiz kimi, Süleyman peyğəmbərin Davud peyğəmbərə varis təyin olunması kimi bir mirasdır. Süleyman peyğəmbər, atası Davudun təhvil verdiyi vəzifəni bu vərəsəliklə davam etdirmişdir:

• ³⁰Davuda Süleymanı da bəxş etdik. (O) nə gözəl quldu! Şübhəsiz, o, Rəbbinə çox-çox dönəndi. (Sad/30)
• ¹⁶Və Süleyman Davuda varis oldu. Və Süleyman: “Ey insanlar! Bizə quşların məntiqi [səslərindən, davranışlarından məna çıxarmaq] öyrədildi və bizə hər şeydən verildi” – dedi. Doğrusu bu, açıq-aşkar bir ərməğandır. (Nəml/16)

“Sümüyüm Zəiflədi” İfadəsi. Zəkəriyyə peyğəmbərin duasında keçən “sümüyüm zəiflədi” və “başım ağarmış saçıyla alov kimi tutuşdu” şəklindəki ifadələr, onun bədəninin fizioloji olaraq, daxili və zahiri vəziyyətini anladır. Belə ki, saçların ağarması bədənin zahiri görüntüsünü, sümüklərin zəifləməsi isə bədənin daxili vəziyyətini anladan ifadələrdir. Zəkəriyyə peyğəmbərin, iç orqanların ən sağlamı olan sümüklərinin zəiflə­diyini söyləməsi, digər iç orqanlarının zahiri görünü­şün­dən daha çox zəiflədiyini, yəni ciddi olaraq qocalıq dövründə oldu­ğunu göstərir.

Qocalığın “zəifləyən sümük” ilə, ağarmış saçların da “alov kimi tutuşması” istiarələriylə ifadə edilməsi, İstiarə sənətinin mükəmməl bir nümunəsini təşkil edir. Zəkəriyyə peyğəmbərin sözlərinin hamısı da bu Ayələrdə Ərəb dilinin ən bəlağətli sənətləriylə nəql edilir.

“Məvali” nədir? “موالى Məvali” sözü, “Asabe – birinin övladı yerinə keçəcək və onun mirasının dövr alanlar” demək­dir. [10] Bu Ayələrdə həmin sözə “malların idarəsində, əsasən də siyasi və dini işlərə liderlik xüsusunda Zəkəriyyə peyğəmbə­rə xələf olanlar” mənasını vermək daha doğru bir yaxınlaşma olar. Zəkəriyyə peyğəmbər Allahdan bu cür bir xələf üçün dua edir. Bu tələbdən anlaşılır ki, o dövrdə vəliəhd etmək, bir növü adət imiş.

Qədim əsərlərdə Zəkəriyyə peyğəmbərin xanımının adına və soyuna dair bir sıra nəqllər də yer alır. Belə ki, bu nəqllər sağlam istinaddan zəif, etibarlı olmayan nəqllərdir. Buna görə də “Zəkəriyyə peyğəmbərin xanımı” deyərək keçir, Rəbbimizin bildirdiyi ilə kifayətlənməyi uyğun görürük.

⁷Ey Zəkəriyyə! Şübhəsiz, biz sənə bir oğlan uşağı – Onun adı Yəhyadır – müjdələyirik. Bundan əvvəl ona heç bir adaş yaratmadıq.

Bu Ayə Rəbbimizin Zəkəriyyə peyğəmbərin səmimiyyətlə etmiş olduğu duaya qarşılıq verməsidir.

Bizə görə bu Ayə üzərində durulmalı olan üç mühüm xüsusu ehtiva edir:

1- Rəbbimiz, “uşaq” və ya “oğul” yerinə “gulam” sözünü işlətmiş və Zəkəriyyə peyğəmbərə adı Yəhya olan bir “gulam” verəcəyini bildirmişdir. “غلام ğulam”, “yetkinlik yaşına çatmış, ihtilam olma çağına gəlmiş, bığ yeri tərləyən oğlan”, “doğu­mundan qocalığa qədər olan dövr” deməkdir. [11]  İnsanın bu çağı “dəliqanlılıq” olaraq ifadə edilir. Heç kim ana­sın­dan dəli­qanlı olaraq doğula bilməyəcəyinə görə, Rəbbimiz bu ifadə ilə doğulacaq uşağın oğlan olacağını, böyü­yüb bir dəliqanlı ola­ca­ğını və Zəkəriyyə peyğəmbərin gözlədik­lə­rini yerinə yeti­rə­cə­yi­ni bildirmiş olur.

2- “ يحيى Yəhya”, “yaşayacaq, yaşar” deməkdir. Müjdələnən uşağa bu adın uyğun görülməsi, onun adıyla yaşayacağını, yəni adının həmişə mənəvi dəyərlərlə anılacağını, heç unudulmayacağını, ya da ona veriləcək elm [hikmət, Kitab] ilə kütlələrin mənən canlanacağını göstərir. Doğulacaq uşağa bu adın verilməsinin bir başqa səbəbinin də onun qısır anasının bətnini canlandırması olduğunu söyləmək olar.

3- Doğulacaq uşağa ad qoymaq işinin ailəsinə buraxılmayıb, bilavasitə Allah tərəfindən verilməsi və daha əvvəl kimsəyə bu adın verilməmiş olması həm ailəsi, həm də Yəhya üçün qürurların ən böyüyüdür.

Uşağın adının “Yəhya” olaraq qoyulması və bir adaşının mövcud olmaması, muharref İncildə belə yer almışdır: 

60- Amma anas: “Xeyr, adı Yəhya olacaq” – dedi.

61- Ona: “əqrabaların arasında bu adı daşıyan kimsə yoxdur ki” – dedilər.

62- Bundan sonra atasına işarətlə uşağun adını nə qoymaq istədiyini soruşdular.

63- Zəkəriyyə bir yazı lövhəsi istədi və “Adı Yəhyadır” – deyə yazdı. Hər kəs çaşıb qaldı”. [12]

⁸Zəkəriyyə: “Rəbbim! Zövcəm qısır, mən də son dərəcə qocalmışkən, mənim necə bir övladım ola bilər?” – dedi.

Bu Ayə, Allahdan aldığı müjdə qarşısında Zəkəriyyə peyğəmbərin gizləyəmədiyi çaşqınlığını dilə gətirir.

O dövrdə Zəkəriyyə peyğəmbərin 120, xanımının 98 yaşında və ya Zəkəriyyə peyğəmbərin 75 yaşında olduğuna dair rəvayətlər mövcuddur. Ancaq bunlar istinadı olmayan söz-söhbətlərdir. Yuxarıdakı Ayədə də göründüyü kimi, Quranda Zəkəriyyə peyğəmbərin xanımına aid, qısırlığından başqa bir məlumat verilmir. Belə ki, Ənbiya surəsinin 90-cı Ayəsindəki “Və onun üçün xanımını düzəltdik [doğmağa əlverişli hala gətir­dik]” ifadəsindən də Zəkəriyyə peyğəmbərin xanımının yaşlı­lığa görə deyil, quruluşunda olan bir qüsur səbəbiylə qısır olduğu və bu qüsurun düzəldilərək, orqanizminin doğa biləcək bir vəziyyətə qovuşdurulduğu anlaşılır. Beləlikə də, Zəkəriyyə peyğəmbərin çaşqınlığının səbəbi, o günə qədər qısır olan xanımının uşaq doğa bilməsidir, yoxsa xanımının gəncləşdiri­lə­rək doğacaq olması deyildir.

Belə bir maraqlı çaşqınlıq, İbrahim peyğəmbər və zövcəsində də meydana gəlmişdi: 

• ⁷²İbrahimin xanımı dedi ki: “Vay-vay! Mənmi doğacağam? Mən əri işə yaramayan bir zavallıyam, bəxtsiz, bədbəxt bir qadınam. Bu ərim də yaşlı bir adam! Şübhəsiz, bu, çox qəribə bir şeydir!” (Hud/72)

⁹Allah dedi ki: “Elədir!” Rəbbin buyurdu ki: “O, Mənə asandır. Bundan əvvəl də Mən səni, sən heç bir şey deyilkən yaratmışdım”.

Bu Ayədə Rəbbimiz, özünə verilən müjdəyə, sanki bir az şübhə duyduğunu bildirən bir həyəcanla yaxınlaşan Zəkəriyyə peyğəmbərə, yenə mərhəmətlə qarşılıq verir.

Ayənin Cümlə Quruluşu. Ayədə keçən “Rəbbin buyurdu ki …” ifadəsi, bu ifadənin Allahdan başqa biri tərəfindən söyləndiyi fikrini oyandırır. Belə ki, bir çox tərcümədə bu ifadənin başına bir mötərizə açılıb, “Mələk”, “Cəbrayıl” kimi əlavələr edilmişdir. Halbuki bir əzəmət və ciddiyyət ifadəsi olan bu sözləri Allah söyləmişdir. Bu cür ifadələrə Quranda çox sayda rast gəlmək olur (Nəhl/102, Bəqərə/97).

Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu ifadə tərzi insanlar arasında da tətbiq olunan haldır. Bəzi hallarda hökmdarlar da bu cür xitablar işlədərək, həm öz əzəmətlərini hiss etdirir, həm də xitab etdikləri şəxsləri qürurlandırmış olurlar. Belə ki, camaatdan biri, böyük bir vəd verən hökmdarın vəd etdiyi şeyə özünü layiq görməyərək: “O kim, mən kim?” – deyə çaşqınlıq və ümidsizlik göstərdiyində, hökmdar da həm vədinə inandırmaq, həm də əhdini yerinə yetirən biri olduğunu göstərmək üçün o adama: “Sənin hökmdarın belə istəyir!” – şəklində cavab verir. Beləliklə, həm o adamın verilən vədə özünü layiq görməsini təmin etmiş, həm də özünün verdiyi sözə bağlı bir hökmdar olduğunu göstərmiş olur. Ayədəki “Rəbbin buyurdu ki …” ifadəsi də belə bir ifadədir.

Rəbbimiz bu Ayədəki sözləri ilə “fail-i mütləq”, “qadir-i mütləq” və “xaliq-i mütləq” olduğunu, yəni dilədiyi zaman, dilədiyini dilədiyi kimi yaradacağını bəyan edir. Yaşlı bir adam ilə qısır bir qadından uşaq meydana gətirməyin Onun üçün asan bir şey olduğunu bildirən bu bəyan, eyni zamanda Onun bir bakirədən atasız uşaq meydana gətirəcəyinə də işarət edir.

¹⁰Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənə bir əlamət ver” – dedi. Allah: “Sənin əlamətin, sapsağlam olduğun halda, üç gecə insanlarla danışmamağındır” – buyurdu.

Burada, Zəkəriyyə peyğəmbərin bir Ayə/əlamət istədiyini və bu istəyin qəbul edildiyi görünür. Uca Allahın bildirdiyinə görə, bu Ayə, sapsağlam olmasına baxmayaraq, Zəkəriyyə peyğəmbərin üç gecə dilinin tutulması, danışmaması, Allahı çox düşün­məsi və Onu nöqsan sifətlərdən arındırması” vəzifəsidir. Zəkəriyyə peyğəmbərin bu tələbindən Al-i İmran surəsində də bəhs edilir:

• ⁴¹Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənim üçün bir əlamət/nümunə göstər”– dedi. Allah: “Sənin əlamətin/nümunən, işarə ilə istisna olmaqla, insanlarla üç gün danışmamağındır. Və Rəbbini çox an, hər zaman nöqsan sifətlərdən münəzzəh qıl” – dedi. (Al-i İmran/41)

Zəkəriyyə peyğəmbərin buradakı Ayə tələbi, qane olmaması və o anda Allahı yaxşı təqdir edə bilməməsindəndir. Bilavasitə Rəbbi ona “Ey Zəkəriyyə! Şübhəsiz Biz, sənə bir dəliqanlını – onun adı Yəhyadır – müjdəliyirik. Bundan əvvəl ona heç bir adaş etmədik” demiş olmasına baxmayaraq, o, “Rəbbim! xanımım qısır, mən isə son dərəcə qocalmışkən mənim necə bir dəliqanlım ola bilər?” deyə qarşılıq vermişdir. Sonra Allah ona: “Elədir! Rəbbin buyurdu ki: “o, Mənə asandır. Bundan əvvəl də Mən səni, sən heç bir şey deyilkən əmələ gətirmişdim” – deyə açıqlama etmişdir. Buna baxmayaraq Zəkəriyyə: “Rəbbim! Mənə bir Ayə/əlamət qıl”  – deyə qane olmamasını davam etmişdir.

Budur Rəbbimiz bu mərhələdə Zəkəriyyəyə Məryəm/10-da “Sənin Ayən/əlamətin, sapsağlam olduğun halda, üç gecə insanlarla danışmamağındır; Al-i İmran/41-də Sənin əlamətin/ayən, işarətlə xaric, insanlarla üç gün danışmama­ğındır. Və Rəbbini çox an, hər zaman nöqsan sifətlərdən arındır” – buyurmuşdur.

Yaxşı düşünülürsə, Zəkəriyyəyə verilən Ayə, hər hansı bir möcüzə deyil, Quran Ayəsi kimi bir Ayədir. Bu Ayənin mahiyyəti, belə demək mümkünsə, “içinə qapanıb, dilini tutması və bu müddətdə Allahı çox yaxşı düşünməsi, Allahı yaxşı tanıması və nöqsan sifətlərdən arındırması vəzifəsi”dir. Qısacası Zəkəriyyəyə hər hansı fiziki möcüzə verilməmiş, göstərilməmiş, özünü xəbərdar edən və özünə yol göstərən Ayə nazil olmuşdur.

Quranda bəzi tələblərə istəklər istiqamətində deyil, olmalı olduğu kimi cavab verildiyini görürük:

Zülqərneyn örnəyi:

Kəhf/83. ⁸³Və səndən iki çağ sahibi haqqında soruşurlar. De ki: “Sizə ondan bir xatırlatma/öyüd oxuyacağam:”

Surənin 83-98-ci Ayələrdən ibarət olan bu bölməsində bir çox üstü örtülü məqamları ehtiva edən “Zülqərneyn” mövzusu gündəmə gətirilir. “Və səndən Zülqərneyn haqqında soruşurlar” ifadəsindən aydın olur ki, Rəsulüllaha Zülqərneynlə əlaqədar bir sual verilmiş və ondan bu barədə məlumat istənilmişdir. Rəbbimiz isə bu sualı yönəldənlərə və o kütləyə özlərinin bildiyi, soruşduğu, öyrənmək istədiyi Zülqərneyni deyil, bambaşqa, yep-yeni və yaşayan bir Zülqərneynin məlumatını vermişdir.

İnfaq örnəyi:

Bəqərə/215: ²¹⁵Onlar səndən nəyi Allah yolunda xərcləyəcəklərini/nə ilə təmin edəcəklərini soruşurlar. De ki: “Xeyirdən/maldan/zamandan/bilikdən verdiyiniz şeylər/ailəni­zin təminatı, ana-ata, ən yaxınlar, yetimlər, acizlər və yolda qalmışlar üçündür”. Və xeyirdən nə işlərsəniz, artıq şübhəsiz ki, Allah, onu ən yaxşı biləndir.

Ayədə, göründüyü kimi soruşanlar, “nəyi infaq edəcəklərini” soruşmuşlar, cavab isə “kimə infaq edəcəkləri” yönündə gəlmiş və beləliklə özlərinə sanki, “Bu yersiz bir sualdır. Malın halal olması və verilməsi gərəkən yerlərə verilmiş olması şərtiylə nə infaq edərsən et” deyilmişdir.

Allah, Zəkəriyyəyə verdiyi Ayə ilə həm onu xəbərdar etmiş, həm də ona uşağının necə ola biləcəyi barəsində yol göstərmiş­dir. Zəkəriyyə, Allahı çox-­çox düşünərkən, çox-­çox nöqsan sifətlərdən arındırarkən, Allahın əl Cəbbar (Bərpaedici), əl Muslih (Düzəldici) və əş Şafi (Şəfa verici) olduğunu xatırlaya­caq və zövcəsinin müalicəsi üçün cəhd edəcəkdir. Budur, bundan sonradır ki, Rəbbimiz belə buyurmuşdur:

• ^89,90Və Zəkəriyyə… Həmçinin o Rəbbinə: “Rəbbim! Məni tək başıma buraxma! Sən varislərin ən xeyirlisisən!” – deyə səslənmişdi və Biz onun üçün qarşılıq vermişdik. Və özünə Yəhyanı ehsan etdik. Onun üçün zövcəsini düzəltdik/doğum edə bilən hala gətirdik. Şübhəsiz ki, onlar xeyirlərdə yarışırlar, umaraq və qorxaraq Bizə yalvarırdıla Və Bizə qarşı dərin hörmət duyurdular. (Ənbiya/89, 90)

11-ci Ayədəki “¹¹Zəkəriyyə, buna görə də mehrabdan/özəl məqamından qövmünün qarşısına çıxıb onlara, həmişə/hər zaman Allahı bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmalarını işarə ilə anlatdı.” ifadəsindən də anlaşılır ki, Zəkəriyyə Rəbbini yaxşıca öyrənmiş və dərhal o susqunluğu dövründə cəmiyyətinə də, işarətlə də olsa, öyrətməyə cəhd göstərmişdir.

Diqqət edilirsə, mövzumuz olan Ayədə “üç gecə” olaraq bildirilən danışmamaq müddəti, Al-i İmran surəsində “gündüzlər” deyilərək, “üç gün” olaraq bildirilmişdir. Buradan da danışmamağın üç gün, üç gecə davam etdiyi aydın olur. Çünki Ərəb ənənəsində günlər zikr edildikdə, o günlər gecələ­riylə bərabər, gecələr zikr edildikdə də o gecələr gündüzləriylə bərabər başa düşülür.

Zəkəriyyənin Ayə gözləməsinə bənzəyən gözləmələri İsa (əs) ilə Rəsulullahda da görürük.

• ¹¹⁴Məryəm oğlu İsa: “Allahım, Rəbbimiz! Bizim üzərimizə, bizim üçün, bizdən əvvəlkilərimiz və sonrakılarımız üçün bir bayram və Səndən bir əlamət/nümunə olaraq, göydən bir süfrə endir. Və bizi ruziləndir. Və Sən, ruzi verənlərin ən xeyirlisisən!” – dedi. (Maidə/114)
• ¹⁴⁴Biz sənin Bizdən nə gözlədiyini qətiliklə görürük. Artıq səni məmnun olacağın bir hədəfə/strategiyaya istiqamətləndirəcəyik. Haydı, üzünü Məscid-i Harama/to­xu­nul­maz təhsil, təlim qurumuna çevir – ağlın fikrin ancaq təhsil və təlimdə olsun. Siz də harada olarsınızsa olun, üzünüzü ona tərəf çevirin! Özlərinə Kitab verilmiş olan insanlar da qətiliklə, şübhəsiz ki, bu vəzifənin Rəbbindən gələn bir haqq/doğru olduğunu bilirlər. Və Allah onların etdiklərindən xəbərsiz, biliksiz deyildir.          (Bəqərə/144)

¹¹Zəkəriyyə, buna görə də mehrabdan/özəl məqamından qövmünün qarşısına çıxıb onlara, həmişə/hər zaman Allahı bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmalarını işarə ilə anlatdı.

Ayədə keçən “mehrab” sözü “qərargah, ibadətxana” demək­dir. Bu sözlə burada Zəkəriyyə peyğəmbərin məbəddəki şəxsi otağı qəsd edilmişdir. Xatırlanacaq olursa, “mehrab” sözü Sad surəsinin 21-ci Ayəsində də işlədilmişdi. Ayədə verilən “vəhy” sözü burada “işarə ilə anlatmaq” mənasında olub, bu sözlə əlaqə­dar geniş açıqlama Nəcm surəsinin 10-cu Ayəsinin təhli­lin­də verilmişdir. [13] Ayədə keçən “səhər-axşam” ifadəsi “daima, hər zaman” mənasına gəlir. Bu ifadənin “bir səhər, bir axşam” demək olmadığı da Nas surəsinin təhlilində açıqlan­mış­­dır. [14]

Ayədə verilən “təsbih” sözü qısaca, “Rəbbimizi arındırmaq” deməkdir. Bu sözlə əlaqədar geniş açıqlamalar da Qaf surəsinin 39, 40-cı Ayələrinin təhlilində mövcuddur. [15]

^12-15“Ey Yəhya! Kitabı qüvvətlə al!” O, hələ uşaq ikən, ona qayda-qanun, tərəfimizdən sevimlilik və təmizlik verdik və o, Allahın qoruması altına çox-çox girmiş biri idi. Və ana-atasına çox yaxşı davranan idi. Və o, bir qaba və itaətsiz biri olmadı. Və doğulduğu gün və öləcəyi gün, yenidən diri olaraq qaldırılacağı gün ona “Salam” olsun!

Quranda Yəhya peyğəmbərlə əlaqədar olaraq, buradakı və Al-i İmran surəsindəki Ayələrdən başqa bir məlumat verilməmişdir.  Xristian qaynaqlarındakı məlumatlar isə belə xülasə edilə bilər:

Luka İncilinə görə Yəhya (ə.s), İsadan (ə.s) 6 ay böyük idi və anaları qardaş uşaqları idi. Özünə 30 yaşında peyğəmbərlik verilmişdi. Yuhanna İncilinə görə Yəhya (ə.s) vəzifəsinə İordaniyada insanları Allaha dəvət etməklə başladı. O belə deyirdi: “Mən, Rəbbin yolunu düzəldin deyə çöldə çağıranın səsiyəm. (Yuhanna I: 23)

Markosa görə: “Yəhya çöldə vaftiz (xaç suyuna salınma) edərdi və günahlarının bağışlanması üçün tövbə vaftizini o vəz eyləmişdi. Bütün Yəhudi kəndliləri və bütün Qüdslülər onun yanına gəlirdilər və günahlarını etiraf edib, Erdin bulağında onun tərəfindən vaftiz olunurdular”. (Markos I; 4-5) Buna görə də o, John the Baptist (Vaftizçi Yəhya) olaraq bilinirdi və İsrailoğulları onu bir Peyğəmbər olaraq qəbul edirdilər. (Matta 21: 26) İsa (ə.s), Yəhya (ə.s) haqqında belə demişdir: “Qadınlar­dan doğulanlar arasında Vaftizci Yəhyadan daha böyüyü çıxma­mışdır. (Matta 12: 11) “Yəhyanın dəvə tükündən geyimləri və belində dəridən qurşağı vardı. Yediyi çəyirtgə və qızıl balıq idi”. (Matta 3: 4) Yəhya (ə.s) “Tövbə edin, çünki göylərin mələkutu (səltənəti) yaxındır” deyirdi. (Matta 3: 2) Bununla Hz. İsanın (ə.s) peyğəmbərlik vəzifəsinə başlamasının yaxınlaşdı­ğını ifadə etmək istəyirdi. Onunla əlaqədar Quran da eyni şeyi təsdiq edir: “… o (Yəhya) Allahdan olan bir kəlməni doğrulaya­caqdır” (Al-i İmran/39) Buna görə də ona Hz. İsanın “ayəsi və ya onun işarəsi” də deyilmişdir. Yəhya insanları oruc tutmağa və namaz qılmağa dəvət etmişdir. (Matta 9: 14; Luka 5: 33, 11: 1) O insanlara belə deyirdi: “İki köynəyi olan heç olmaya­na versin, yeməyi olan adam da belə etsin”. (Luka 3: 11) İsrailoğul­larından Ferisilərin və Saduqilərin pozğun alimlərinin vaftiz üçün gəldiklərini gördükdə onları danlayaraq belə demiş­dir: “Ey zəhərli ilan nəsli, gələcək əzabdan qaçmağı sizə kim göstərdi? İçinizdən babamız İbrahimdir deyə qürurlanmayın… Balta ağacların kökü dibində yatır. Yaxşı meyvə verməyən bir ağac kəsilir və atəşə atılır”. (Matta 3; 7-10) Yəhya(ə.s)ın insanları Haqqa dəvət vəzifəsini ifa etdiyi dövrün kralı Herod Antipas Roma Mədəniyyətindən o qədər təsirlənmişdi ki, torpaqlarında günah və pisliyin sərbəst şəkildə yayılmasına səbəb olurdu. Herod, qardaşı Filipin xanımı Herodiası qeyri-qanuni şəkildə evinə almışdı. Yəhya (ə.s) onu xəbərdar edib, etdiyi bu günaha qarşı səsini yüksəltdiyində, Herod onu yaxalatdı və həbsə göndərdi. Bununla birlikdə Herod onun dindarlığına və doğruluğuna hörmət duyur və onun xalq arasında sahib olduğu nüfuzundan qorxurdu. Bunun əksinə Herodias, Yəhyanın xalq arasında yaymağa çalışdığı əxlaqi həssaslığın onun kimi qadınları nişan aldığını və onları xalqın gözündən düşürdüyünü düşünürdü. Buna görə də ona nifrət edir və onu öldürmək istəyir, lakin buna güc yetirə bilmirdi. Bir müddət sonra önünə bir fürsət çıxdı. Herodun doğum günündə Herodiasın qızı rəqs etdi və bu Herodun o qədər xoşuna gəldi ki: “Nə dilərsən dilə məndən, hər istədiyini sənə verəcəyəm” – dedi. Qız anasından “nə istəyim?” deyə soruşdu. Anası: “Vaftizci Yəhyanın başını istə!” – dedi. Qız kralın yanına getdi və Vaftizci Yəhyanın başını bir tabaq içində istədiyini söylədi. Herod bunu eşitdikdə kədərləndi, lakin sevdiyi qızın bu istəyini rədd edə bilmədi. Yəhyanı (ə.s) həbsdə öldürtdü və başını bir tabaq içində rəqs edən qıza təqdim etdi. (Matta 14: 3-12; Markos 6: 17-29; Luka 3: 19-20) [16]

12-ci Ayədə xitab müxatibə yönəldilərək, sanki müxatib Yəhya peyğəmbərmiş və o da o anda oradaymış kimi “Yəhya!” deyə səslənilmiş və beləliklə, İltifat sənəti edilmişdir. Bu xitab, eyni zamanda Yəhya peyğəmbərin böyüdüyünü və vəzifə başına keçdiyini anladır.

Yəhya peyğəmbərlə əlaqədar olan bu Ayə qrupunda həm ona təqdim edilən nemətlər, həm də onun bəzi xüsusiyyətləri bildirilir. Bu Ayələrə görə, Yəhya (əs) “hikmət verilən, sevimlilik bəxş edilən, arınmış, çox təqva sahibi, ana atasına yaxşı davranan, qaba və üsyankar olmayan” bir adamdır. Al-i İmran surəsinin 39-cu Ayəsində bildirildiyinə görə də “Allahdan olan bir kəlməni [İsanı] təsdiq edən, bir öndər, iffətli, yaxşı insanlardan biri və peyğəmbər” bir adamdır. Uca Allahın “Və doğulduğu gün və öləcəyi gün və yenidən diri olaraq qaldırılacağı gün ona salam olsun!” şəklindəki ifadəsi isə Yəhya peyğəmbər üçün bir zəmanət sənədi hökmündədir. Belə bir zəmanətə sahib olmaq, dünya və axirət nemətlərinin ən böyüyüdür. Surənin 33-cü Ayəsində eyni zəmanətin İsa peyğəmbər üçün də verildiyini görəcəyik. Bu ifadədə yer alan “yevm [gün]” sözü burada “an” mənasındadır. Daha əvvəl bir çox dəfə qeyd etdiyimiz kimi, Ərəbcədəki “yevm [gün]” sözü, yerinə görə “an”, yerinə görə “gün” və yerinə görə də “dövr” mənalarında işlədilir.

Yəhya peyğəmbərə verilən bu nemətlər, Zəkəriyyə peyğəmbərin duasının qəbul edildiyini və özünə istədiklərindən daha artığının bağışlandığını göstərir.

Yəhya peyğəmbərin Allahın əmri ilə tutacağı kitabın hansı Kitab olduğuna gəlincə: Bu kitabın özünə endirilmiş xüsusi bir Kitab olduğu anlaşılır. Çünki Ayədəki “ona hökm vermişdik” ifadəsi ilə bu nəzərdə tutulmuş ola bilər.

SABİYY. “صبىّ Sabiyy” sözü, texniki olaraq, son hərfi, hərfi illət ( وvav,  ىya,  اəlif,  أhəmzə) olan iki ayrı kökdən gələ bilir və gəldiyi hər kökə görə də mənası dəyişir.

Bu hal, Quran tərcüməsi hazırlayanlar tərəfindən gözdən qaçırılmamalıdır. Əks halda çox böyük xətaların meydana çıxması qaçınılmazdır.

“صبىّ Sabiyy” sözünün təhlili.

Söz   عليمaliim,  رحيمrahiim,  كريمkəriim,  حكيمhakiym , سليمsəliim …  kimi  “ فعيلfəiilün” qəlibində olub, əsli, “صبيوُsabiyvün”dür. Ərəb dilinin dilçilik qaydalarına görə “صبىّ sabiyy” şəklinə çevrilmişdir (sözdəki ikinci “ ىy” , “ وvav”dan çevrilmədir).

Bu kökdən gələn “صبىّ sabiyy” sözünün mənası, “Bir uşağun doğul­ma­sından, süddən kəsilməsinə qədər olan müddət” demək­dir. Sözün bu mənası, yayılmış olub, hər kəs tərəfindən bilinir.

Söz, “ فعيلfeiylün” qəlibində olub əsli “ صبيُsabiyun”dur. Bu da yenə Ərəb dilinin dilçilik qaydalarına görə “صبىّ sabiyy” şəklinə dönmüşdür (sözdəki ikinci “ ىy” , “ أhəmzə (e)” dən dönmədir). (“نبىّ Nəbiyy” sözü də eyni qaydalarla meydana çıxmışdır. Məryəm surəsi içərisində hər iki sözə bənzər bir çox ifadə mövcuddur.)

Bu kökdən sözün öz mənası: “Dəvənin, davarın dırnağının, uşağın dişinin çıxması, ulduzun doğması” demək ikən sonradan; sosiologiyada “Bir dindən başqa bir dinə keçmə” mənasında işlədilmişdir.

Rəsulullah zamanında, Müsəlman olanlara Məkkəlilələr   قد صبأ[qad sabə’ə/bir dindən başqa bir dinə keçdi] deyirdilər. Əbu İshaq əz Zəccac, Qurandakı Sabiilərin, “bir dindən başqa bir dinə keçənlər” olduğunu söyləmişdir. Rəsulullah da Qüreyşin dinini tərk edib İslama girdiyi üçün Ərəblər ona Sabii adını taxmışdılar. [17]

Məryəm/12-də Yəhya Peyğəmbər, “صبىّ Sabiyy” deyə xarakterizə edilmişdir. Klassik anlayışda buradakı “صبىّ sabiyy” birinci bənddəki “uşaq, çağa” mənasında ələ alınmış, sünnətullaha zidd olaraq (eynilə İsa peyğəmbərdə olduğu kimi) Ayə, “… Yəhya peyğəmbərə çağa ikən, Kitab, hikmət verildi”yi şəklində anlaşılmışdır. Halbuki, bu Ayədə keçən “صبىّ Sabiyy, “ ص ب وs b v-dən gələn  صبىّsabiyy olmayıb,  “ ص ب أSBE-dən gələn “صبىّ sabiyy-dir və mənası “pozulmuş dini tərk edən; pozulmuş dindən çıxan adam” deməkdir.  Məryəm/12-dəki “صبىّ sabiyy” budur, bu bənddəndir. Yəni Ayədə açıq şəkildə “Yəhya, pozulmuş dini tərk edən birisiydi” – buyurulır.  صبىّ Sabiyy sözünün bu mənasına görə, Yəhya peyğəmbər uşaqkən, özünə hökm-hikmət verilib, peyğəmbər edilməmişdir. Peyğəmbərlik, digər peyğəmbərlərdə olduğu kimi yetkilik çağında verilmiş olmalıdır.

Məryəm/29-da da tapınaq rahibləri Zəkəriyyə peyğəmbəri “Sabiyy (öz dinlərini tərk etmiş biri” olaraq xarakterizə edirlər.

Bu bölmədə Yəhya peyğəmbərin həyatı və missiysına qısaca toxunulmuşdur. Buradan anlaşıldığına görə Yəhya peyğəmbər, əldəki Tövrat qalıqlarıyla əməl etməmiş, özünə yepyeni bir Kitab verilmişdir.  Kitabın adı və içindəkilər haqqında bu bölmədən başqa məlumatımız mövcud deyil.

“صبىّ Sabiyy” sözünün “فاعل” fail formasındakı normal ism-i fail qəlibinin ( صابؤsabiün) cəmi, “ صابئونsabiun/صابئين sabiiyn” olub, Quranda  (Bəqərə/62, Maidə/69 , Həcc/17)  üç yerdə yer alır.

Məryəm və İsa peyğəmbərin doğulması. Surənin 16-34-cü Ayələrində çox mühüm bir mövzu yer alır. Biz, həm Müsəlmanlar, həm də Əhl-i Kitab üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bu mövzunun doğru anlaşılmasını təmin etmək məqsədiylə, Quranın Məryəm və İsa peyğəmbərin doğumu haqqında verdiyi məlumatları, Zəkəriyyə peyğəmbər əhvalatında etdiyimiz kimi, əvvəl tam olaraq təqdim etməyi və sonra Ayələrin təhlilinə keçməyi məsləhət görürük:

¹⁶Kitabda Məryəmi də an! O zaman ki o, ailəsindən/yaxınlarından ayrılaraq, Şərq tərəfdə bir yerə qaçıb getmişdi.

¹⁷Sonra ailəsi ilə/yaxınları ilə özü arasına bir pərdə qoymuşdu və Biz ona ruhumuzu/ilahi ismarıcımızı göndərdik, sonra ruhumuzu/ismarıclarımızı gətirən elçi Məryəmə mükəmməl bir bəşəri örnək verdi.

¹⁸Məryəm: “Mən səndən Rəhmana sığınıram. Əgər sən Allahın qoruması altına girmiş birisi/taqi/təqvalısansa…” – dedi.

¹⁹Elçi/Zəkəriyyə: “Mən, sadəcə, sənə tərtəmiz bir oğlan uşağı bağışlamağım/bağışlamaq üçün Rəbbinin elçisiyəm” – dedi.

²⁰Məryəm: “Mənim necə oğlum ola bilər? Mənə heç bir bəşər toxunmayıbdır. Mən qanun-qayda tanımayan/iffətsiz biri də deyiləm” – dedi.

²¹Elçi: “Elədir! Rəbbin buyurdu ki: Atasız uşaq vermək, Mənə çox asandır. Həmçinin Biz onu nəzdimizdən insanlara bir əlamət/nümunə və mərhəmət edəcəyik”. Və o gerçəkləşdirilildi.

²²Sonunda Məryəm oğlan uşağına hamilə qaldı. Sonra da onunla uzaq bir yerə qaçdı, getdi.

²³Sonra doğum sancısı onu bir xurma kötüyünə tutulub, dayanmağa məcbur etdi: “Kaş ki, bundan əvvəl öləydim və bütünlüklə unudulan biri olaydım!” – dedi.

^24-26Sonra ona/Məryəmə aşağı tərəfindəki adam/Zəkə­riyyə səsləndi: “Qətiyyən kədərlənmə, Rəbbin alt tərəfındə bir su arxı bəxş etdi. Xurma kötüyünü özünə doğru silkələ, üzərinə yetişmiş təzə xurmalar düşsün. Sonra ye-iç, gözün aydın olsun. Sonra əgər, bəşərdən birini görərsənsə: “Mən Rəhmana bir oruc nəzir etdim, ona görə də bu gün heç bir kimsə ilə danışmayacağam” – de”.

^27-28Sonra Məryəm körpəsini götürərək qövmünə gətirdi. Qövmü dedi ki: “Ey Məryəm! Doğrusu sən görünməmiş bir şey etdin. Ey Harunun bacısı! Sənin atan pis bir insan deyildi, anan da qayda-qanun tanımaz/iffətsiz bir qadın deyildi”.

²⁹Bundan sonra Məryəm ona – hamiləlik dövründən/hamiləliklə əlaqədar xəbəri olana/Zəkəriyyəyə işarə etdi, ondan hadisələri açıqlamasını istədi. Zəkəriyyə Məryəmin zina etmədən uşağı doğduğuna zamin olub uşağın məbəddə yetiştirilməsini istədi. Onlar: “Biz, Sabii –  bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyərik/Biz, yüksək mövqedə olan insanlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyər?

³⁴Budur, bu haqq sözə görə ixtilafda olduqları şey, ³⁰“Şübhəsiz, mən Allahın quluyam. O mənə kitabı verdi və məni bir peyğəmbər etdi. ³¹Məni, harada oluramsa olum, mübarək etdi. Həyatda olduğum müddətcə mənə salaatı və zəkatı/vergini bir məsuliyyət olaraq çatdırdı. ³²Və məni anama yaxşı davranan bir insan etdi. Və məni zalım, bədbəxt biri etmədi. ³³Və doğulduğum gün, öləcəyim gün və diri olaraq yenidən dirildiləcəyim gün “Salam“ mənim üzərimədir. ³⁶Və şübhəsiz, Allah mənim Rəbbimdir, sizin də Rəbbinizdir. O halda Ona qulluq edin, Bax budur, bu ən doğru  yoldur” – ³⁴deyən Məryəm oğlu İsadır.

Qeyd: Rəsmi Düzülüşdə İsa ilə əlaqədar bölmələrdəki Ayələr, qəflət və ya xəyanətdən, texniki və məna sarıdan xətalı olaraq tərtib edilmişdir. Bu tərtib nəticəsində İsa insan/bəşər olmaq­dan çıxarılmış, beşikdə danışdırılmış, göylərə yüksəl­dil­miş və sonra da göydən yerə enəcəyi inancı əmələ gətirilmişdir.

Bütün bunlar, bölmədəki cümlələrin yerini dəyişdirmək və əmələ gətirilən qiraət fərqliliklərini əsas almaqla edilmişdir. Biz texniki və mənaya uyğun olaraq bölməni 16-34, 36 tərtibiylə təqdim etdik.

• ³⁵Həmçinin bir zaman İmranın zövcəsi: “Rəbbim! Qətiliklə mən qarnımdakını tam səmimi olaraq sənin üçün nəzir etdim. Sən də məndən qəbul et, şübhəsiz ki, Sən ən yaxşı eşi­dən­sən, ən yaxşı bilənsən” – demişdi.
• ³⁶Onu dünyaya gətirdikdə isə: “Rəbbim, şübhəsiz ki, mən onu qız doğdum. Halbuki, Allah onun doğduğu şeyi daha yaxşı bilir – oğlan qız kimi deyildir. Və şübhəsiz, ona Məryəm adını verdim. Və şübhəsiz, mən onu və soyunu şeytan-i racimdən – qovulmuş/qatil, əsilsiz söz və düşüncə törədən, qaranlığa daş atan şeytandan sənə sığındırıram” – dedi.
• ³⁷Buna görə də Rəbbi Məryəmi gözəl bir qəbul ilə qəbul etdi. Və onu gözəl bir fidan kimi bitirdi və ona – Məryəmə, İsanı qeyri-qanuni şəkildə doğmayıb, Allahın iradəsi çərçivəsində atasız doğmasına Zəkəriyyəni zamin etdi. Zəkəriyyə nə zaman onun yanına/özəl otağa girsə, onun yanında bir ruzi görürdü. Zəkəriyyə: “Ey Məryəm! Bu sənə haradandır?” – dedi. Məryəm də: “O, Allah qatındandır” – dedi. Şübhəsiz, Allah dilədiyini hesabsız ruziləndirir. (Al-i İmran/35-37)      
• ^42,43Və həmçinin xəbərçi Ayələr: “Ey Məryəm! Şübhəsiz ki, Allah səni seçdi, səni tərtəmiz biri etdi və səni aləmlərin qadınlarından üstün etdi. Ey Məryəm! Rəbbinə hörmətli ol, Ona boyun əyib təslimiyyət göstər və Allahı birləyənlərlə bərabər, sən də Allahı birlə!” – demişdilər.
• ⁴⁴Bax budur, bu dərk edə bilmədiyin, keçmişin əhəmiyyətli xəbərlərindən sənə vəhy etdiklərimizdir. Və Məryəmə hansı kəfil olacağına qələmlərini atarlarkən, sən yanlarında deyildin. Onlar mübahisə edərkən də, sən yanlarında deyildin.
• ^45-46Həmçinin bir zaman xəbərçi Ayələr: “Ey Məryəm! Allah səni Özündən bir kəlməylə müjdələyir. Onun adı, Məryəm oğlu İsa Məsihdir. Dünya və axirətdə hörmətlidir. Və O, yaxınlaşdırılanlardan və salehlərdəndir. Yüksək mövqedə və yetişkin biri olaraq da insanlarla danışacaqdır. ⁴⁸Və Allah ona kitabı, haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları və Tövrat ilə İncili öyrədəcək. (Al-i İmran/42-48)
• ¹²Və Allah namusunu bir qala kimi qoruyan, İmran qızı Məryəmi də nümunə göstərdi. Bax budur, Biz onu vəhyimizlə az da olsa bilikləndirdik. O da Rəbbinin kəl­mə­lərini və kitablarını doğrulayıb, tətbiq etdi və həmişəlik hörmətdə duranlardan oldu. (Təhrim/12)
• ⁹¹Və o, namusunu həssaslıqla qoruyan qadın! Bax budur, Biz onu təhlükəsiz vəhyi­mizlə biliklə Və özünü və oğlunu aləmlər üçün bir əlamət/nümunə etdik. (Ənbiya/91)
• ⁵⁰Və Biz Məryəmin oğlunu və İsanın anasını bir əlamət/nümunə etdik və ikisini yaşayış üçün uyğun, suyu olan bir təpəyə yerləşdirdik. (Möminlər/50)
• ¹⁷¹Ey Kitab Əhli! Dininizdə ifrata varmayın. Və Allah haqqında doğrudan başqa bir şey söyləməyin. Məryəm oğlu İsa Məsih, sadəcə Allahın elçisi və Məryəmə “ilka” etdiyi/çatdırdığı kəlməsi və Özündən bir ruhdur, vəhy vasitəçiliyi ilə doğulmuş biridir. Ar­tıq Allaha və elçilərinə inanın. Və: “Üçdür” – deməyin! Son verin! Belə sizin üçün da­ha yaxşı olar. Allah ancaq bir tək ilahdır. O, Özü üçün bir övlad olmasından arın­mışdır. Göylərdə və yer üzündə olan hər şey yalnız və yalnız Onundur. “Bütün var­lıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəs­tək­ləyərək həyata keçirən” olaraq Allah yetər. (Nisa/171)           

¹⁶Kitabda Məryəmi də an! O zaman ki o, ailəsindən/yaxınlarından ayrılaraq, Şərq tərəfdə bir yerə qaçıb getmişdi.

¹⁷Sonra ailəsi ilə/yaxınları ilə özü arasına bir pərdə qoymuşdu və Biz ona ruhumuzu/ilahi ismarıcımızı göndərdik, sonra ruhumuzu/ismarıclarımızı gətirən elçi Məryəmə mükəmməl bir bəşəri örnək verdi.

Məryəm.  “ مريمMəryəm” sözü “ مفعلməf’al” qəlibində bir sözdür. Sözün “bir yerdən ayrılmaq” [18] mənasındakı “ رامrame” felindən törəmiş olması mümkündür. Ancaq bu ismin Kitab-i Müqəddəsdə iki yerdə Musa peyğəmbərin bacısının adı olaraq keçməsi, sözün İbranicədən gəldiyini göstərməkdədir. [19] Yeni Əhd [İncil]’də bu söz Marim, Maria və Mariamme tərzində 53 dəfə yer alır. Bu sözlərin qəti mənası konkret olaraq bilinməməkdədir.  Tədqiqatçılar tərəfindən “Məryəm” sözü ilə əlaqədar “dəniz damlası”, “dəniz ulduzu”, “tanrıya bağlı”, “tanrını sevən”, “xanıməfəndi”, “işıq verən”, “gombul”, “şahzadə”, “məğrur”, “gözəl kimsə”, “kamil kimsə” kimi mənalar irəli sürülmüşdür. [20]

“Məryəm” sözü Quranda 34 dəfə isim şəklində, bir dəfə də “o” əvəzliyi ilə işarət edilərək, cəmi 35 dəfə keçməkdədir.

Məryəmin kimliyi və ailəsi haqqında yazılanların əksəriyyəti xəyal məhsulu olub, bu mövzuda Xristian qaynaqlarında da kifayət qədər məlumat və dəlil yoxdur. Beləliklə, Məryəmin anasının adının “Hanna” olduğu, onun da Zəkəriyyə peyğəmbərin baldızı olduğu, Zəkəriyyə peyğəmbərin həyat yoldaşının [yəni Məryəmin xalasının] adının “Elizabet” olduğu yönündəki nəqllər qətilik ərz etməməkdədir. Çünki Tabəri Tarixində də olduğu kimi, bu nəqllər konkret olmayan Xristian qaynaqlarına əsaslanmaqdadır:

Xristianlar, Məryəmin İsaya on üç yaşında hamilə qaldığını, İsa göyə qaldırılıncaya [!] qədər otuz iki il və bir neçə gün dünyada qaldığını, Məryəmin İsanın (əs) göyə qaldırıl­masından sonra altı il daha yaşadığını iddia edərlər. Buna görə, Məryəm əlliyə yaxın yaşında vəfat etmiş deməkdir. [21]

Bu halda ediləcək şey, hər zaman olduğu kimi Qurandakı bilgilərlə kifayətlənməkdir. Quranda Məryəmin ata-anası ilə əlaqədar geniş məlumat verilməməklə birlikdə, Al-i İmran surəsinin 35-ci Ayəsindən anlaşıldığı qədəriylə atasının adı İmrandır.

Məryəmin doğulması ilə ailəsindən ayrılması arasındakı həyatına dair Quranda hər hansı bir məlumat verilməmişdir. Mövzumuz olan Ayələrdə verilən məlumatlar, Məryəmin yetkinlik çağına aid olan məlumatlardır.

Yuxarıdakı Ayələrə görə Məryəm, əhlindən [ailəsindən və yaxınlarından] ayrılıb, tək başına şərq tərəfdə bir bölgəyə getmişdir. O dövrdə Məryəmin neçə yaşında olduğu və əhlindən hansı səbəblə ayrıldığı mövzularında hər hansı bir məlumat yoxdur.

Ayədə keçən “ إنتباذintibaz” sözü “əldəki şeyi önə və ya arxaya fırladıb atmaq, tək başına ayrılma, uzaqlaşma, əlaqə kəsmə” mənasındadır. [22] Belə ki, bir kimsənin insanlardan uzaq bir guşəyə oturması da “intəbəzə” sözüylə ifadə edilir. Beləliklə, Məryəmin öz evinin şərq tərəfindəki otağına və ya məbədin şərq guşəsinə çəkildiyi yolundakı izahlar sözün mənasına və Ayənin ruhuna ziddir. Sözün ifadə etdiyi mənaya görə, Məryəm yaxın ətrafından qopmuş, onlardan ayrılıb, uzaqlara getmişdir. Qısacası Məryəm evdən qaçan qızdır. Vəziyyətin belə olduğu, 17-ci Ayədəki “əhliylə özü arasına bir pərdə etmişdi” ifadəsindən də anlaşılmaqdadır. Çünki bu ifadə, onun özü ilə ailəsi arasına bildiyimiz parçadan olan pərdə çəkdiyi mənasına deyil, ailəsindən məsafələnib, uzaqlaşdığı, ailəsiylə irtibatı kəsdiyi mənasına gəlir. Bunun bir nümunəsi də Sad surəsinin 32-ci Ayəsindəki “Mən xeyir [sərvət, mənfəət] sevgisini, Rəbbimin zikrindən dolayı sevdim. Sonunda onlar pərdənin arxasına girdilər” ifadəsində görülməkdədir.

Məryəmin ailəsini tərk etməsinin səbəbi olaraq “heyz gördüyü üçün utanmışdı” və ya “hamiləliyi bəhanəsiylə uzaqlaşmışdı” tərzində edilən yaraşdırmalar, Ayənin orijinal mənasını pozmaqdan başqa bir şey deyildir. Bizim qənaətimizə görə Məryəm problemlidir və problemlərinə görə yaxın ətrafından uzaqlaşmışdır. Məryəmin probleminin nə olduğunu anlamaq barəsində Al-i İmran surəsinin 36, 37, 42 və 43-cü Ayələrindəki bəzi ifadələri bir əl yeri olaraq dəyərləndirmək mümkündür.

Bu Ayələrdə edilmiş olan vurğulardan hərəkət edilərək, hadisələrin inkişafı və Məryəmin problemləri haqqında bəzi təxmini fikirlər yürüdülə bilir:

• Məryəm, oğlan uşağı istəyən və gözləyən, uşaq qız doğulunca da heç sevinməyən bir ailənin uşağı olaraq dünyaya gəlmişdir. İmranın zövcəsinin: “Onu qız doğdum” – ifadəsinin dərhal ardınca gələn Rəbbimizin “halbuki Allah onun doğduğu şeyi daha yaxşı bilir” şəklindəki ifadəsi onu göstərir ki, Məryəm İmranın həyat yoldaşının zənn etdiyi və Ayədə dilə gətirdiyi kimi deyil.

Digər tərəfdən Al-i İmran surəsinin 37-ci Ayəsindəki “Və onu gözəl bir bitki olaraq bitirdi” ifadəsi də, Məryəmin normal bir insan xüsusiyyətindən daha çox bir bitki xüsusiyyəti daşıdığını düşündürməkdədir. Bir insanın bitki xüsusiyyətində olması Rəbbimizin yaradılış qanunlarına tərs deyildir. Çünki insanın yaradılış mərhələlərindən biri də bitkilik mərhələsidir:

• ¹⁷Və Allah, sizi yer üzündən bir bitki olaraq bitirdi. (Nuh/17)

Məryəmin daha sonra erkəksiz hamilə qaldığı da nəzərə alınırsa, bitki xüsusiyyətində olması onun eynilə çiçəkli bitkilərin çoxunda görüldüyü kimi “hermafrodit” quruluşda olduğu, yəni vücudunda həm erkək, həm də dişi törəmə orqanı olduğu ehtimalını ortaya çıxarır ki, bizim qənaətimiz də bu yöndədir.

Bu qənaətimizi doğrulayan bir xüsus da Al-i İmran surəsinin 42-ci Ayəsindəki “səni aləmlərin qadınlarından seçdi” ifadə­sidir. Çünki bu ifadə ilə qeyd edilən seçkinlik, Məryəmin məziy­yətləri, beləliklə də digər qadınlardan üstünlüyünü deyil, onun bioloji fərqliliyini, artığı olduğunu, fiziki baxımdan digər qadınlarla eyni quruluşda olmadığını anlatmaqdadır.

Məryəmin hermafrodit quruluşda olması, əhlini tərk edib, uzaq bir yerdə tək başına yaşamağa getməsinin səbəbini də izah etməkdədir. Yəni Məryəm, hər problemli insanın edə biləcəyi kimi, quruluşundakı bu fərqliliyin meydana gətirdiyi psixoloji sıxıntı ilə evini tərk etmişdir.

Həmçinin Məryəmin (20-ci Ayədə görüləcəyi kimi) “Mənə bir bəşər toxunmamışdır” şəklindəki ifadəsi də, onun hermafrodit quruluşda olmasına uyğun bir ifadədir. Çünki Məryəm “Mənə bir erkək toxunmamışdır” deməmiş, həm erkək, həm də qadın üçün işlədilə biləcək bir ifadə işlətmişdir.

Ənbiya/91-də Məryəmə aid edilən əvəzlik qadın cinsində işlədilirkən, Təhrim/12-də kişi cinsində işlədilmişdir.

Bütün bunlardan başqa, Məryəmdən rüku edən erkəklər ilə bərabər rüku etməsinin istənməsi də çox maraqlıdır. Yəni Məryəmə həniflik mövzusunda erkək olaraq vəzifə yerinə yetirməsi bildirilmişdir. Ayədəki “ər-rakiin” ifadəsinin kişi cinsində gətirilməsi hər halda sadəcə uyum [qafiyə] olsun deyə deyildir. Tamamilə Quran Ayələrindəki ifadələrə əsaslandırdığımız bu təxminlər, elmi sübutlarla da heç bir ziddiyyət təşkil etmir:

Hermafroditlik. Eyni fərddə erkək və dişi törəmə orqanlarının birlikdə mövcud olması. Çiçəkli bitkilərin çoxunda … hermafroditlik görülür. [23]

Yalançı hermafroditlik: … Dişi tipi yalançı hermafroditlikdə yumurtalıqların olması ilə yanaşı, ikincili cinsi xüsusiyyətləri və xarici törəmə orqanları erkəyinkilərə bənzəyər. Ümumiyətlə yetkinlik dövründə qadına xas ikincili cinsi xüsusiyyətlər də inkişaf edir. … Erkək tipi yalançı hermafroditlik erkək cinsiyyət vəziləri olduğu halda ikincili cinsi xüsusiyyətlər və xarici törəmə orqanları qadınınkılara bənzəyir. Bu halda döldə erkək cinsiyyət vəzlərinin ifraz etdiyi testosteron hormonu, bilinməyən bir səbəblə, vücuddakı lazımi dəyişiklikləri reallaşdıra bilmir. Ən çox rastlanan tipində xarici törəmə orqanları bütünlüklə qadın törəmə orqanları görünüşündədir; yetkinlik dövründə qadına xas ikincili cinsi xüsusiyyətlər müəyyən olur. Buna qarşılıq cinsiyyət vəzləri [erkək cinsiyyət vəzləri] və cinsiyyət xromosomları fərdin erkək olduğunu göstərir. Bu tip pozuqluq ümumiyyətlə qız olduğu sanılan uşağın yetkinlik dövrinə girdiyi halda adət qanamasının başlamamasıyla tanınır. Vücuddakı toxumalar erkək cinsiyyət hormonlarına çox az, ya da heç cavab vermədiklərindən və xarici törəmə orqanları qadınınkılara bənzədiyindən uşaq qız uşağı olaraq yetişdirilir. … [24]

Məryəmə göndərilən ruh. Qədr surəsinin təhlilində etdiyimiz geniş açıqlamalarda qeyd etdiyimiz kimi, “ruh” sözü Quranda həmişə “vəhy, ilahi məlumat” mənasında işlədilmişdir. Beləliklə, 17-ci Ayədəki “ona ruhumuzu göndərdik” ifadəsi də “Məryəmə bir sıra ilahi məlumatların göndərildiyi” mənasına gəlməkdədir. Ancaq bu məlumatlar birbaşa Məryəmə vəhy edilməmiş, bir elçi vasitəsiylə göndərilmişdir. Bu elçi, o dövrdə yaşamış olan Zəkəriyyə peyğəmbərdən başqası deyildir. Çünki Qurandan öyrəndiyimizə görə, Məryəm o dövrdə Zəkəriyyə peyğəmbərin himayəsindədir.

Bu Ayədə “ruhumuzu göndərdik” sözləri ilə ifadə edilən Məryəmə “məlumat vermə fəaliyyəti”, eyni hadisəni anladan başqa Ayələrdə “ruhumuzu üflədik” sözləri ilə ifadə edilmişdir. Yenə Qədr surəsindəki açıqlamalarda qeyd etdiyimiz kimi, “ruh üfləmə” təbiri “az bir məlumat ilə məlumatlandırmaq” deməkdir. Buna görə, Allahın Məryəmə ruhunu göndərməsi, elçisi Zəkəriyyə vasitəsiylə Məryəmə bir qisim məlumatlar yolla­­ması mənasına gəlməkdədir. Elçinin Məryəmə örnək göstər­­diyi mükəmməl bəşər isə o gün hələ bir çağa olan Yəhya peyğəmbərdir. Çünki Yəhya peyğəmbər də qısır anası tərəfin­dən daha öncə Zəkəriyyə peyğəmbərə verilmiş bu məlumat ilə dünyaya gətirilmişdir.

Xülasə etmək gərəkirsə, daha öncə özünə verilmiş olan ilahi məlumatı Məryəmə çatdırmaqla vəzifələndirilən Zəkəriyyə peyğəmbər, bu məlumat sayəsində bir erkəyə ehtiyac olmadan uşaq doğa biləcəyini Məryəmə anladaraq vəzifəsini icra etmiş, bu məlumatın doğruluğuna sübut olaraq isə çağa Yəhyanı gös­tər­mişdir. Al-i İmran surəsinin 42, 43-cü Ayələrində bəhs edi­lən mələklər də Zəkəriyyə peyğəmbər ilə Məryəmə göndə­ri­lən Ayələrdir.

تمثّلTəməssül. “ تمثّلTəməssül” sözünün əsas mənası “örnək vermək” deməkdir. Bununla bərabər söz, ikinci, üçüncü məna olaraq “insan şəklinə girmək” mənasında da işlədilmişdir. [25]  Quran ilə əlaqədar araşdırma edənlər, ümumiyyətlə sözün əsas mənası yerinə uzaq mənasını tərcih etmişdilər. Belə olunca da Məryəmə xəbərçi olaraq Cəbrailin gəldiyi, qorxmasın deyə də Cəbrailin ona bir dəliqanlı şəklində göründüyü izahları ortaya çıxmışdır.

Biz “təməssül” sözünün əsas mənası ilə çevrilməli olduğu qənaətindəyik. Sözün burada əsl mənasıyla dəyərləndirilməsi, yuxarıdakı sitatda keçən İncilin aşağıdakı ifadəsi ilə də uyğun gəlir:

36- Bax, sənin qohumlarından Elizabet də yaşlılığında bir oğula hamilə qaldı. Qısır bilinən bu qadın indi altıncı ayındadır [26].

¹⁸Məryəm: “Mən səndən Rəhmana sığınıram. Əgər sən Allahın qoruması altına girmiş birisi/taqi/təqvalısansa…” – dedi.

Bu Ayədə Allahdan ismarıc gətirən elçiyə Məryəmin verdiyi etiraz dilə gətirilmişdir.

Buradakı “ تقىّtaqiyy” sözü “təqva sahibi biri” mənasında ola biləcəyi kimi, xüsusi bir isim də ola bilər. Bəzi qaynaqlarda Məryəmin yerləşdiyi şəhərdə “Takiyy” adında adı pisə çıxmış, günahkar bir adamın varlığından bəhs edilməkdədir. Əğər bu məlumat doğru isə, Məryəmin, tək başına yaşadığı yerdə özünə yaxınlaşan adamın o pis adam ola biləcəyini düşünmüş və təcavüzə uğramasından qorxaraq “Əğər sən Takiyy adındakı adamsansa” demiş olması mümkündür.

Məryəmin “Əğər sən takiyy [təqva sahibi birisi/Takiyy] isən” sözlərinin yer aldığı cümlə, bir şərt cümləsi olmasına baxmayaraq, Ayədə cümlənin ikinci [cəza] bölməsi mövcud deyildir. Bu, oxuyanların təqdirinə buraxılmışdır. Bizə görə cümlənin ikinci bölməsi “Mənə toxunma!” və ya “Mənə zərər vermə!” şəkillərində təqdir edilə bilər.

¹⁹Elçi/Zəkəriyyə: “Mən, sadəcə, sənə tərtəmiz bir oğlan uşağı bağışlamağım/bağışlamaq üçün Rəbbinin elçisiyəm” – dedi.

Allah tərəfindən göndərilən məlumatı və ismarıcları Məryəmə gətirən elçi bu ilahi məlumat sayəsində Məryəmin zəkiy [tərtəmiz] bir dəliqanlının anası olacağını söyləyərək, gətirdiyi məlumatın məqsədini də bildirməkdədir.

Zəkiy. Ayədə keçən “zəkiy” sözü “زكى zəka” sözündən gəlir. Söz lüğətlərdə “təmizlik, paklıq, artıb böyümək, yetkinlik və bərəkət” mənalarına gəlir. Buradakı “zəkiy” sözü, “ذ [pəltək ze]” ilə yazılan və dilimizə də keçmiş olan “zəki, zəka” sözlərindən fərqlidir.

Buradakı “zəkiy” sözü günahlardan arınmış, təmiz olaraq böyüyüb yetişmiş, peyğəmbər olaraq göndərilmək üçün lazım olan xüsusiyyətlərə sahib, tərtəmiz və tərbiyəli mənalarına gəlməkdədir. Bu mənalardan da İsa peyğəmbərin günahlardan uzaq bir şəxsiyyətə sahib olduğu, tərtəmiz birisi olaraq böyüyüb yetişəcəyi və tərbiyəsinin peyğəmbərliyə yaraşan şəkildə olduğu anlaşılmaqdadır.

Ayədəki “ لآهبliəhəbə” ifadəsi “ ليهبliyəhəbə” deyə də oxunmuşdur [27]. Bu qiraətə görə məna “Məni Allah sənə bir dəliqanlı versin deyə göndərdi” şəklində olmaqdadır.

²⁰Məryəm: “Mənim necə oğlum ola bilər? Mənə heç bir bəşər toxunmayıbdır. Mən qanun-qayda tanımayan/iffətsiz biri də deyiləm” – dedi.

Məryəmin “Mən kimsəylə təmas qurmadım, qeyri qanuni əlaqədə olmadım, mən bağiyy, yəni qeyri qanuni əlaqə qurmuş biri də deyiləm” mənasına gələn etirazı, Al-i İmran surəsində aşağıdakı sözlərlə bildirilmişdir:

• ⁴⁷Məryəm: “Rəbbim! Mənə bir bəşər toxunmamışkən, mənim necə uşağım olur?” – dedi. Allah: “Belədir! Allah dilədiyi şeyi əmələ gətirir. O, bir işə qərar verdiyi zaman onun üçün: “Ol!” – deyər, o da dərhal olar” – dedi.                       (Al-i İmran/47)

²¹Elçi: “Elədir! Rəbbin buyurdu ki: Atasız uşaq vermək, Mənə çox asandır. Həmçinin Biz onu nəzdimizdən insanlara bir əlamət/nümunə və mərhəmət edəcəyik”. Və o gerçəkləşdirilildi.

Elçinin [Zəkəriyyə peyğəmbərin] bu Ayədə Məryəmə etdiyi açıqlama, 9-cu Ayədə Allahın özünə endirdiyi vəhy ilə eyni tərcümə edilir. Allahın elçisi sifətiylə, doğulacaq uşağın [İsanın] insanlara bir möcüzə və rəhmət olacağını bildirən Zəkəriyyə peyğəmbərin buradakı sözləri, Al-i İmran surəsində mələklərin ağzından aşağıdakı şəkildə ifadə edilmişdir:

• ^45-46Həmçinin bir zaman xəbərçi Ayələr: “Ey Məryəm! Allah səni Özündən bir kəlməylə müjdələyir. Onun adı, Məryəm oğlu İsa Məsihdir. Dünya və axirətdə hörmətlidir. Və O, yaxınlaşdırılanlardan və salehlərdəndir. Yüksək mövqedə və yetişkin biri olaraq da insanlarla danışacaqdır. ⁴⁸Və Allah ona kitabı, haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları və Tövrat ilə İncili öyrədəcək. (Al-i İmran/45-48)

21-ci Ayənin sonundakı “Və o həyata keçirilmiş bir iş oldu” ifadəsi, bu sözlərin kimə aid olduğuna görə iki cür anlaşıla bilir:

a- Əgər bu sözlər Elçinin sözlərinin davamı olaraq qəbul edilərsə, “Bu iş qədər olaraq yazılıb, konkretləşdirilmişdir” – deməkdir.

b- Yox, əgər Rəbbimizin bəyanı olaraq qəbul edilirsə, “Məryəm ikna oldu və hamilə qalması üçün edilməli olanı etdi, həyata keçirdi” – deməkdir.

Biz, həm Ayədəki “kada” felinə baxaraq, həm də bir sonrakı Ayənin davamlılıq bildirən “fe” ədatı ilə başlamasını nəzərə alaraq, ikinci mənanın daha uyğun olduğunu düşünürük.

²²Sonunda Məryəm oğlan uşağına hamilə qaldı. Sonra da onunla uzaq bir yerə qaçdı, getdi.

Bu Ayə, Məryəmin inandırılaraq elçinin gətirdiyi məlumat ilə hamilə qaldığını və sonra da olduğu yerdən daha uzaq bir yerə getdiyini bildirməkdədir. Bəzi tarixi qaynaqlara görə, bu yer Beyt el-Lahm [Betlaham] adlı şəhərdir.

Məryəmin ikinci dəfə yer dəyişdirməsinin səbəbini “vəziyyətini gizləmək üçün” deyə açıqlamaq mümkündür. Bu mövzu Quranda açıq şəkildə bildirilməməklə bərabər, Ayədəki “intibaz” sözü bu açıqlamaya dəlalət edən mahiyyətdədir.

Məryəmin hamilə qaldığında 13 yaşında olduğu, hamiləliyinin kiminə görə 9 ay, kiminə görə 8 ay, kiminə görə 7 ay, kiminə görə 6 ay, hətta bəzilərinə görə 3 saat, bəzilərinə görə isə 1 saat sürdüyü yolunda bir çox rəvayət varsa da, bunların hamısı əsassız, istinadsız və ciddiyyətdən uzaq nəqllərdir.

²³Sonra doğum sancısı onu bir xurma kötüyünə tutulub, dayanmağa məcbur etdi: “Kaş ki, bundan əvvəl öləydim və bütünlüklə unudulan biri olaydım!” – dedi.

Bu Ayədə Məryəmin hamiləlik dövrünün sonuna gəldiyi və doğmasının yaxınlaşdığı anladılmaqdadır. Bir xurma ağacının altında doğum sancısı çəkən Məryəm həm tükənmişdir, həm də özünü çarəsiz və kimsəsiz hiss etməkdədir. “Kaş ki, bundan öncə ölsəydim və büs-bütün unudulan biri olsaydım!” şəklindəki sözləri, keçirdiyi narahatlığın şiddətini göstərməkdədir. Bu sözlər, doğum sancısı çəkən bir qadının söyləyəcəyi sözlər deyil, izah edəməyəcəyi bir şəkildə sahib olduğu uşağını xalqından necə gizləyəcəyini düşünən bir qadının kədərini və peşmançılığını əks etdirən sözlərdir. Çünki analığa namizəd heç bir kəs doğum əsnasında çəkdiyi sancılara görə narahat olmaz və peşmanlıq duymaz.

^24-26Sonra ona/Məryəmə aşağı tərəfindəki adam/Zəkə­riyyə səsləndi: “Qətiyyən kədərlənmə, Rəbbin alt tərəfındə bir su arxı bəxş etdi. Xurma kötüyünü özünə doğru silkələ, üzərinə yetişmiş təzə xurmalar düşsün. Sonra ye-iç, gözün aydın olsun. Sonra əgər, bəşərdən birini görərsənsə: “Mən Rəhmana bir oruc nəzir etdim, ona görə də bu gün heç bir kimsə ilə danışmayacağam” – de”.

Doğum öncəsindəki bir neçə dəqiqəni nəql edən bu Ayələrdə Məryəmin şikayətlərinə cavab verən və ona yol göstərən biri ortaya çıxmışdır. Kim olduğu qeyd edilmədən Ayədə “o” və ya “kimsə” deyə bəhs edilən adam, Məryəmə Allahın bir su arxı axıtdığını xəbər vermiş, xurmalardan yeməsini, sudan içməsini söyləmiş, uşaqla əlaqədar olaraq gələcək tənqidlərə cavab verməməsini və o tənqidləri yönəldən insanlarla danışmamasını öyüdləmişdir. Biz bu adamın Zəkəriyyə peyğəmbər olduğu qənaətindəyik. Daha öncə də qeyd etdiyimiz kimi, Məryəmin bir uşaq doğacağı xəbərini verməsi üçün də o göndərilmişdi.

Zəkəriyyə peyğəmbər doğum əsnasında Məryəmin yanına Allahın göndərməsi ilə getmiş ola biləcəyi kimi, hamilə qaldığı günü bildiyindən, doğum anını hesablayaraq öz istəyi ilə də getmiş ola bilir.

Ayədəki “ من تحتهاmin tahtiha” ifadəsi, “ مَنْ تحتهاmən tahtiha” olaraq da oxunmuşdur. [28] “Mən tahtiha” ibarəsi “aşağı tərəfdəki kimsə” deməkdir. Ayənin mənasını qeyd etmək üçün “mən tahtiha” ifadəsi tərcihə daha uyğun düşməkdədir. Ancaq Ayədə keçən “min tahtiha” ifadəsindəki “ هاha” əvəzliyini “ağac”a göndərmək surətiylə “ağacın altından” mənası çıxarmaq da mümkündür. Belə ki, Zəmahşərinin bəyanına görə, Katade bunu tərcih etmişdir. [29]

Ayədə keçən “ جذعciz’” sözü, xurma ağacının alt qismini, yəni ağacın meyvəli olan qisminin altında qalan qismi ifadə etməkdədir. [30] Kutrub isə hər hansı bir ağacın kök qismindəki hər kötüyün “ciz’” olduğunu söyləmişdir. [31]

Buna və Ayədəki “ بbe” hərf-i cərrinin cümləyə qatacağı mənaya görə, “ جذع  ciz’”sözünün içində olduğu cümlə iki şəkildə mənalandırıla bilir:

–     Xurma ağacının gövdəsini özünə doğru çək və silkələ.

–     Gövdədəki təzə və yetişmiş xurmaları özünə doğru silkələ.

Məryəmin xurma ağacını silkələməsi ilə əlaqədar bir çox əfsanə törədilmişdir. Ağacın quru ağac olduğu, amma quru ağacda kəramət olaraq təzə xurma yetişdiyi, hətta sadəcə xurma deyil alma, armud, şaftalı, gilas kimi bir çox meyvə növünün yetişdiyi kimi izahlar bu cür rəvayətlərə əsaslanmaqdadır. Ancaq Ayədə bu anlatmaları dəstəkləyəcək ən kiçik bir əl yeri yoxdur. Həmçinin Məryəm o əsnada bir başqası [Zəkəriyyə peyğəmbər] tərəfindən yönləndirildiyindən, inkişaf edən hadisələrin Məryəmlə əlaqələndirilməsi də doğru bir yaxınlaşma deyildir.

الصّومəssavm [oruc] sözünün mənası. “ الصّومəssavm” kəliməsi, “ ترك الآكل والشّرب والكلام والنّكاح[yeməyi, içməyi, danışmağı və cinsi əlaqəni buraxmaq]” deməkdir. [32]

26-cı Ayənin açıq ifadəsindən də anlaşıldığı kimi, Lisanü’l-Arabın yuxarıdakı ifadəsi doğru olub, “savm” sözü “danışmamağı” da əhatə edir. Bəqərə surəsinin 183-187-ci Ayələrində müsəlmanlar üçün məcburi bir öhdəlik olaraq müəyyən edilmiş “savm” zamanı yeməmək, içməmək, cinsi əlaqədə olmamaq və danışmamaq lazımdır. Lakin bir çox lüğət və elmihal kitablarında “əs-Savmu fi’ş-Şəri [Şəriətdə Oruc]” deyə başlıqlar atılmış və “danışmağı tərk etmək” maddəsinə əhəmiyyət verməyərək, “savm”ın “yemə, içmə və cinsi əlaqəni buraxma” olduğu yazılmışdır. Edilən bu “əhəmiyyət verməmə”ni sadəcə sözün əsas mənasını pozan bir xəta olaraq dəyərləndirmək doğru deyildir. Çünki bizə görə, bu “əhəmiyyət verməmək” dinə qarşı edilmiş böyük bir iftiradır. Əgər şəriətdə “savm”ın əhatəsindən “tərk-i kəlam” çıxarıla­caqsa, bu Quranda yer almalı, yəni bilavasitə Allah tərəfin­dən çıxarılmalıdır. Belə ki, Rəbbimiz Bəqərə surəsinin 185-ci Ayəsində “… sizdən kim o aya [ramazana] şahid olursa, o ayı oruclu keçirsin …” təlimatıyla gətirdiyi yemə, içmə və cinsi əlaqə şəklindəki qadağalara 187-ci Ayədə “orucun gecəsi… sizə halal qılındı …” sözləri ilə istisna gətirmiş və ramazan ayı gecələrini əhatədən kənar buraxmışdır. “Dində müəyyən etmə” budur, belə olur. Quranda “tərk-i kəlam”ın “savm”ın əhatəsindən çıxarıldığına dair hər hansı bir fakt olmadığına görə, bizim qənaətimiz belədir ki, oruc tutarkən danışma­q da tərk edilməlidir. Oruc İslamdakı əsl mənasından fərqli olaraq tətbiq edildiyinə görədir ki, insanı təqva sahibi edəcək olan oruc kimsəni təqva sahibi etməyib, əksinə bədxərc və riyakar biri etməsinə səbəb olur.

^27-28Sonra Məryəm körpəsini götürərək qövmünə gətirdi. Qövmü dedi ki: “Ey Məryəm! Doğrusu sən görünməmiş bir şey etdin. Ey Harunun bacısı! Sənin atan pis bir insan deyildi, anan da qayda-qanun tanımaz/iffətsiz bir qadın deyildi”.

Məryəm qucağında bir çağa ilə dönüncə, qövmü bu vəziyyəti çaşqınlıqla qarşılamış və evlənmədən uşaq sahibi olduğuna görə Məryəmi ailəsinə yaraşmayan bir günah işləməklə [zina etməklə] ittiham etmişdir.

Diqqət edilirsə, hekayədə Məryəmin evdən ilk ayrılmasının “əhlindən” olduğu, çağası ilə geri dönüşünün isə “qövmünə” olduğu ifadə edilmişdir. Ayrılışındakı ifadəyə uyğun olaraq, Məryəmin “əhlinə” deyil, “qövmünə” döndüyünün söylən­məsi, aradan keçən zaman içində Məryəmin əhlindən kimsənin həyatda qalmadığı şəklində izah edilə bilir.

“Harunun bacısı”. Ayədəki bu ifadə ya Məryəmin Harun adında bir qardaşı olduğu mənasına gəlir, ya da onun Harun ailəsinə mənsub biri olduğunu göstərir. Bu tərz xitab şəklinin ərəb adət ənənəsində soy mənsubiyyətini ifadə etdiyi bilinmək­dədir. Belə ki, ərəblər bir adamı tanıtmaq üçün o adamın adını, ümumiyyətlə o adamın mənsub olduğu qəbilənin keçmiş böyüklərindən birinin və ya ilk atası olaraq bilinən kimsənin adı ilə bağlantı quraraq söyləyərlər. Belə ki, ərəblərdə bu adətə görə meydana çıxmış və klassik qaynaqlarda “Kəlboğulları, Əsədoğulları, Təmimoğulları, “Haşim­oğulları” kimi örnəkləri olan kişi adlı soylar vardır. Bu tətbiqat ölkəmizdə də qəbul edilmiş və soyadı qanunu tətbiqa­tın­da “Filankəsoğlu, Filanoğlu” kimi ailə böyüklərinin adlarını daşıyan soyadları alınmışdır.

Tabəri və əl-Qaznəvi kimi bəzi qaynaqlarda isə o dövrdə, yenə pisliyi ilə məşhur olmuş Harun adlı bir kişinin varlığından bəhs edilməkdədir. Əgər bu məlumat doğru isə, bu təqdirdə “Harunun bacısı” ifadəsi tarizdir, yəni üstü örtülü olaraq, Harunun pisliyinin Məryəmə də isnad edilməsidir.

Ən böyük ehtimal isə Məryəm, Musa və Harunun bacısının adını daşıdığından, onu danlamışlar: “Sən belə bir ada sahib olmağına baxmayaraq, məsuliyyətsizcə, nəslinə yaraşmayan bir davranış etdin!” – demişdilər. Hər ölkədə düşük davranışlar edən birisi, soyundakı əsillik xatırladılaraq danlanır.

²⁹Bundan sonra Məryəm ona – hamiləlik dövründən/hamiləliklə əlaqədar xəbəri olana/Zəkəriyyəyə işarə etdi, ondan hadisələri açıqlamasını istədi. Zəkəriyyə Məryəmin zina etmədən uşağı doğduğuna zamin olub uşağın məbəddə yetiştirilməsini istədi. Onlar: “Biz, Sabii –  bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyərik/Biz, yüksək mövqedə olan insanlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyər?

³⁴Budur, bu haqq sözə görə ixtilafda olduqları şey, ³⁰“Şübhəsiz, mən Allahın quluyam. O mənə kitabı verdi və məni bir peyğəmbər etdi. ³¹Məni, harada oluramsa olum, mübarək etdi. Həyatda olduğum müddətcə mənə salaatı və zəkatı/vergini bir məsuliyyət olaraq çatdırdı. ³²Və məni anama yaxşı davranan bir insan etdi. Və məni zalım, bədbəxt biri etmədi. ³³Və doğulduğum gün, öləcəyim gün və diri olaraq yenidən dirildiləcəyim gün “Salam“ mənim üzərimədir. ³⁶Və şübhəsiz, Allah mənim Rəbbimdir, sizin də Rəbbinizdir. O halda Ona qulluq edin, Bax budur, bu ən doğru  yoldur” – ³⁴deyən Məryəm oğlu İsadır.

Məryəm, Elçinin öyüdünə uyaraq oruc tutmuş və qövmünün darıxdırıcı ittihamlarına baxmayaraq, onlara cavab verməmişdir. Danışmamasından başqa, bir də “Sizə o cavab verəcək” şəklində Zəkəriyyə peyğəmbəri işarə etməsi isə hər kəsi hövsələdən çıxarmışdır və bunun qarşısında qövmündən: “Biz, yüksək mövqedə olan adamlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söylərik/Biz, yüksək mövqedə olan adamlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söylər?” sözlərini eşitmişdir.

Bu Ayələrdən də Zəkəriyyə peyğəmbərin də oğlu Yəhya kimi Sabii olduğu, yəni Yəhudi olmayıb, Yəhudiliyi tərk etdiyi aydın olur.

“Sabii” qavramı yuxarıda açıqlanmışdı.

Daha əvvəl bir çox yerdə Rəsmi Düzülüşü tərtib edən heyətin, nəcmləri və dilçilik qaydalarını nəzərə almadıqlarını, tərtilə ehtiyatsız yanaşdıqlarını, həmçinin Rəsmi Düzülüşü xro­no­­loji olaraq tərtib etmədiklərini göstərmişdir. Yaranmış bu vəziy­yətin, tərtib heyətinin dilçilikdə peşəkar mütəxəssis olma­ma­la­rından, düzəltmələri sonra etmək üçün, əvvəl bütünü qoru­ma yoluna üstünlük etmələrindən qaynaqlanmış ola bilə­cə­yini ifadə etmişdik.

Belə ki, bu heyətin və başlıca məsul olanın bu mənfiliklərə qarşı laqeyd qalması, buna görə də bir çox hadisə və qətliamın meydana çıxması, buna baxmayaraq tərtibin təhlil edilməsinə mane olunması, bizə belə bir fikrə gəlməyə əsas verir ki, bu, ehtiyatsızlıq və bilməməkdən deyil, xəyanətdən qaynaqlanır.

Qurandakı [Məryəm, Zühruf, Nisa surələri] İsa peyğəmbərlə əlaqədar bölmələrdə bəzi Ayələrin yer dəyişdirmiş olduğunu, bunların qoyulduğu yerə texniki və semantik sarıdan uyğun düşmədiyini gördük və bunları da bildirdik.

Bölmə və paraqraflardakı tərtilin pozulmasının, xüsusilə də İsa və Musa ilə əlaqədar bölmələrdə olması insanı ciddi olaraq düşündürür.

Qurandakı bəzi Ayələr yerlərindən alınıb İsa ilə əlaqədar bölmənin içinə yerləşdirilmiş, bunun nəticəsində isə Qurana aid xüsusiyyətlər İsa peyğəmbərə aid edilmiş, beləliklə də yanlış inancların meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Buna görə də, tərtibdə olduğu kimi qiraətdə də bir müdaxilənin olub-olmadı­ğını araşdırmağı bir iman borcu bildik və Məryəm surəsin­dəki İsa ilə əlaqədar bölməni yenidən ələ alıb, təhlil etdik və daha əvvəl nəzərə almadığımız çox mühüm tapıntılara şahid olduq. Bu Ayələri yeni tapıntılar çərçivəsində tərcümə edirik. Musa ilə əlaqədar bölmələr də irəlidəki surələrdə gələcəkdir.

Məryəm/29-cu Ayənin, mövcud Rəsmi Düzülüşdəki ənənəvi anlayışa görə tərcüməsi belədir:

Bundan sonra o [Məryəm], ona [uşağa] işarə etdi. Onlar, “Biz beşikdə bir sabi olanla necə danışarıq?” dedilər.

Bu tərcüməyə görə Məryəm, elçinin öyüdünə tabe olaraq oruc tutmuş və qövmünün acı ittihamlarına baxmayaraq, onlara cavab verməmişdir. Danışmadığı kimi, “Sizə o cavab verəcək” şəklində çağaya işarə etmişdir. Qövmü, “Biz beşikdə bir sabi olanla necə danışarıq?” – dedikdə də İsa beşikdə danışmışdır.(!)

Bu məna, Al-i İmran/46, Maidə/110-cu Ayələrin mövcud qiraətləriylə də dəstəklənmiş və İsaya beşikdə danışma möcüzəsi verilmiş və mövcud Ayə tərtibinə görə, İsa beşik­dəy­kən: “Şübhəsiz mən Allahın quluyam. O mənə kitabı verdi və məni bir peyğəmbər qıldı [etdi]. Məni, mən harada oluramsa olum, mübarək qıldı. Həyatda mövcud olduğum müddətcə mənə salaatı və zəkatı tövsiyə etdi. və məni, anama yaxşı davranan bir şəxs [qıldı]. Və məni bir qaba, bir bədbəxt qılmadı. Və do­ğul­duğum gün, öləcəyim gün və diri olaraq baas olacağım [ye­nidən dirildiləcəyim] gün salam mənim üzərimədir. Və şüb­həsiz Allah mənim Rəbbimdir, sizin də Rəbbinizdir. O halda Ona ibadət edin, budur bu, ən doğru  yoldur” – deyə danışmışdır. (!)

Belə ki, qeyd etdiyimiz kimi, bu paraqrafın tərtibi də düzgün edilməmiş, İsanın sözlərindən olan 36-cı Ayə [“Və şübhəsiz Allah mənim Rəbbimdir, sizin də Rəbbinizdir. O halda Ona ibadət edin, budur bu, ən doğru yoldur” ifadələri], 34-cü Ayə ola­raq tərtib edilərək, paraqraf qaydasızlaşdırılmış və mənasız­laş­­dırılmışdır.  Yəni bu Ayə açıq şəkildə paraqrafa müdaxilə edil­diyini hayqırır.

Biz təhlilimizi əvvəl bu bölmədə və İsa ilə əlaqədar digər Ayələrdə yer alan  المَهد [əl-məhdi/beşik]sözü üzərində etdik. Digər sözlər kimi ilk Rəsmi Düzülüşlərdə hərəkəsiz olaraq yazılan bu sözün, المَهد [əl-mehdi], المُهد [əl-mühdi] və المِهد [əl-mihdi] olaraq oxunması mümkündür. المَهد [əl-məhdi] oxunursa, “beşik”; المُهد [əl-mühdi] oxunursa “yüksək mövqe” mənasına gəlir. [33]

Əlimizdəki Rəsmi Düzülüşdə bu sözün İsa ilə əlaqədar ilk keçdiyi yer Al-i İmran/38-39-cu Ayələrdir. İlk Rəsmi Düzülüşlərdən İsam nüsxəsində bu Ayələrin yer aldığı 385-ci varaq itibdir. Bu səhifə, Davud b. Əli Keylani tərəfindən Məkkədə 1437/841 ilində yazılaraq, Rəsmi Düzülüşə yerləşdirilmişdir. [34] İtən səhifəni yazanlar Ayədəki المهد [əl-mhd] sözünü hərəkələməmişlər, yəni sözü  المَهد [əl-məhdi], المُهد [əl-mühdi] və المِهد [əl-mihdi] şəklində oxuna bilən etmişlər.

Məryəm/29-dakı əl-mehdi sözü, المُهد [əl-mühdi] şəklində oxunursa, Ayənin mənası:

• ²⁹Bundan sonra Məryəm ona – hamiləlik dövründən/hamiləliklə əlaqədar xəbəri olana/Zəkəriyyəyə işarə etdi, ondan hadisələri açıqlamasını istədi. Zəkəriyyə Məryəmin zina etmədən uşağı doğduğuna zamin olub uşağın məbəddə yetiştirilməsini istədi. Onlar: “Biz, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyərik/Biz, yüksək mövqedə olan insanlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyər?

Yenə bu Ayənin orijinalındakı نكلّم [nükəllimü] deyə oxunan sözün, ilk Rəsmi Düzülüşlərdə hərəkəsiz olması və bu sözü əmələ gətirən hərflərin  يكلّم [yükəllimü] şəklində də oxuna biləcəyi reallığından hərəkət edildiyində, Ayənin mənası “Bundan sonra Məryəm ona – doğum anında aşağı tərəfində olan adama  – Zəkəriyyəyə işarə etdi, ondan işin gedişatını izah etməsini istədi”.  Onlar isə: “Biz, yüksək mövqedə olan adamlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş  birinə necə söz söyləyərik/Biz, yüksək mövqedə olan adamlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş  birinə necə söz söylər” şəklində olur.

Beləliklə, Ayədəki sözlərin qiraətlərini və mənalarını açıqladıqdan sonra, bölmədəki Ayələrin tərtibi mövzusuna yenidən dönürük.

Əlimizdəki Rəsmi Düzülüşün 30-cu Ayəsi, قال [qalə/o dedi ki]ifadəsiylə başlayır. Bu Ayə, 29-cu Ayənin davamında tərtib edilərək, “İsa – beşikdəki uşaq dedi ki: “…” ” mənası əmələ gətirilmişdir. Bu sözlər, beşikdəki uşağun danışa bilməyəcəyini irəli sürənlərə bir göstəriş halında olsa idi, texniki olaraq cümlə “fa-i təqibiyyə” ilə başlayaraq ifadə فقال [fə qalə] şəklində olmalı idi. Belə ki, 29-cu Ayədə Məryəmə edilən ittihama qarşı Məryəmin müdafiəsi, فأشارت اليه [fə əşarət iləyhi/bundan sonra o, (Yəni Məryəm), ona (Zəkəriyyəyə) işarə etdi] şəklində “fa-i təqibiyyə” ilə gəlmişdir.

Qısacası, 30-cu Ayə də, texniki yöndən olduğu yerə uyğun deyildir. 30-cu Ayə texniki və məna etibariylə 34-cü Ayənin davamıdır. Cümlə halında 31-33 və 36-cı Ayələrlə birlikdə 34-cü Ayədə yer alan “Məryəm oğlu İsa” ifadəsinin sifətidir. Bu qəbula görə paraqrafın mənası belə olacaqdır:

²⁹Bundan sonra Məryəm ona – hamiləlik dövründən/hamiləliklə əlaqədar xəbəri olana/Zəkəriyyəyə işarə etdi, ondan hadisələri açıqlamasını istədi. Zəkəriyyə Məryəmin zina etmədən uşağı doğduğuna zamin olub uşağın məbəddə yetiştirilməsini istədi. Onlar: “Biz, Sabii –  bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyərik/Biz, yüksək mövqedə olan insanlar, Sabii – bizim dinimizi tərk etmiş birinə necə söz söyləyər?

³⁴Budur, bu haqq sözə görə ixtilafda olduqları şey, ³⁰“Şübhəsiz, mən Allahın quluyam. O mənə kitabı verdi və məni bir peyğəmbər etdi. ³¹Məni, harada oluramsa olum, mübarək etdi. Həyatda olduğum müddətcə mənə salaatı və zəkatı/vergini bir məsuliyyət olaraq çatdırdı. ³²Və məni anama yaxşı davranan bir insan etdi. Və məni zalım, bədbəxt biri etmədi. ³³Və doğulduğum gün, öləcəyim gün və diri olaraq yenidən dirildiləcəyim gün “Salam“ mənim üzərimədir. ³⁶Və şübhəsiz, Allah mənim Rəbbimdir, sizin də Rəbbinizdir. O halda Ona qulluq edin, Bax budur, bu ən doğru  yoldur” – ³⁴deyən Məryəm oğlu İsadır.

Bu paraqrafda açıqca İsanın peyğəmbərlik vəzifəsi və həyatı xülasə edilmişdir. Onun təbliğində də Sünnətullahdan başqa hər hansı bir imtiyazdan bəhs edilmir.

İsanın missiyası ilə əlaqədar burada verilən xülasə bu Ayələrdə də zikr edilmişdir:

• ⁷²And olsun: “Allah, Məryəm oğlu Məsihin özüdür” – deyən kimsələr qətiliklə kafir olmuşlar. Halbuki, Mə­sih: “Ey İsrailoğulları! Mənim Rəbbim və sizin Rəbbiniz Allaha qulluq edin. Şüb­hə­siz, kim Allaha ortaq qoşarsa, qətiliklə Allah ona cənnəti haram edər, onun sığına­ca­ğı da atəşdir. Və şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün köməkçilərdən kimsə yoxdur” – demişdi.
• ⁷³And olsun: “Allah üçün üçüncüsüdür” – deyən insanlar qətiliklə, kafirlər olmuşlar. Halbuki, tək Tanrıdan başqa Tanrı yoxdur. Əgər söylədiklərindən əl çəkməzlərsə, qətiliklə onlardan kafirlərə ağrı verən bir əzab to­xunacaqdır. (Maidə/72-73)
• ^63,64İsa açıq-aşkar dəlillərlə gəldiyi zaman dedi ki: “Mən sizə haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları gətirdim və haqqında ixtilafa düşdüyünüz şeylərin bir qismini sizə açıqlamaq üçün gəldim. O halda Allahın qoru­ması altına girin və mənə itaət edin. Şübhəsiz ki, Allah… O, mənim Rəbbimdir və sizin də Rəbbinizdir. Belə isə, Ona qulluq edin. Bax budur, bu doğru bir yoldur”. (Zühruf/63-64)

Bu paraqrafdakı mətnə görə isə “mühd”də [yüksək mövqedə] olan İsa deyil, o günün öndə gedən məbəd vəzifəliləridir.

Məsələnin təməl ünsürü olan المهد [əl-məhd] kəlməsi İsa peyğəmbər ilə əlaqədar olan Al-i İmran/46 və Maidə/110-da da keçir. Söz, المُهد [əl-mühd] şəklində oxunub mənalandırıldığında, bu Ayələrin mənası belə olacaqdır:

• ⁴⁶Yüksək mövqedə və yetişkin biri olaraq da insanlarla danışacaqdır. (Al-i İmran/46)
• ¹¹⁰Həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənin üzərində və ananın üzərində olan nemətimi xatırla! Həmçinin Mən səni Allahın vəhyi ilə gücləndirmişdim. Yüksək mövqedə olan biri olaraq və yetişkin biri olaraq, insanlarla danışırdın. Həmçinin sənə Kitabı – haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları, Tövratı və İncili öyrətmişdim.

Həmçinin mənim iznim ilə/biliyim ilə palçıqdan/gildən (keramikadan) quş kimi bir şey (Buxurdan) düzəldirdin. Sonra da onun içinə üfləyirdin/aerozol əmələ gətirirdin, onlar da (xəstəlik yayan/aşılayan həşəratlar) mənim iznim ilə quş olurdu/tezliklə gedirdilər. Anadangəlmə kor olanı və cüzam xəstəliyinə yaxalanmış olanı iznim ilə/biliyim ilə yaxşılaşdırırdın. Yenə mənim iznim ilə/biliyim ilə sosial ölüləri çıxarırdın/canlandırırdın. Və həmçinin İsrailoğullarına açıq-aşkar dəlillərilə gələrək, onlardan Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayanların: “Bu, ancaq açıq-aşkar bir sehrdir” – dedikləri zaman səni onlardan qorumuşdum.   (Maidə/110)

Bu Ayələrdə, Məryəm/29-un əksinə, yüksək mövqedə olan İsadır. Rəbbimiz ona yüksək mövqelər ehsan etmişdir. Bu Nisa/158-də, Onu qəti olaraq öldürmədilər. Əksinə, Allah onu Özünə yüksəltdi [dərəcəsini artırdı] şəklində ifadə edilmişdir. Belə yüksək mövqelərin İdris peyğəmbərə də ehsan edildiyi bildirilmişdir:

• ⁵⁶Və Kitabda İdrisi an/xatırlat. Şübhəsiz, o, özü-sözü doğru biri idi, bir peyğəmbər idi. ⁵⁷Və Biz onu uca bir məkana yüksəltdik. (Məryəm/56-57)

Bu açıqlamalardan anlaşıldığına görə, Rəsmi Düzülüşdəki İsa ilə əlaqədar bölmələrin Ayələrinin yerləri və qiraətləri, İsaya xüsusi bir status verə bilmək üçün, şüurlu olaraq dəyişdirilmiş və beləliklə, İsa beşikdə ikən danışdırılmış, göyə/Allahın yanına uçurulmuş, insanlar onun təkrar gələcəyinə inandırılmış, gəlişi qiyamət əlaməti sayılmış və ölmədən əvvəl hər kəsin ona iman edəcəyi inancı yayğınlaşdırılmışdır.

Yəhudi və Xristianlar İsa peyğəmbərin beşikdə danışdığını rədd edir və bu görüşləri irəli sürürlər:

• Əgər bu hadisə həqiqətən meydana gəlsəydi, çox maraqlı və təsirli olduğuna görə, təvatür şəklində yayılar və heç unudulmazdı. Halbuki, belə bir hadisə heç eşidilməmişdir və Xristianların ən fanatiklərində belə, bu cür inanc meydana gəlməmişdir. Həmçinin, Yəhudilərin o dövrdə İsaya düşmən olduqları tarixi bir həqiqətdir. Belə ki, İsa elçiliyini elan edən kimi, onu öldürməyə çalışmışdılar. Əgər İsa beşikdə danışmış və peyğəmbərliyini elan etmiş olsaydı, Yəhudilər onu elə o zaman aradan qaldırardılar.

³⁵Allah üçün özünə övlad etmək deyə bir şey yoxdur. O, bundan münəzzəhdir. O, bir şeyə hökm edərsə, ona sadəcə “Ol!” deyər, o da olar.

İsa peyğəmbərin qeyri-qanuni bir uşaq və saxta bir peyğəmbər olduğunu iddia edən Yəhudilərlə onun Allahın oğlu olduğunu və Allahın onda cisimləndiyini iddia edən Xristianlar, bir-birləri ilə daima ixtilaf halında olmuşdular. Yuxarıdakı Ayələr həm Yəhudilərin, həm də Xristianların bu yanlış anlayışları nəticəsində ortaya çıxmış olan ixtilaflara son vermiş olur. Beləliklə, Rəbbimiz hər iki tərəfin də yanlış düşüncə və qənaətlərini ortadan qaldırmış, həqiqəti bütün açıqlığıyla ortaya qoymuşdur. Allahı Qurandan tanıyanlar və sağlam düşüncə sahibləri artıq bilirlər ki, Allah övlad qəbul etmək kimi nöqsanlıqlardan münəzzəhdir.

Quranda bu mövzuların yer aldığı başqa Ayələr də vardır:

• ^116-118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməYəni eşidilməYəni seçilməYəni keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116-118)
• ⁵⁹Şübhəsiz ki, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin/hər insanın vəziyyəti kimidir. O, onu torpaqdan əmələ gətirdi, sonra ona: “Ol!” – dedi, o da dərhal oldu.
• ⁶⁰Bu haqq/həqiqət sənin Rəbbindəndir, belə isə şübhə edənlərdən olma. ⁶¹Sənə bilikdən gəl­dik­dən sonra, artıq kim bu mövzuda səninlə mübahisə edərsə, dərhal: “Gəlin, oğul­la­rı­mızı və oğullarınızı, qadınlarımızı və qadınlarınızı, özümüzü və özünüzü çağıraq, sonra da bir-birimizi lənətləyək/kənarlaşdırıb gözdən salaq və Allahın lənətini/kənarlaşdırıb, gözdən salmasını yalançıların üzərinə istəyək” – de. (Al-i İmran/59-61) 

³⁷Sonra da öz aralarından çıxan əsassız qruplar ixtilafa düşdülər. Bax budur, o böyük günün şahidliyindən, məhkəməsindən o kafirlərin vay halına!

İsa peyğəmbərlə əlaqədar olaraq Xristianlar öz aralarında da hiziplərə, məzhəblərə ayrılmışdılar. İlk dövr Quran alimlərindən olan Mukatilin təsbitlərinə görə o dövrdə Xristianların içində fərqli inanclara sahib üç qrup vardır:

–  “ İsa Allahın oğludur” deyən Nasturilər,

–  “ İsa Allahın özüdür” deyən Mar-Yaqubilər və

–  “ Allah üçün üçüncüsüdür” deyən Məlqanilər.

Rəbbimiz Quranda bu pozğun inancları rədd edib, gerçəyi açıqlamışdır:

• ⁴³Allah onların dediklərindən böyük bir ululuqla arınıq və çox ucadır.  (İsra/43)  
• ⁷³And olsun: “Allah üçün üçüncüsüdür” – deyən insanlar qətiliklə, kafirlər olmuşlar. Halbuki, tək Tanrıdan başqa Tanrı yoxdur. Əgər söylədiklərindən əl çəkməzlərsə, qətiliklə onlardan kafirlərə ağrı verən bir əzab to­xunacaqdır. (Maidə/73)

Quranda Məryəm və İsa peyğəmbər haqqında verilən məlumatlar, İsa peyğəmbərin doğumu ilə Quranın enişi arasındakı dövrdə ortaya çıxmış Yəhudi və Xristian inanclarını əks etdirir. Belə ki, Quranın enişindən bu yana, eynilə Müsəlmanların yüzlərlə məzhəbə, minlərlə məşrəbə ayrıldığı kimi, Xristian və Yəhudilər də məzhəblərə, məşrəblərə ayrılmışlar və hər bir qrup müxtəlif inanc və həyat tərzi nümayiş etdirmişdir. Bizim düşüncəmizə görə, istər Müsəlmanlar, istərsə də Əhl-i Kitab arasında ortaya çıxmış olan yanlış inanc və həyat tərzlərinin insanların həyatlarından çıxarılıb atılması üçün Quranda verilən ismarıclar və ilahi qaydalar sadəcə Müsəlmanlara deyil, Əhl-i Kitaba da çatdırılmalıdır. Quran igidlərinin ortaya qoyacağı bu yöndəki çalışmalar, insanlığın doğru istiqaməti tanıması baxımından mühüm nəticələrə yol açacaq bir potensialı daşıyır.

³⁸Bizə gələcəkləri gün, nələr eşidəcəklər, nələr görəcəklər! Lakin şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar, bu gün açıq-aşkar bir pozğunluq içindədirlər.

³⁹Və sən onları, onlar biliksizlik, laqeydlik içindəykən və inanmırlarkən əmrin yerinə yetiriləcəyi o böyük peşmançılıq günü ilə xəbərdar et!

⁴⁰Şübhəsiz, Biz yer üzünə və onun üzərindəki insanlara varis olacağıq/onlar gedəcək, biz qalacağıq. Və onlar yalnız və yalnız Bizə döndəriləcəklər.

39-cu Ayədəki xəbərdar etmə təlimatı peyğəmbərimizə verilir. Xəbərdarlığın çatdırılacağı müxatib isə həm peyğəmbəri­mizin o günkü müxatibləri [yəni o günləri yaşayanlar], həm də daha sonra Quranın təbliğ edildiyi adamlardır. Böyük bir təhdid və danlama üslubu ilə xatırladılan “peşmanlıq günü” isə məhşəriylə, cənnətiylə, cəhənnəmiylə axirət günüdür. O gün cənnətdəki insanlar belə: “Kaş ki, daha artıq salihat işləsəydim və daha böyük nemətlərə nail olsaydım!” – deyə peşmançılıq duyacaqlar.

• ¹²Günahkarları Rəbbinin hüzurunda başları önə əyilmiş olaraq: “Ey Rəbbimiz! Gördük və dinlədik, indi bizi geri göndər ki, saleh bir əməl işləyək, biz artıq qəti bir şəkildə inanırıq” – deyərlərkən bir görsən!  (Səcdə/12)  
• ^55-58Və qəflətən əzab gəlmədən insanın: “Allahın yanında etdiyim ölçüsüzlük­lər­ə görə vay mənim halıma! Doğrusu mən lağ edənlərdən idim” – deməsin­dən, yaxud: “Allah mənə doğru yolu göstərsəydi, hər halda mən Allahın qoruması altına girənlərdən olardım” – deməsindən və ya əzabı gördüyü zaman: “Mənə bir geri dönüş də olsaydı, mən də o yaxşılıq-gözəllik edənlərdən olsaydım” – deməsindən öncə, Rəbbinizdən sizə endirilənin ən gözəlini izləyin/təqib edin”. (Zümər/55-58)

⁴¹Kitabda İbrahimi də an/xatırlat. Şübhəsiz ki, o, özü-sözü doğru biri idi, peyğəmbər idi.

Bu Ayə ilə başlayan bölmədə tövhid dininin öndəri İbrahim peyğəmbərin insanlara tanıdılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu istiqamətdə olmaqla, İbrahimin (əs) həm peyğəmbərliyindən, həm də “sıddıq” biri olduğundan söz edilmişdir. “Sıddıq” sözü “son dərəcə sadiq və doğru, haqqı şüurlu şəkildə təsdiq edən, təsdiqində çox səmimi adam” deməkdir.

Xatırlayacağımız kimi, İbrahim peyğəmbərin adı ilk dəfə Əla surəsində, ikinci dəfə isə özünə verilən “suhuf”dakı bəzi qaydaların açıqlanması səbəbiylə Nəcm surəsində keçmişdi. Daha sonra Sad surəsinin 45-47-ci Ayələrində də adı zikr edilmiş, “⁴⁵Güc və uzaqgörənlik sahibi qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yəqubu da xatırla! ⁴⁶Şübhəsiz, Biz onları “Yurd düşüncəsi/azad vətən həsrəti” saflığı ilə saflaşdırdıq, arı-duru hala gətirdik. ⁴⁷Və şübhəsiz, onlar yanımızda seçilmiş ən xeyirlilərdəndir.” deyilərək onun da xeyirli insanlardan biri olduğuna diqqət çəkilmişdi.

Şəxsi keyfiyyətləri və tövhid mübarizəsində verdiyi əməklər Quranda həmişə qarşımıza çıxacaq olan İbrahim peyğəmbər haqqındakı ilk təfərrüat isə mövzumuz olan bu Ayələrdə verilir. İbrahim peyğəmbərin əhvalatının anladıldığı bu Ayələrə keçmədən əvvəl, onu tanıdan digər Ayələrdən bir neçə nümunə yenə verməyin faydalı olacağı qənaətindəyik:

• ¹³⁰Və İbrahimin dinindən/həyat tərzindən özünü səfeh yerinə qoyandan başqa kim üz çevirər? Və Biz onu dünyada seçmişdik. Heç şübhəsiz, o, Axirətdə də yaxşı­lar­dan biridir. (Bəqərə/130) 
• ⁷⁵Şübhəsiz ki, İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli, çox ah-vah edən/zərif ürəkli, yönələn biri idi. (Hud/75)    
• ^4,5İbrahimdə və onunla bərabər olanlarda, İbrahimin atası üçün: “Sənin üçün qətiliklə bağışlanma diləyəcəyəm. Və Allahdan olan heç bir şeyə gücüm yetməz” – deməsi istisna olmaqla, qətiliklə sizin üçün gözəl bir nümunə vardır. Həmçinin İbrahim və İbrahimlə bərabər olanlar cəmiyyətlərinə: “Biz sizdən və sizin Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizdən uzağıq. Biz sizi silib atdıq. Və siz, bir tək olaraq Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda sonsuzadək bir düşmənçilik və nifrət bəlli edilmişdir. Rəbbimiz! Yalnız sənə inandıq, sənə yönəldik. Və dönüş an­caq sənədir. Rəbbimiz! Bizi kafirlər üçün bir atəşə atılma/imtahan vasitəsi etmə! Bizi bağışla! Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olma­yan/müt­ləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyanın, ən sağlam edənin məhz özüsən!” – demişdilər. (Mümtəhinə/4, 5)
• ^120,121Şübhəsiz, İbrahim səmimiyyətlə Allaha boyun əyən, ortaq qoşma inancından dönmüş, Allahın nemətlərinə qarşılıq ödəyən, başlı-başına bir ümmət idi. Və o, ortaq qoşanlardan olmadı. Və Allah onu seçdi və ən doğru yola bələdçilədi.
• ¹²²Və Biz İbrahimə dünyada yaxşılıq/gözəllik verdik. Və şübhəsiz ki, o, Axirətdə də qətiliklə salehlərdəndir.
• ¹²³Sonra sənə: “Küfrdən, ortaq qoşmaqdan dönmüş bir insan olan və ortaq qoşanlardan olmayan İbrahimin dininə/həyat tərzinə tabe ol” – deyə vəhy etdik. (Nəhl/120- 123)

^42-45Bir dəfə o atasına: “Atacan! Eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydası olmayan şeylərə nə üçün qulluq edirsən? Atacan! Şübhəsiz, sənə gəlməyən bir bilik mənə gəldi. O halda mənə uy ki, sənə ən doğru bir yolu göstərim. Atacan! Şeytana qulluq etmə. Şübhəsiz, şeytan Rəhmana asi oldu. Atacan! Şübhəsiz, Mən, sənə Rəhmandan bir əzab toxunar və şeytan üçün bir yol göstərən, qoruyan, kömək edən bir yaxın olarsan deyə, qorxuram” – demişdi.

Bu Ayələrdə İbrahim peyğəmbərin xəbərdar etməyə atasından başladığı və ilk xəbərdarlığın da tövhid mövzusunda olduğu görünür. İbrahim peyğəmbərin atası və qövmünə etdiyi bu xəbərdarlıqlara Quranda bir neçə dəfə yer verilmişdir:

• ⁷⁴Və o zaman ki, İbrahim atası Azərə: “Sən bütləri tanrılarmı qəbul edirsən? Şübhəsiz ki, mən səni və qövmünü açıq-aşkar bir pozğunluq içində görürəm” – demişdi.
• ⁷⁵Və Biz beləliklə, sübut əldə etməsi və qəti inananlardan olması üçün, İbrahimə göylərin və yerin mülkiyyəti və idarəçiliyini göstərirdik.
• ⁷⁶Buna görə də İbrahim, üzərinə gecə çöküncə bir ulduz gördü: “Bu, mənim Rəbbimdir” – dedi. Sonra ulduz batınca: “Mən batanları sevmərəm” – dedi.
• ⁷⁷Sonra ayı doğarkən görüncə də: “Bu, mənim Rəbbimdir” dedi. O da batınca: “And ol­sun ki, Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi, tam yəqinliklə bilin ki, mən az­ğın­lar qövmündən olardım” – dedi.
• ^78,79Sonra günəşi doğarkən görüncə də: “Bu mənim Rəbbimdir, bu daha böyükdür!” – de­di. Sonra o da batınca: “Ey qövmüm! Şübhəsiz ki, mən sizin ortaq qoşduğunuz şey­lərdən uzağam. Tam yəqinliklə bilin ki, mən Hənif/batil inanclardan dönərək üzümü, göyləri və yeri yoxdan var edənə/yox edəcək olana çevirdim və mən ortaq qoşanlardan deyiləm” – dedi.
• ^80,81Və qövmü onunla mübahisə etdi. İbrahim: “Mənə doğru yolu göstərmişkən, Allah haqqında mənimləmi mübahisə edirsiniz? Ona ortaq qoşduqla­rı­nız­dan heç qorxmuram. Ancaq Rəbbimin dilədiyi şey istisna olmaqla. Rəbbim biliyi ilə hər şeyi əhatə etmişdir. Hələ də düşünməzsinizmi? Və Allah, haqlarında heç bir güc/qüvvət endirmədiyi halda, siz Ona ortaq qoşmaqdan qorxmurkən, mən sizin ortaq qoşduğunuz şeylərdən necə qorxaram? Bu halda əgər bilirsinizsə, bu iki camaatdan hansı arxalanmağa daha layiqdir?” – dedi.
• ⁸²Bu iman edənlər və imanlarına səhv/öz zərərlərinə iş etməyənlər/şirk qarışdırmayanlar, bax budur, onlar təhlükəsizlikdə olanlardır. Bələd­çi­ləndikləri doğru yolu tapanlar da, onlardır.
• ⁸³Və bax budur, bunlar, qövmünə qarşı İbrahimə verdiyimiz sübutumuzdur. Biz dilədiyimizi dərəcələrlə yüksəldərik. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin ən yaxşı qanun qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edəndir, çox yaxşı biləndir.
• ⁸⁴Və Biz ona İshaqı və Yəqubu da bağışladıq. Hamısına doğru yolu göstərdik. Daha əvvəl də Nuha və onun soyundan Davuda, Süleymana, Eyyuba, Yusufa, Musaya və Haruna da doğru yolu göstərmişdik. Və Biz gözəllik/yaxşılıq edənlərə belə qarşılıq veririk.             (Ənam/74- 84)
• ^16,17İbrahimi də elçi göndərdik/xilas etdik. O zaman ki, o, qövmünə: “Allaha qulluq edin və Onun qoruması altına girin. Əgər bilirsinizsə, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Şübhəsiz ki, siz Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlərə sitayiş edirsiniz və yalan uydu­rursunuz. Xəbəriniz olsun ki, sizin Allahın yaratdıqlarından məbud deyə sitayiş etdiklərinizin sizin üçün bir ruzi verməyə gücü yetməz. Ona görə də ruzini Allah yanında arayın, Ona qulluq edin və Ona sahib olduğunuz nemətlərin qarşılı­ğı­nı ödəyin. Yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz” – demişdi.
• ²⁴Sonra İbrahimin qövmünün cavabı ancaq: “Onu öldürün və ya yandırın/artıq də­r­­ə­cədə sıxıntıya salın” – demələri oldu. Sonra da Allah onu atəşdən/sıxıntıdan qur­tar­dı. Şübhəsiz ki, bunda, iman edəcək bir cəmiyyət üçün əlamətlər/nümunələr var­dır.
• ²⁵Və İbrahim dedi ki: “Siz, sırf dünya həyatında aranızdakı sevgi üçün Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlər qəbul etdiniz. Sonra Qiyamət günü biriniz digərinizi tanımayacaq, biriniz digərinizi kənarlaşdırıb gözdən çıxaracaqdır. Çatacağınız yer də cəhənnəmdir. Və sizin üçün köməkçilər də yoxdur. (Ənkəbud/16, 17, 24, 25)
• ^26,27Və bir zamanlar İbrahim atasına və qövmünə: “Şübhəsiz, mən sizin sitayiş etdiyiniz şeylərdən uzağam. Məni yoxdan yaradan ayrı. Şübhəsiz ki, artıq O, məni doğru yola çatdıracaqdır” – dedi. ²⁸İbrahim bu sözü onların dönməsi üçün, ardından gələcək olanlara həmişəlik qalacaq bir söz etdi.    (Zühruf/26-28)

Yuxarıdakı Ayələrdən göründüyü kimi, İbrahim peyğəmbər ağlabatan və məntiqli səbəblərlə müşrik atasını və qövmünü xəbərdar etmişdir. Onlara görməyən, eşitməyən və özlərinə belə xeyirləri olmayan şeylərə [bütlərə] yalvarmağın, sitayiş etməyin məntiqsiz olduğunu söyləmiş, bu davranışlarına görə onları “ağılsız” olaraq xarakterizə etmiş və qınamışdır. Xəbərdar etməyin İbrahim peyğəmbərin etdiyi kimi yaxın əqrabadan başlaması, Rəbbimizin qoyduğu bir qaydadır. Belə ki, Uca Allah peyğəmbərimizə də bu istiqamətdə əmr vermişdir:

• ²¹⁴Və ən yaxın qəbiləni xəbərdar et. (Şüəra/214)  

Bu Ayələrdə İbrahim peyğəmbərin “Atacan! Şeytana qulluq etmə!” ifadəsiylə diqqət çəkdiyi şeytan, İblisdir. Çünki İbrahim peyğəmbərin atası və qövmü öz xam fikirlərinə tabe olaraq, mənfəətlərinə uyğun gördüklərini ölçüb biçmədən edir, sözün tam mənasıyla beyinlərindəki şeytana uyurdular.

Bu davranış, başqa Ayələrdə də keçir:

• ¹¹⁷Onlar Allahın yaratdıqlarından, yalnız və yalnız dişi bütlərə yalvarırla Və onlar ancaq inadkar şeytana yalvarırlar. (Nisa/117)
• ⁶³Allaha and olsun ki, Biz qətiliklə səndən öncə bəzi ümmətlərə elçilər göndərdiksə də, şeytan onlara əməllərini bəzəyib, bəzəkli göstərdi. Bax budur, o şeytan bu gün onların qoruyucu, yol göstərici yaxınıdır. Və onlar üçün acı bir əzab vardır. (Nəhl/63)

45-ci Ayədə “Atacan! Şübhəsiz, Mən, sənə Rəhmandan [yaratdığı bütün canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edən Allahdan] bir əzab toxunar və şeytan üçün bir yol göstərən, qoruyan, kömək edən bir yaxın olarsan deyə qorxuram”  ifadəsində, açıq şəkildə müşrik insanın əzab toxunduqdan sonra şeytana vəli olacağı bildirilir. Belə ki, Ayədə ifadə, “fə təkunə” şəklində fa-i takibiyyə ilə gəlir. Burada insanın ağlına istər istəməz, açıqlananın əksinə “şeytana vəli olanlara əzabın toxunacağı” bilgisi gəlir.

Bu Ayədə “toxunma” deyə çevirdiyimiz söz “yeməssəkə” sözü olub, sözün orijinal mənası “dəriləşdirmə” deməkdir ki, burada sözün mənası “əzabın insana dərisi kimi yapışacağı” ifadə edilməkdədir. Yaxşı, burada insana dəri kimi yapışacaq olan nədir? Bunun cavabını Zühruf/36, 37-ci Ayədən öyrənirik:

• ^36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından korlaşarsa, Biz ona bir şeytan musallat edərik və artıq o, onun üçün yaşıddır/yançıdır. Və şübhəsiz ki, yaşıdlar/yançılar korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sanırlar. (Zühruf/36, 37)

Bəli, Rəhmanın öyüdündən üz çevirənlərə cəza olaraq şeytan musallat edilir; şeytan ona dərisi (yumurtanın çöl qabığı) kimi yapışdırılır. Sonra o insan şeytanın ən yaxını olub, ortaqlaşaraq insanları dindən imandan çıxarırlar. İnsanı asi qul edirlər:

• ¹²⁹Və bax budur, Biz beləliklə, qazandıqları günahlara görə səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin bir qismini digər bir qisminə yaxınlaşdırırıq. (Ənam/129)
• ¹²¹Və üzərində Allahın adı anılmayan şeylərdən yeməyin. Və şübhəsiz ki, bu, tam bir yol­dan çıxmaqdır. Və şübhəsiz, şeytanlar  öz yaxınlarına sizinlə mübarizə et­mə­ləri üçün gizlincə təlqin edirlər. Və əgər onlara boyun əyərsinizsə, deməli siz, ortaq qoşan kimsələr oldunuz.                     (Ənam/121)

Bu Ayələrdə açıq şəkildə şeytana vəli olanların şeytan kimi və ya şeytanın yerinə insanları yoldan çıxardıqları; şeytanın vəzifəsini etdikləri bildirilib, xəbərdarlıq edilir. Burada bildirilir ki, İbrahim peyğəmbər Allahın cəza, əzab olaraq atasını şeytana xidmət etdirməsindən qorxur.

İbrahim peyğəmbərin xəbərdar etmə üslubu. İbrahim peyğəmbər, atasını ağılla hərəkət etməsi və kimsəyə faydası olmayan şeylərə ibadət etməməsi yönündə xəbərdar edir və ən doğru  yolu göstərərək, onu özünə uymağa dəvət edərkən kifayət qədər nazik və yumşaq bir üslub işlətmişdir. Onu şeytana qulluq etməyə davam edərsə, Allahın əzabıyla qarşılaşacağı yönündə xəbərdar edərkən də üslubu yenə eyni olmuşdur. Bu üslub əslində bütün insanlar üçün nümunə ola biləcək bir üslubdur.

Çünki Rəbbimiz, təbliğ və təbyinin bu üslubda olmalı olduğunu bir çox Ayədə bildirmişdir:

• ¹⁰Onların söylədiklərinə/söyləyəcəklərinə də səbr et. Və gözəl bir ayrılıqla onlardan ayrıl, (Müzzəmmil/10) 
• ⁶³Sonra: “Biz, sadəcə, yaxşılıq etmək və uzlaşdırmaq istədik” – deyə Allaha and içə­rək, sənin yanına gəldilər. Bax budur, onlar Allahın, qəlblərindəkini bildiyi insanlardır – ar­tıq sən onlardan uzqlaş və onlara öyüd ver. Və onlara özləri haqqında dərindən təsir edəcək gözəl söz söylə!   (Nisa/63) 
• ⁴³Hər ikiniz Fironun yanına gedin. Şübhəsiz ki, o, düz yoldan azdı. ⁴⁴Sonra ona öyüd alması və hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərməsi üçün yumşaq söz söyləyin”. (Ta Ha/43, 44)
• ¹²⁵Rəbbinin yoluna haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalarla, həmçinin gözəl öyüdlə çağır! Və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin Öz yolundan azanları ən yaxşı biləndir və O, bələdçiləndikləri doğru yolda olanları da ən yaxşı biləndir. (Nəhl/125) 

İbrahim peyğəmbərin burada ardıcıl olaraq “Atacan, atacan!” deməsi onu göstərir ki, o atasını artıq dərəcədə sevir və onun əzab çəkməsini istəmir.

⁴⁶Atası: “Ey İbrahim! Sən mənim tanrılarımdan üzmü çevirirsən? Əgər əl çəkməzsən, and olsun, səni daşlayaraq öldürərəm. Haydı, uzun bir müddət mənə uzaq ol/rədd ol!” – dedi.

İbrahim peyğəmbərin həqiqətləri ağlabatan və məntiqli səbəblərlə anlatmasına, hətta yalvararaq xəbərdar etməsinə baxmayaraq, atası onu təhdid etmiş və yanından qovmuşdur.

^47,48İbrahim: “Salam sənə olsun, sənin üçün Rəbbimdən bağışlanma diləyəcəyəm. Şübhəsiz ki, O, mənə çox ərməğan verəndir. Və mən sizdən və Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdiyiniz şeylərdən çəkilib ayrılıram. Və Rəbbimə dua edəcəyəm. Rəbbimə yalvarışımda bədbəxt olmayacağımı umuram” – dedi.

Atasının bu kobud davranışı qarşısında İbrahim peyğəmbər ona ilahi qaydalar çərçivəsində müqabilə etmişdir. İbrahim peyğəmbərin bu halı, Quranda bir çox Ayədə tövsiyə edilən və Furqan surəsində də “Rəhmanın qulları elə kimsə­lərdir ki” başlığı altında sıralanmış olan xüsusiyyətlər­dəndir:

• ⁶³Və Rəhmanın qulları elə insanlardır ki, onlar, yer üzündə təvazökarlıqla yeriyirlər və cahil insanlar özlərinə söz atdığı zaman: “Salam!” – deyərlər. (Furqan/63)
• ⁵⁵Və onlar, boş söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirərlər və “Bizim işlərimiz yalnız və yalnız bizim üçün, sizin işləriniz də yalnız və yalnız sizin üçündür. Sizə salam olsun! Biz ca­hil­ləri axtarmırıq” – deyərlər. (Qasas/55)

⁴⁹Sonra İbrahim, qövmündən və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdikləri şeylərdən uzaqlaşınca, Biz ona İshaqı və Yəqubu ehsan etdik. Hamısına da peyğəmbərlik verdik.

⁵⁰Və Biz onlara mərhəmətimizdən ərməğanlar/hədiyyələr etdik. Və onlar üçün böyük bir həqiqət dili yaratdıq.

Uca Allah, İbrahim(əs)ın bir hənif olaraq göstərdiyi qeyrətlər qarşılığında ona özü kimi “peyğəmbərlik” rütbəsiylə qürurlandırdığı övladlar və nəvələr ehsan etmiş, onları sayılıb-seçilən, xeyirli, doğruluqla xatırlanılan insanlar qılmışdır. Bu Ayələrin bir başqa ismarıcı da “Allaha yönələn və itaət edən səmimi qullara nemətlər bəxş ediləcəyi və onların heç bir zaman itkiyə/zərərə uğramayacaqları” ismarıcıdır.

Bu Ayədə qısaca olaraq haqqında söz açılmış hadisələr, Saffat və Şüəra surələrində geniş şəkildə anladılmışdır:

• ⁸³Heç şübhəsiz, İbrahim də Nuhun qrupundan idi.
• ⁸⁴O zaman ki, o Rəbbinə sağlam bir qəlblə gəlmişdi.
• ^88-89Çünki İbrahim, ulduzlara elə bir baxışla baxdı ki! Sonra da: “Şübhəsiz, mən sancılıyam/fikir sancısı çəkirəm” – dedi.
• ^85-87O zaman ki, o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz? Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir sıra uydurma tanrılarımı istəyirsiniz? Yaxşı, aləmlərin Rəbbi haqqında qənaətiniz nədir?” – demişdi.
• ⁹⁰Bundan sonra atası və qövmü İbrahimdən üz döndərərək, geri çəkildilər/onunla əlaqəni kəsdilər.
• ^91,92Sonra da o, onların tanrılarının olduğu yerə gəlib: “Yeməzsinizmi/nəsiblənməz­si­niz­mi? Nəyiniz var ki, danışmırsınız?” – dedi. ⁹³Dərhal sağ əli ilə/and içdiyinə görə bir zərbə ilə vurdu.
• ⁹⁴Bir müddət sonra İbrahimin xalqı qaçaraq, İbrahimlə üz-üzə gəldilər.
• ^95,96İbrahim: “Əlinizlə yonduğunuz şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Halbuki sizi və sitayiş etdiyiniz şeyləri Allah yaratmışdır” – dedi.
• ⁹⁷Onlar: “Bunun üçün bir divar düzəldin/embarqo tətbiq edin ki, bunu çılğın şəkildə yanan atəşin/hədsiz sıxıntının içinə atın!” – dedilər.
• ⁹⁸Onlar İbrahimə tələ qurmaq istədilər, amma Biz onları alçaqlar etdik.
• ^99,100Və İbrahim: “Şübhəsiz, mən Rəbbimə gedəcəyəm, O, mənə yol göstərəcək! Rəbbim! Mənə salehlərdən birini lütf et!” – demişdi.
• ¹⁰¹Buna görə də Biz İbrahimə yumşaq xasiyyətli bir gənci müjdələdik.
• ¹⁰²Sonra o zaman ki, o müjdələnən uşaq birlikdə qaçacaq yaşa/onunla birlikdə iş görə biləcək yaşa gəldi, o zaman İbrahim: “Əziz oğlum! Şübhəsiz, mən bu, yuxu gətirən/sakit, laqeyd/biganə yerdə, şübhəsiz ki, özümü səni qurban edən, əziyyət verən görürəm. Gəl görək, sən nə düşünürsən?” – dedi. Oğlu: “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” – dedi.
• ^103-105Sonra o zaman ki, ikisi də İslamı qəbul etdilər və İbrahim, onu üzü üstə buraxdı [zərərə uğratdı] və Biz ona: “Ey İbrahim! Sən o fikrini qəti olaraq təsdiqlədin” – deyə səsləndik… Şübhəsiz, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri bax budur, onun kimi qarşılığını veririk/mükafatlandırırıq.
• ¹⁰⁶Şübhəsiz ki, oğlunu üzü üstə buraxma işi, tam əmin olun ki, açıq-aşkar sıxıntıya düçar edərək sınamaqdır.
• ¹⁰⁷Və Biz İbrahimə qurban edəcəyi, əziyyət verəcəyi çox böyük bu hərəkət müqabilində /hərəkətə görə bədəl/bəxşiş verdik.
• ¹⁰⁸Və sonradan gələnlər arasında onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, nümunə götürüləcək] bir söz buraxdıq.
• ¹⁰⁹Salam olsun İbrahimə!
• ¹¹⁰Bax budur, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri onun kimi mükafatlandırırıq.
• ¹¹¹Şübhəsiz ki, o, Bizim inanan qullarımızdandır.
• ¹¹²Və Biz ona, salehlərdən bir peyğəmbər olaraq, İshaqı müjdələdik. (Saffat/83-112)
• ⁶⁹Və onlara İbrahimin xəbərini oxu!
• ⁷⁰O zaman ki o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz?” – demişdi.
• ⁷¹Onlar: “Bir sıra bütlərə qulluq edirik. Onlara qulluq etməyə davam edəcəyik” – dedilər.
• ^72-74İbrahim: “Yalvarıb, yaxardığınızda onlar sizi eşidirlərmi və ya sizə fayda ve­rir­lər­mi? Yaxud zərər verirlərmi?” – dedi. Onlar: “Tam əksinə, biz atalarımızı belə edən­lər gördük” – dedilər.
• ^75,76İbrahim: “Yaxşı, siz və ən qədim atalarınızın nələrə sitayiş etmiş olduğunu heç dü­şün­dünüzmü? ⁷⁷Bax budur, onlar mənim düşmənimdir, ancaq aləmlərin Rəbbi ayrı.
• ^78-82O, məni yaradandır. Və mənə doğru yolu O göstərir. Və O, məni ye­dir­də­nin, içirdənin məhz özüdür. Xəstələndiyim zaman O, mənə şəfa verir. Və O, məni öl­dü­rəcək, sonra məni dirildəcəkdir. Və O, din günü, səhvlərimi bağışlayacağını um­du­­ğumdur.
• ⁸³”Rəbbim! Mənə “hökm” ver və məni yaxşılara qat!
• ⁸⁴Və məni son­radan gə­ləcəklər üçün doğruluqla anılanlardan et! ⁸⁵Və məni neməti bol cənnətin mi­ras­çı­la­rından et!
• ⁸⁶Və atamı da bağışla, şübhəsiz, o, pozğunlardan oldu. ^87-91Və ye­nidən di­rildilən gün mal və oğulların sağlam bir qəlblə/gerçək imanla Allaha gə­lənlərdən baş­qasına fayda vermədiyi və cənnətin Allahın qoruması altına girənlərə ya­xın­laş­dırıldığı, azğınlar üçün də cəhənnəmin açılıb, göstərildiyi gün, məni rüsvay etmə!”– dedi. (Şüəra/69-91) 

Bu Ayələrdə İbrahim peyğəmbərin qövmündən uzaqlaşma­sının bildirilməsiylə sanki peyğəmbərimizə də Məkkədən başqa bir şəhərə köçməsi üçün bir işarə verilir və peyğəmbərimiz zehni olaraq hicrətə hazırlanır. Qövmündən uzaqlaşdıqdan sonra İbrahim peyğəmbərə nemətlərin bəxş edilməsi isə, hənif davranışları səbəbiylə köç etmək məcburiyyətində qalan bütün insanlara bir ümid işığı olur. Çünki onlar da İbrahim peyğəmbərə verilən nemətlərə baxaraq, həm hallarının daha yaxşıya döndəriləcəyini, həm də övlad və nəvə yönündən böyük müvəffəqiyyətlərə nail olacaqlarını uman hala gəlirlər. Bu nöqtədə Eyyüb peyğəmbərin Sad surəsindəki əhvalatının da xatırlanması faydalı olacaq.

⁵¹Və Kitabda Musanı da an/xatırlat. Şübhəsiz, o, arıdılaraq saflaşdırılmış idi. Və bir elçi, bir peyğəmbər idi.

⁵²Biz ona ən uğurlu Turun yan tərəfındən səsləndik və onu xüsusi bir danışıq aparmaq üçün yaxınlaşdırdıq. ⁵³Və mərhəmətimizdən ona qardaşı Harunu, bir peyğəmbər olaraq ehsan etdik.

Rəbbimizin sıx-sıx insanlara xatırladılmasını istədiyi və daha əvvəl bir çox Ayədə adı keçmiş olan Musa peyğəmbər, ilk dəfə burada şəxsiyyəti ilə ön plana çıxarılmış və “arıdılıb saflaşdırıldığına” diqqət çəkilmışdır. Musa peyğəmbərin şəxsiyyəti haqqındakı məlumatlar Qasas/34, Ta Ha/9-97 və Şüəra/10-16-cı Ayələrdə daha təfərrüatlı olaraq verilmişdir.

Tur. “Tur” sözü, Quranda yer aldığı Ayələrdə Musa peyğəmbərin vəhy aldığı xüsusi dağın adı olaraq işlədilmişdir (Bəqərə/63, 93, Nisa/154, Məryəm/52, Ta Ha/80, Möminlər/20, Qasas/29, 46, Tur/1, Tin/2). Bizim görüşümüzə görə də Musa peyğəmbərə Allah tərəfindən ilk xitabın edildiyi dağın adı olan “Tur” sözü, “Sina, Səna” kimi sözlərlə birləşdirildiyində “Sina Dağı” mənasına gəlir.

“Rəsul” və “Nəbi” sözləri ilə əlaqədar etdiyimiz geniş bir açıqlama Əraf surəsində veriləcək. Xülasə olaraq təkrarlamaq lazımdırsa, bu iki söz arasında bir fərq yoxdur. Quran bu iki adı qəti bir şəkildə bir-birindən ayırmamış, eyni şəxs üçün bir yerdə “Rəsul”u, başqa bir yerdə “Nəbi”ni işlətmişdir. Bəzən də hər iki ad bir adam üçün işlədilmişdir. Bununla birlikdə, bəzi yerlərdə də sanki, aralarında texniki bir məna fərqi varmış kimi işlədilmişdilər, lakin bu fərqin nə olduğu açıq şəkildə ortaya qoyulmamışdır.

Rəbbimiz İsa peyğəmbərlə əlaqədar ifrata və təfritə qaçan anlayışları aradan qaldırmaq üçün digər peyğəmbərlərin də təqdimatını edir. Beləliklə, Rəbbimizin vəhyi ilə müxatib olanın sadəcə İsa peyğəmbər olmadığı və vəhyə müxatibliyin şəxsdən qaynaqlanmayıb, bilavasitə Allahın əlində olduğu bildirilmiş olur.

⁵⁴Və Kitabda İsmayılı an/xatırlat. Şübhəsiz, o, əhdinə sadiq idi, bir elçi idi, bir peyğəmbər idi. ⁵⁵Və o ailəsinə/ətrafına salaatı və zəkatı/vergini əmr edərdi. Və o Rəbbinin qatında məmnunluğa çatmışdı.

Daha əvvəl Sad surəsinin 48-ci Ayəsində “İsmayılı, Elyasanı, Zülkifli də an. Hamısı də xeyirli kimsələrdən­dir” – de­yi­lə­­rək, yaxşılardan olduğu bildirilən İsmayıl peyğəmbər,­ Quranda ikinci dəfə bu Ayələrdə anılır. Diqqət edilirsə, elçilər xronoloji bir sıralamayla anılmamışdılar. Rəbbimiz sözündə duran, elçi olan, əhlinə salaatı və zəkatı əmr edən, nümunəvi bir insan olaraq tanıtdığı İsmayıl peyğəmbər­dən məmnun olduğunu bildi­rərək, onun bu gözəl xüsusiy­yətlərlə anılmasını və başqa­ları­na da xatırladılmasını istəyir. İsmayıl peyğəmbərin sözündə duran birisi olduğu Saffat surəsinin 102-ci Ayəsində də vurğulanmışdır:

• ¹⁰²Sonra o zaman ki, o müjdələnən uşaq birlikdə qaçacaq yaşa/onunla birlikdə iş görə biləcək yaşa gəldi, o zaman İbrahim: “Əziz oğlum! Şübhəsiz, mən bu, yuxu gətirən/sakit, laqeyd/biganə yerdə, şübhəsiz ki, özümü səni qurban edən, əziyyət verən görürəm. Gəl görək, sən nə düşünürsən?” – dedi. Oğlu: “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” – dedi. (Saffat/102) 

İsmayıl peyğəmbərin sahib olduğu xüsusiyyətlərin ən başında onun sözünə sadiq olması sayılır. Bu onu göstərir ki, Allah qatında sözə sədaqət nə qədər mühüm məqam imiş. Belə ki, sözdən dönmək Quranda “Kəbair”dən [böyük günahlardan] biri sayılmış və sözündən dönənlərin həm dünya, həm axirət həyatlarında cəzalandırılacaqları bildirilmişdir:

• ^2,3Ey iman edənlər! Etməyəcəyiniz şeyləri nə üçün söyləyirsiniz? Etməyəcə­yi­niz şeyləri söyləməyiniz, Allah qatında cəzanı gərəkdirən böyük bir günah/günah ola­raq, müəyyən edildi. (Saff/2-3)
• ⁷⁵Və onlardan bəziləri: “Əgər Allah ərməğanlarından bizə verərsə, qətiliklə biz də sə­dəqə verəcəyik və qətiliklə yaxşılardan olacağıq” – deyə Allaha söz verən kəslərdir.
• ⁷⁶Sonra nə zaman ki, Allah onlara ərməğanlarından verir, onda xəsislik edirlər və üz döndərərək geri çəkilirlə
• ⁷⁷Sonunda Allaha vəd etdikləri şeylərdə sözlərini tutmadılar və yalan söylədilər. Onun üçün Allah da Özüylə qarşılaşacaqları günə qədər qəlblərində sürüb gedəcək bir müna­fiq­lik yerləşdirərək, onları cəzalandırdı.
• ^78,79Şübhəsiz ki, onlar… Sədəqələrdən özləri könüllü olaraq bağışlayan və gücləri yetdiyindən artığını tapa bilməyən möminlərə dil uzadan, sonra da onlara lağ edən kimsələr… Allahın onların sirlərini və pıçıltılarını bildiyini və şübhəsiz ki, Allahın bilinməyənlərin çox yaxşı biləni olduğunu bilmədilərmi? Allah onları məs­­xərə­yə çevirmişdir. Və onlar üçün çox acıqlı bir əzab vardır. (Tövbə/75-79)

İsmayıl peyğəmbərin bir digər xüsusiyyəti olaraq bildirilən “salaatı və zəkatı əmr etmək” də yenə bu fəaliyyətin sosial həyatdakı əhəmiyyətini göstərir.

Bu fəaliyyətin, adamların maddi və mənəvi qurtuluşlarını təmin etdiyi, onların dünyada və axirətdə xoşbəxt olmalarına yol açdığı başqa Ayələrdə də bildirilmişdir:

• ¹³²Və əhlinə salaatı əmr et, özün də ona səbrlə davam et. Biz səndən bir ruzi istəmirik. Səni Biz ruziləndiririk. Aqibət “Allahın qoruması altında olmaq” üçündür. (Ta Ha/132)
• ^6,7Ey iman edənlər! Özünüzü və yaxınlarınızı yanacağı insanlar və daşlar olacaq bir atəşdən qoruyun. Atəşin üzərində Allaha qarşı çıxmayan, özlərinə əmr edilənləri yerinə yetirən, ağır və sərt vəzifəli güclər vardır. Ey kafirlər! Bu gün üzr istəməyin. Siz ancaq etdiklərinizin cəzasını çəkəcəksiniz! (Təhrim/6,7)

Mövzumuz olan Ayələrdən görünür ki, İsmayıl(əs) da, peyğəmbərimiz kimi, əvvəl yaxın ətrafındakılara xəbərdarlıq etmişdir.

Ayənin sonundakı “O Rəbbin qatında məmnunluğa çatmışdı” ifadəsiylə İsmayıl peyğəmbərin Allah nəzdindəki mövqeyi bildirildiyi kimi, “Kim İsmayıl kimi sözünə sadiq olar, yaxın ətrafındakılara salaatı və zəkatı əmr edərsə, Allahı məmnun edər” ismarıcı da verilir.

⁵⁶Və Kitabda İdrisi an/xatırlat. Şübhəsiz, o, özü-sözü doğru biri idi, bir peyğəmbər idi. ⁵⁷Və Biz onu uca bir məkana yüksəltdik.

İdris peyğəmbər Quranda ilk dəfə burada anladılır və bir dəfə də Ənbiya surəsində bəhs ediləcəkdir.

Ayədən öyrəndiyimizə görə, İdris peyğəmbər də sözündə duran, içi-çölü doğru bir adam və bir elçiydi. Etdiyi qulluq nəticəsində Rəbbi tərəfindən yüksək bir mərtəbəyə yüksəldilmişdi. Bu yüksək mərtəbə, fikrimizcə, peyğəmbərlik rütbəsi və İsmayıl peyğəmbərin də çatdığı Allahın məmnunluğu mərtəbəsidir. İsrailiyyatın təsirində qalan bir çox müfəssir, İdris peyğəmbərin yüksəldildiyi mərtəbəni onun canlı olaraq, göylərə çıxarıldığını, sonra da cənnətə yerləşdirildiyini anladan nəqllərlə açıqlamışdılar. Rəvayələrdəki uydurmalar zaman keçdikcə daha da şişirdilərək, “Qırx Sual” adıyla şöhrət qazanan Kitabda əfsanələşdirilmişdir.

Bu hekayələrdə İdris peyğəmbərin adı Kitab-i Müqəddəsdə [34]  keçən “Hanok” olduğu irəli sürülmüşdür. Tövrat Hanokdan bu cümlələrlə bəhs edir:

İdris peyğəmbərin canlı olaraq göyə, cənnətə çıxışından başqa, onun ilk yazını yazan, ilk tikiş tikən, ilk hesab hesablayan və ilk silah işlədən insan olduğuna dair də hekayələr düzülmüşdür:

“… İbn Abbas (r.a), Qəbul-Əhbardan “Biz onu xeyli Uca bir yerə yüksəltdik” Ayəsini soruşmuş, o da belə demişdir: “İdris(ə.s)a, mələklərdən bir yoldaşı gəldi. Hz. İdris (ə.s) ondan ölüm mələyi ilə danışmasını və canını almağı təxirə salmasını istədi. Buna görə də bu mələk, onu iki qanadı arasına alıb, göylərə yüksəltdi. Birdən orada ölüm mələyi ilə qarşılaşdılar. Buna görə də ölüm mələyi o mələyə: “Mənə vəzifə verildi və Hz. İdris(əs)ın canını dördüncü qat səmada al!” deyə əmr verildi. Mən də “O yer üzündə ikən bu necə olur?” dedim. Hz. İdris (ə.s) bunu eşidər-eşitməz dönüb baxdı. Ölüm mələyi də onu görüb dərhal orada ruhunu aldı”. Bil ki, Allah Təala onu göylərə yüksəltdiyini bəyan buyuraraq mədh etmişdir. Çünki adət, göylərə ancaq qədrü-qiyməti uca olan kimsənin yüksəldilməsi şəklində cərəyan etmişdir”. [35]

İdris peyğəmbər ilə əlaqədar diqqəti cəlb edən bir ensiklopediya yazısı da budur:

Hz. İdris (ə.s). Hz. İdris Hz. Şit Əleyhissəlamın nəvələrindən bir peyğəmbərdir. Özünə 30 səhifəlik Kitab verildi. Əsl adı Ahnuh [Hanuh]dur. Quran-i Kərimdə, çox Kitab oxuduğu üçün ona İdris ləqəbi verilmışdır. Həmçinin, özünə peyğəmbərlik, hikmət və sultanlıq verildiyi üçün “Müsəlləs bin-nimə [özünə üç nemət verilən]” də deyilmişdir. İdris Əleyhissəlamın Babil və ya Misirdə Münifdə doğulub yaşadığı rəvayət edilmişdir. Atasının adı Yerddir. Anasının adı Bərrə və ya Əsvəddir. Özü Adəm Əleyhissəlamın altıncı göbəkdən nəvəsidir. Adəm(ə.s)a qədər olan nəsəbi belədir: İdris (ə.s), Yerd, Məhlail, Kənan, Enus, Sit (ə.s), Adəm (ə.s). İdris Əleyhissəlamın xeyli çox övladı olmuşdur. Bunlardan ən məşhuru Metüselehdir, çünki Rəsulullah əfəndimizin nuru İdris Əleyhissəlamdan sonra ona keçmişdir. Adəm Əleyhissəlamın oğlu Qabilin övladından olan bir cəmiyyətə peyğəmbər göndərilmişdir. Cəbrayıl Əleyhissəlam dörd dəfə gəlib, ona Allahın əmr və qadağalarını bildirmişdir. İdris Əleyhissəlamın bunları insanlara 105 və ya 120 il bildirdiyi rəvayət edilmişdir. Ona verilən bir çox möcüzələrdən bəziləri, ağaclarda nə qədər yarpaq olduğunu bilməsi, havadakı buludlara çəkilmələri üçün əmr verə bilməsi və özündən sonra gələcək olan peyğəmbərləri xəbər verməsi idi. İnsanlara peyğəmbərimizin vəsflərini və özündən sonra vaqe olacaq olan Nuh tufanını anlatmışdır. Amma təəssüf ki, özünə çox az adam itaət etmişdir. İdris Əleyhissəlam 72 dildə danışırdı və hər qövmü haqq dinə öz dili ilə dəvət etmişdir. Özü 100 şəhər qurmuşdur. İnsanlara çox elmlər öyrətmişdir. Bunlardan bəziləri elm, tibb, astronomiya və daha neçə-neçə və dərin elmlərdir. Özü qələm ilə yazan və iynə ilə tikən (bunun üçün ona dərzilərin piri də deyilmişdir) ilk insandır. Bunlar təbii ki, Allahın ona bir ehsanıdır. Yer üzünün məskun [yerləşilmis] yerlərini dörd bölgəyə ayırıb hər birisinə bir vəkil təyin etmişdir. Bir müddət sonra Asura günündə göyə qaldırıldı: “Kitabda İdrisi də an. Həqiqətən o, çox doğru bir insan, bir peyğəmbərdi. Onu üstün bir məqama ucaltdıq”. (Əl-Məryəm/56-57). Bir rəvayətə görə qədim Yunanlılar və daha sonra gələn filisoflar fizika, kimya və tibb elmlərini İdris Əleyhissəlamın Kitablarından almışdır. İdris Əleyhissəlam haqqında dörd Ayə [Məryəm/56-57; Ənbiya/85-86] enmişdir. Allahu Təala mübarək Quran-i Kərimdə: “İsmayılı, İdrisi və Zülkifi də [yad et]. Hamısı da səbr edənlərdəndi. Onları rəhmətimizə qəbul etdik. Onlar həqiqətən yaxşı kimsələrdi” (Əl-Ənbiya/85-86) buyurmuşdur. Peyğəmbərimiz Muhəmməd (s.ə.s) də bir hədis-i şərifində: “Mən [Mirac gecəsində] dördüncü qat səmada [göydə] İdris (əs) ilə qarşılaşdım. Cəbrayıl mənə: “Bu gördüyün İdrisdir. Ona salam ver!”–  dedi. Mən də ona salam verdim. O da mənim salamıma cavab verdi. Sonra mənə: “Mərhaba saleh qardaş, saleh peyğəmbər!” – dedi” buyurmusdur. (Buxari, Müslim) [36]

⁵⁸Bax budur, bunlar, Adəmin soyundan, Nuh ilə bərabər daşıdıqlarımızdan, İbrahim və İsrailin soyundan, bələdçilik etdiyimiz və seçdiyimiz peyğəmbərlərdən Allahın özlərinə nemətlər verdiyi insanlardır. Onlar özlərinə Rəhmanın Ayələri oxunduğu zaman ağlayaraq və boyun əyib, təslimiyyət göstərərək yerə qapanırdılar.

Bu Ayədə, adı anılan peyğəmbərlərin soyları bildirilərək, onların həm Allahın nemətlərinə müvəffəq olan, həm də Allaha qarşı şüurlu hörmət göstərənlər olduqları ifadə edilmişdir.

Ayədə adı keçən peyğəmbərlərlə surədə xəbər verilən digər peyğəmbərlərin soy əlaqəsi aşağıdakı kimidir:

–  Adəmin soyundan İdris (əs);

–  Nuh(əs)ın soyundan İbrahim (əs);

–  İsrailin [Yəqubun] (əs) soyundan isə Musa (əs), Harun (əs), Zəkəriyyə (əs) və İsa (əs) gəlmişdir.

Allahın Ayələri oxunduğunda Onu tanıyan şüurlu hər insanın göstərməsi gərəkən tövr, səcdə edərək yerə qapanmaqdır. Laqeydlər isə Ayələr qarşısında özlərini görməməzliyə qoyurlar:

• ^107,108De ki: “Siz Qurana istər inanın, istər inanmayın, bu, daha əvvəl özlərinə bilik verilənlər/Quran onlara oxunduğu zaman onlar boyun əyib, təslimiyyət göstə­rə­rək çənələri üstə yerə qapanarlar. Və: “Rəbbimiz hər cür nöqsandan münəz­zəh­dir. Rəb­bimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir” – deyərlər”.
• ¹⁰⁹Və onlar ağlayaraq, çənələri üstə qapanarlar. Quran onların hörmət və təvazökarlığını artırar. (İsra/107-109)
• ¹⁵Həqiqətən Bizim Ayələrimizə, ancaq özlərinə öyüd verildiyi zaman boyun əyib təslimiyyət göstərərək, yerlərə qapanan və Rəbbini öyməklə birlikdə, nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılan və yekəxanalıq etməyən insanlar inanırlar.
• ¹⁶Onların yanları, yanı üstə yatdıqları yerlərdən uzaqlaşır. Onlar kef etməzlər, onlar qorxu və ümid içində Rəbbinə dua edərlər və özlərinə verdiyimiz ruzilərdən Allah yolunda xərcləyərlər/başda yaxınları olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edərlər. (Səcdə/15-17)

^59-61Sonra onların ardından pis bir nəsil gəldi ki, salaatı tərk etdilər/həyatlarından çıxarıb atdılar. Və şəhvətlərinə uydular. Buna görə də tövbə edən, iman edən və saleh əməl işləyənlər istisna olmaqla, onlar azğınlıqlarının cəzası ilə qarşılaşacaqlar. Bax budur, tövbə edən, iman edən və saleh əməl işləyənlər cənnətə – Rəhmanın qullarına, görmədikləri halda, vəd etdiyi Ədn cənnətlərinə girəcəklər və heç bir şəkildə haqsızlığa uğradılmayacaqlar. Şübhəsiz, Onun vədi, tam yəqinliklə bilin ki, yerinə yetəcəkdir.

⁶²Onlar orada boş bir söz eşitməzlər. Ancaq: “Salam [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlik]!” – eşidərlər. Onlar üçün orada hər zaman ruziləri də vardır.

⁶³Bax budur, bu, qullarımızdan Allahın qoruması altına girmiş olanlara miras olaraq/zəhmətsizcə və son sahibləri olaraq verəcəyimiz cənnətdir.

Bu Ayə qrupunda bildirilir ki, Allahın nemətlər verdiyi o saleh insanlardan sonra gələn pozğunlaşmış nəsillər imanı, salihatı işləməyi və salaatı/sosial dəstəyi həyatlarından çıxarıb atdırlar və hərisliklərinin əsiri olurlar. Vurğulanır ki, elə buna görə də cəza görürlər və görəcəklər. bununla yanaşı, yanlışdan dönənlərə də cənnətin veriləcəyi qeyd edilir.

“Salaatın/sosial dəstəyin yox edilməsi” ifadəsi çox zaman səhv anlaşılmış və bu ifadəyə əsaslanaraq, bir vaxt namazı belə keçirənlər cəhənnəm ilə təhdid edilmişdilər. Halbuki Ayədə “zay etdilər” buyurulmuşdur. “Zay” sözü “bir şeyin əldən çıxması, itirmək” deməkdir.  Zay etməyin “keçirmək” mənasındakı “fevt” sözü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Salaatın zay edilməsi onun həyatdan çıxarılıb atılması mənasına gəlir ki, bu da kafirlik deməkdir. Belə ki, 60-cı Ayədə “Buna görə də tövbə edən və iman edən və salihatı işləyənlər xaric” deyilərək, salaatı həyatlarından çıxarıb atanlardan tövbə etmələri, imana gəlmələri və salihatı işləmələri istənmişdir. İmana dəvətdən ancaq kafirlər üçün bəhs edilə bilər. Mömin bir adamın imana dəvət edilməsi mənasızdır. Beləliklə də, burada imana dəvət edilənlər namaz vaxtını keçirən möminlər deyil, salaatı həyatlarından çıxarıb atmış olan kafirlərdir. Əgər salaatın zay edilməsini “namazın vaxtının keçirilməsi” olaraq anlamaq və tərcümə etmək, namazı vaxtında qıla bilməyən Müsəlmanları qorxutmaq və onları daha həssas olmağa təşviq məqsədiylə edilirsə, bu, qaş düzəldərkən göz çıxarmaq mənasına gəlir. Çünki yaxşı məqsədlə də olsa, Ayənin mənasını pozmaq doğru ola bilməz.

Əvvəllər inanmış və salehatı işləyən olmuşkən, sonradan pozularaq, kafirləşmiş kütlələrin halı Hədid surəsində də dilə gətirilmişdir:

• ¹⁶İnananlar üçün hələ vaxtı gəlmədimi ki, qəlbləri Allahı anmaq və haqqdan gələn üçün ürpərsin və daha öncə özlərinə Kitab verilmiş, sonra üzərlərindən uzun zaman keçmiş, beləliklə də qəlbləri qatılaşmış insanlar kimi olmasınlar. Onların çoxu yoldan çıxmışdır. (Hədid/16)

62-ci Ayədə keçən “səhər axşam” deyimi, daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi “bir səhər, bir axşam” mənasında olmayıb, “daima, hər zaman” mənasındadır.

Cənnət Şəraiti. Rəbbimiz 61-ci Ayədə Ədn cənnətlərini iman edən və salihatı işləyənlər üçün vəd etmiş, orada olanların ən kiçik bir haqsızlığa belə uğramayacaqlarını bildirmişdir. 62-ci Ayədə isə cənnət şəraitini və lütf edəcəyi nemətləri “Onlar orada boş bir söz eşitməzlər. Ancaq “Salam” eşidərlər. Orada onlar üçün səhər–axşam [hər zaman] ruziləri də vardır” ifadəsiylə dilə gətirmişdir. “Salam” sözü “sülh, sağlıq, əmin amanlıq və möhkəmlik” mənasındadır. Cənnət şəraitində eşidiləcək “salam” sözü, cənnət əshabının daima sülh və əmin-amanlıq   şəraitində, sağlam və xoşbəxt tutulacaqlarını ifadə edir.

Cənnət şəraitinə dair Quranda bir çox Ayə (Vaqeə/25, 26, Nəbə/31-36, Ya Sin/58, Rad/21-24 və Zümər/73, 74) mövcuddur.

⁶⁴Biz/Quran Ayələri yalnız və yalnız Rəbbinin əmri ilə enərik. Bütün keçmiş və gələcək şeylər və bunların arasındakılar yalnız və yalnız Onundur. Və sənin Rəbbin unutmuş deyildir. ⁶⁵O, göylərin, yerin və aralarındakıların Rəbbidir. Elə isə Ona qulluq et və Ona qulluq etməkdə səbr et. Heç sən Onun adıyla adlanan/xüsusiyyətlərinə malik olan birini bilirsənmi?

Bu Ayələrlə əvvəlki və sonrakı Ayələr arasında hər hansı bir bağlantı qurmaq mümkün olmadığına görə Klassik təfsirlərdə 64-cü Ayədəki “Biz… enərik” ifadəsinin kimə aid olması barəsində fərqli izahlar edilmişdir. Ancaq bu izahlarla nə mövzuya məqbul və məntiqli bir cavab gətirilə bilmiş, nə də Ayələr yaxşı anladıla bilmişdir. Bəzilərinə görə bu Ayələrin məxsusi bir nüzul səbəbi vardır və Ayələri anlaya bilmək üçün bu eniş səbəbinin bilinməsi lazımdır. Eniş səbəbi olaraq qeyd edilən hadisə belədir:

• “Qüreyşlilər, Hz. Muhəmməd (s.ə.s)in sifətlərini soruşmaları və onun onların Kitablarında olub olmadığını öyrənmələri üçün Mədinə Yəhudilərinə beş adam göndərmişdi. Bu xüsusu Xristianlardan soruşduqlarında Xristianlar onu eşitmədiklərini iddia etdilər. Yəhudilər isə belə dedilər: “Biz onu kitabımız Tövratda görürük. Budur. indi onun gəlmə zamanıdır. Biz, özünə “Rəhmanül-Yemamə” deyilən adamdan üç xüsusu soruşduq, amma o bilmədi. Buna görə də, siz bunları o Muhəmməddən soruşun. Əgər o, sizə bunlardan ikisini xəbər verirsə, o zaman ona tabe olun. Ondan Əshab-i Kəhfin dəliqanlılarını, Zülqərneyni və Nuhu soruşun”. Ravi sözünə davam edərək belə deyir: “Onlar gəldilər, Hz. Muhəmməd[s.ə.s]dən bunları soruşdular. Lakin o, necə cavab verəcəyini bilmədi. Sonra onlara bir qədər sonra cavab verəcəyini söylədi, lakin burada “inşaallah” deməyi unutdu. Budur, buna görə də özünə 40 gün vəhy gəlmədi. Bu müddətin 15 gün olduğu da söylənmişdir. Bu müddət Hz. Peyğəmbər(s.ə.s)ə çox ağır gəldi. Müşriklər Rəbbinin Hz. Muhəmməd(s.ə.s)i yalnız buraxdığını və qəzəbləndiyini söyləməyə başladılar. Buna görə də Cəbrayıl (ə.s) endi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Cəbrayıl (ə.s)a: “Gecikdin, haradasa su-i zənnə qapılacaqdım. Sənin üçün darıxdım” dedi. Cəbrayıl isə: “Mən də sənin üçün darıxdım. Belə ki, mən əmrə tabe olan bir qulam. Göndərildiyimdə gəlirəm, geri dur deyildiyində də gələ bilmirəm” – deyə cavab verdi”. [37]

Bəziləri bu Ayələri belə açıqlamışdır:

• Ayədəki “Biz sənin Rəbbinin əmri olmadıqca, enmərik” ifadəsi, cənnətliklər tərəfindən söylənmiş bir söz də ola bilər. Buna görə Ayənin mənası: “Biz cənnətə ancaq sənin Rəbbinin əmriylə gəlir və qonaq oluruq. Bizim önümüzdə, yəni gələcəkdə cənnətdə olanlar ilə bizim dünyada ikən arxada buraxdığımız şeylər və bu iki vaxt arasında olanlar Ona aiddir. Rəbbin, yaratdığı heç bir şeyi də unutmaz ki, beləliklə, onu yenidən həyata döndərməyi unutsun. Çünki O, qeybi biləndir. Zərrə belə ondan gizli qala bilməz” deməkdir. [38]

Mevdudi kimi bəziləri, həqiqi mənasından hərəkətlə Ayələrə aşağıdakı şəkildə bir açıqlama gətirmiş və bu açıqlamalarına İbn-i Cərir, İbn-i Kəsir və Ruhul-Məanidə nəql edilən bəzi zəif rəvayətləri istinad göstərmişdir:

• “Bu, bir mövzu bitib, digəri başlamadan araya sıxışdırılmış mötərizə içi bir mövzudur. Bundan anlaşılacağı kimi, bu surə uzun bir fasilədən sonra nazil olmuşdur. O dövrdə Hz. Peyğəmbər [s.ə.s] və əshabı çox çətin günlər keçirir və özlərinə yol göstərib, təsəlli edəcək bir vəhy gəlməsini gözləyirdilər. Cəbrayıl [ə.s] bu vəhyi mələklərlə birlikdə gətirdiyində, ismarıcın sadəcə çox təcili vacib olan qismini təqdim etdi. Daha sonra davam etmədən əvvəl, Allahın izni ilə vəhyin gecikməsinin səbəbini onlara açıqlamaq, Allah tərəfindən təsəlli etmək və səbr tövsiyə etmək üçün, bu sözləri əlavə etdi”.

Mərhum Elmalılı kimi bəziləri isə Qurandan təsdiq almayan nəqllərə istinad edərək, aşağıdakı şəkildə bir açıqlama etmişdilar:

• “Biz sənin Rəbbinin əmri olmadıqca enmərik”.Buradakı vav hərfi istinafiyə vavıdır. Yəni bir suala cavabdır ki, bu sual Ayənin enmə səbəbindən anlaşılır. Belə ki, İmam Əhməd, Buxari, Tirmizi, Nəsai və daha bir çoxları rəvayət etmişdir ki, “Rəsulüllah (s.ə.v): “Ey Cəbrayıl! Sənin bizi [indiki mutad] ziyarətindən daha çox ziyarət etməyə nə mane olur?” – demişdi ki, bu Ayə nazil oldu. Deməli, bu Ayə Cəbrayılın o suala verdiyi cavabı anladır. Nüzul səbəbi ilə Ayənin bilavasitə daşıdığı məna buna dəlil ola biləcəyi kimi, surənin baş tərəfində [19/17] deyə Cəbrayılın zikri keçmiş olduğuna görə, bir az əvvəl də xatırlatdığımız kimi fasilənin təkrarıyla nəzər-diqqətin oraya çəkilməsi də buna incə bir işarə olmuşdur”. [39]

64-cü Ayədəki “Biz … enərik” ifadəsi fitrətə, yəni vəhyin kəsildiyi bir dövrün varlığına yozularaq, bu mövzuda bir çox rəvayət uydurulmuşdur. Lakin istər yuxarıda nümunələrini verdiyimiz şəkildə edilmiş açıqlamalar, istərsə də bu mövzu ilə əlaqədar olaraq uydurulmuş rəvayətlər, mövzumuz olan Ayələrin quruluşuna və Quranın ümumi anlayışına uymur.

Bizə görə, burada bir mötərizə açılmış və “İntaq” sənəti sərgilənmişdir. Bu sənət ədəbiyyatda danışmaq qabiliyyəti olmayan bir şeyi danışdırmaq yoluyla icra edilir. Burada danışdırılan Quran Ayələridir – vəhydir! Yəni “biz” əvəzliyi ilə başlayan ifadəni Quran Ayələri dilə gətirmişdir.

Bu sənət Quranda yüzlərlə dəfə işlədilmişdir. Quranın dilə gətirilməsinin iki nümunəsi Hud və Zəriyət surələrindədir:

• ^1-4Əlif/1, Lam/30, Ra/200. Bu Quran Allahdan başqasına qulluq etməyin, sa­də­cə Allaha qulluq edin deyə, Ayələri/şərik qoşaraq edilən səhvi/öz zərərlərinə işi və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar yerləş­diril­miş/pozulması əngəllənmiş, həmçinin ən yaxşı qanun qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edən, hər şeyin iç üzünü, gizli tərəflərini də yaxşı bilən tərəfındən ət­raf­lı olaraq açıqlanmış bir kitabdır! “Şübhəsiz, mən sizin üçün Onun tərəfindən bir xə­bər­dar edən və bir müjdəçiyəm. Və Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona töv­bə edin ki, sizi adı qoyulmuş bir müddət sonuna qədər gözəl faydalandırsın. Və hər fəzilət sahibinə ərməğanlarını versin. Və əgər üz çevirərsinizsə, mən sizin əley­hi­ni­zə olan böyük bir günün əzabından qorxuram. Dönüşünüz yalnız və yalnız Allahadır. Və O, hər şeyə gücü çatandır”.        (Hud/1-4)
• ⁵⁰Belə isə Allaha yaxınlaşın, Allaha yaxınlaşın!!! Şübhəsiz ki, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm.
• ⁵¹Və Allah ilə bərabər başqa bir tanrı uydurmayın. Şübhəsiz, mən sizin üçün Ondan açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm. (Zəriyət/50, 51)
• ^164-166Və: “Bizdən hər birimizin, tam əmin olun ki, müəyyən bir məqamı vardır. Və Biz tam yəqinliklə bilin ki, səf-səf düzülənlərin/düzənlərin məhz özüyük. Biz Allahı nöqsanlıqlardan arındıranların da məhz özüyük”. (Saffat/164-166)

Nəticə olaraq, burada enən, endirilən, xəbərdar edən və müjdəçi olan, qısacası bunları söyləyən Quran Ayələridir.

⁶⁶Və o insan: “Mən öldüyüm zaman, irəlidə həqiqətən diri olaraq çıxarılacağammı?” – deyir.

⁶⁷Və o insan, daha əvvəl heç bir şey deyilkən, həqiqətən Bizim özünü yaratdığımızı düşünməzmi?

Digər surələrdə olduğu kimi, surənin bu bölməsində də din gününə inanmayan insan tipi ələ alınıb, onlara ağıllarını işlətmələri və özlərini qurtarmaları xəbərdarlığı edilir.

Ayədəki “əl insan” sözü tək halda və müəyyən olduğundan, bu sözlə müəyyən bir adam qəsd edilə bildiyi kimi, sözdəki “əl” hal şəkilçisini istiğrak (qərq olmaq, dalmaq) mənasında alaraq, bu ifadə ilə bütün inancsızların qəsd edildiyi kimi də başa düşmək olar.

Əsbab-i Nüzul qeydlərində bu Ayələrdəki “ الإنسان əl insan” sözüylə qəsd edilən insanın Ubey b. Xələf əl-Cumahi olduğu nəql edilmişdir. Bu adam həqiqətən Ubey b. Xələf əl-Cumahi belə olsa, bizə görə, buradakı xəbərdarlıq onun şəxsində Rəbbini tanımayan, öldükdən sonra dirilməyə, yeni bir yaradılışla yaradılmağa inanmayan bütün inancsızlara edilmişdir.

Rəbbimiz bu adam və ya adamlar tərəfindən irəli sürülən tezisi Quranda bir çox dəfə nəql etmiş və rədd etmişdir:

• ⁷⁷Və o insan özünü bir nütfədən, bir damla sudan yaratdığımızı görmədimi ki, indi o açıq-aşkar bir düşməndir?
• ⁷⁸Və öz yaradılışını diqqətə almayaraq, Bizə bir məsəl də çəkdi. Dedi ki: “Kim dirildəcəkmiş o sümükləri? Onlar çürümüş ikən!”
• ^79,80De ki: “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə yamyaşıl ağacdan bir atəş/oksigen düzəldəndir. İndi də siz ondan/oksigendən yandırırsınız. (Ya Sin/77-80)
• ⁵Və əgər sən çaşarsan… Əsl çaşdırıcı olan, onların: “Biz torpaq oluncamı, biz gerçəkdən yeni bir yaradılışdamıyıq?” – sözləridir. Bax budur, bunlar, Rəbbinə inanmamış kimsələrdir. Və bax budur, bunlar, boyunlarında dəmir halqalar olanlar­dır. Və bax budur, bunlar, atəşin gücləridır, onlar orada həmişəlik qalanlardır. ( Rad/5)

⁶⁸Bunun üçün Rəbbinə and olsun ki, Biz onları və şeytanları tam yəqinliklə bilin ki, toplayacağıq. Sonra onları, dizləri üzərinə çökmüş halda, cəhənnəmin çöl kənarında/toplanma yerində, tam yəqinliklə bilin ki, hazır tutduracağıq.

⁶⁹Sonra hər qrupdan Rəhmana qarşı baş qaldırmaqda daha şiddətli davrananlar hər kimdirlərsə, onları tam yəqinliklə bilin ki, ayıracağıq.

⁷⁰Sonra əlbəttə ki, Biz oraya atılmağa kimlərin ən çox layiq olduğunu daha yaxşı bilirik.

⁷¹Və Rəbbinin öhdəsinə götürmüş olduğu qətiləşmiş bir hökm olaraq, içinizdən cəhənnəmin xaricinə/toplanma yerinə uğramayacaq heç kimsə yoxdur.

⁷²Sonra Biz Allahın qoruması altına girənləri qurtararıq. Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri də cəhənnəmin xaricində/toplanma yerində dizləri üzərinə çökmüş halda buraxarıq.

Bu Ayə qrupunda insanların həşr əsnasında nə ilə qarşılaşacaqları bildirilir. Allahın bu bildirməyə and ilə başlaması, edilən açıqlamaların nə qədər ciddi olduğunu göstərir. Buna görə, peyğəmbərlər də daxil olmaqla bütün insanlar, şeytanlarıyla [öz iblisləriylə] birlikdə, cəhənnəmin çöl kənarında olan məhşər meydanında toplanılacaqdır. Peyğəmbərlər də daxil olmaqla, hər kəsin bu toplanmada hazır olacağı, 71-ci Ayədəki “Oraya uğramayacaq heç kimsə yoxdur” ifadəsindən anlaşılır. Cəhənnəmin çöl kənarındakı bu toplanma Rəbbimizə hesab vermək üçün olacaq, təqva sahibləri bir an əvvəl oradan qurtarılıb cənnətə göndərilərkən, müşriklər orada diz üstə, yazıq bir halda əzab çəkməyə başlayacaqlar. Müşriklərin daha cəhənnəmə belə girmədən orada əzab çəkməyə başlamaları diqqəti cəlb edir. Həşrə dair Quranda bir çox Ayə vardır:

• ^22,23Toplayın, o şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənləri, həmtaylarını və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etmiş olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. ^24,25Və durdurun onları, şübhəsiz, onlar sorğu-suala çəkiləcəklər: “Nə oldu sizlərə ki, niyə bir-birinizə kömək etmirsiniz?” (Saffat/22-25)
• ^28,29Və hər başçılı qövmü, diz çökmüş görərsən. Hər başçılı cəmiyyət, öz ki­tabına çağırılır: “Bu gün etmiş olduğunuz əməllərin qarşılığı sizə veriləcəkdir. Bax budur, bu, üzünüzə qarşı haqqı danışan kitabınızdır. Şübhəsiz, Biz sizin etdik­lə­ri­nizi yazdırırdıq”. (Casiyə/28, 29)
• ³¹Sonra şübhəsiz ki, siz Qiyamət günündə, Rəbbinizin hüzurunda mübahisə edəcəksiniz. (Zümər/31)

Həşr, Allahın qəti olaraq qərara aldığı, əsla dəyişməz olan bir qərarıdır. Belə ki, bu ürpərdici tablo möminləri əsla qorxutmamalıdır. Çünki Uca Allah möminlərin məhşər meydanında arxayınlıqda olacaqlarını bildirir:

• ^101,102Şübhəsiz, tərəfimizdən özlərinə “Ən Gözəl” hazırlanan insanlar… Bax budur, onlar cəhənnəmdən uzaqlaşdırılmışlardır. Onlar cəhənnəmin uğultusunu eşitməz­lər. Onlar nəfslərinin istədiyi şeylər içərisində həmişəlik qalanlardır.  (Ənbiya/101, 102)
• ⁸⁹Kim bir yaxşılıq/gözəllik gətirərsə, onun üçün gətirdiyindən daha xe­yir­li­si/gətirdiyinə görə bir xeyir vardır. Və onlar o gün qorxudan təhlükəsizlikdə olan­lar­dır. (Nəml/89)

Rəbbimizin ifadələri tamamilə açıq olmasına baxmayaraq, Müsəlman və Möminlərin zehinlərində bu mövzudakı Quran Ayələrinə zidd düsən səhv bir anlayış yerləşmiş, bu anlayış zaman keçdikcə ümumi qəbul olunmuş bir inanc halına dönmüşdür. Bu anlayışa görə, bütün insanlar dünyada işləmiş olduqları günahlarına görə əvvəl cəhənnəmə atılacaqlar və orada müəyyən bir müddət əzab çəkdikdən sonra günahlarından arınmış olaraq cənnətə girəcəklər. İstinadsız müfəssir və tərcüməçilər ilə “əvvəlkilər”i kor-koranə izləməyi elmlə hərəkət etmək zənn edən təqlidçi üləma tərəfindən əsli-astarı olmayan rəvayətlərə istinad edilərək, cəmiyyətə yerləşdirilən bu inanc, Qurana tamamilə tərs və təəssüf ki, Yəhudi zehniyyətinə uyğun bir inancdır.

⁷³Və Ayələrimiz özlərinə açıq-aşkar oxunduğu zaman, o kafirlər iman edənlərə: “Bu iki zümrədən [Mömin və kafirlərdən] hansı məqam/mövqe baxımından daha yaxşı, oturub-durduğu insanlar/qruplaşmalar baxımından daha gözəldir?” – dedilər.

Bu Ayədə, Quran Ayələri qarşısında onlara inanmaq əvəzinə, Allahın elçisinə uyanlara qarşı tezis irəli sürən inkarçıların sözləri dilə gətirilmişdir. İnananların diqqətini onlarla öz aralarındakı məqam-mövqe fərqlərinə çəkən inkarçılar, sözsüz də olsa, belə deyirlər: “Kimin daha gözəl və böyük evləri var? Kimin həyat meyarları daha yüksəkdir? Kimin daha möhtəşəm və təntənəli məclisləri var? Əgər siz bütün bunlardan məhrum, biz isə onların hamısına sahibiksə, çox xoşbəxt bir dünya həyatı yaşayan bizlərmi, yoxsa fəqir və zavallı bir həyat yaşayan sizlərmi doğru yolda sayılırsınız? Buna qərar verin”. Kəmağıllı inkarçıların bu şüarları Quranda müxtəlif yerlərdə bir neçə dəfə gündəmə gətirilərək, çürüdülmüşdür.

Bu absurd tezislərin təfərrüatlı bir örnəyi də Kəhf surəsində qarşımıza çıxacaqdır.

• ¹¹Və kafirlər, iman edənlər üçün: “Əgər bir xeyir, mənfəət olsa idi, onlar onda bizim önümüzə keçə bil­məz­dilər. Əvvəl biz mömin olar, mənfəəti biz alardıq”– dedilər. Bununla bələdçilən­dikləri doğru yola girməyincə: “Bu qədim bir uydurmadır” – deyəcəklər.                   (Əhqaf/11)
• ¹¹¹Onlar: “Sənə çox düşük insanlar uyarkən, biz sənə inanarıqmı?” – dedilər. (Şüəra/111)
• ⁵³Və Biz: “Allah, aramızdan bunlaramı yaxşılıq etdi?!” – desinlər deyə, onlardan bəzisini bəzisi ilə belə atəşlərə sürüklədik, imtahan etdik. Allah, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənləri daha yaxşı bilən deyildirmi? (Ənam/53)

⁷⁴Halbuki, Biz onlardan əvvəl, mal və nümunəcə daha gözəl necə nəsilləri/əsrlərlə yaşamış xalqları dəyişik­liyə/dağıntıya uğratdıq.

Bu Ayədə, möminləri aşağılayan Qüreyşli Firon kimilərinə sözsüz olaraq belə bir xatırlatma edilir: “Sizdən daha varlı, daha sağlam evlərə, əşyalara, gözəl mənzərələrə sahib olan necə nəsillər, inkar etmələri və yalan saymaları nəticəsində yox edildilər. Siz də bu təfəkkürdə davam edərsinizsə, eynilə onlar kimi həlak edilərsiniz”. Keçmiş nəsillərin həlakı barədə, Quranda bir çox Ayədə bəhs edilmişdir:

• ¹³Və and olsun ki, sizdən əvvəlki nəsilləri, şərik qoşaraq, küfr edərək səhv etdikləri zaman dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Və onların elçiləri açıq dəlillərlə gəl­mişdilər. Onsuz da onlar inanacaq deyildilər. Bax budur, günahkarlar toplu­lu­ğunu Biz belə cəzalandırarıq.
• ¹⁴Onlardan sonra sizin necə davranacağınıza baxmaq üçün, sizi yer üzündə onların yerinə gətirdik. (Yunus/13, 14)
• ^6-8Və Biz öncəkilərə də necə peyğəmbərlər göndərmişdik. Onlar özlərinə gələn hər peyğəmbəri qətiliklə lağa qoyduqlarına görə… Biz qüvvətcə onlardan daha güclü olanları dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Əvvəlkiləri də nümunə göstərdik. (Zühruf/6-8)
• ³⁶Biz onlardan əvvəl özlərindən daha üstün gücə sahib necə nəsilləri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Elə ki, onlar dəlilləri dəlik-deşik edirdilər. Heç qaçıb qurtaracaq yer varmı?  (Qaf/36)
• ¹⁷⁸Allahın tanrılığını, rəbbliyini tanımayan bu insanlar, şübhəsiz, Bizim onlara möhlət verməyimizin, onlar üçün xeyirli olduğunu sanmasınlar. Şübhəsiz, Biz onlara daha çox günaha girsinlər deyə, möhlət veririk. Və onlar üçün alçaldıcı bir əzab vardır. (Al-i İmran/178)

Həmçinin bu Ayələrə də baxmaq olar: Ənam/6, 8, Hicr/4, İsra/17, Məryəm/98, Ta Ha/128, Şüəra/208, Qasas/43, Səcdə/26, Ya Sin/31, Sad/3, Əhkaf/27, Qəmər/51, Həcc/45 və Kəhf/59.

⁷⁵De ki: “Kim pozğunluq  içində olarsa, Rəhman ona uzatdıqca uzadar/müddət verər. Sonunda özlərinə vəd ediləni [əzabı və ya qiyamətin qopmasını] gördükləri vaxt artıq onlar kimin məqamca/mövqecə/rütbəcə daha pis və əsgər sarıdan [dəstək, quvvə sarıdan] daha zəif olduğunu biləcəkdir.

⁷⁶Və Allah bələdçiləndikləri doğru yola girənlərə bələdçiliyi artırar. Və qalıcı olan düzəltməyə yönəlik işlər Rəbbinin qatında savab baxımından daha xeyirlidir, son baxımından da daha yaxşıdır”.

Bu Ayələrdə daha əvvəlki [73 və 74-cü] Ayələrdə bəhs edilən insan tiplərinə peyğəmbərimizin nələr söyləməsi, hansı ismarıcları çatdırmalı olduğu açıqlanmış və onlara bir sıra ilahi qaydalar bildirilmişdir. Bu ismarıcları başqa Ayələrdə də görmək mümkündür:

• ¹¹⁰Və Biz onların qəlblərini və gözlərini ilkin iman etmədikləri vəziyyətdəki kimi tərs çevirərik. Və elə Biz də onları azğınlıqları içərisində kor və çaşqın olaraq buraxarıq. (Ənam/110)
• ^172,173Özlərinə yara toxunduqdan sonra Allah və Elçinin dəvətinə qatılan kəslər, insanlar özlərinə: “Şübhəsiz, insanlar sizə qarşı birlik oldular, onlardan ürpərin” – dediklərində, bunun onların inancını artırdığı və: “Allah bizə yetər. O, nə gözəl – bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qo­ruyan, dəstəkləyərək həyata keçirəndir!” – deyən insanlar… Onlardan yaxşı­laş­dıran, gözəlləşdirən və Allahın qoruması altına girmiş kimsələrə böyük bir mükafat vardır. (Al-i İmran/172, 173)
• ⁴⁶Mal və oğullar fani dünya həyatının bəzəyidir. Qalıcı, düzəltmək yönündə işlər isə, Rəbbinin qatında, savab etibarilə daha xeyirlidir, ümid bağlamaq yönündən də daha xeyirlidir. (Kəhf/46)
• ¹²⁴Və bir surə endirildiyi zaman içlərindən biri: “O endirilmiş surə hansınızı iman sarıdan gücləndirdi?” – deyər. Lakin, iman edənlərə gəlincə, o enən surə onları iman sarıdan gücləndirmişdir və onlar həmişəlik olaraq, müjdələnirlər.
• ¹²⁵Qəlblərində bir xəstəlik olanlara/təfəkkürü pozulmuş insanlara gəlincə də, onların da pisliklərinin içinə pislik əlavə etmişdir. Və onlar kafir olaraq ölmüşlər. (Tövbə/124, 125)

76-cı Ayədə isə Quranın onları hər fürsətdə doğru qərarlar verməyə yönəltdiyi, adamların doğru yolu mənimsəmələrinə kömək olduğu, onları pisliklərdən və səhv işlərdən qoruduğu və onları daima inkişaf etdirdiyi bildirilir.

Xatırlayacağımız kimi, bu xüsus daha əvvəl Cinn surəsində də bildirilmişdi:

• ²“Şübhəsiz ki, biz kamala yetməyə bələdçilik edən, heyrətləndirici bir Quran dinlədik. (Cinn/2)

⁷⁷Yaxşı, əlamətlərimizi/nümunələrimizi, Allahın tanrılığını və rəbbliyini qəbul etməyən və: “Əlbəttə, mal və uşaq veriləcəkdir” – deyəni gördünmü/heç düşündünmü?

^78-80O yalan sayan insan, bilməyəcəyi, ağlının çatmaya­cağı mövzulara bilik sahibimi oldu, ya da Rəhmanın qatından bir sözmü aldı? Tam yəqinliklə bilin ki, onun düşündüyü kimi deyil! Biz onun söylədiyi şeyləri yazarıq və onun üçün əzabdan uzatdıqca uzadarıq. Və onun söylədiyi şeylərə Biz mirasçı olacağıq/son söz və yerinə yetirmə/tətbiqetmə Bizimdir və o, Bizə tək başına gələcəkdir.

Daha əvvəl 66-cı Ayədə “Mən öldüyüm zaman, irəlidə həqiqətən diri olaraq çıxarılacağammı?” deyən insan tipindən 73-75-ci Ayələrdə də bəhs edilmiş və bu düşüncə sahiblərinə lazımi cavab verilmişdi. Mövzumuz olan 77-ci Ayədə bu dəfə müşrik qrupdan bir başqa insan tipi gündəmə gətirilmişdir. Özünü zəmanətdə görən bu düşüncə sahibi bir insan: “Əlbəttə mal və övlad veriləcəkdir” – deyərək həyasızcasına bir davranış göstərir. Sözsüz olaraq belə deyir: “Siz məni xətalı və azğın bir insan olaraq xarakterizə edir və ilahi əzabla təhdid edirsiniz. Ancaq reallıq budur ki, bu gün mən sizdən daha zənginəm və gələcəkdə də əlimdəki nemətlərə sahib olmağa davam edəcəyəm. Mallarıma, sərvətimə, zənginliyimə və mənim oğullarıma baxın və ondan sonra da mənə, Allahın əzabının bunun harasında olduğunu söyləyin”.

Ayələrdə bəhs edilən təkəbbürlü şəxsin adı bildirilməmişdir. Ancaq bu Ayə qrupu ilə əlaqədar əsbab-i nüzul qeydlərində bir sıra hadisələr nəql edilir. [40]

Ayədə adı verilməyən o adam, bizə görə, o günün Məkkəsində yaşayan bir imkanlı ola biləcəyi kimi, eyni görüşdəki azğınları təmsil edən və bütün zamanlarda var ola bilən ümumi bir şəxsiyyət də ola bilər. Belə ki, günümüz cəmiyyətlərində də haqq hüquq tanımadan dünya malı toplayan və axirətə olan inancsızlıqlarını “Sən burada mənə yarma ver, mən sənə axirətdə düyü verim” şəklində yayılmış təkərləmə kimi sözlərlə zahirə vuran zavallılar xeyli çoxdur.

78-80-ci Ayələr bu məsxərəçi kafirlərə istinadsız və etibarsız hərəkət etdiklərini, bu düşüncə ilə getdikləri təqdirdə, axirətdə mövqecə yazıq vəziyyətə düşəcəklərinə diqqət çəkir. Eyni ismarıcı verən bir başqa Ayə də Ənam surəsindədir:

• ⁹⁴Və and olsun ki, siz, sizi ilk dəfə yaratdığımız zamankı kimi yalnız/tək-tək Bizə gəldiniz və sizə verdiyimiz şeyləri arxanızda buraxdınız. Və içinizdə, onların ortaqlar olduğuna inandığınız, sözdə dəstəkçilərinizi sizinlə bərabər görmürük. And olsun aranızda kəsilmə/qopma olmuş və səhv inandığınız şeylər yox olmuşdur. (Ənam/94)

Ayədə keçən “Və onun üçün olan əzabdan uzatdıqca uzadırıq” ifadəsi, “onun haqq etdiyi əzabı uzadır və artırırıq, yəni əzabının zamanını qatbaqat artırarıq” deməkdir.

80-ci Ayədəki “Və o söylədiyi şeylərə Biz mirasçı olacağıq və o, Bizə təkbaşına gələcəkdir” ifadəsi, “vəd etdiyi malı və övladı ondan silinər, yox olub gedər. Beləliklə, eynilə miras malının təkrar onu miras buraxan [ölən] adama dönməsi imkansız olduğu kimi, onun malı və övladı da qalmaz, axirətdə hamısı əlindən çəkilib, alınınca o da tənha və yalnız qalır” deməkdir.

⁸¹Və onlar özləri üçün bir güc, şan-şərəf olsun deyə, Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.

⁸²Tam yəqinliklə bilin ki, onların düşündüyü kimi deyil! O qəbul etdikləri tanrılar, onların qulluqlarını qəbul etməyəcəklər və əleyhlərinə dönüb qarşı çıxacaqlar.

Bu Ayələrdə, ağıllarınca izzət sahibi olmaq, yəni güc, qüvvət, şan və şərəf əldə etmək məqsədiylə Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul edən bir başqa müşrik qrupun halı anladılmış və əslində işin onların zənn etdikləri kimi olmadığı bildirilmişdir. Çünki bu saxta ilahların nə bu dünyada, nə də axirətdə heç kimsəyə xeyiri toxunacaq bir gücləri yoxdur. Özlərinə də, başqalarına da hər hansı bir fayda verə bilməəyəcəkləri kimi, varlıqları da özlərini tanrı qəbul edən müşriklərin həva və həvəsləri tərəfindən davam etdirilir. Ya Sin surəsində ifadə edildiyi kimi, onları tanrı qəbul edən müşriklər, bir baxıma, öz zehinlərində törətdikləri bu bədnam tanrıların əsgərləri səviyyəsindədirlər. Hamısı da axirətdə özlərinə sitayiş edən müşriklər əleyhinə şahidlik edəcəklər:

• ⁷⁴Bir də onlar özlərinə kömək etmələri üçün Allahın yaratdıqlarından tanrılar qəbul etdilər.
• ⁷⁵Onlar onlara köməyə güc yetirə bilməzlər. Halbuki, tanrı qəbul edənlər sözdə tanrılar üçün hazır əsgərlərdir. (Ya Sin/74, 75)
• ⁶İnsanlar bir araya toplandığı zaman da sitayiş etdikləri kimsələr onlara düşmən oldular. Və onlara sitayiş olunmasını qəbul etməyənlər idilər. (Əhqaf/6)
• ⁶³Haqlarında Söz gerçəkləşən insanlar: “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizim az­dırdığımız insanlardır. Biz yolumuzu necə azmışdıqsa, budur, bunları da eləcə biz azdırdıq. Biz səndən uzaq olduq. Onlar sadəcə bizlərə sitayiş etmirdilər” – deyərlər. (Qasas/63)
• ²²Və o gün hamısını toplayacağıq. Sonra Biz ortaq qoşan insanlara: “Hanı, haradadır o həqiqətin əksinə olaraq inandığınız ortaqlarınız?” – deyəcəyik. ²³Sonra onların atəşlərə atılmaları: “Rəbbimiz, Allaha and olsun ki, Biz ortaq qoşanlardan deyildik” – deməkdən başqa bir şey deyildi. (Ənam/22, 23)
• ⁴⁰Və o gün Allah onları hamısını birlikdə toplayacaq, sonra mələklərə: “Bunlarmı sizə sitayiş edirdilər?” – deyəcəkdir.
• ⁴¹Onlar: “Səni tənzih edərik. Bizi onlardan qoruyan, yol göstərən yaxınımız Sənsən. Tam əksinə, onlar gizli güclərə sitayiş edirdilər. Çoxu onlara inananlardır” – dedilər. (Səba/40, 41)
• ¹⁷Və o gün Rəbbin onları və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri şeyləri toplayaraq: “Sizmi yolundan azdırdınız bu qullarımı, yoxsa özlərimi o yolu itirdilər?” – deyər.
• ¹⁸O saxta tanrılar dedilər ki: “Biz Səni bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh bilirik. Sənin yaratdığın sərvətlərdən kömək edən, yol göstərən və qoruyan yaxınlar qəbul etmək bizə yaraşmaz. Amma sən onları və atalarını elə nemətləndirdin ki, Öyüdü/Kitabı tərk etdilər və dəyişikliyə/dağıntıya uğramağa gedən bir camaat oldular”. (Furqan/17-18)

⁸³Görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz, Biz şeytanları kafirlərin üzərinə göndərdik. Onları qızışdırdıqca qızışdırırlar.

⁸⁴Elə isə onların zərəri üçün tələsmə. Şübhəsiz, Biz onlar üçün saydıqca sayırıq.

83-cü Ayədə, kafirlərin öz üzərlərinə göndərilən şeytanlarla sınandığı, onlara uyan və aldananların ağılsızca davranmaları nəticəsində öz gələcəklərini qaraltdıqları bildirilir. 84-cü Ayədə isə etdikləri haqsızlıqlar və işgəncələr səbəbiylə bu inkarçıların dərhal cəzalandırılmaları yönündə peyğəmbəri­mizdən bir istək gəlməməsi istənmiş, çünki Allahın bir müddət yenə onlara fürsət verəcəyi bildirilmişdir.

Unudulmamalıdır ki, buradakı ismarıclar bütün insanlığa yönəlikdir. Ətrafında qızışdırıcı daxili və xarici şeytanların mövcud olmadığı heç bir kəs yoxdur. Bu reallığa başqa Ayələrdə də diqqət çəkilmişdir:

• ^36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından korlaşarsa, Biz ona bir şeytan musallat edərik və artıq o, onun üçün yaşıddır/yançıdır. Və şübhəsiz ki, yaşıdlar/yançılar korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sanırlar. (Zühruf/36, 37)

Üzərlərinə qızışdırıcı şeytanlar yollamasına baxmayaraq, Rəbbimiz insanlara tövbə edə biləcəkləri, imana gəlib salihatı işləyə biləcəkləri bir çox fürsətlər verir. Rəbbimizin möhlət verərək, insanı o qədər yaşatması, Onun rəhmətini göstərir. İnancsızlar, verilən möhlət bitdikdə cəzalandırılacaqlar.

• ^42,43Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin etdiklərindən Allahın xəbərsiz/məlumatsız olduğunu qətiyyən sanma! Ancaq O, onları başlarını didərək qaçacaqları, gözlərin hədəqəsindən çıxacağı bir gün üçün ertələyir. Onların baxışları özlərinə dönməz və onların könülləri bomboşdur. (İbrahim/42)
• ²⁴Biz onları bir az faydalandırarıq. Sonra özlərini sıx bir əzaba doğru məcbur edərik. (Loğman/24)
• ³⁰Və nankorlar… Onun yolundan azdırmaq üçün Allaha zövcələr isnad etdilər. De ki: “Yararlanın, artıq şübhəsiz ki, dönüşünüz atəşədir”. (İbrahim/30)

Allahın şeytanları yollaması, onları güc tətbiq edərək göndərməsi mənasında deyildir. Bu təbir, insanların şeytanlarla iç-içə yaşamalarının Rəbbimizin yaradılışdakı təqdirinə uyğun olduğunu anladır. Qızışdırıcı şeytanlarla iç içə yaşanan bir həyat, ancaq şeytanlara aldanmağa meylli bir həyat tərzi təfəkkürünə sahib olanlar üçün bir riskdir.

Ağlını işlətməyi bilən və vəhyə qulaq asanlar isə bu haldan heç bir zərər görməzlər:

• ^82,83İblis: “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını, içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla, mütləq azdıracağam” – dedi.
• ⁸⁴Allah dedi ki: “Doğru budur. Mən də bu doğrunu söyləyirəm: “⁸⁵And olsun, cəhənnəmi, tam əmin ol ki, səninlə və sənə uyanların hamısı ilə – hamınızla dolduracağam”. (Sad/82-85)
• ²⁷Allah iman edənləri, adi dünya həyatında və Axirətdə sabit bir sözə/imana bənd edər. Allah şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri də azdırar. Və Allah dilədiyi şeyi edər. (İbrahim/27)
• ^36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından korlaşarsa, Biz ona bir şeytan musallat edərik və artıq o, onun üçün yaşıddır/yançıdır. Və şübhəsiz ki, yaşıdlar/yançılar korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sanırlar.
• ³⁸Sonunda, Bizə gəlincə: “Kaş ki, səninlə mənim aramda Şərq ilə Qərb arasındakı qədər bir uzaqlıq olsa idi”– deyər. Belə isə, bu nə pis bir yaşıddır/yançıdır!
• ³⁹Və bu gün peşmançılıq duymağınızın sizə heç bir faydası olmayacaq. Siz şərik qoşa­raq, səhv/öz zərərinizə iş etdiyiniz zaman qətiliklə əzabda ortaqlarsınız.
• ⁴⁰O halda karlara sənmi eşitdirəcəksən? Yaxud korlara və açıq-aşkar bir pozğunluq içində olanlara sənmi bələdçilik edəcəksən? (Zühruf/36-40)

Qızışdırıcı şeytanların nələr, ya da kimlər olduğu geniş olaraq Nas surəsinin təhlilində açıqlanmışdı.

Quranda “şeytan”dan bəhs edən bütün Ayələr nəzərə alındığında, ortaya belə bir mənzərə çıxır:

Şeytan:

–  Haramın yeyilməsini, haqsız qazanc əldə edilməsini əmr edən və məsləhət görən;

–  Pislik, həyasızlıq və Allaha qarşı bilmədiyimiz şeyləri söyləməyimizi əmr edən;

–  Bizi acizliklə qorxudan;

–  Bizi şübhələrə düşürən;

–  Allahın yaratdıqlarını dəyişdirməyi əmr edən;

–  Aldatmaq üçün bizə ulduzlu sözlər pıçıldayan;

–  Vəsvəsə verib bizi qızışdıran, zehnimizi bulandıran;

–  Etdiyimiz əməllərlə bizim harınlamağımıza səbəb olan;

–  Bizi azdıran;

–  İçki/narkotika və qumarda aramıza düşmənçilik və kin soxmaq istəyən;

–  Allahı anmaqdan və ona salaatdan, niyazdan bizi geri salmaq istəyən insanlar, güclər və xüsusiyyətlərdir.

⁸⁵O gün Allahın qoruması altına girənləri, Rəhmana minikli heyətlər halında/krala gedən elçi ehtişamı ilə toplayacağıq.

Bu Ayədə təqva sahiblərinə təqdim ediləcək nemətlər çox fərqli bir ifadəylə anladılmışdır. Təqva sahiblərinin Allahın hüzuruna “minikli heyətlər halında” gətiriləcək olması, bir kralın və ya bir kralın elçisinin qarşılanmasına uyğun gəlir. Əgər belə isə, müttəqilər Allah tərəfindən krallar kimi qarşılanacaq və ağırlanacaq deməkdir.

⁸⁶Günahkarları da susamış olaraq cəhənnəmə qovacağıq.

⁸⁷Onlar, Rəhmanın qatından bir zəmanət sözü almış olan istisna olmaqla ki, bu heç kimsəyə verilməmişdir, köməyə/dəstəyə sahib ola bilməyəcəklər.

72-ci Ayədə məhşər meydanında [cəhənnəmin kənarında] diz üstə yazıq vəziyyətdə gözlədildikləri bildiriilən günahkarlara daha sonra nə olduğu 86-cı Ayədə bildirilir: Onlar “susamış halda” cəhənnəmə sürüləcəklərdir. Ancaq bu susamışlıq suyu bol, günəşi münasib hər hansı bir bölgədə başa gələ biləcək bir susama olaraq deyil, qızmar bir günəş altında, Ərəbistan çöllərində susuz qalmış bir insanın susuzluğu olaraq anlaşılmalıdır. Üstəlik bu susamış günahkarlar orada kimsədən kömək də görməyəcəklər:

• ^96-102Onlar onun içində bir-birləri ilə çənə-boğaz olarkən dedilər ki: “Vallahi biz həqiqətən açıq-aşkar bir pozğunluq içində idik. Çünki biz sizi aləmlərin Rəbbi ilə bir səviyyədə tuturduq. Və bizi yalnız və yalnız o günahkarlar azdırdı. Artıq bizim üçün köməkçilərdən, tərəf tutanlardan/haqsız yerə arxa-dayaq olanlardan heç bir kimsə və səmimi bir köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın yoxdur. Ah, kaş ki, bizim üçün bir geri dönüş olsaydı və biz də möminlərdən olsaydıq!” (Şüəra/96, 102)

87-ci Ayədəki “şəfaətə sahib olmaq” təbirinə baxıldığında, buradakı şəfəatin ya onların başqaları üçün edəcəkləri şəfaət, ya da başqalarının onlar üçün edəcəkləri şəfaət ola biləcəyi kimi iki yönlü bir məna çıxırmış kimi görünsə də, Ayədəki istisna cümləsindən buradakı şəfaətin başqalarının onlar üçün edəcəkləri şəfaət olduğu anlaşılır. Beləliklə, buradakı “şəfaətə sahib olmayacaqlar” ifadəsi, “kimsə onlara yardım etməyəcək” deməkdir. Əslində elə cəhənnəmdəkilərin, özləri yardıma möhtac ikən, bir başqasına yardım edə bilmələri də məntiqsizdir. Ancaq Rəbbimiz Ayədə “Rəhmanın qatında bir əhd almış olan kimsə istisna” deyə bir istisna edərək, axirətdə kimlərə kömək ediləcəyini açıqlamışdır. Onlar “Rəhmanın qatında əhd almış olanlar”, yəni “iman edənlər və salihatı işləyənlər”dir. Bilindiyi kimi, Rəbbimiz iman edən və salihatı işləyənlərə kömək edəcəyini yüzlərlə Ayədə xəbər vermişdir.

Şəfaət qavramı haqqındakı geniş izah Nəcm surəsinin təhlilində verilmişdir.

⁸⁸Və onlar: “Rəhman özünə övlad etdi” – dedilər.

⁸⁹And olsun ki, siz çox çirkin bir şey söylədiniz.

^90,91Az qaldı ki, buna görə/Rəhmana uşaq isnad etdiklərinə görə göylər çatlayacaq, yer yarılacaq və dağlar parçalanıb dağılacaqdı.

⁹²Halbuki, Rəhman üçün özünə övlad etmək yaraşmaz. ⁹³Göylərdə və yerdə olan bütün hər kəs Rəhmana yalnız və yalnız qul olaraq gələcəkdir.

⁹⁴And olsun ki, Rəhman onların hamısını əhatə etmişdir və özlərini bir-bir saymışdır. ⁹⁵Hamısı da qiyamət günü Rəhmana tək başlarına gələrlər.

Bu Ayə qrupunda müşriklərin hamısı müxatib alınmaqla birlikdə, Ayələrin müxatibi əsasən Allaha uşaq isnad edən müşriklərdir. Bu isnadın nə qədər çirkin olduğu, göylərin haradaysa çatlayacağı, yerin yarılacağı, dağların parçalanıb dağılacağı ifadə edilərək göstərilmişdir. Bu çirkin sözlərin sahiblərinin kimlər olduğu yenə Quran tərəfindən açıqlanır. Bunlar, “Üzeyir Allahın oğludur” deyən Yəhudilər, “İsa Allahın oğludur” deyən Xristianlar və “Mələklər Allahın qızlarıdır” deyən Ərəblərdir:

• ³⁰Və Yəhudilər: “Uzeyr Allahın oğludur” – dedilər. Xristianlar da: “Məsih Allahın oğludur” – dedilər. Bu, onların ağızları ilə gəvələdikləri sözlər olub, guya bununla daha öncə yaşayan kafirlərin sözlərini təqlid edirlər. Allah onlarla vuruşmuşdur. Necə də döndərilirlər! (Tövbə/30)
• ¹¹⁶Bir də onlar: “Allah övlad qəbul etdi” – dedilər. O, onların yaraşdırdıqları bütün nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Əksinə, göylərdə və yer üzündə nə varsa yalnız və yalnız Onundur. Hamısı Onun üçün həmişəlik hörmətlə duranlardır. (Bəqərə/116)
• ¹⁵⁸Və onlar, Allah ilə gizli güclər arasında bir qohumluq bağı qurdular. Halbuki, and olsun, gizli güclər özlərinin tam yəqinliklə bilin ki, hazır edilənlər/məhşərdə toplananlar olduqlarını bilirlər. (Saffat/158)

93-cü Ayədə göylərdə və yerdə mövcud olanların Allaha sadəcə “qul” sifətiylə gələcəklərinin vurğulanması, Allahın dünyada seçib elçilik vəzifəsi verdiyi insanların da axirətdə sadəcə “qul” sifətini daşıyacaqlarını göstərir.

94, 95-ci Ayələr Allahın hər kəsi əhatə etdiyi, onlar haqqında hər şeyi bildiyi və möminlər istisna olmaqla, hər kəsin orada həyat yoldaşısız, dostsuz, övladsız, yoldaşsız olacağını bildirir:

• ^87-91Və ye­nidən di­rildilən gün mal və oğulların sağlam bir qəlblə/gerçək imanla Allaha gə­lənlərdən baş­qasına fayda vermədiyi və cənnətin Allahın qoruması altına girənlərə ya­xın­laş­dırıldığı, azğınlar üçün də cəhənnəmin açılıb, göstərildiyi gün, məni rüsvay etmə!”– dedi. (Şüəra/87-91)

Ayələrdə “Rəhman” adının təkrar edilməsi diqqəti cəlb edən bir xüsusdur. Bu, Rəbbimizin rəhməti gərəyi günahkarlara tövbə qapısını açıq tutduğunu, xətalarından döndüklərində onlara mərhəmətiylə rəftar edəcəyini göstərir.

⁹⁸Və Biz onlardan əvvəl necə nəsilləri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Onlardan hər hansı bir kimsəni hiss edirsənmi? Yaxud onlara aid zəif bir səs eşidirsənmi?

⁹⁶Şübhəsiz ki, bu iman edən və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər… Rəhman onlar üçün sevgi var edəcəkdir.

⁹⁷Bax, budur! Şübhəsiz, Biz bu Quranı, bununla Allahın qoruması altına girənləri müjdələyəsən, inad edən qövmü də xəbərdar edəsən deyə, sənin dilinlə asanlaşdırdıq.

Qeyd: Mənaya uyğun olaraq, Rəsmi Düzülüşdəki 98-ci Ayə 95-ci Ayədən sonra tərtib edilmişdir.

Rəhmanın iman edən və salihatı işləyənlər üçün sevgi qılması demək, Allahın onlar üçün sevgi verməsi, yəni möminlərin qəlblərində sevgi yaratması, onlara sevdikləri şeyləri verməsi, onların da sevdikləri şeyləri istəyəcək olması deməkdir. Qısacası, Rəbbimiz sevəcək, sevdirəcək və orada hər şey sevgiyə bağlanacaqdır.

Xatırlayacağımız kimi, Məryəm surəsi “[Bu] Rəbbinin, qulu Zəkəriyyəyə olan rəhmətini anmasıdır” deyə başlamış, Məryəmin, İbrahimin, Musanın, İsmayılın, İdrisin anılması ilə davam etmiş, surə içində tövhidə və axirət gününə yönəlik açıqlamalar, xəbərdarlıqlar yer almışdı. Bu son Ayələrlə də mövzu bağlanmış, açıqlama sona çatdırılmışdır.

97-ci Ayə təqva sahiblərini müjdələyən, inadcı müşrikləri isə xəbərdar edən Quranın elçinin diliylə asanlaşdırıldığını bildirir. Elçi öz diliylə endirilən Quranı daha asan anlatmış, elçi ilə eyni dildə danışan kütlə də həqiqətləri asanlıqla öyrənərək, qədim səhv məlumatlarını düzəltmişdir. Hər kəs tərəfindən tamamilə yaxşı anlaşılan Quran, möminlər üçün müjdə, müşriklər üçünsə ürküdücü bir xəbərdarlıq olmuşdur.

98-ci Ayədə keçmişdə yaşamış müşriklərdən ən kiçik bir iz qalmadığı vurğulanaraq, o günkü müşriklərdən də hər hansı bir əsər qalmayacağına eyham edilmişdir. Eyham edilən bu tarixi istinad peyğəmbərimizə və möminlərə mənəvi qüvvət vermək, səbr və səbat qazandırmaq üçündür.

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

[1] M. Asım Köksal, İslam Tarixi, Məkkə Dövri, IV. 191-192; bk. İbn Hişam, es–Sire, I, 356-362; Taberi Tarix, II, 225.

[2] İslam Ansiklopesisi; II. Həbəşistan Hicrəti.

[3] Razi, Mefatihu’l Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Quran.

[4] Luka; 1. Bab.

[5] Mevdudi; Tefhimu’l-Quran.

[6] Razi, Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Quran.

[7] Mukatil.

[8] Sahih-i Buhari, Dualar Kitabı, 50. Bab, 77 numaralı hadis.

[9] Sahih-i Buhari, Dualar Kitabı, 50. Bab, 33 numaralı hadis.

[10] Lisanü’l-Arab; c.9, s.406.

[11] Lisanül’Arab; c.6, s.665. glm mad.

[12] Luka; 1. Bab, 60-63.

[13] Tebyinü’l-Quran, cild 1, səh.457.

[14] Tebyinü’l-Quran, cild 1, səh.409.

[15] Tebyinü’l-Quran, cild 2, səh.242.

[16] Mevdudi; Tefhimu’l-Quran.

[17] Lisanü’l-Arab c:4, s.325. rym mad.

[18] Lisanü’l-Arab c:4, s.325. “rym” mad.

[19] Çıkış:15/20 ve Sayılar: 26/59.

[20] Prof. C. Tümer; Hz. Meryem, T.D.V. Yayınları; T.D.V. İslam Ansiklopedisi, Meryem mad.

[21] Kurtubi; Meryem/16 hakkında.

[22] Lisanü’l-Arab; c.8, s.429. nbz mad.

[23] Ana Britannica; c:11, s:313

[24] Ana Britannica; c:32, s:74

[25] Lisanü’l-Arab; c.8, s.200, 201. msl, temessül mad.

[26] Luka; 1/36.

[27] Razi, Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-Camiu li Ahkami’l-Kur’an.

[28] Razi, Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-Camiu li Ahkami’l-Kur’an.

[29] Zemahşeri; Keşşaf.

[30] Lisanü’l-Arab; c.2, s. 69.

[31] Razi; Mefatihu’l-Gayb.

[32] Lisanü’l-Arab; c:5, s:434.

[33] Lisanu’l-Arab; Tacu’l-Arus, “Mhd” mad.

[34] Mushaf-ı Şerif, İSAM yayınları.

[35] Tekvin; 5. Bab, 18-24. Cümlələr.

[36] Razi; el Mefatihu’l Gayb, Məryəm/57 açıqlamaları.

[37] Peyğəmbərlər Tarixi Ensiklopediyasi, c:1, Hakikat Kitab evi.

[38] Razi; Mefatihu’l-Gayb.

[39] Ebu Müslim.

[40] Hak dini Kuran Dili.

[41] Razi, İbn-i Kesir, Kurtubi.