TA HA SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Adını 1-ci ayəsindəki “ط ta” və “ه ha” hərflərindən alan Ta Ha surəsinin Məkkədə enən 45-ci surə olduğu qəbul edilir. Surənin 130, 131-ci ayələrinin Mədinədə endiyinə dair nəqllər olsa da, bu ayələrin içində olduqları bölmə ilə göstərdikləri uyğunluq, nəqllərdə söylənənlərin uzaq bir ehtimal olduğunu göstərir.

Ta Ha surəsinin ilk ayələri, Quranı tanıdaraq sona çatan Məryəm surəsindəki ifadələrin bir davamı xüsusiyyətindədir. Digər Məkki surələrdə olduğu kimi bu surədə də tövhid, peyğəmbərlik müəssisəsi, öldükdən sonra dirilmə və həşr kimi mövzular üzərində durulmuş, peyğəmbərimizə əsas vəzifəsi xatırladılmış, Musa hekayəsi örnək göstərilərək, ona mənəvi dəstək verilmişdir. Həmçinin daha öncə Sad və Əraf surələrində anladılan Adəm və İblis haqqındakı məlumatlar təkrar xatırladılmış, qiyamət və həşrə dair təsirləndirici səhnələr cızılaraq, Allah ilə elçisinə kin bəsləyənlərin məğlubiyyəti nümunə göstərilmişdir. Surə, peyğəmbərimizdən səbrli olması istənərək, sona çatır.

Enmə zamanı. Tarixi qaynaq xüsusiyyətindəki klassik əsərlərdə anladıldığına görə, Ta Ha surəsi Ömərin Müsəlman olmasından öncə enmişdir və onun Müsəlman olmasında bu surənin təsiri olmuşdur:

Ömər, Peyğəmbəri öldürmək üçün yola çıxır və bir nəfərə rast gəlir. Həmin adam ona: “Sən hər şeydən öncə bacının və yeznənin Müsəlman olduğunu bilməlisən” – dedi. Bunu eşidən Ömər birbaşa bacısının evinə getdi. Orada bacısı və yeznəsinin bir kağız parçasında yazılı olan bir şeyləri oxuduğunu eşitdi.

Bacısı Ömərin gəldiyini gördükdə, kağız parçasını dərhal gizlətdi, lakin Ömər oxunanları eşitmişdi, buna görə də suallar verməyə başladı. Daha sonra yeznəsini döydü və ərini qorumağa çalışan bacısını da yaraladı. Sonunda hər ikisi də: “Hə, Müsəlman olduq, nə edirsən et” – deyə etiraf etdilər. Ömər bacısının başından axan qandan təsirləndiyi üçün: “oxuduğunuz şeyi mənə göstərin!” – dedi. Bacısı ondan kağızı cırmayacağına dair and içdirdi. Onlar da göstərdilər. Bu əsnada Ömər bu surənin yazılı olduğu kağızı oxumağa başladığında: “Nə mükəmməl bir şey!” – deyə bağırmaqdan özünü saxlaya bilmədi. Bunu eşidən yeznəsi, onun ayaq səslərini eşitdiyində, gizləndiyi yerdən çıxaraq: “Allaha and olsun, Allah sənə Peyğəmbərinin dəvətini təbliğə xidmət etdirəcək. Çünki dünən Peyğəmbərin: “Rəbbim, ya Əbul Hakem b. Hişam (Əbu Cəhil), ya da Ömər b. Həttab ilə İslamı dəstəklə!“ – deyə dua etdiyini eşitdim. “Ey Ömər, Allaha dön, Allaha dön!” – dedi. Bu sözlər o qədər inandırıcı idi ki, Ömər (r.a) Habbabla birlikdə, İslamı qəbul etmək məqsədiylə Peyğəmbərin (s.ə) yanına getdi. Bu hadisə, Həbəşistana hicrətdən qısa bir müddət sonra baş vermişdi. [1]

İbn–i Hişam isə eyni əhvalatı daha uzun anladır [2].

Yuxarıdakı sənədlərdə yer aldığı kimi, oxunan surə “Ta Ha” surəsidir.

TƏRCÜMƏ

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 119

¹Ta/9, Ha/5.

^2–4Biz Quranı sənə sıxıntıya düşəsən/bədbəxt olasan deyə deyil, ancaq hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan insan üçün bir öyüd olsun deyə, yer üzünü və uca göyləri əmələ gətirəndən bir endirilişlə endirdik.

⁵Rəhman ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurmuşdur.

⁶Göylərdə olan şeylər, yer üzündə olan şeylər, bu ikisinin arasında olan şeylər və nəmli torpağın altında olan şeylər yalnız və yalnız Rəhmanındır.

⁷Sən səsini yüksəldirsən… Rəhman, şübhəsiz ki, gizlini də, gizlinin gizlisini də bilir.

⁸Allah Özündən başqa heç bir tanrı olmayandır. Ən gözəl adlar ancaq Ona məxsusdur.

(45/20, Ta Ha/1–8)

Nəcm: 120

⁹Musa haqqında məlumatlar, yəqin bil ki, sənə çatdı.

¹⁰O zaman ki, o bir atəş görmüşdü və əhlinə [ailəsinə, yaxınlarına]: “Tam yəqin bilin ki, mən bir atəş gördüm. Ondan sizə bir qor parçası gətirməyim, yaxud atəş yanında bir bələdçiyə rast gəlməyim üçün, siz gözləyin!” – demişdi.

¹¹Sonra onun yanına gəldiyində səslənildi: “Musa!

¹²Mən sənin Rəbbinəm. Dərhal yaxınlarını və mallarını burada burax, şübhəsiz, sən təmizlənmiş vadidə, Tuvadasan – iki dəfə təmizlənmiş bir vadidəsən.

¹³Və Mən səni seçdim – o halda, vəhy ediləcək olan şeyə…

¹⁴“Heç şübhəsiz ki, Mən, Allahın məhz özüyəm. Məndən başqa Tanrı deyə bir şey yoxdur. O halda Mənə qulluq et və Məni anmaq üçün salaatı iqamə et. ¹⁵Şübhəsiz ki, o saat/Qiyamət gələcəkdir. Onu Mən, hər kəs əməyinin qarşılığını alsın deyə, az qalır ki, gizlədim. ¹⁶Ona görə də, Qiyamətə inanmayan və öz boş dünyəvi arzusuna uyan səni, Qiyamətə iman etməkdən çəkindirməsin, sonra dəyişikliyə/dağıntıya uğrayarsan” – ¹⁴xəbərdarlığına qulaq as.

¹⁷Və sağ əlindəki nədir, ey Musa?

¹⁸Musa: “O, mənim əsamdır, ona söykənirəm, onunla qoyunlarıma yarpaq silkələyirəm və onda mənim üçün başqa faydalar da var”– dedi.

¹⁹Allah: “Ey Musa! Onu burax/çobanlığı buraxıb oturaq həyata keç! ²⁴Fironun yanına get, şübhəsiz ki, o düz yoldan azdı” – dedi.

²⁰O da onu dərhal buraxdı/oturaq həyata keçdi, bir də nə görsə yaxşıdır?! Artıq sağ əlindəki/özünə vəhy edilən Kitab, qaçan/hərəkət edən bir candır – sosial həyatın qaynağıdır

²⁵Musa: “Rəbbim! ³³Səni bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmağımız ³⁴və Səni çox-çox anmağımız üçün ²⁵köksümə genişlik ver, ²⁶işimi mənə asanlaşdır. ²⁷dilimdən də düyünü aç ²⁸ki, sözümü yaxşı anlasınlar. ²⁹Və əhlimdən³⁰qardaşım Harunu ²⁹mənə vəzir təyin et, ³¹onunla arxamı qüvvətləndir. ³²İşimdə onu mənə ortaq et. ³⁵Şübhə yox ki, Sən bizi görürsən” – ²⁰dedi.

³⁶Allah: “Ey Musa! İstədiyin sənə verildi” – dedi.

²¹Allah: ²³“Sənə ən böyük əlamətlərimizdən/nümunələrimizdən göstərməyimiz üçün ²¹tut onu, qorxma! Biz onu ilk vəziyyətinə/yenə çox yararlı halına çevirəcəyik. ²²Digər bir əlamət/nümunə olaraq da gücünü/qanadına yüklə, çirkinlik olmadan, tam qüsursuz, mükəmməlcə çıxacaqsan” – dedi.

³⁷Və and olsun Biz sənə bir başqa dəfə yenə yaxşılıq etmişdik. ³⁸“O zaman ki, bir vaxt vəhy olunan şeyləri anana vəhy etmişdik: ³⁹“Musanı sandıq içinə qoy və bol suya/çaya burax, sonra da bol su/çay onu sahilə atsın. Onu Mənə düşmən olan və ona düşmən olan birisi götürsün”. Və Mən, tərəfimdən sənin üzərinə bir məhəbbət əta etdim və Mənim nəzarətim altında yetişdirilməyin üçün, ⁴⁰o zaman ki, bacın yeriyirdi və: “Sizi Ona baxa biləcək birinə aparımmı?”– deyirdi. Beləliklə, gözü aydın olsun və kədərlənməsin deyə, səni anana geri döndərdik. Və sən, bir can öldürmüşdün və səni qəmdən qurtarmışdıq. Və Biz səni butada əridib saflaşdırdıqca, saflaşdırdıq/səni yetkinləşdirdik. Bir də illərlə Mədyən xalqı içində qaldın. Sonra bir ölçüyə/plana uyğun olaraq gəldin, ey Musa!

⁴¹Və Mən, səni Özüm üçün yetişdirdim.

⁴²Sən və qardaşın əlamətlərim/nümunələrim ilə gedin və Məni zikr etməkdə zəiflik göstərməyin.

⁴³Hər ikiniz Fironun yanına gedin. Şübhəsiz ki, o, düz yoldan azdı. ⁴⁴Sonra ona öyüd alması və hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərməsi üçün yumşaq söz söyləyin”.

⁴⁵Musa ilə Harun: “Rəbbimiz! Onun bizim əleyhimizə həddini aşmasından və ya azğınlığından qorxarıq” – dedilər.

⁴⁶Allah: “Qorxmayın, şübhəsiz ki, Mən ikinizlə bərabərəm, eşidirəm və görürəm. ⁴⁷Dərhal onun yanına gedin və ona: “Şübhəsiz, biz Rəbbinin iki elçisiyik. Artıq İsrailoğullarını bizimlə göndər və onlara əzab vermə! Tam yəqinliklə bilin ki, biz sənə, Rəbbindən bir əlamət/nümunə ilə gəldik. “Salam” bələdçiyə uyanlaradır. ⁴⁸Şübhəsiz, bizə, tam yəqinliklə bilin ki, “əzabın, yalan sayana və üz çevirənə olduğu vəhy edildi” – deyin” – ⁴⁶dedi.

⁴⁹Firon: “Elə isə sizin Rəbbiniz kimdir, ey Musa?” – dedi.

⁵⁰Musa: “Bizim Rəbbimiz hər şeyə varlıq və özəlliklərini verən, sonra yol göstərəndir” – dedi.

⁵¹Firon: “Elə isə ilk əsrlərin vəziyyəti nədir?” – dedi.

⁵²Musa: “Onların biliyi Rəbbimin qatında bir kitabdadır. Rəbbim səhv etməz və unutmaz/tərk etməz. ⁵³O, yer üzünü sizin üçün bir döşək edən, oradan sizin üçün yollar açan və göydən bir su endirəndir – ⁵²dedi. Bax budur, Biz o su ilə cürbəcür bitkilərdən cütlər çıxardıq. ⁵⁴Yeyin və heyvanlarınızı otarın. Şübhəsiz, ağıl sahibləri üçün bunda necə əlamətlər/nümunələr vardır! ⁵⁵Biz sizi yer üzündən əmələ gətirdik, sizi ona döndərəcəyik və sizi bir dəfə daha ondan çıxaracağıq.

⁵⁶Və and olsun ki, Biz Firona əlamətlərimizi/nümunələrimizi – hamısını göstərdik və o, yalan saydı və inad etdi.

^57,58Firon: “Ey Musa! Sən, qüdrətli biliyinlə bizi torpaqlarımızdan çıxarmaq üçünmü gəldin bizə? O halda biz də, sənin qüdrətli biliyin qədər qüdrətli bir biliklə sənə gələcəyik. İndi bizimlə sənin aranda bir görüşmə zamanı/yeri müəyyən et ki, bizim və sənin qarşı çıxmayacağımız düz və geniş bir yer olsun”– dedi.

⁵⁹Musa: “Sizinlə görüş zamanı mərasim/şənlik günü və insanların toplanacağı səhər vaxtıdır” – dedi.

⁶⁰Buna görə də Firon arxa çevirdi və nizamlarını/planlarını topladı, sonra gəldi.

⁶¹Musa onlara dedi ki: “Vay, sizin halınıza! Allaha yalan uydurmayın. Sonra bir əzab ilə kökünüzü kəsər. Həqiqətən, uyduran zərər etmişdir”.

⁶²Buna görə də qüdrətli bilik sahibləri aralarında işlərini müzakirə etdilər və: ^63,64“Onlar hər ikisi tam yəqinliklə bilin ki, qüdrətli bilik sahibləridir; qüdrətli bilikləri ilə sizi torpaqlarınızdan çıxarmaq və həmçinin ən yaxşı nümunə yolumuzu yox etmək istəyirlər. Onun üçün bütün tələlərinizi bir araya gətirin, sonra sıralar halında gəlin. Bu gün üstün gələn, tam əmin olun ki, zəfər qazanmışdır” – dedikləri şəklindəki pıçıldaşmalarını gizli saxladılar.

⁶⁵Qüdrətli biliklilər: “Ey Musa! Sən təcrübələrini ortaya qoyacaqsan və yaxud ilk ortaya qoyanlar biz olaq?” – dedilər.

⁶⁶Musa: “Tam əksinə, siz ortaya qoyun” – dedi. Bir də nə görsək yaxşıdır?! Onların təcrübələri, köhnə inancları və iddiaları/çör-çöpləri/başdansovma bilikləri, etdikləri sehirbazlığa/bacarıqlı nümayişə görə gözündə böyüdü. ⁶⁷Buna görə də Musa içində bir qorxu hiss etdi.

^68,69Biz: “Qorxma, şübhəsiz, sən ən üstün olansan. Sən sahib olduğun təcrübəni ortaya qoy. O, onların edib törətdiklərini udsun/elmi-təcrübi dəlillərlə ifşa etsin, amma dayansın. Şübhəsiz, onların etdikləri ancaq bir gözbağlıca hiyləsidir. Gözbağlıca yollarla təsir edən isə hara gedərsə getsin, zəfər qazana bilməz, bacara bilməz” – dedik.

⁷⁰Sonunda bütün qüdrətli biliklilər: “Musa ilə Harunun Rəbbinə iman etdik”– deyərək boyunlarını uzadıb təslim olmuş vəziyyətdə qaldılar.

⁷¹Firon: “Mən sizə izin verməzdən əvvəlmi ona iman etdiniz? Şübhəsiz, o, sizə qüdrətli bilik öyrədən böyüyünüzdür. And olsun ki, əllərinizi və ayaqlarınızı çaprazlama/ard-arda kəsəcəyəm və tam yəqinliklə bilin ki, sizi xurma kötüklərindən asacağam. Və hansımızın əzabının daha şiddətli və daha qalıcı olduğunu tam yəqinliklə bilin ki, biləcəksiniz” – dedi.

^72,73Qüdrətli biliklilər: “Bizə gələn bu açıq sübutlara və bizi yoxdan yaradana qarşı qətiyyən səni üstün tutmarıq. Nə hökm verəcəksənsə, haydı, ver! Sən ancaq bu keçici dünya həyatına hökm edərsən. Şübhəsiz, biz xətalarımıza və bizi qüdrətli bilikdən məcbur etdiyin şeyə görə, bizi bağışlasın deyə, Rəbbimizə iman etdik. Və Allah daha xeyirli və daha qalıcıdır” – dedilər.

⁷⁷Və and olsun Musaya: “Sizə yetişəcəklərindən qorxmayaraq və hörmətlə, sevgi ilə ürpərmədən/Firona minnət duymadan qullarımı gecə vaxtı özünlə götür və onlar üçün bol suda/çayda quru bir yol aç!” – deyə, vəhy etdik.

⁷⁸Firon orduları ilə dərhal onları təqib etdisə də, bol sudan/çaydan özlərini bürüyən şey bürüdü.

⁷⁹Və Firon qövmünü azdırdı və doğru yolu göstərmədi.

⁸³Səni qövmündən daha tezləşdirən nədir, ey Musa?

⁸⁴Musa: “Onlar mənim izim/təlimim üzərində olanlardır. Mən də, Sən məmnun olasan deyə, sənə tələsərək gəldim, Rəbbim!” – dedi.

⁸⁵Allah: “Şübhəsiz, bax budur, Biz səndən sonra qövmünü imtahan etdik. Samiri də onları azdırdı” – dedi.

⁸⁶Buna görə də Musa qəzəbli və kədərli halda dərhal qövmünə geri döndü: “Ey qövmüm! Rəbbiniz sizə gözəl bir vəd ilə söz vermədimi? İndi sizə bu uzunmu gəldi, yoxsa Rəbbinizdən sizə bir qəzəb enməsinimi arzu etdiniz və mənə olan vədinizdən döndünüz?” – dedi.

⁸⁷Onlar dedilər ki: “Biz sənə verdiyimiz sözdən öz-özümüzə azmadıq. Lakin biz o qövmün zinətlərindən bir qədər yüklənmişdik. Sonra onları fırladıb atdıq. Sonra da bax budur, beləliklə, Samiri ağlımıza saldı”.

⁸⁸Samiri onlara bir aldadan, tələyə düşürən cəsədi/qızılı çıxardı və İsrailoğulları: “Bax budur, bu, sizin tanrınızdır və həmçinin Musanın tanrısıdır. Amma Musa onu tərk etdi” – dedilər. ⁸⁹Yaxşı, onlar görmürdülərmi ki, qızıl özlərinə heç bir sözlə qarşılıq verə bilmirdi – onlara bir zərər və ya bir fayda verməyə güc yetirə bilmirdi!

⁹⁰Və and olsun ki, Harun daha əvvəl onlara: “Ey qövmüm! Şübhəsiz, siz bununla imtahana olundunuz/dindən çıxıb özünüzü atəşə atdınız. Və şübhəsiz, sizin Rəbbiniz Rəhmandır. Gəlin mənə tabe olun və əmrimə uyun” – demişdi. ⁹¹Harunun qövmü: “Musa bizə dönüb gələnə qədər, biz ona sitayiş etməkdən qətiyyən əl çəkməyəcəyik” – dedilər.

^92,93Musa: “Ey Harun! Bunların pozğunluğa düşdüyünü gördüyün vaxt, sənə mənim yolumu təqib etməyə mane olan nə oldu? Yoxsa mənim əmrimə qarşımı gəldin?”– dedi.

⁹⁴Harun: “Ey anamın oğlu! Saqqalımı və başımı tutma. Şübhəsiz ki, mən sənin: “İsrailoğulları arasında ayrılıq çıxardın” və: “Mənim sözümə baxmadın” – deməyindən qorxdum” – dedi.

⁹⁵Sonra da Musa: “Ey Samiri! Sənin bu etdiyin nədir?”– dedi.

⁹⁶Samiri: “Mən onların anlamadıqları bir şeyi anladım və elçinin əsərindən bir ovuc almışdım, sonra da onu fırladıb atdım. Və bunu, mənə beləcə, nəfsim xoş göstərdi” – dedi.

^97,98Musa: “Haydı, get. Artıq sənin üçün həyatın boyunca: “Mənimlə təmas yox” – deyə söyləməyin var. Həm də sənin üçün qətiyyən qarşı çıxa bilməyəcəyin bir qarşılaşma günü daha var. Bir də qulluq edib durduğun tanrına bax” – dedi. Əlbəttə, biz onu yandıracağıq, sonra da/tam yəqin bil ki, onu bol suda kökündən yuyacağıq. Sizin Tanrınız, ancaq özündən başqa heç bir tanrı olmayan Allahdır. Şübhəsiz ki, O, bilik yönündən hər şeyi əhatə etmişdir.

⁹⁹Biz sənə keçmişdə olan şeylərin mühüm xəbərlərindən bir qismini beləcə anladırıq. Şübhə yox ki, sənə qatımızdan bir öyüd/xatırlatma [Quran] verdik. ^101–102Kim Bizim verdiyimiz öyüddən [Kitabdan/Qurandan] üz çevirirsə, şübhəsiz ki, o qiyamət günü/Sura üfləndiyi gün, əbədi olaraq içində qalacaqları bir yüklə yüklənəcəkdir. Və qiyamət günü onlar üçün bu nə pis bir yükdür! Biz günahkarları o gün, gözləri göyərmiş olaraq toplayacağıq. ¹⁰³Aralarında pıçıldaşacaqlar: “Siz dünyada, sadəcə, on gün qaldınız”. ¹⁰⁴Biz aralarında nə danışacaqlarını daha yaxşı bilirik. Yolca ən üstün olan: “Siz ancaq bir gün qaldınız” – deyəcəkdir.

(45/20, Ta Ha/9–104)

Nəcm: 121

⁷⁴Gerçək budur ki, hər kim Rəbbinə günahkar olaraq gələrsə, şübhəsiz ki, ona cəhənnəm vardır. Orada ölməz və dirilməz.

^75,76Və kim, Rəbbinə bir mömin olaraq, düzəltmək/quruculuq yolunda fəaliyyət göstərmiş halda gələrsə, bax budur, onlar-ən yüksək dərəcələr, altlarından bulaqlar axan Ədn cənnətləri özlərinin olacaq olanlardır. Onlar orada sonsuz olaraq qalacaqlar. Və bax budur, bu, təmizlənən insanların qarşılığıdır.

⁸⁰Ey İsrailoğulları! Sizləri düşməninizdən qurtardıq və dağın sağ tərəfində sizə söz verdik/dağın sağ tərəfini sizə görüşmə yeri olaraq müəyyən etdik. Üzərinizə də qüdrət halvası və bildirçin/bal endirdik. ⁸¹Sizi ruziləndirdiyimiz şeylərin təmizlərindən yeyin və bunda həddinizi aşmayın, sonra üzərinizə qəzəbim enər. Kimin üzərinə də qəzəbim enərsə, tam yəqinliklə bilin ki, o, enər [düşər, məhv olar]. ⁸²Və şübhə yox ki, Mən tövbə edən, iman edib saleh əməl işləyən, sonra da bələdçiləndiyi doğru yolu tapanlar üçün çox bağışlayıcıyam.

(45/20, Ta Ha/74–76, 80–82)

Nəcm: 122

^105–107Səndən dağlar haqqında soruşurlar. De ki: “Rəbbim onları sovurduqca sovuracaqdır. Beləliklə, onları dümdüz boş bir halda buraxacaq. Orada bir çuxur və bir təpə görməyəcəksən”.

¹⁰⁸O gün heç bir əyriliyi/səhvi olmayan o dəvətçiyə uyarlar və Rəhman üçün səslər qısılmışdır. Artıq sadəcə, yüngül bir səs eşidəcəksən.

¹⁰⁹O gün Rəhmanın özünə izin verdiyi və söz sarıdan məmnun olduğu insanlar istisna olmaqla, kömək/dəstək fayda verməz.

¹¹⁰Allah kömək görməyənlərin önlərindəki və arxalarındakı şeyləri bilir. Onlar isə Onu biliklə əhatə edə bilməzlər.

¹¹¹Və insanlar diri və bütün yaratdıqlarına nəzarət edən Allah üçün baş əymişdir. Bir şərikə bulaşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanlar, həqiqətən zərərə uğramışdır.

¹¹²Və hər kim iman edən biri olaraq, quruculuq yolunda fəaliyyət gostərərsə, artıq o, bir haqsızlıqdan və haqqının azaldılacağından qorxmaz.

(45/20, Ta Ha/105–112)

Nəcm: 123

¹¹³Və bax budur, beləliklə Biz Allahın qoruması altına girsinlər, yaxud onlara yeni bir öyüd olsun deyə, onu ərəbcə bir Quran olaraq endirdik. Onda təhdidlərdən təkrar-təkrar açıqlama etdik.

¹¹⁴Bax budur, haqq olan, tək bir hökmdar olan Allah nə ucadır! Onun vəhyi sənə tamamlanmadan əvvəl, oxumağa/öyrətməyə tələsmə və: “Rəbbim, mənə biliyi artır!” – de.

(45/20, Ta Ha/113–114)

Nəcm: 124

¹¹⁵Və and olsun Biz bundan əvvəl Adəmdən söz aldıq, lakin o ağlından çıxardı, etmədi və Biz onda bir qərarlılıq görmədik.

¹¹⁶Və Biz bir zaman təbiət güclərinə: “Adəm üçün boyun əyib təslimiyyət göstərin!” – dedik və İblisdən/düşüncə qabiliyyətindən başqa hamısı boyun əyib təslimiyyət göstərdilər, o inad etdi.

^117–119Sonra da Biz: “Ey Adəm! Şübhəsiz ki, İblis sənə və zövcənə düşməndir. Diqqət edin ki, sizi cənnətdən çıxarmasın, sonra bədbəxt olarsan, tam yəqinliklə bil ki, sənin acmamağın və çılpaq qalmamağın cənnətdədir. Və sən orada susamazsan və günəşin istisində qalmazsan” – dedik.

¹²⁰Sonunda şeytan ona vəsvəsə verdi. Dedi ki: “Ey Adəm! Sənə sonsuzluq ağacını və köhnəlməz/çökməz mülk/səltənət üçün rəhbərlik edimmi?”

¹²¹Bundan sonra hər ikisi mal-mülk, qızıl hərisi oldular. Dərhal çirkinlikləri özlərinə açılıb göründü. Və öz zərərlərinə, cənnət yarpağından götürüb üstünü örtməyə başladılar. Adəm, Rəbbinə asi oldu və çaşdı/azdı.

¹²²Sonra Rəbbi onu seçdi və tövbəsini qəbul etdi və ona doğru yolu göstərdi.

¹²³Allah o ikisinə: “Bir-birinizə düşmən olaraq hamınız oradan alçalın. Artıq Məndən sizə bir bələdçi gəldiyi zaman kim Mənim bələdçimə uyarsa, o pozğunluğa düşməz və bədbəxt olmaz”– dedi.

(45/20, Ta Ha/115–123)

Nəcm: 125

^124–126Kim Mənim anılmağımdan/Mənim öyüdümdən uzaq durarsa, heç şübhəsiz, onun üçün çətin, sıxıcı bir dolanışıq/yaşayış vardır. Qiyamət günü də onu kor olaraq qiyamət gününün toplantı yerinə toplayarıq. O deyər ki: “Rəbbim, mən görən biri olduğum halda məni niyə kor olaraq bu yerə çıxardın?” Allah deyər ki: “Bu belədir, ayələrimiz sənə gəldisə də, sən onları tərk etmişdin – bu gün də eyni şəkildə sən tərk edilirsən/cəzalandırılırsan”.

¹²⁷Və bax budur, Biz hədləri aşanları və Rəbbinin ayələrinə inanmayanları belə cəzalandırırıq. Və axirətin əzabı tam yəqinliklə bilin ki, daha şiddətli və daha daimidir.

¹²⁸Məskənlərində gəzib dolaşdıqları, özlərindən əvvəl yox etdiyimiz bu qədər nəsillər onlar üçün bələdçi olmadımı? Şübhəsiz ki, bunda ağıl sahibi olanlar üçün necə dəlillər vardır.

¹²⁹Və əgər Rəbbindən bir söz və adı qoyulmuş bir müddət sonu olmasaydı, tam yəqinliklə bilin ki, qaçınılmaz olardı.

(45/20, Ta Ha/124–129)

Nəcm: 126

¹³⁰Artıq onların söylədiklərinə səbr et, məmnunluğa çata bilməyin üçün günəşin doğmasından əvvəl də, batmasından əvvəl də Rəbbinin tərifi ilə birlikdə Allahı tanıt/nöqsanlıqlardan uzaq olduğunu öyrət!

Gecənin bəzi saatları ilə gündüzün iki ucunda da Allahı tanıt/nöqsanlıqlardan uzaq olduğunu öyrət!

¹³¹Və özlərini imtahan etmək üçün, adi dünya həyatının bəzəyi olaraq, onlardan bəzi cütləri faydalandırdığımız mal, mülk, övlad və səltənətə qətiyyən gözlərini dikmə/rəğbətlə baxma. Və Rəbbinin ruzisi daha yaxşı və daha daimidir.

¹³²Və əhlinə salaatı əmr et, özün də ona səbrlə davam et. Biz səndən bir ruzi istəmirik. Səni Biz ruziləndiririk. Aqibət “Allahın qoruması altında olmaq” üçündür.

(45/20, Ta Ha/130–132)

Nəcm: 127

^133,134Və inkar edənlər: “Elçiliyini iddia edən bu insan, Rəbbindən bizə bir əlamət/nümunə gətirsəydi!” – dedilər. Onlara ilk səhifələrdə olan açıq-aşkar dəlillər gəlmədimi? Və əgər Biz onları bundan əvvəl bir əzab ilə dəyişikliyə/dağıntıya uğratsaydıq, tam yəqinliklə bilin ki: “Ey Rəbbimiz! Bizə də bir peyğəmbər göndərsəydin, alçaq və rüsvay olmadan əvvəl Sənin ayələrinə uysaydıq!”– deyəcəkdilər.

¹³⁵De ki: “Hər kəs gözləməkdədir. Siz də gözləyin. Şübhəsiz, düz yolun sahiblərinin kimlər olduğunu və kimlərin bələdçiləndiyi doğru yolu tapdığını yaxında; ^Vaqiə/1-7olacaq o hadisə baş verdiyi zaman ki, o hadisənin olacağını təkzib eləyən yoxdur. O, hadisə alçaldıcıdır/yüksəldicidir – yer üzü şiddətlə sarsıldıqca sarsıldığı, dağlar ovalandıqca ovalanıb, toza dumana döndərildiyi və sizlər üç bərabər/təbəqə/sinif olduğunuz zaman ¹³⁵biləcəksiniz.

(45/20, Ta Ha/133–135+46/56, Vaqiə/1–7)

TƏHLİL

¹ طTa (9), هHa (5)

Surənin birinci ayəsi, daha əvvəl “Kəsik Hərflər” olaraq ifadə etdiyimiz bu iki hərfdən əmələ gəlmişdir. Təkbaşlarına hər hansı bir mənaları olmayan bu hərflər, Quranın endiyi və Ərəblər arasında hələ rəqəmlərin işlədilməyib, sayların hərflərlə ifadə edildiyi dövrdə 9 [doqquz] və 5 [beş] saylarını təmsil edirdi. Kəsik hərflərlə başlayan öncəki surələrdə də açıqladığımız kimi, biz bu hərflərin ya Quranın quruluşu baxımından əhəmiyyətli bir ünsür, ya da xəbərdarlıq xüsusiyyəti daşıyan ifadələr olduqlarını düşünürük. Bu hərflər, tam olaraq nə mənaya gəldiklərini ortaya qoyacaq olan Quran tədiqatçılarını gözləyir.

ط – ta və ه – ha hərfləri ilə əlaqədar olaraq, keçmişdə bir çox açıqlamalar edilmiş və deyilmişdir ki:

Bunlar Allahın gözəl isimlərindən olan bir isimdir.
Peyğəmbərin adıdır.
Tahərfi cənnətdəki “Tuba ağacını”, ha hərfi isə هاوية – haviyəni [cəhənnəmi] təmsil edi
“Ey insan!” deməkdir
وطا– vəta felinin əmr şəklidir və “qoy oraya” mənasına gəlir. [3 ]

Ancaq bu görüşlər arasında düşünməyə dəyər tək açıqlama Ta Ha ifadəsinin “Ey insan” demək olduğu şəklindəki görüşdür. Çünki klassik qaynaqlarda Həbəş Uk qəbiləsi və Süryani dillərində Ta Ha ifadəsinin “ey insan” mənasına gəldiyi barəsində dilçilərin etdiyi bəzi təsbitlər yer alır. Ancaq Quranda əcnəbi dillərdən gələn və ərəbcələşmiş yüzlərlə söz olmasına bamayaraq, Ta Ha ifadəsinin bu mənanı daşıması mümkün deyildir. Belə ki, edilən təsbitlər, Quran endiyi dövrdə bu sözün hələ ərəbcələşməmiş olduğu yönündədir. Quranın da “Ərəbcə endirildiyi” bildirildiyinə görə, Quranın içində ərəbcələşməmiş bir sözün olduğu barədə söhbət gedə bilməz. Beləliklə də, Ta Ha ifadəsi ilə əlaqədar olaraq bu günə qədər edilmiş olan açıqlamalar, etibar edilməyəcək və reallıqlardan uzaq yaraşdırmalardır.

^2–4Biz Quranı sənə sıxıntıya düşəsən/bədbəxt olasan deyə deyil, ancaq hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan insan üçün bir öyüd olsun deyə, yer üzünü və uca göyləri əmələ gətirəndən bir endirilişlə endirdik.

Göründüyü kimi, bu ayələr Məryəm Surəsinin sonlarında yer alan “Budur, şübhəsiz, Biz onu [Quranı], özüylə təqva sahiblərini müjdələyəsən, inad edən qövmə də xəbərdarlıq edəsən deyə, sənin dilin üçün asanlaşdırdıq” ifadəsinin davamı mahiyyətindədədir.

Burada peyğəmbərimizə bildirilir ki, Quran ona bir kədər vermək, onu bədbəxt etmək üçün endirilməyib. Ondan istənilir ki, o, təbliğ və təbyin vəzifəsini icra edərkən, müvəffəqiyyətsiz olduğunu düşünərək kədərlənməsin və ya yalan sayanların aqibətlərinə narahat olaraq sıxılmasın.

Bu ayələrdən həmçinin belə bir məna da çıxır ki, Quran kimsəyə sıxıntı vermək üçün enməyib, ona görə də peyğəmbərimiz də onu kimsəni narahat etmədən, kimsəni incitmədən, yumşaq sözlərlə, şirin dillə, gözəl üsullarla təbliğ və təbyin etməlidir.

Alimlər, bu ayənin nüzul səbəbi ilə əlaqədar Əsbab-i Nüzulda bir neçə versiya təqdim etmişdilər:

Mukatil belə demişdir: Əbu Cəhl, Vəlİd b. Muğirə, Mutim b. Adiyy və Nadr b. əl-Haris, Hz. Peyğəmbər (s.ə)a: “Şübhəsiz ki, sən, atalarının dinini tərk etdiyin üçün bir məşəqqət və sıxıntı içindəsən” – dedilər. Buna cavab olaraq, Peyğəmbər (s.ə): “Əksinə mən, aləmlərə rəhmət olmaq üçün göndərildim” – dedi.

Onlar isə: “Xeyr, əksinə. Sən zəhmət çəkir, zəhmət verirsən” – deyincə, Cənab-i Haqq, onları rədd etmək və Hz. Muhəmməd (s.ə)ə də İslamın sırf barış və salamatlıq olduğunu, bu Quranın bütün qazancları əldə etməyə götürən bir səlamət və bütün xoşbəxtlikləri əldə etməyə bir səbəb olduğunu, kafirlərin içində olduğu halın isə tamamilə bədbəxtlik olduğunu bildirmək üçün, bu ayəni endirdi.

Hz. Peyğəmbər (s.a), ayaqları şişənə qədər gecə namazı qılmışdı. Bunun üçün Cəbrayıl (ə.s) ona: “(Bir az da) nəfsinə (zaman) burax. Çünki onun da sənin üzərində bir haqqı var” – dedi. Buna görə ayənin mənası, “Biz, Quranı sənə, həmişə ibadət edə-edə nəfsini həlak etməyin və ona böyük bir məşəqqət verməyin üçün endirmədik. Sən ancaq dosdoğru, ləkəsiz və xoşgörülü bir din ilə göndərildin” – şəklində olur. Yenə Hz. Peyğəmbər (s.ə)in gecə namazına qalxdığı zaman, yuxlamamaq üçün köksünü bir ipə bağladığı rəvayət edilmişdir. Bəziləri isə belə demişdilər: “O, tək bir ayağı üzərində durub ibadət edərdi”. Digər bəziləri isə: “O, bütün gecə boyunca yuxusuz qalırdı. Budur, Cənab-i Haqq, “Zəhmət çəkəsən deyə” ifadəsi ilə bunu qəsd etmişdir” – demişdilər. Kadi: “Bu, uzaq bir ehtimaldir. Çünki Peyğəmbər (s.ə) bir şeyi etdiyi zaman, şübhəsiz onu Allahın əmri ilə edər.

Hz. Peyğəmbər (s.ə) bunu, Allahın əmriylə edincə, xoşbəxtlik mənasında bir şey olmuş olur. Beləliklə də ona: “Biz bunu sənə əmr etmədik” – deyilməsi doğru olmaz” – demişdir.

Bəzi alimlər də belə demişdilər: “Bu Ayədən muradın, “Özünə əziyyət etmə və nəfsinə, bu kafirlərin küfrünə üzülərək, əzab etmə. Şübhəsiz ki, Biz, Quranı sənə, ancaq onunla öyüd verəsən [xəbərdar edəsən] deyə endirdik. Nəticə etibarilə, kim iman edər və özünü düzəldərsə, özü üçündür. Kim də inkar edərsə, onun inkarı səni kədərləndirməsin. Sənə düşən ancaq təbliğ etməkdir” mənası olması ehtimal olunur. Bu, “Onlar mömin olmayacaqlar deyə, haradaysa, özünə qıyacaqsan” Şüəra Surəsinin 3-cü ayəsində və “Onların sözləri səni kədərləndirməsin” Yunus Surəsinin 76-cı ayələrində anladıldığı kimidir.
Ayə:“Şübhəsiz ki, sən, qövmünün küfründən ötürü qınanacaq deyilsən” – mənasındadır. Bu, “Onların üzərinə Musallat (bir adam) deyilsən” Gaşiyə Surəsinin 22-ci ayəsi və “Sən onlar üzərinə (öhdəlikli) bir vəkil deyilsən” Ənam Surəsinin 107-ci ayələrində olduğu kimidir. Yəni “Sən onlara təbliğ etdikdən sonra, onların küfrlərindən məsul deyilsən, günahlarına görə də sorğu-sual olunmazsan” – deməkdir.
Bu Surə Məkkədə ilk nazil olan surələrdəndir. Bu dövrdə, Hz. Peyğəmbər (s.ə) də, düşmənlərin əziyyəti və hökmranlığı altında idi. Buna görə Cənab-i Haqq sanki ona, “Əbədiyyən bu halda qalacağını zənn etmə. Əksinə peyğəmbərliyin qalib gələcək, qədr-ü qiymətin ortaya çıxacaq. Çünki bu Quranı sənə, o müşriklər arasında bədbəxt qalasan deyə, endirmədik. Əksinə onunla ucalasan və şərəflərə nail olasan deyə endirdik” – deməkdir. [4]

Bizim qənaətimizə görə, bu nəqllərin hamısı sonradan uydurulmuşdur. Diqqət edilərsə, 3-cü ayədə Quranın haşyət duyanlara bir öyüd olduğu bildirilmiş və öyüd ilə haşyət arasında bir əlaqə qurulmuşdur. Xatırlanacağı kimi, Furqan və Ya Sin surələrində də peyğəmbərin, ancaq haşyət duyanları xəbərdar edəcəyi bildirilmişdi. Bu, elm sahibi olmayanların haşyət duya bilməyəcəkləri, çünki haşyət, elmdən qaynaqlanan bir sayğı və ürpərti duyğusudur, öyüd almayacaqları və xəbərdarlıq qəbul etməyəcəkləri mənasına gəlir. Peyğəmbərimiz isə təbliğ etdiyi hər adamın öyüd almasını, imana gəlməsini umur, umduğu kimi olmadıqda isə kədərlənib narahat olur, sıxıntı çəkir. Rəbbimizin Quranı sıxıntı versin deyə endirmədiyini vurğulayan sözləri, peyğəmbərimizə bir təsəlli olaraq, içinə düşdüyü psixoloji sıxıntını aradan qaldıraraq, onu rahatladır.

Belə ki, bu rahatladıcı xəbərdarlıqlar peyğəmbərimizə tez-tez edilmişdir:

³Onlar ^Hicr/91Quranı sehir, şeir, əsatir (mifoloji deyimlər), uydurulmuş söz kimi bir sıra parçalar, pis sözlər qəbul edən insanlar, ³iman edənlər olmurlar deyə, sən özünü məhv edəcəksən! (Şüəra/3)
⁷⁶O halda onların sözü səni kədərləndirməsin. Şübhəsiz ki, Biz onların gizlətdiklərini də, açığa vurduqlarını da bilirik. (Ya Sin/76)
^21,22Haydı, öyüd ver/xatırlat! Şübhəsiz ki, sən, sadəcə bir öyüd verənsən/xatırladansan. Sən, onların üzərində bir məcbur edən deyilsən. (Ğaşiyə/21, 22)
⁶Sonra da onlar bu Qurana inanmazlarsa, onların etdiklərinə görə sən az qala kədərdən özünü həlak edəcəksən! (Kəhf/6)
^106,107Sən Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Rəbbindən sənə vəhy edilənə uy. Ortaq qoşanlardan da üz çevir. Və əgər Allah diləsəydi, onlar ortaq qoşmazdılar. Biz səni onlar üzərinə bir gözətçi qoymadıq, sən onlar üzərinə vəkil/işləri müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən biri də deyilsən! (Ənam/106, 107)

4-cü ayədəki “yer üzünü və uca göyləri yaradandan bir endirilişlə endirdik” ifadəsində, Allahın əzəmətinə diqqət çəkən bir vurğu mövcuddur. Beləliklə, həm peyğəmbərimizin arxasındakı güc ortaya qoyulur, həm də verilən bu məlumat ilə müşriklərin haşyət duymalarına imkan təmin edilir.

⁵Rəhman ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurmuşdur.

⁶Göylərdə olan şeylər, yer üzündə olan şeylər, bu ikisinin arasında olan şeylər və nəmli torpağın altında olan şeylər yalnız və yalnız Rəhmanındır.

⁷Sən səsini yüksəldirsən… Rəhman, şübhəsiz ki, gizlini də, gizlinin gizlisini də bilir.

⁸Allah Özündən başqa heç bir tanrı olmayandır. Ən gözəl adlar ancaq Ona məxsusdur.

Bu ayələrdə də Rəbbimiz Məryəm Surəsinin son bölməsində olduğu kimi, Rəhman adını ön plana çıxararaq, bəyanlar edir.

Ərşə istiva: Mütəşabih bir anlatma olan ərşə istiva ifadəsi, hərfi mənada “ərşin üstünə qurulmaq”, məcaz olaraq isə “ən böyük məqama sahib olmaq, ən böyük gücü əlində tutmaq” mənasına gəlir. Allahın məkandan münəzzəh olduğu həm bir çox ayə ilə bildirilmiş və həm də əqlən sabit olduğuna görə, bu ifadədə sözlərin “həqiqi” mənalarının nəzərdə tutulmuş olması mümkün deyildir. Beləliklə də, Allahın ərşə istiva etməsi, Allahın ən böyük məqama sahib olduğu və ən böyük gücü əlində tutduğu mənasına gəlir.

Nəcm Surəsinin təhlilində də ifadə etdiyimiz kimi, bir çox ayədə Allahın sifətləri “istiva etdi” ifadəsinə bənzəyən mütəşabih ifadələrlə tanıdılmışdır. Məsələn, o günkü ərəblər arasında geniş istifadə edilən “göydə olan, taxtda oturan, taxtını səkkiz mələyin çəkdiyi kral” kimi ifadələr, Quranda həmişə Allahın gücünü və qüvvətini anlatmaq üçün işlədilmişdir. Allahın gəlməsi, enməsi, yaxınlaşması, əli olması, yüksək – açıq üfüqdə olması, Adəm və İblislə təkbətək danışması, görməsi, eşitməsi kimi ifadələrin hərfi mənalarıyla anlaşılması Quranın ruhuna zidd bir davranışdır. Beləliklə də, buradakı istiva etdi ifadəsi də məcazi mənadadır və aşağıdakı ayələrdə olduğu kimi, “hegemonluq qurdu, nəzarət altına aldı” deməkdir:

⁵⁴Şübhəsiz ki, sizin Rəbbiniz, göyləri və yeri altı mərhələdə əmələ gətirən, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, gündüzü durmadan qovalayan gecə ilə bürüyən, günəş, ay və ulduzları əmrinə boyun əymiş olaraq yaradan Allahdır. Yaxşı bilin ki, yaratmaq və sistemlər qurub idarə etmək ancaq Ona aiddir. Aləmlərin Rəbbi olan Allah necə də səxavətlidir! (Əraf/54)
²⁹O, yer üzündə nə varsa hamısını sizin üçün əmələ gətirəndir. Sonra da O, səmada hökmranlıq qurdu, onları vəhy edilən göy olaraq nizamladı. O, hər şeyi ən yaxşı biləndir. (Bəqərə/29)

إستوى – İstiva sözü, yuxarıdakılardan başqa aşağıdakı ayələrdə də eyni mənada işlədilmişdir:

Nəcm/6, Yunus/3, Rad/2, Furqan/59, Səcdə/4-cü ayələr.

6-cı ayə, hər harada olursa olsun, Uca Allahın hər şeyi bildiyini və diqqətə aldığını anladır. Bu xüsus başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

¹⁶Ey əziz oğlum! Şübhəsiz, ortaq qoşmaq – işlənən pislik bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə, bir qayanın içində, yaxud göylərdə, ya da yerin içində olsa belə, Allah onu gətirəcəkdir. Şübhəsiz, Allah ən zərif, haqqıyla xəbərdar olandır. (Loğman/16)
⁶De ki: “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir. Şübhəsiz, O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir”. (Furqan/6)

7-ci ayəni əmələ gətirən ⁷Sən səsini yüksəldirsən… Rəhman, şübhəsiz ki, gizlini də, gizlinin gizlisini də bilir ifadəsi, peyğəmbərimizə bu ismarıcı verir:

“Sənin və tərəfdarlarının çəkdiyi işgəncələr və düşmənlərinizin sizi məğlub etmək üçün qurduğu oyunlara görə, Allaha səsli olaraq şikayət etməyinizə ehtiyac yoxdur. Çünki Allah, hər şeydən xəbərdardır və O, sizin qəlblərinizdən keçirdiyiniz şikayətləri belə eşidir”.

Gizlinin gizlini: Bu deyim, gələcəkdə edilməsi planlanan və hər kəsdən gizli olan sirləri və ya planlı olmasa da, insanın içindən keçirdiyi və düşüncəsinin bir küncünə atdığı düşüncələri, yaxud da müxtəlif səbəblərə görə, fərqində olmadan şüuraltına edilmiş təsirlənmələri ifadə edir. Yəni Allah, fel icra olunmadığı üçün, məsul tutmasa da, insanların hər cür qurğularını və özlərinə belə etiraf etmədikləri gizli meyllərini, həmişə bilir.

Ən gözəl isim və sifətlər (əsmaül – hüsna) Allahındır:

Ümumiyyətlə bir məna ifadə edən isimlərin “gözəl” və ya “çox gözəl” olaraq xarakterizə edilməsi, mənalarının “gözəl” və ya “çox gözəl” olmasından asılıdır. Rəbbimiz özünü, kimliyini və sifətlərini Quranda bir çox gözəl isimlə anmışdır. Bunların bir qismi, sadəcə Onun zatına aid olan, bir qismi də Onun yaratdıqları ilə əlaqəsini əks etdirən isimlərdir. Bu isimlərin hamısı da məna və xüsusiyyət etibariylə Ona yaraşan isimlərdir. Allahı qullarına tanıdan bu isimlər, varlıq aləmindəki “ən gözəl” isimlərdir.

Əsmaül – Hüsna – ən gözəl isimlər ifadəsi, mövzumuz olan ayə qrupundakı 8-ci ayə də daxil olmaqla, Quranda dörd yerdə keçir. Digərləri Əraf/180, İsra/110 və Həşr/24-cü ayələridir. Bu ifadənin yer aldığı cümlələr quruluş etibariylə Qəsr (yüksəklik) ifadə edir. Yəni Əsmaül – hüsna deyimi cümlələrə həmişə “ən gözəl isimlər sadəcə Allah üçündür” vurğusu qazandırır. Bu o mənaya gəlir ki, qullara aid olan isimlər “ən gözəl” şəklində xarakterizə edilməyəcək. Bu halda insanlar üçün ancaq “gözəl isimlər” haqqında söz açıla bilər. Məsələn, bir insan “bilən” ola bilər, amma “ən yaxşı bilən” sadəcə Allahdır. Buna görə də, Allaha aid bütün isim və sifətlər, “ən yaxşı bilən“, “hər şeyi bilən” şəklində mübaliğə qəlibləriylə ifadə edilmişdir.

Əsmaül – hüsna ilə əlaqədar geniş məlumat, Əraf Surəsinin 180-ci ayəsinin təhlilində verilmişdir.

⁹Musa haqqında məlumatlar, yəqin bil ki, sənə çatdı.

Bu ayədən etibarən Musa Peyğəmbər ilə əlaqədar hekayə başlayır. Digər surələrdə geniş şəkildə açıqlanmış olan Musa əhvalatı Ta Ha/9-99-da qısa cümlələrlə, xülasə halında verilmişdir. Bu bölmə, dərhal, bir göz qırpımında baş vermiş kimi qəbul edilməməlidir. 9-36-cı ayələrdə Musanın peyğəmbərliklə vəzifələndirilməsi, 37-40-cı ayələrdə Musa peyğəmbərin peyğəmbər olmadan öncəki həyatına dair edilən xatırlatma, 41-98-ci ayələrdə isə Musa peyğəmbərin Firon və İsrailoğulları ilə yaşadığı əhvalatlar nəql edilir. Burada nəql edilən əhvalatlar xronoloji deyildir. Bizim fikrimizcə, bu bölmə rəsmi düzülüşdə, tərtib heyəti tərəfindən düzgün tərtib edilməyib. Ona görə də, biz ayə sıralarını fərqli olaraq tərtib etmişik.

Bundan əvvəlki surələrdə qısaca toxunulan Musa peyğəmbərin həyat hekayəsinə, daha geniş olaraq ilk dəfə bu surədə yer verilmişdir. Doğulması ilə peyğəmbər olması arasındakı həyat hekayəsi isə Qasas Surəsində yer alır.

Bu surədə keçən əhvalatlarda, Allahın Musa peyğəmbərə ismarıc göndərərkən, tətbiq etdiyi üsul ilə Musa peyğəmbərin yaşadığı inkişaflar qarşısındakı münasibəti sərgilənir. Beləliklə də, bu hekayədən ilk müxatib olaraq ilk öncə peyğəmbərimiz, sonra da onun vəzifəsini davam etdirən və etdirəcək olan mücahidlər ibrət götürürlər.

Musanın xəbəri sənə çatdımı? – şəklindəki sual, cavab almaq məqsədiylə deyil, diqqət çəkmək üçün soruşulmuş bir sualdur və bu cümlə, “Sənə Musanın xəbəri qəti olaraq gəldi” – deməkdir.

Ayədə keçən əhil [ailə və yaxınlar] ifadəsindən anlaşıldığına görə, Musa peyğəmbər bu səyahətdə tək deyildir. Daha sonra Qasas Surəsindən öyrəniləcəyi kimi, bu əhvalat Musa və əhlinin Mədyəndən Misirə dönməsi zamanı həyata keçmişdir.

Əhvalat əsnasında “atəşin görünə bilməsi” vaxtın gecə olduğunu, “qora ehtiyac duyulması” havanın soyuq olduğunu, “atəşin yanında bir bələdçi tapmaq” ümidi isə Musa peyğəmbər və əhlinin yollarını səhv saldığını göstərir.

¹¹Sonra onun yanına gəldiyində səslənildi: “Musa!

¹²Mən sənin Rəbbinəm. Dərhal yaxınlarını və mallarını burada burax, şübhəsiz, sən təmizlənmiş vadidə, Tuvadasan – iki dəfə təmizlənmiş bir vadidəsən.

¹³Və Mən səni seçdim – o halda, vəhy ediləcək olan şeyə…

Qeyd: Digər surələrdə geniş olaraq açıqlanmış olan Musa əhvalatı Ta Ha/9-99-da (120-ci nəcm) qısa toxunuşlarla xülasə halında verilmişdir. Bu Surədəki anladılanların dərhal bir anda baş verdiyi zənn edilməməlidir. Burada nəql edilən əhvalatları bir xronologiya ilə də təqib etmək olmur. Təhlilə başlamazdan əvvəl, hekayənin bu bölməsinin digər surələrdəki anlatmalarına da baxmaq lazımdır. Məsələn, Nəml/7-14:

⁷O zaman ki, Musa yaxınlarına: “Şübhəsiz, mən bir atəş gördüm. Ondan sizə bir xəbər, yaxud isinməyiniz üçün bir qor atəşi gətirəcəyəm” – demişdi.
^8–12Sonra ora gəldiyi zaman səslənilmişdi: “Atəşin içindəki və yanındakı insan bolluqlu qılınmışdır! Və aləmlərin Rəbbi olan Allah əskikliklərdən münəzzəhdir!
“Ey Musa! Şübhəsiz, Mən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edən Allaham!
“Və əsanı/təcrübələrini ortaya qoy!” Onun, sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa qorxma! Şübhəsiz ki, Mən… Mənim yanımda elçilər qorxmaz. Ancaq kim səhv/öz zərərlərinə iş edər, sonra pisliyin ardından yaxşılıqlar edərsə, şübhəsiz ki, Mən çox bağışlayanam, çox mərhəmət sahibiyəm”.
“Və qoynundakı gücünü işə sal, doqquz ayə [əlamət/nümunə] içində Firona və onun qövmünün qarşısına heç şübhəsiz, mükəmməl çıxacaqsan. Şübhəsiz, onlar yoldan çıxmış bir cəmiyyət olmuşlar”.
¹³Sonra da ayələrimiz/əlamətlərimiz/nümunələrimiz onlara parlaq bir şəkildə gəlincə: “Bu açıq-aşkar bir gözbağlıca, adam aldatmadır” – dedilər.
¹⁴Və onların özləri bunlara tam bir qənaət gətirdikləri halda, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş etmələri və təkəbbürlərinə görə onları bilə-bilə inkar etdilər. İndi pozğunçuların sonunun necə olduğuna bir bax! (Nəml/7-14)
²⁹Artıq Musa müddəti tamamlayıb, ailəsi ilə/yaxınları ilə yola çıxınca, dağ tərəfındən bir atəş hiss etdi. Ailəsinə: “Mənim sizə bir xəbər gətirməyim üçün siz gözləyin/mən bir atəş hiss etdim, yaxud isinərsiniz deyə, o atəşdən bir parça gətirərəm” – dedi.
^30–32Sonra ora çatdığında, o bərəkətli torpaq parçasındakı vadinin sağ tərəfındən, bir ağacdan səslənildi: “Ey Musa! Heç şübhəsiz ki, Mən aləmlərin Rəbbi Allahın məhz özüyəm! Və təcrübələrini ortaya at! Təcrübələrini sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə də, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa! Yaxın gəl, qorxma. Tam əmin ol ki, sən əmniyyətdə olanlardansan. Qoynundakı gücünü işə sal, qüsursuz, mükəmməlcə çıxacaqsan. Səni qorxudan qanadını özünə çək. Bax budur, bu ikisi Firon və onun adamlarına qarşı Rəbbin tərəfındən iki qəti dəlildir. Şübhəsiz ki, onlar yoldan çıxan bir cəmiyyət olmuşdular”. (Qasas/29-32)
¹⁵Musanın xəbəri sənə gəldimi?
^16,17Bir zaman Rəbbi ona müqəddəs Tuva vadisində/iki dəfə təmizlənmiş vadidə səslənmişdi: “Fironun yanına get! Şübhəsiz, o yolunu azdı”. (Nəziət/15-17)

11-16-cı ayələr, Musa peyğəmbərə edilən ilk xitabı, ilk vəhyi və sonrakı aldığı vəhylərinin hamısının xülasəsini bildirir. Musa peyğəmbərə olan bu ilk vəhyində Uca Allah özünü Musa peyğəmbərin və aləmlərin Rəbbi olaraq tanıtmaqla, özündən başqa tanrı olmadığını, vaxtını açıq ifadə etməməklə yanaşı, qiyamətin mütləq gələcəyini bildirir.

Həmçinin Musa peyğəmbərin tərtəmiz bir vadidə [yolda, istiqamətdə] olduğunu və onu Elçi seçdiyini açıqlayır, ona bəzi əmrlər verir:

Nalınlarını çıxar.
Vəhyin deyəcəklərinə qulaq as.
Allaha qul ol.
Allahı anmaq üçün salaatı iqamə et.
Diqqət et ki, həvəsinə uyan birisi sənin iman etməyinə mane olmasın.

Nalınları çıxarmaq:

12-ci ayədə keçən “nalınlarını çıxar” əmrinin nə mənaya gəldiyi haqqında aşağıdakılara bənzər bir çox izah edilmişdir:

Musa peyğəmbərin çustları murdar olmuş uzunqulaq dərisindən imiş. Ona görə də, belə bir çustla müqəddəs vadiyə girilməzmiş;
Musa peyğəmbərin iki ayağı da vadiyə yaxşı tutunsun deyə, Allah ona çustlarını çıxarmağını əmr etmişdir;
Allah, Musa peyğəmbərin üzərində olduğu vadiyə sayğı üçün ondan, bu zamanda camilərə girərkən ayaqqabı çıxarıldığı kimi, çustlarını çıxarmasını istəmişdir. [5]

Biz bu barədə fərqli bir qənaətdəyik. Belə ki, Musa peyğəmbərə verilən “nalınlarını çıxar“ əmri, dilimizdə işlətdiyimiz “qolların çırmala, yola düzəl” şəklindəki təbirlərimizə bənzəyir.

Musa peyğəmbərdən istənilir ki, artıq özünü tamamilə peyğəmbərlik vəzifəsinə həsr etsin, vəzifəsini edərkən əhlinin, malının, mülkünün, qısaca, heç bir şeyin özünə ayaq bağı olmamasını təmin etsin.

Bu əmrə görə, Musa peyğəmbər bütün varlığı ilə elçilik vəzifəsinə başlayacaq, vəzifəsini icra etmək üçün, lazım gələrsə, ailəsindən, uşaqlarından ayrılacaqdır. Ola bilsin ki, Təsəvvüfçülər “nalınları çıxarmaq” təbirini “xanımı boşamaq” mənasında izah etmələrinin qaynağını Musa peyğəmbərə verilən və xanımından ayrılmağı da əhatə edən bu əmrdən götürmüşlər. Bu əmr, əsgərlik vaxtı gələn gənclərin malını, işini, ailəsini, uşaqlarını buraxıb, vətəni qorumağa getmələrinə bənzəyir. Eyni vəziyyəti Saffat surəsində, İbrahim peyğəmbərlə əlaqədar görəcəyik. O da, torpağı ölü kimi olan bölgədə xanımını, uşağını, zərər çəkən olmaları bahasına buraxıb, Allaha xidmətə qaçmışdır.

Bu əmrdən sonra Musa peyğəmbərlə ailəsi arasındakı əlaqələr və mal varlığı ilə əlaqədar məlumatlar Quranda yer almamışdır. Ancaq Tövrata görə Musa peyğəmbər ailəsini və mal varlığını orada buraxmış, ailəsi ilə daha sonra Misirdə görüşmüşdür:

Musa qayınatası Yitronun yanına döndü, ona: “İzin ver, Misirdəki soydaşlarımın yanına dönüm” –dedi, “Baxım, hələ yaşayırlarmı?”. Yitro: “Sağ-salamat get” – deyə qarşılıq [6 ]

Musa peyğəmbərin qayınatası Mədyənli Kahin Yitro Tanrının Musa peyğəmbər və xalqı İsrail üçün etdiyi hər şeyi, RƏBBin İsrailliləri Misirdən necə çıxardığını eşitdi. Musa peyğəmbərin özünə göndərmiş olduğu xanımı Sipporanı və iki oğlunu yanına aldı. Musa peyğəmbər: “Qəribəm bu yad diyarda” – deyərək oğullarından birinə Gerşom adını vermişdi. Sonra: “Atamın Tanrısı mənə yardım etdi, məni Fironun qılıncından xilas etdi” – deyərək, o birinə də Eliezer adını qoymuşdu. Yitro Musa peyğəmbərin xanımı və oğullarıyla birlikdə Tanrı Dağına, Musa peyğəmbərin qonaq olduğu çölə gəldi. Musaya bu xəbəri göndərdi: “Mən, qayınatan Yitro, xanımın və iki oğlunla birlikdə sənin yanına gəlirik.”

Musa peyğəmbər qayınatasını qarşılamağa çıxdı, önündə əyilib, onu öpdü. Bir–birinin xətirini soruşub, çadıra girdilər. Musa peyğəmbər İsraillilər naminə RƏBBin Fironla Misirlilərə bütün etdiklərini, yolda çəkdikləri çətinlikləri, RƏBBin özlərini necə qurtardığını qayınatasına bir-bir anlatdı. [7 ]

15-ci ayədə keçən “onu (qiyaməti) az qala gizlədəcəyəm ki, hər kəs əməyinin qarşılığını alsın” ifadəsi, qiyamətin qopmasının və axirət həyatının başlamasının bu dünya həyatındakı imtahanın şərti olduğuna işarə edir. Çünki hər insan bu dünyada etdiklərinin qarşılığını, tam olaraq, ancaq axirətdə ala biləcək, orada tam bir ədalətlə qarşılaşacaqdır:

^{Zilzal 7,8}Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işləyərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir. (Zilzal/7, 8)
^13–16O gün yalan sayanlar cəhənnəm atəşinə itələndikcə itələnərlər: Bax budur, bu, yalan sayıb durduğunuz atəşdir! Yaxşı, budamı bir sehirdir? Yoxsa, siz görmürsünüzmü? Söykənin ora! İstər səbr edin, istər səbr etməyin, artıq sizin üçün birdir. Siz, sadəcə, etdiklərinizin qarşılığını alacaqsınız! (Tur/13-16)
^63,73İnsanlar səndən qiyamətin qopma vaxtı haqqında soruşurlar. De ki: “Onun biliyi, Allahın münafiq kişilərə, münafiq qadınlara, ortaq qoşan kişilərə, ortaq qoşan qadınlara əzab etməsi və Allahın mömin kişilərin və mömin qadınların tövbələrini qəbul etməsi üçün, ancaq Allahın nəzdindədir. Nə bilirsən, bəlkə qiyamətin qopma vaxtı yaxında olar. Və Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir”. (Əhzab/63, 73)

Qiyamətin qopma əlamətlərinin açıq şəkildə göstərilməməsi, əslində insanların inanclarındakı səmimiyyəti ortaya çıxarır. Çünki səmimi bir şəkildə axirətə inanan kimsə, qiyamətin nə zaman qopacağını bilməsə də hər an təqva üzərində yaşamağa davam edəcək, axirətə inanmayan kimsənin davam edəcəyi şey isə qiyamət əlamətlərini açıqca görmədiyindən, həyatını fisqlə, fücurla davam etdirəcəkdir.

16-cı ayənin müxatibi əslində tək-tək mükəlləfiyyəti olanlardır. Ağıl sahibi hər kəsə sözsüz olaraq belə deyilir: “Qiyaməti yalan sayan, dünyada özlərinə ləzzət verən şeylərə yönələn, Mövlasına üsyan edən, arzularına uyan insanın ardınca getməyin. Kim onlara bu münasibətlərində müvəffəqiyyət qazanmağa kömək edərsə, mütləq itirər, həlak olar. Malı, mülkü özünə fayda verməz”.

^8–11Kim də xəsislik edərsə və özünü bütün ehtiyaclardan üstün görərsə və ən gözəli yalan sayarsa, Biz ona “ən çətin olan” üçün asanlıq təmin edəcəyik. Aşağı yuvarlanıb dəyişikliyə, dağıntıya uğradığında/öldüyündə malı onu qurtara bilməyəcəkdır. (Leyl/8-11)

طوىTuva: Bu sözün keçdiyi cümlə ümumiyyətlə, “Şübhəsiz sən, təmizlənmiş vadidəsən, Tuvadasan” şəklində tərcümə edilərək, Tuva sözü xüsusi bir vadinin adı olaraq açıqlanmışdır. Ancaq Zəbidi, ən önəmli Ərəb qaynaqları arasında yer alan Tacül-Arus adlı əsərində belə bir vadidən heç bəhs etməmişdir. Eyni mövzu üzərində əmək sərf edənlərdən biri olan Zəmaxşəri isə “tuva“ sözünün mənasının “iki dəfə” demək olduğuna əsaslanaraq, cümləyə “Sən iki dəfə təmizlənmiş bir vadidəsən” mənasını vermişdir. [8 ]

الوادى Əl-Vadi: Vadi “dağların, təpələrin arasındakı hər yarıq, çuxur yer” deməkdir. [9] Ayədə keçən vadi sözünü yuxarıdakı gerçək mənalarında qəbul etmək mümkün deyildir. Çünki eyni əhvalatı anladan başqa ayələrdə bir dağdan bəhs edilir və Musa peyğəmbərin uzaqdan oradakı atəşi gördüyü bildirilir. Əgər ayədə keçən vadi, lüğətlərdəki mənasına uyğun olaraq, çuxur bir yer olsa idi, nə Musa peyğəmbər oradakı atəşi görə bilər, nə də Rəbbimiz orada bir dağın varlığından bəhs edərdi.

Beləliklə də, burada vadi sözü ilə məcazi olaraq “yol” qəsd edilmişdir. Bu “yol“, iki dəfə təmizlənmiş peyğəmbərlik yoludur. Musa peyğəmbərə: “Artıq sən, peyğəmbərlik yolundasan. Qollarını çirmələ, artıq oğul-uşaq, mal-mülk düşünmə, vəhyə qulaq ver, yeni işinə başla!” – deyilmişdir.

¹⁷Və sağ əlindəki nədir, ey Musa?

¹⁸Musa: “O, mənim əsamdır, ona söykənirəm, onunla qoyunlarıma yarpaq silkələyirəm və onda mənim üçün başqa faydalar da var”– dedi.

¹⁹Allah: “Ey Musa! Onu burax/çobanlığı buraxıb oturaq həyata keç! ²⁴Fironun yanına get, şübhəsiz ki, o düz yoldan azdı” – dedi.

Qeyd: bu bölmə, texniki quruluşuna və mənasına uyğun olaraq, rəsmi düzülüşdən fərqli düzülmüşdür.

17-ci ayədəki sual məlumat almaq üçün soruşulmuş bir sual deyildir. Çünki Allah onun əlində bir əsa tutduğunu bilir. Sual, Musa peyğəmbərin diqqətini əsaya çəkərək, ona veriləcək vəzifəyə hazırlamaq məqsədinə yönəlikdir.

Əsanın digər faydaları: Musa peyğəmbərin 18-ci ayədəki “onda mənim üçün başqa faydalar da var“ şəklindəki ifadəsi, əsasını ayədə sayılanlardan başqa, digər işlərdə də işlətdiyini göstərir. Məsələn, dağda, çöldə çobanlıq edən bir adam yemək-içmək torbasını əsasının ucunda daşıyar, bitki köklərini torpaqdan əsasıyla çıxardır, su tapmaq üçün torpağı qazarkən əsasından istifadə edir, sürüsünü əsasıyla güdür, vəhşi heyvanlara və işğalçılara qarşı əsasını silah olaraq işlədir. Ancaq Musa peyğəmbərin bu sözlərindən sonrakı inkişaflar göstərir ki, artıq çoban Musa peyğəmbərin əsasının işi bitmişdir, yəni əsa əvvəlki fəaliyyətləri üçün Musa peyğəmbərə artıq lazım deyildir. Bundan sonra sağ əlində tutacağı əsa, başqa bir şeydir, bütün batil olan şeylər onunla yox ediləcək və insanların gerçəkləri görməsi onunla təmin ediləcəkdir. Bəziləri Musa peyğəmbərin əsasının ona təmin etdiyi faydaları sayıb tökməklə bitirə bilməmişlər və əsa ilə əlaqədar bir çox kəramətlər nəql etmişdilər. Bunlara inanan zavallılar da kəraməti həmişə ancaq əsada aramışlar və əsanı müqəddəs hesab edərək, onu günümüzə qədər daşımışdılar. Belə ki, bəzi insanlar əsanı peyğəmbərlərin sünnəti olaraq qəbul edir və bu çağda belə, əsa ilə dolanır.

Diqqət edilirsə, Musa peyğəmbərə də eynilə peyğəmbərimizə Məscid-i Aqsadakı son sidr (ərəbistan gilası) ağacının yanında edilən xitab kimi vasitəçi olmadan, xitab edilmişdir. Yəni hər iki peyğəmbərə də, bir-birinə bənzər şəkillərdə vəhy edilmiş və ikisinə də Şura Surəsınin 51-ci ayəsində bildirilən, Allahın bəşər ilə danışmaq şəkillərindən pərdə arxası üsulu tətbiq edilmişdir.

^6,7Və müdhiş qüvvətləri olan, üstün ağıl sahibi olan və hegemonluq qurmuş olan ən yüksək üfüqdə idi. ^8,9Sonra yaxınlaşdı və dərhal sallandı. Birində iki yay uzunluğu qədər, digərində də daha yaxın olmuşdu. ¹⁰Dərhal da quluna, ¹⁴son gilas ağacının yanında¹⁵ki, yanında oturmağa dəyər qonaqlıq yeri vardır, vəhy etdiyini vəhy etdi. ¹⁶O zaman gilas ağacını bürüyən bürüyürdü. ¹¹Könlü, gördüyünü yalan saymadı. ¹²Onun gördüyü şeydən şübhəmi edirsiniz?/Onun gördüyü şey haqqında onunla mübahisəmi edirsiniz?
¹³And olsun onu, başqa bir enişdə daha gördü. ¹⁷Göz çaşmadı və azmadı. ¹⁸And olsun, Rəbbinin əlamətlərinin/nümunələrinin ən böyüyünü gördü.(Nəcm/6-18)
^30–32Sonra ora çatdığında, o bərəkətli torpaq parçasındakı vadinin sağ tərəfındən, bir ağacdan səslənildi: “Ey Musa! Heç şübhəsiz ki, Mən aləmlərin Rəbbi Allahın məhz özüyəm! Və təcrübələrini ortaya at! Təcrübələrini sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə də, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa! Yaxın gəl, qorxma. Tam əmin ol ki, sən əmniyyətdə olanlardansan. Qoynundakı gücünü işə sal, qüsursuz, mükəmməlcə çıxacaqsan. Səni qorxudan qanadını özünə çək. Bax budur, bu ikisi Firon və onun adamlarına qarşı Rəbbin tərəfındən iki qəti dəlildir. Şübhəsiz ki, onlar yoldan çıxan bir cəmiyyət olmuşdular”. (Qasas/30-32)

20-23-cü ayələrdə, Musaya verilən iki ayədən bəhs edilir. Bunlardan birincisi, sağ əlinə çoban əsasının yerinə verilən vəhy/kitab/Tövrat, ikincisi isə gücünə güc qatacaq olan Harundur. Aşağıdakı ayələrdə Musanın ifadə qabiliyyətinin yetərli olmadığı, fikrini yaxşı çatdırması üçün qardaşı Harunun özünə köməkçi edilməsini istədiyi və bu istəyinin də yerinə yetirildiyi görünəcəkdir. Bu mövzu, yəni əsa və yed [qüsursuz güc] haqqında Əraf Surəsındə geniş izah verilmişdir. Burada başqa sözlər üzərində duracağıq.

الحية [hayyə]. Hayyə sözü də, Musa bölməsinin doğru anlaşılmasındakı açar sözlərdən biridir. Buna görə də, bu söz üzərində durmaq istəyirik.

Həyat sözündən gələn hayyə sözü, “bir dəfə yaşayış” deməkdir. Ərəblər bu sözü bir çox şəkildə işlədirlər:

Uzun ömürlü olduğuna görə, ilanahayyə
Gözü kəskin olana: “O, hayyədən daha yaxşı görür” – deyirlər.
Xain, hiyləgər olana: “O, hayyədən daha zalımdır” – deyirlər.
Ətrafına, cəmiyyətinə faydalı olanlara, onları qoruyanlara: “O, bölgənin, yer üzünün hayyəsi”dir – deyilir.
Qadın-kişi uzun yaşayana: “O, hayyənin təkidir” – deyirlər.
Adam ağıl, zəka və dahilikdə zirvədə olduğu zaman: O, vadinin hayyəsidir” – deyilir.

Hayyə, təşbih olaraq Böyük Ayı bürcünün ekizləri ilə Əlkaid [ölü, sönük ulduz] arasındakı ulduzlara deyilir. [10]

Tahiyyə [salamlama/Allah sənə ömür versin] sözü də eyni kökdən gəlir.

Xülasə olaraq, bu sözün mənası, “həyat və canlılıq”dır. Beləliklə də, hayyə sözü, “ilan” demək olmayıb, “varlığın uzun ömürlü olması”nı xarakterizə edir. Ta Ha surəsindəki حية تسعى [hayyətun təsa/qaçıb duran təsa] ifadəsinin, dilimizdəki tam qarşılığı, “yeddi canlı” deyimi olur ki, bu da, “dəfələrlə ölüm təhlükəsiylə qarşılaşmasına baxmayaraq, hər dəfəsində sağ qurtulmaq” mənasına gəlir. Bu söz, bir çox xəstəlikdən, bəla və fəlakətdən qurtulan insanlar üçün işlədildiyi kimi, pişik və ilan üçün də işlədilir. Bu ayədəki hayyə sözünü anlamaq üçün, Musanın sağ əlindəkinin digər bir xüsusiyyətini də nəzərə almaq lazımdır. Allah Nəml/10 və Qasas/31-də, Musanın sağ əlindəkini, Sanki görünməyən bir varlıq kimi hərəkət etdirir deyə xarakterizə etmişdir. Yəni Musanın sağ əlindəki şey, “hərəkət etdirən görünməz bir varlığa” bənzəyir. Bu hərəkətliliyi təmin edən görünməz varlıq isə, insanların və heyvanların canıdır.

Bu ifadə, vəhyin/ilahi kitabların “ruh” xüsusiyyətidir. Quranın bir adının da ruh olduğu kimi, Musanın sağ əlindəkinin [Kitabının] adı da ruhdur:

¹⁵O, dərəcələri yüksəldəndir, ən böyük taxtın/ən yüksək mövqenin sahibidir. O, görüşmə günü haqqında xəbərdar etmək üçün Öz əmrindən/Öz işindən olan vəhyi qullarından dilədiyinə verir. (Mömin/15)
^52,53Bax budur, beləcə, Biz sənə də Öz əmrimizdən/Öz işimizdən olan ruhu/ Quranı vəhy etdik. Sən kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Lakin, Biz onu, qullarımızdan dilədiyimizi onunla bələdçilədiyimiz bir nur/işıq etdik. Heç şübhəsiz, sən də dosdoğru bir yola – göylərdə və yerdə olanlar Özü üçün olan Allahın yoluna bələdçilik etməkdəsən. Gözünüzü açın, işlər yalnız Allaha dönər. (Şura/52-53)

20-ci ayədəki hayyə sözü, “ilan” olaraq anlaşıldıqda, təbii olaraq 21-ci ayədəki qorxmaq sözü də “ilandan qorxmaq” olaraq başa düşülmüşdür. Halbuki buradakı qorxu, bu surənin 45-46-cı ayələri ilə Şüəra/10-15, Nəml/10 və Qasas/30-cu ayələrdə bəhs edilən Musanın vəzifədən qorxması, qaçmasıdır.

¹⁰Bir vaxt da Rəbbin Musaya: “Get o səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə – ¹¹Firon qövmünə, hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəklərmi?”– deyə nida etmişdi.
¹²Musa: “Rəbbim! Şübhəsiz ki, mən məni yalan saymalarından qorxuram. ¹³Köksüm daralır, dilim tutulur, onun üçün Haruna da elçilik ver. ¹⁴Həm də onlara aid, mənim üzərimdə bir günah var. Ona görə də, məni öldürəcəklərindən qorxuram” – dedi.
¹⁵Allah: “Tam yəqinliklə bil ki, sənin düşündüyün kimi deyil! Haydı, ikiniz əlamətlərimizlə/nümunələrimizlə gedin. Şübhəsiz ki, Biz sizinlə bərabərik, eşidənlərik. ^16,17Haydı, ikiniz Fironun yanına gedin və deyin ki: “Biz, tam əmin olun ki, İsrailoğullarını bizimlə bərabər göndərəsən deyə, aləmlərin Rəbbinin elçisiyik”– dedi. (Şüəra/10-17)
^8–12Sonra ora gəldiyi zaman səslənilmişdi: “Atəşin içindəki və yanındakı insan bolluqlu qılınmışdır! Və aləmlərin Rəbbi olan Allah əskikliklərdən münəzzəhdir!
“Ey Musa! Şübhəsiz, Mən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edən Allaham!
“Və əsanı/təcrübələrini ortaya qoy!” Onun, sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa qorxma! Şübhəsiz ki, Mən… Mənim yanımda elçilər qorxmaz. Ancaq kim səhv/öz zərərlərinə iş edər, sonra pisliyin ardından yaxşılıqlar edərsə, şübhəsiz ki, Mən çox bağışlayanam, çox mərhəmət sahibiyəm”.
“Və qoynundakı gücünü işə sal, doqquz ayə [əlamət/nümunə] içində Firona və onun qövmünün qarşısına heç şübhəsiz, mükəmməl çıxacaqsan. Şübhəsiz, onlar yoldan çıxmış bir cəmiyyət olmuşlar”. (Nəml/8-12)
^30–32Sonra ora çatdığında, o bərəkətli torpaq parçasındakı vadinin sağ tərəfındən, bir ağacdan səslənildi: “Ey Musa! Heç şübhəsiz ki, Mən aləmlərin Rəbbi Allahın məhz özüyəm! Və təcrübələrini ortaya at! Təcrübələrini sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə də, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa! Yaxın gəl, qorxma. Tam əmin ol ki, sən əmniyyətdə olanlardansan. Qoynundakı gücünü işə sal, qüsursuz, mükəmməlcə çıxacaqsan. Səni qorxudan qanadını özünə çək. Bax budur, bu ikisi Firon və onun adamlarına qarşı Rəbbin tərəfındən iki qəti dəlildir. Şübhəsiz ki, onlar yoldan çıxan bir cəmiyyət olmuşdular”. (Qasas/30-32)
⁴⁵Musa ilə Harun: “Rəbbimiz! Onun bizim əleyhimizə həddini aşmasından və ya azğınlığından qorxarıq” – dedilər.
⁴⁶Allah: “Qorxmayın, şübhəsiz ki, Mən ikinizlə bərabərəm, eşidirəm və görürəm. ⁴⁷Dərhal onun yanına gedin və ona: “Şübhəsiz, biz Rəbbinin iki elçisiyik. Artıq İsrailoğullarını bizimlə göndər və onlara əzab vermə! Tam yəqinliklə bilin ki, biz sənə, Rəbbindən bir əlamət/nümunə ilə gəldik. “Salam” bələdçiyə uyanlaradır. ⁴⁸Şübhəsiz, bizə, tam yəqinliklə bilin ki, “əzabın, yalan sayana və üz çevirənə olduğu vəhy edildi” – deyin” – ⁴⁶ (Ta Ha/45-48)

Ağappaq əl. 22-ci ayədəki, tahrücü [çıxacaq] felinin mübtədası “əl” deyil, “sən”dir. Bu ifadə, fel qəlibinin “ikinci kişi cinsində, tək halda” qəlibi ilə, “üçüncü qadın cinsində, tək halda” qəliblərinin eyni qəlib olduğuna görə qarışdırılmışdır. Burada qəsd edilən isə özünə, yardımçı güc olaraq verilmiş olan, vəzir Harunu işə daxil etməsi, onun sayəsində ifadələri qüsursuz, ləkəsiz və əskiksiz olaraq təbliğ etməsidir.

Burada 20-23-cü ayələrdə zikri keçən Musaya verilən iki ayə/əlamət, göstəriş Furqan surəsində belə zikr edilmişdir:

³⁵Və and olsun ki, Musaya Kitabı verdik, qardaşı Harunu da onunla birlikdə köməkçi, dəstəkçi verdik.
³⁶Sonra da: “Haydı, ayələrimizi yalan sayan o cəmiyyətə gedin!” – dedik. Sonunda da ayələrimizi yalan sayan o qövmü parçalayıb, yox etdik. (Furqan/35-36)

¹⁹Allah: “Ey Musa! Onu burax/çobanlığı buraxıb oturaq həyata keç! ²⁴Fironun yanına get, şübhəsiz ki, o düz yoldan azdı” – dedi.

Bu ayədə, elçilik vəzifəsi verilən Musa peyğəmbərə tüğyan halındakı Fironun yanına getməsi bildirilir. Çünki kinli Firon elə azmışdır ki, özünü tanrı, [Rəbb] ətrafındakıları da qulları olaraq görür. Bu hekayənin anladıldığı Şüəra Surəsınin 10-11-ci və digər ayələrdən anlaşıldığı kimi, Musa peyğəmbər sadəcə Fironun yanına deyil, eyni zamanda “zalımlar qövmünə, Fironun qövmünə” də göndərilmişdir.

Burada ona görə sadəcə Firon zikr edilmişdir ki, o öz cəmiyyətinin doğru yoldan çıxmasına liderlik etmişdir, cəmiyyəti də bu yoldan çıxmaqda ona qarşı bir iradə göstərəməmişdir:

³⁸Firon da: “Ey öndə gedənlər! Sizin üçün məndən başqa bir tanrı bilmədim. Ey Haman, mənim üçün palçıq üzərinə dərhal atəş yandır/kərpic emal et və Musanın tanrısı haqqında məlumat əldə etməyim üçün mənə bir qüllə düzəlt. Və şübhə yox ki, onun yalançılardan biri olduğuna tam əmin olun ki, inanıram” – dedi. (Qasas/38)
^21–24Sonra da Firon yalan saydı və qarşı çıxdı. Sonra tez geriyə döndü. Sonra toplayıb səsləndi və: “Mən sizin ən uca Rəbbinizəm!” – dedi. (Nəziət/21-24)

³⁶Allah: “Ey Musa! İstədiyin sənə verildi” – dedi.

Bu ayə qrupunda, verilən vəzifəni yerinə yetirə bilmək üçün Musa peyğəmbərin özünə lazım olduğunu düşündüyü və Allahdan istədiyi maddi və mənəvi ünsürlər yer alır.

Bu istəklər:

Köksünün açılması;
İşinin asanlaşdırılması;
Dilindəki düyünün çözülməsi və
Vəzir olaraq ona Harunun verilmə

Köksünün açılması. İnşirah surəsinin təhlilində də qeyd etdiyimiz kimi, köksün açılması “fərəhlənmək, rahatlamaq, mətanətli və cəsarətli olmaq” mənasına gəlir. Musa peyğəmbər də, malını-mülkünü tərk edib, ailəsindən ayrı olaraq, icra edəcəyi bu vəzifənin ona verəcəyi çətinlikləri, köks darlığını təxmin etdiyi üçün, Rəbbindən bu istəyi etmişdir.

Dilindəki Düyünün Çözülməsi: Elçilik vəzifəsini qəbul edən bir insanın Firona və saray əhlinə təsir etmək üçün gözəl nitq qabiliyyətinə malik olmalı olduğunu bilən Musa peyğəmbər, eyni zamanda bu qabiliyyətin özündə olmadığını da bilirdi:

^51–53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də Onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi. (Zühruf/51-53)
^33,34Musa dedi ki: Rəbbim! Şübhəsiz, Mən onlardan bir adam öldürdüm, indi onların məni öldürməklərindən qorxuram. Qardaşım Harunu da mənimlə göndər, o, dil baxımından məndən daha yaxşı, gözəl və təsirlidir. Ona görə də onu da, məni doğrulayan bir köməkçi olaraq, mənimlə birlikdə göndər. Şübhəsiz ki, mən, məni yalan saymalarından qorxuram”. (Qasas/33–34)

Firon və qövmü ilə olan danışmalarına baxıldığında, Musa peyğəmbərin dilindəki bağın çözüldüyü anlaşılır. Belə ki, söylədiklərinin hamısı kifayət qədər bəlağətlidir. Bu gözəllik, yardımçı güc olaraq özünə vəzir verilən qardaşı Harun sayəsində meydana gəlir. Bu mövzu Əraf surəsinin təhlilində “Yed-i Beyza” ifadəsininin açıqlamasında verilmişdir.

Musa peyğəmbərin dilindəki problem, Kitab-i Müqəddəsdə belə keçir:

Musa: “Aman, ya Rəbb!” – dedi, “Mən – qulun nə keçmişdə, nə də mənimlə danışmağa başladığından bu yana yaxşı bir natiq oldum. Çünki dili ağır, tutqun biriyəm”. [11]

Lakin Talmut, Musa peyğəmbərin danışığındakı qüsuru çox qəribə bir şəkildə açıqlamışdır:

Musa, uşaq ikən, Fironun saqqalını tutub onu yoldu. Firon da, onu öldürməyi ağlına qoyaraq: “Əlində mülkümün və qüdrətimin zail olacağı insan budur” – dedi. Bu halda Asiyə: “O, ağlı çatmayan bir uşaqdır. Bunun sübutu isə, sənin ona xurma və atəşi yaxınlaşdırmağında” – dedi. Sonra da, bu iki şey onun önünə qoyuldu: o, atəşi aldı və ağzına qoydu…[12 ]

Təəssüf ki, bu mənasız hekayə bir çox klassik qaynaqda, sanki gerçəkmiş kimi, yer almışdır.

Harunun vəzirliyi. Harun ilə əlaqədar olaraq, Musa peyğəmbərin qardaşı olmasından başqa, Quranda hər hansı bir təfərrüat verilməmişdir.

Kitab-i müqəddəs, Harunun böyük qardaş olduğunu söyləyir:

Fironla danışdıqlarında Musa səksən, Harun səksən üç yaşındaydı. [13]

Musa peyğəmbərin Harunun vəzirliyini istəməsi, özü dağa getdiyi zaman da Harunun, ailəsi arasında olduğunu düşündürür. Çünki Harun yanında olmasa, özü illərdir Mədyəndə olduğundan, Harunun sağ olduğunu belə bilməyəcək, beləliklə də, onu vəzir olaraq istəyəməyəcəkdi. Həmçinin ayədə keçən əhli sözünün, ailə içərisində qan bağı yaxınlıqlarını və əqrəbalıq, evlənərək sahib olduğu yaxınlıqları da əhatə etməsi, Harunun da orada olduğunu dəstəkləyir.

الوزير Vəzir. Vəzir sözünün mənası, törədiyi sözə görə bu şəkillərdə açıqlana bilər:

Əgər وزرvizr = yük kökündən törədiyi qəbul edilərsə, “yük çəkən” mənasına gəlir. Əslində elə vəzirlər də krallara yardımçı olmaqla, onun yükünü çəkən insanlardır.
Əgər Qiyamət Surəsinin 11-ci ayəsində keçən وَزَرَvəzər = sığınaq sözündən törədiyi qəbul edilərsə, “özüylə qorunulan dağ” mənasına gəlir. Əslində elə vəzirlər də, bir baxıma özlərinə müraciət edilən, məsləhət alınan, sığınılan insanlardır.

Bu ayə qrupundakı əhvalatlar Qasas Surəsində belə anladılmışdır:

^30–32Sonra ora çatdığında, o bərəkətli torpaq parçasındakı vadinin sağ tərəfındən, bir ağacdan səslənildi: “Ey Musa! Heç şübhəsiz ki, Mən aləmlərin Rəbbi Allahın məhz özüyəm! Və təcrübələrini ortaya at! Təcrübələrini sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə də, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa! Yaxın gəl, qorxma. Tam əmin ol ki, sən əmniyyətdə olanlardansan. Qoynundakı gücünü işə sal, qüsursuz, mükəmməlcə çıxacaqsan. Səni qorxudan qanadını özünə çək. Bax budur, bu ikisi Firon və onun adamlarına qarşı Rəbbin tərəfındən iki qəti dəlildir. Şübhəsiz ki, onlar yoldan çıxan bir cəmiyyət olmuşdular”.
^33,34Musa dedi ki: Rəbbim! Şübhəsiz, Mən onlardan bir adam öldürdüm, indi onların məni öldürməklərindən qorxuram. Qardaşım Harunu da mənimlə göndər, o, dil baxımından məndən daha yaxşı, gözəl və təsirlidir. Ona görə də onu da, məni doğrulayan bir köməkçi olaraq, mənimlə birlikdə göndər. Şübhəsiz ki, mən, məni yalan saymalarından qorxuram”.
³⁵Allah dedi ki: “Səni qardaşınla dəstəkləyəcəyik və ikiniz üçün bir güc, iqtidar təşkil edəcəyik. Sonra da onlar əlamətlərimizə/nümunələrimizə görə sizə çata bilməyəcəklər. Siz ikiniz və ikinizi izləyənlər üstün olanlarsınız”. (Qasas/30–35)

Otuz altıncı ayədəki “O [Allah] dedi: “Ey Musa! İstədiyin sənə verildi” ifadəsindən aydın olur ki, Musa peyğəmbərin tələbləri Allah tərəfindən qəbul edilmişdir. Yəni Musa peyğəmbərin köksü açılacaq, işi asanlaşdırılacaq, dilindəki düyün çözüləcək və qardaşı Harun isə vəziri olacaqdır. Qısacası, vəzifəsində uğur qazanması üçün, Musa peyğəmbərin lazım bildiyi maddi və mənəvi imkanların hamısı özünə verilmişdir.

⁴¹Və Mən, səni Özüm üçün yetişdirdim.

⁴²Sən və qardaşın əlamətlərim/nümunələrim ilə gedin və Məni zikr etməkdə zəiflik göstərməyin.

⁴³Hər ikiniz Fironun yanına gedin. Şübhəsiz ki, o, düz yoldan azdı. ⁴⁴Sonra ona öyüd alması və hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərməsi üçün yumşaq söz söyləyin”.

Musa peyğəmbərə keçmişinə dair xatırlatmalar edilən bu ayələrdə, yığcam şəkildə anladılan əhvalatlar, Qasas surəsində geniş olaraq anladılmışdır:

³Biz iman edəcək bir cəmiyyət üçün Musa və Fironun önəmli xəbərlərindən bir qismini sənə haqq ilə oxuyuruq, təqib etdirırik.

⁴Şübhəsiz ki, Firon, yer üzündə ucaldı və idarəsi altında olan insanları qruplara ayırdı/onlardan bir qrupunu gücsüzləşdirmək istəyir, onların oğullarını boğazlayır – təhsilsiz, təlimsiz buraxıb xüsusiyyətsiz bir kütlə təşkil edərək gücsüzləşdirir, qızlarını da sağ buraxırdı. Şübhəsiz ki, o, fitnə-fəsad törədənlərdən idi.
⁵Biz isə istəyirik ki, yer üzündə gücsüzləşdirilmişlərə ərmağan verək, onları başçılar və mirasçılar edək. ⁶Və onları yer üzündə sağlam şəkildə yerləşdirək. Firon, Haman və hər ikisinin əsgərlərinə, onlardan çəkinməkdə olduqları şeyləri göstərək.
⁷Və Biz Musanın anasına vəhy etdik: “Onu əmizdir. Əgər onun üçün qorxursansa, onu çaya burax, qorxma və kədərlənmə. Şübhəsiz, Biz onu sənə döndərəcəyik və özünü elçilərdən biri edəcəyik”.
⁸Sonra da Firon ailəsi onu özləri üçün bir düşmən və kədər – “tapılmış” olaraq aldı. Şübhəsiz ki, Firon, Haman və bu ikisinin əsgərləri xəta edənlər idilər.
⁹Və Fironun xanımı: “Mənim və sənin üçün göz aydınlığı! Onu öldürməyin, bəlkə bizə bir faydası toxunar, ya da onu övlad edərik” – dedi. Və onlar işin fərqində olmadılar.
¹⁰Musanın anası ürəyi bomboş oyandı. Əgər Biz inananlardan olması üçün onun qəlbini yaxşılaşdırmamış olsaydıq, haradasa bu işi bəlli edəcəkdi. ¹¹Və Musanın anası Musanın bacışına:– “Onu izlə” – dedi. O da dərhal, onlar fərq etmədən, uzaqdan onu izlədi.
¹²Və Biz daha əvvəl ona süd analarını haram etdik. Buna görə də Musanın bacısı: “Sizə, ona sizin yerinizə baxa biləcək və ona öyüd verib, tərbiyə edəcək bir ailə göstərimmi?” – dedi.
¹³Beləliklə, Biz onu gözü aydın olsun, qəm çəkməsin və Allahın verdiyi sözün gerçək olduğunu bilsin deyə, anasına geri verdik. Və lakin onların çoxu heç bilməzlər.
¹⁴Və Musa igidlik çağına girib oturuşunca, Biz ona qaydalar və bilik verdik. Və Biz gözəl davrananları bax budur, belə qarşılıqlandırırıq.
¹⁵Və Musa, şəhər xalqının xəbərsiz olduğu bir anda şəhərə girdi. Sonra orada biri öz tərəfindən, digəri düşmən tərəfindən, bir-birlərini öldürməyə çalışan iki nəfər gördü. Sonra öz tərəfindən olan düşmənə qarşı Musadan kömək istədi. Musa da o birinə dərhal bir yumruq endirdi, o da dərhal öldü. Musa: “Bu, şeytanın işindəndir, şübhəsiz ki, o, azdırıcı, açıq-aşkar bir düşməndir” – dedi.
¹⁶Musa: “Rəbbim! Şübhəsiz ki, özümə haqsızlıq etdim. Artıq məni bağışla!” dediyinə görə, Allah onu bağışladı. Şübhəsiz ki, O, çox bağışlayanın, çox mərhəmət edənin məhz özüdür.
¹⁷Musa: “Rəbbim! Mənə nemət olaraq verdiyin şeylərə and olsun ki, artıq heç bir zaman günahkarlara arxa çıxmayacağam” – dedi.
¹⁸Sonra da Musa şəhərdə qorxu içində, ətrafı nəzarət edərək sabahladı. Bir də nə görsün, dünən özündən kömək istəyən adam, yenə də fəryad edərək ondan kömək istəyir. Musa ona: “Şübhəsiz, sən açıq-aşkar bir azğınsan!” –
¹⁹Musa ikisinin də düşməni olan adamı yaxalamaq istədikdə, o adam: “Ey Musa! Dünən bir nəfəri öldürdüyün kimi, məni də öldürmək istəyirsən? Sən sadəcə, yer üzündə bir qaba olmaq istəyirsən və sən düzəldənlərdən olmaq istəmirsən” – dedi.
²⁰Və şəhərin o biri ucundan bir nəfər qaçaraq gəldi. Dedi ki: “Ey Musa! Öndə gedənlər səni öldürmək üçün sənin haqqında söhbət edirlər. Dərhal çıx! Şübhəsiz ki, mən öyüd verənlərdənəm”.
²¹Sonra da Musa qorxa-qorxa, nəzarət edərək oradan çıxdı: “Rəbbim! Məni şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər qövmündən qurtar!” – dedi. (Qasas/3-21)

Musanın anasına vəhy edilməsi, ona ilham edilməsi, onun ürəyinə dammasının təmin olunması mənasındadır. Vəhy sözünün Quranda hansı mənalarda işlədildiyi Nəcm Surəsinin təhlilində geniş şəkildə açıqlanmışdı. Buna görə də burada sözün 38–ci ayədəki ilə eyni mənada işlədildiyi ayələrdən bir neçəsini nümunə göstərməklə kifayətlənirik:

^68,69Və Rəbbin bal arısına dağlarda, ağaclarda və düzəldəcəkləri çardaqlarda evlər/yuvalar qurmasını əmr etdi. Sonra isə: “Meyvələrin hamısından ye və Rəbbinin asanlaşdırdığı yollara gir” – deyə vəhy etdi. Onların qarınlarından rəngləri müxtəlif olan bir içki çıxar ki, onda insanlar üçün şəfa vardır. Şübhəsiz ki, bunda yaxşı-yaxşı düşünən bir cəmiyyət üçün, qətiliklə bir əlamət/nümunə vardır. (Nəhl/68, 69)
¹¹¹Və həmçinin həvarilərə: “Mənə və Elçimə inanın” – deyə vəhy etmişdim. Onlar: “İnandıq!” və “Bizim həqiqətən müsəlmanlar olduğumuza şahid ol” – demişdilər. (Maidə/111)
¹²Beləcə, Allah onları iki mərhələdə – yeddi göy təbəqəsi olmaqla, gerçəkləşdirdi və hər göy təbəqəsinin öz işini içərisinə yüklədi. Biz ən yaxın göyü qəndillərlə və qoruma ilə bəzədik. Bax budur, bu, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, çox yaxşı bilənin nizamlamasıdır. (Fussilət/12)

Fitnələndirdikcə Fitnələndirmək. 40-cı ayədə keçən və “Biz səni fitnələndirdikcə fitnələndirdik” ifadəsinin mənası, “Biz səni necə çətinliklərdən keçirdik, səni təlimləndirdik, cürufunu təmizləyib, saf hala gətirdik” deməkdir. Buradan da anlaşılır ki, Musa peyğəmbər uzun müddət təlimləndikdən sonra peyğəmbər təyin edilmişdir. Fitnə sözü ilə əlaqədar geniş açıqlama Sad Surəsində verilmişdir.

Quranda İbrahim peyğəmbərin də eyni yollardan keçirildiyi bildirilmişdir:

¹²⁴Və həmçinin Rəbbi İbrahimi bəzi kəlmələr/yaralar, sıxıntılar ilə sınamış, o da onları tam olaraq yerinə yetirmişdi. Rəbbi: “Mən səni insanlara başçı edənəm” – demişdi. İbrahim: “Soyumdan da başçılar et!” – dedi. Rəbbi: “Mənim əhdim/yerinə yetirəcəyim üçün verdiyim söz, öz nəfsinə/mənliyinə haqsızlıq edən kəslərə çatmaz!” – dedi. (Bəqərə/124)

41-ci ayədə keçən اصطناع istına sözü, صنع sun məsdərindən “İftial” qəlibində olub, “bir sənət sahibi olmaq və bir sənaye məhsulu istehsal etmək” mənasına gəlir. Buna görə, eyni ayədə Rəbbimizin Musa peyğəmbərin haqqında işlətdiyi, “Səni özüm üçün yetişdirdim” ifadəsi iki şəkildə açıqlana bilir:

1– Rəbbimiz, cəmiyyətə göndərəcəyi elçini seçib, onu doğulduğundan etibarən, bir sənət əsəri və ya bir sənaye məhsulu yaradırmış kimi, xüsusi bir həssaslıqla yetişdirdiyi üçün ona “Səni özüm üçün yetişdirdim” demişdir. Bu məqamda bu xüsusu təkrar xatırlatmaq faydalı olar: Uca Allahın kütlələrə elçi və kitab göndərməsi, insanlara rəhməti və hidayəyi öz üzərinə borc hesab etdiyinə görədir.

Eynilə yaratdıqlarını ruziləndirməsi kimi, elçi göndərməsi və kitab endirməsi də rəhməti və hidayəyi öz öhdəsinə götürdüyünə görədir:

¹²De ki: “Göylərdə və yerdə olanlar kim üçündür?” De ki: “Allah üçündür”. Allah, mərhəməti Öz öhdəsinə yazmışdır. Sizi, tam yəqinliklə bilin ki, özündə qətiyyən şübhə olmayan qiyamət gününə toplayacaqdır. Öz-özlərini zərərə salan insanlar, bax budur, onlar iman etməzlər. (Ənam/12)
⁵⁴Və ayələrimizə inananlar sənin yanına gəldikləri zaman, dərhal: “Salam olsun sizə! Rəbbiniz mərhəməti Öz üzərinə yazdı. Şübhəsiz, sizdən hər kim bilməyərək bir pislik işləyib və sonra ardından tövbə edər və düzəldərsə, şübhəsiz ki, Allah qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bağışlamağı bol olandır, əngin mərhəmət sahibidir” – de! (Ənam/54)
¹²Doğru və gözəl olana bələdçiləmək, sadəcə Bizim üzərimizə vəzifədir. ¹³Sonrası da, əvvəli də sadəcə Bizimdir. (Leyl/12, 13)
⁹Yolun doğrusu ancaq Allaha borcdur. Yolun əyrisi də vardır. Və əgər Allah diləsəydi, sizin hamınızı doğru yola bələdçiləyərdi. (Nəhl/9)

2– Rəbbimizin buradakı “Səni özüm üçün yetişdirdim” ifadəsi, “Mən səni, sırf Mənim işimi görəsən deyə, yetişdirdim” mənasına da gələ bilir. Buradan da elçi seçilmiş adamın özünün xüsusi bir işinin olamayacağı, elçilik vəzifəsini qəbul edən adamın bütün digər işləri tərk etməli olduğu anlaşılır. Belə ki, eyni məna yuxarıdakı “dərhal nalınlarını çıxar” ifadəsində də vardır.

42-44-cü ayələrdəki “Sən və qardaşın ayələrim ilə gedin və Məni anmaqda məsuliyyətsizlik etməyin. Hər ikiniz gedin Fironun yanına. O həqiqətən azdı. Sonra öyüd alması və haşyət duyması üçün ona yumşaq söz söyləyin” ifadələriylə Musa peyğəmbərə və qardaşı Haruna birlikdə Fironun yanına getmələri, vəzifələrində məsuliyyətsizlik etməmələri əmr edilir. Bu əmri yerinə yetirərkən də yumşaq və şirin bir dil işlətmələri tapşırılır.

Yumşaq söz söyləmək:

Rəbbimiz, bildirdiyi bu təbliğ üsuluna uyğun olaraq Musa peyğəmbərin necə danışmalı olduğunu Nəziət surəsində misal göstərmişdir:

^18,19Sonra de ki: “Arınmaq/təmizlənmək istəyirsənmi? Həmçinin səni Rəbbinə bələdçiləyim və Ona hörmətlə, sevgi ilə, bilik ilə ürpərti duyasan!” (Nəziət/18, 19)

Əslində yumşaq davranmaq və gözəl söz söyləmək, Rəbbimizin hər kəsə məsləhət bildiyi bir davranış tərzidir:

⁸³Və bir zamanlar Biz İsrailoğullarının qəti sözünü almışdıq: “Allahdan başqasına qulluq etməyəcəksiniz, ana-ataya, yaxınlığı olanlara, yetimlərə, acizlərə də yaxşılıq edəcəksiniz, insanlara gözəlliyi söyləyin, salaatı iqamə edin və zəkat/vergi verin”. Sonra çox azınız istisna olmaqla, üz döndərdiniz. Və siz üz döndərən kəslərsiniz. (Bəqərə/83)
¹⁵⁹Bax budur, sən sırf Allahın mərhəmətinə görə onlara qarşı yumşaq davrandın. Əgər qaba, qatı ürəkli olsaydın, onlar sənin ətrafından dağılıb, gedərdilər. Artıq onları bağışla, onlar üçün bağışlanma dilə. İşlərdə onlarla müşavirə et – işin ən gözəlini ortaqlaşaraq tapıb ortaya çıxar, bir dəfə də əzm etdinmi, artıq Allaha işin nəticəsini həvalə et. Şübhəsiz ki, Allah işin nəticəsini Özünə həvalə edənləri sevər. (Al-i İmran/159)
¹²⁵Rəbbinin yoluna haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalarla, həmçinin gözəl öyüdlə çağır! Və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin Öz yolundan azanları ən yaxşı biləndir və O, bələdçiləndikləri doğru yolda olanları da ən yaxşı biləndir. (Nəhl/125)

Fironun da haşyət duya biləcəyi:

44–cü ayənin sonundakı öyüd alması və haşyət duyması üçün ifadəsi, Musa peyğəmbərin hansı düşüncə ilə Firona yaxınlaşmalı olduğunu bildirir. Bu, “Fironun nəsihət dinləyəcəyini, yaxud Allahdan qorxacağını umaraq yumşaq danışın” deməkdir. Bilindiyi kimi, qullar nə qədər tüğyan edərsə etsin, Allah elçi göndərmədən, o azğınlara əzab etmir. Rəbbimiz, bu qaydasına uyğun olaraq, cəmiyyətini təmsil edən biri kimi, Firona da elçi göndərmiş, hesab günü bir bəhanə irəli sürə bilməməsi üçün də ona sanki öyüd alacaqmış kimi, nəzakətlə davranılmasını buyurmuşdur.

⁴⁵Musa ilə Harun: “Rəbbimiz! Onun bizim əleyhimizə həddini aşmasından və ya azğınlığından qorxarıq” – dedilər.

Göründüyü kimi, vəzifəni qəbul edən hər iki elçi də başlarına pis şeylərin gəlməsindən, Fironun onları işgəncə və ya ölümlə cəzalandırmasından qorxmuşdular.

Diqqət edilirsə, hekayənin Əraf surəsindəki anladılmasında bu ayələrin ehtiva etdiyi məqamlar yoxdur.

46-cı ayədə Rəbbimiz qorxuya düşən elçilərinə bildirmişdir ki, heç qorxmasınlar, hər şeyi eşidən və görən olaraq daima Özü onlarla bərabər olacaqdır. Bu himayə Qasas surəsində də açıqlanmışdır:

³⁵Allah dedi ki: “Səni qardaşınla dəstəkləyəcəyik və ikiniz üçün bir güc, iqtidar təşkil edəcəyik. Sonra da onlar əlamətlərimizə/nümunələrimizə görə sizə çata bilməyəcəklər. Siz ikiniz və ikinizi izləyənlər üstün olanlarsınız”. (Qasas/35)

Musa peyğəmbərin başlanğıcdan buraya qədər olan hekayəsi, Tövratda bir xeyli maraqlı təfərrüatlarla yer alır. Müqayisə edilməsi üçün bu mövzunu Kitab-i Müqəddəsin Çıxış/1, 2, 3, 4-cü Bablarından oxumaq olar.

Firona götürüləcək ismarıcı ehtiva edən 47-48-ci ayələr, eyni zamanda bütün insanlığa da ümumi bir xəbərdarlıq edir:

“Bələdçiyə uyanlar salamatlıq və xoşbəxtlik içində, bələdçini yalan sayan, ondan üz çevirənlər isə əzab və sıxıntı içində olacaqlar”. Bu xəbərdarlıq, ilk elçidən son elçiyə qədər bütün peyğəmbərlərin etdiyi bir xəbərdarlıqdır:

^14-16Elə buna görə də Mən sizi, yalan sayan, üz çevirən, ən çox bədbin olacaq olan insandan başqasının girməyəcəyi, alovlandıqca alovlanan bir atəşə qarşı xəbərdar etdim. (Leyl/14-16)
³¹Lakin o, nə təsdiqlədi, nə dəstəklədi. ³²Lakin o, yalan saydı və uzaqlaşdı. ³³Sonra da gərilə-gərilə yaxınlarının yanına getdi.
^34,35Dağıntı çox yaxındır sənə, həm də çox yaxın! Yenə, dağıntı çox yaxındır sənə, həm də çox yaxın! (Qiyamət/31-35)

Diqqət edilirsə, Firona yollanan ismarıcda ondan istənilir ki, İsrailoğullarına əzab etməsin. Fironun İsrailoğullarına əziyyət etdiyi Quranda müxtəlif yerlərdə açıqlanmışdır:

¹⁴¹O zaman ki, Biz sizə əzabın pisini edən; oğullarınızı öldürən/oğullarınızı boğan, təhsilsiz, təlimsiz buraxıb, manqurtlaşmış bir kütlə əmələ gətirərək, gücsüzləşdirən, qızlarınızı sağ buraxan Firon ailəsinin əlindən sizi qurtarmışdıq. Bunda da sizin üçün Rəbbiniz tərəfındən böyük sınaq vardır. (Əraf/141)
^6,7Və həmçinin Musa qövmünə demişdi ki: “Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın, həmçinin O, sizi işgəncənin pisini edən, oğullarınızı boğazlayan – təhsilsiz, təlimsiz buraxıb bacarıqsız bir kütlə əmələ gətirməklə gücsüzləşdirən və qadınlarınızı sağ buraxan Firon ailəsindən qurtardı. Və bax budur, bunda Rəbbinizdən sizə çox ciddi əziyyət çəkərək/yorularaq bir sınanmaq vardır. Və həmçinin, Rəbbiniz elan etmişdi: “And olsun ki, sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını ödəyərsinizsə, əlbəttə, sizə onu artdıraram və əgər nankorluq edərsinizsə, heç şübhəsiz, əzabım çox çətindir”. (İbrahim/6, 7)
⁴⁹Və o zaman Biz sizi əzabın ən pisinə çarpdıran, oğullarınızı boğazlayan – təhsilsiz, təlimsiz buraxaraq bacarıqsiz bir kütlə əmələ gətirib gücsüzləşdirən, qadınlarınızı sağ buraxan Fironun yaxınlarından qurtarmışdıq. Və bunda sizə Rəbbiniz tərəfindən böyük bir bəla vardı. (Bəqərə/49)

Bu əziyyətlər Kitab-i Müqəddəsin Çıxış/1: 8-22-ci cümlələrində yer alır.

⁴⁹Firon: “Elə isə sizin Rəbbiniz kimdir, ey Musa?” – dedi.

⁵⁰Musa: “Bizim Rəbbimiz hər şeyə varlıq və özəlliklərini verən, sonra yol göstərəndir” – dedi.

⁵¹Firon: “Elə isə ilk əsrlərin vəziyyəti nədir?” – dedi.

Yuxarıdakı ayələrdən göründüyü kimi, Musa peyğəmbər Rəbbinin ismarıcını Firona təbliğ etmiş və aralarında başlayan dialoqda Firon ilk olaraq Musa peyğəmbərdən, bir az da heyrətlə, onun Rəbbi haqqında məlumat soruşmuşdur.

Fironun inancıyla əlaqədar olaraq Əraf Surəsinin 127-ci ayəsinin təhlilində geniş açıqlama edilmişdi.

Musa peyğəmbərlə Firon arasındakı dialoqun bu bölmədəki hissəsi Şüəra Surəsində belə keçir:

²⁴Musa: “Əgər yəqin bilmiş olsanız, O, göylərin, yerin və ikisi arasında olanların Rəbbidir”.
²⁵Firon yanında olanlara: “Eşidirsinizmi?” – dedi.
²⁶Musa: “O, sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın da Rəbbidir” – dedi.
²⁷Firon: “Sizə göndərilən bu elçiniz, tam yəqinliklə bilin ki, gizli güclərlə dəstəklənən/dəlinin biridir” – dedi.
²⁸Musa: “Lakin ağılla hərəkət edin, O, Şərqin, Qərbin və ikisi arasında olanların Rəbbidir” – dedi. (Şüəra/24-28)

53-cü ayənin son hissəsindən etibarən, Musa peyğəmbərlə Fironun dialoqu bitmiş və Rəbbimiz burada bütün insanlığa yönəlik bir ismarıc vermişdir.

Rəbbimizin bu ismarıc içində keçən sifətləri Quranda müxtəlif surələrdə yer almışdır:

^6,7Biz yer üzünü bir beşik, dağları da bir dirək etmədikmi? (Nəbə/6,7)
^19,20Və Allah sizin üçün yer üzünü, yer üzündən geniş-geniş yollarda gedəsiniz deyə, bir döşənəcək etmişdir. (Nuh/19, 20)
¹⁰O Allah ki, yer üzünü sizin üçün bir beşik olaraq yaratdı. Orada bələdçiləndiyiniz doğru yolda gedəsiniz deyə, bəzi yollar da etdi. (Zühruf/10)
^21,22Ey insanlar! Allahın qoruması altına girəsiniz deyə, sizi və sizdən öncəkiləri yaradan, yer üzünü sizin üçün bir döşək, göyü də bir bina edən, göydən su endirərək, onunla sizin üçün ruzi olaraq məhsullardan bitirən Rəbbinizə qulluq edin. Artıq siz də, bilə-bilə Allaha ortaqlar qoşmayın. (Bəqərə/21, 22)
¹⁶⁴Şübhəsiz ki, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə və gündüzün bir-biri ardınca gəlməsində, insanlara yarayan şeylərlə dənizdə axıb gedən gəmilərdə, Allahın səmadan bir su endirərək, onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltməsində, yer üzündə hər tərpənən canlılardan yaymasında, küləkləri səmtlərə çevirməsində, göy ilə yer üzü arasında əmrə hazır olan buludda, şübhəsiz ki, ağıllarını işlədən bir cəmiyyət üçün əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır. (Bəqərə/164)
⁹⁹Və Allah, göydən suyu endirəndir. Beləliklə, Biz onunla hər şeyin bitkilərini çıxardıq. Ondan da bir-birinə bənzəyən və bir-birinə bənzəməyən, bir-biri üzərinə düzülmüş dənələr/xurmanın tumurcuğundan sallanan salxımları, üzüm bağlarını, zeytun və nar çıxardığımız tingəni bitirdik. Bunlar meyvə verdikləri zaman meyvələrinə və yetişməsinə baxın! Bax budur, bunlarda tam yəqinliklə bilin ki, inanan bir cəmiyyət üçün əlamətlər/nümunələr vardır. (Ənam/99)
³⁰Və bu kafirlər… Göylər və yer bitişik bir halda idi və Bizim o ikisini ayırdığımızı və canlı olan hər şeyi sudan əmələ gətirdiyimizi görmədilərmi? Buna baxmayaraq, hələ də inanmırlarmı? (Ənbiya/30)

Və Fatir/27, Nəml/60, Rad/2-4.

49-cu ayədən anlaşıldığına görə, o əsnada elçinin ikisinin də orada olmasına baxmayaraq, Firon Musa peyğəmbərə xitab etmişdir. Bunu iki ehtimalla açıqlamaq mümkündür:1) Firon, əsl elçinin Musa peyğəmbər olduğunu anlamış və ona dönərək xitab etmişdir.

2) Firon, Musa peyğəmbərin dilinin qüsurlu olduğunu bildiyi üçün, onu pərt etmək məqsədi ilə ona xitab etmişdir. Belə ki, bir ara bunu rişxənd də etmişdir:

^51–53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi. (Zühruf/51-53)

⁵⁶Və and olsun ki, Biz Firona əlamətlərimizi/nümunələrimizi – hamısını göstərdik və o, yalan saydı və inad etdi.

Rəbbimizin Firona yönəlik bir açıqlamasının yer aldığı bu ayədə, Fironun bütün nümunələri görməsinə baxmayaraq, yalan sayıb, inad etdiyi bildirilir. Fironun bu davranışı, bizə görə, iqtidarını itirmək qorxusundan qaynaqlanır. Amma Firon, yalan sayıb, inad etməsinə baxmayaraq, bu nümunələrə tam bir qənaət gətirmişdir:

¹⁴Və onların özləri bunlara tam bir qənaət gətirdikləri halda, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş etmələri və təkəbbürlərinə görə onları bilə-bilə inkar etdilər. İndi pozğunçuların sonunun necə olduğuna bir bax! (Nəml/14)

^57,58Firon: “Ey Musa! Sən, qüdrətli biliyinlə bizi torpaqlarımızdan çıxarmaq üçünmü gəldin bizə? O halda biz də, sənin qüdrətli biliyin qədər qüdrətli bir biliklə sənə gələcəyik. İndi bizimlə sənin aranda bir görüşmə zamanı/yeri müəyyən et ki, bizim və sənin qarşı çıxmayacağımız düz və geniş bir yer olsun”– dedi.

⁵⁹Musa: “Sizinlə görüş zamanı mərasim/şənlik günü və insanların toplanacağı səhər vaxtıdır” – dedi.

⁶⁰Buna görə də Firon arxa çevirdi və nizamlarını/planlarını topladı, sonra gəldi.

Firon, Musa peyğəmbərin gətirdiyi möcüzələrin gerçək möcüzə olduğuna qənaət gətirməsinə baxmayaraq, bu möcüzələri sehir saymış və bu möcüzələrlə sarayda əmələ gətirdiyi təsiri silmək və dəvətini xalq önündə puça çıxarmaq üçün Musa Peyğəmbərə meydan oxumuşdur. Əslində bu meydan oxuma Fironun son çarə olaraq müraciət etdiyi bir yoldur. Çünki o zaman onun ölkəsində istər Misirli, istərsə də başqa ölkələrdən gəlmiş yüzlərlə sehirbaz var idi. Firon umurdu ki, bu sehirbazlar müxtəlif gözbağlıca texnikalarıyla bir əsanın ilan kimi qıvrılmasını təşkil edə biləcəklər, hətta Musa peyğəmbərin gətirdiyi möcüzələri kölgədə buraxa biləcək məharətlər göstərə biləcəklər. Ancaq bu planına baxmayaraq, başı yenə də qarışıqdır. Onun bu baş qarışıqlığı, Musa peyğəmbərə öncə “Sən bir cadukünsən!” deməsi və sonra da “Sən sehirinlə bizi ərazimizdən [məmləkətimizdən] çıxarmaq istəyirsən” şəklində Musa peyğəmbəri ittiham etməsindən anlaşılır. Belə ki, Firon da çox yaxşı bilir ki, sehirbazlar qabiliyyətlərini sadəcə hədiyyə və mükafat almaq üçün sərgiləyir, sahib olduqları gözbağlıca hünərləriylə heç biri məmləkəti fəth etməyə cəhd etmir. Əslində elə belə bir cəhdə o günə qədər, hətta bu günə qədər rastlanmamışdır. Amma Firon həm Musa peyğəmbəri bir tilsimçi olaraq görür, həm də bir tilsimçinin edə bilməyəcəyini bildiyi halda, onun iqtidarı əlindən alacağını düşünür. Başı qarışıq olmasına qarışıqdır, amma ətrafındakılara da özündən əmin olduğu görüntüsünü göstərmək məcburiyyətindədir. Buna görə də, sehirbazlarla qarşılaşacağı günün tarixini və yerini Musa peyğəmbərə həvalə etmişdir. Musa peyğəmbər isə daha çox insanın toplanacağını düşünərək, görüşmə tarixi və zamanını bir ziynət [mərasim, şənlik] gününün səhər vaxtı olaraq müəyyən etmiş, Firon da bu görüşməyə razılaşaraq, oraya tərəfdarlarıyla birlikdə gəlmişdir. Bizə görə Firon, başına nə gələcəyini anlamışdır. Çünki Musa peyğəmbərin gətirdikləri sehir deyil, gerçək möcüzələrdir. Belə ki, bu möcüzələrin sehir ilə təsirsiz hala gətirilə biləcəyini düşünmək də Fironun son çarəsidir. İşin gerçəyi əslində tamamilə Fironun qorxduğu kimidir: Musanın peyğəmbər edilməsinin səbəbi, Rəbbimizin Misirdə Fironun iqtidarına son vermək istəməsidir:

⁵Biz isə istəyirik ki, yer üzündə gücsüzləşdirilmişlərə ərmağan verək, onları başçılar və mirasçılar edək. ⁶Və onları yer üzündə sağlam şəkildə yerləşdirək. Firon, Haman və hər ikisinin əsgərlərinə, onlardan çəkinməkdə olduqları şeyləri göstərək. (Qasas/5, 6)

Bu ayə qrupunda anladılan əhvalatlar digər surələrdə aşağıdakı kimi anladılmışdır:

^109–112Fironun qövmündən öndə gedənlər: “Tam yəqin bilin ki, bu çox bilikli sehirbaz/ovsun pərdəsi altında elmi yenilikləri tətbiq edən insandır. O, sizi yurdunuzdan çıxarmaq istəyir” – dedilər. Firon: “O halda siz nə əmr edərsiniz?” – dedi. Onlar: “Onu və qardaşını saxla, şəhərlərə də toplayıcılar göndər. Bütün sehirbazları sənin yanına gətirsinlər” – dedilər. (Əraf/109-112)

Sehir, “bir şeyi, göz bağlayaraq, əl cəldliyi edərək və ya başqa taktikalarla gerçəyindən başqa bir şəkildə göstərmək” demək olub, mütləq mənada “göz bağlama” mənasında deyildir. Yaxşı bir anlatma, konfrans da “Bizi ovsunladı, heyran etdi” şəklində ifadə edilir. Ona görə də biz, sehirbaz sözünü “ovsunlayıcı, təsirli bir bilikli” olaraq qarşıladıq.

^113,114Və o çox-çox bilikli sehirbazlar Fironun yanına gəldilər: “Əgər qalib gələn/məğlub edən biz olarıqsa, həqiqətən bizim üçün böyük bir mükafat olacaq/olacaqmı?” – dedilər. Firon: “Bəli” – dedi. “Siz, tam əmin olun ki, daha yaxınlaşdırılmışlardan olacaqsanız”. (Əraf/113, 114)

^34,35Firon, yanındakı liderlərə: “Şübhəsiz, bu, tam yəqinliklə bilin ki, çox zəngin bir fəal bilik sərgiləyəndir! Sizi fəal bilik sərgiləməsi ilə torpaqlarınızdan çıxarmaq istəyir. İndi nə buyurursunuz?” – dedi.
^36,37Liderlər dedilər ki: “Onu və qardaşını yanında saxla, şəhərlərə də toplayıcılar göndər. Bütün böyük və çox fəal bilik nümayiş edənləri sənin yanına gətirsinlər”.
³⁸Beləliklə, fəal bilik nümayiş edənlər bəlli bir günün, təyin edilən vaxtında bir yerə toplanıldı.
³⁹İnsanlara da: “Siz toplanırsınızmı?” – deyildi.
⁴⁰“Bizim fəal bilik nümayiş edənlərə uymağımız üçün onlar qalib gəlməlidirlər!”
⁴¹ Fəal bilik nümayiş edənlər gəldiklərində Firona: “Əgər biz üstün gələriksə, qəti olaraq, bizə bir ödəniş varmı?” – dedilər.
⁴²Firon: “Bəli, o təqdirdə siz, heç şübhə yox ki, yaxınlardan olacaqsanız” – dedi.
⁴³Musa onlara: “Ortaya qoyun, nə qoyacaqsınızsa!” – dedi.
⁴⁴Buna görə də onlar təcrübələrini, köhnə inanc və iddiaları/çör-çöpləri/başdansovma biliklərini ortaya qoydular və: “Fironun gücü haqqı üçün şübhəsiz, əlbəttə ki, bizlər qalib olanlarıq” – dedilər.
⁴⁵Sonra Musa təcrübələrini/elmi və təcrübi sübutlarını ortaya qoydu. Bir də nə görsünlər, onların uydurduqlarını udur ha, udur/ifşa edir!
^46–48Sonra fəal bilik nümayiş edənlər/elmi-təcrübi yeniliklərdən riyakarcasına istifadə edərək insanları aldadanlar boyun əyib təslimiyyət göstərməyə məcbur qaldılar: “Biz Aləmlərin Rəbbinə – Musa və Harunun Rəbbinə iman etdik” – dedilər.
⁴⁹Firon dedi ki: “Mən sizə izin vermədən, ona imanmı etdiniz? Şübhəsiz ki, o, əlbəttə sizə sehiri öyrədən böyüyünüzdür! Yaxşı, yaxında biləcəksiniz! And olsun, əllərinizi və ayaqlarınızı çaprazlama/ard-arda kəsdirəcəyəm və tam yəqinliklə bilin ki, hamınızı asdıracağam!”
^50,51Fəal bilik nümayiş edənlər: “Zərər yoxdur, şübhəsiz, biz Rəbbimizə dönənlərik. Biz Möminlərin ilkləri olduğumuza görə, Rəbbimizin bizə bizim xətalarımızı bağışlayacağını umuruq” – dedilər. (Şüəra/34-51)

Hekayənin bu hissəsi, həmçinin Yunus Surəsinin 75-89-cu ayələrində də yer alır.

⁶¹Musa onlara dedi ki: “Vay, sizin halınıza! Allaha yalan uydurmayın. Sonra bir əzab ilə kökünüzü kəsər. Həqiqətən, uyduran zərər etmişdir”.

Musa peyğəmbərin “qarşılaşma“nın Allah ilə olduğunu bildirən bu ayədəki xəbərdarlığı həm görüşmə yerində toplanmış olan xalqa və sehirbazlara, həm də Firon və yaxınlarına yönəlikdir. Musa peyğəmbər bu sözlərlə qarşısında olan hər kəsə ağıllarını başlarına almaları üçün xəbərdarlıq edir.

Bu ayələrdən anlaşılır ki, Musa peyğəmbərin etmiş olduğu xəbərdarlıqdan sonra Firon və adamları baş-başa verib, istişarə ediblər. Sehirbazların, başqalarının eşitməsini istəmədikləri bu söhbətdə qurduqları planlar, Rəbbimiz tərəfindən bizlərə ifşa edilir.

⁶⁵Qüdrətli biliklilər: “Ey Musa! Sən təcrübələrini ortaya qoyacaqsan və yaxud ilk ortaya qoyanlar biz olaq?” – dedilər.

^68,69Biz: “Qorxma, şübhəsiz, sən ən üstün olansan. Sən sahib olduğun təcrübəni ortaya qoy. O, onların edib törətdiklərini udsun/elmi-təcrübi dəlillərlə ifşa etsin, amma dayansın. Şübhəsiz, onların etdikləri ancaq bir gözbağlıca hiyləsidir. Gözbağlıca yollarla təsir edən isə hara gedərsə getsin, zəfər qazana bilməz, bacara bilməz” – dedik.

⁷⁰Sonunda bütün qüdrətli biliklilər: “Musa ilə Harunun Rəbbinə iman etdik”– deyərək boyunlarını uzadıb təslim olmuş vəziyyətdə qaldılar.

Bu ayələrdə, Musa ilə Fironun biliklilərinin etdiyi müsabiqəyə aid səhnələr yer alır. Öncə Fironun bilikliləri iddia və görüşlərini ortaya atmışdılar. Onların iddia və görüşlərini böyük bir uğur və pafoslu ifadələrlə ortaya qoymaları qarşısında Musa narahatçılıq duymuşdur. Bu gözəl təqdimat qarşısında Musa qorxmuşdur ki, birdən öz tezislərini onlar kimi anlada bilməz. Ta-Ha/66 və Şüəra/44-də Fironun biliklilərinin tezisləri “ip və dəyənək” olaraq xaraterizə edilmişdir. Buradakı “ip və dəyənək”, bu mövzuyla əlaqədar ayələrin də dəlalətiylə, dilimizdəki “çör-çöp”, “ipsiz-sapsız, təməlsiz-tutarsız” deyimlərinə bənzədilə bilər. Burada anladılmaq istənən, Fironun biliklilərinin görüş və tezislərinin dəyərsiz, işə yararsız olmasıdır.

Xalqın gözləri önündə edilən qarşılaşmada sehirbazlar Musa peyğəmbərin gətirdiyi göstərişlərin gerçək olduğunu dərhal anlamışlar və iman etmişlər. Çünki bu göstərişlərin sehir olub, olmadığını ən yaxşı anlayanlar, sehirbazların bilavasitə özləri idi.

Hekayənin bu bölməsi digər surələrdə aşağıdakı kimi anladılmışdır:

¹¹⁶Musa: “Siz mülahizələrinizi ortaya atın” – dedi. Onlar atınca da, insanların gözlərini ovsunladılar və onları qorxutdular. Və böyük bir təsirli hünər göstərdilər.
¹¹⁷Biz də Musaya: “Sən də təcrübələrini ortaya at görək” – deyə vəhy etdik. Bir də nə görsünlər, onların uydurub düzdükləri şeyləri sürətlə yaxalayıb udur.
¹¹⁸Beləliklə, haqq yerini tapdı və Firon və öndə gedən kəslərin bütün etdikləri boşa getdi, işə yaramadı.
¹¹⁹Firon və öndə gedən kəslər artıq orada məğlub oldular və alçalmış bir cəmiyyət olaraq geri döndülər.
^120–122Çox bilikli, ovsunlayanlar isə boyun əyib təslim olanlar halında qaldılar. “Aləmlərin Rəbbinə – Musanın və Harunun Rəbbinə iman etdik” – dedilər. (Əraf/116-122)
⁴³Musa onlara: “Ortaya qoyun, nə qoyacaqsınızsa!” – dedi.
⁴⁴Buna görə də onlar təcrübələrini, köhnə inanc və iddiaları/çör-çöpləri/başdansovma biliklərini ortaya qoydular və: “Fironun gücü haqqı üçün şübhəsiz, əlbəttə ki, bizlər qalib olanlarıq” – dedilər.
⁴⁵Sonra Musa təcrübələrini/elmi və təcrübi sübutlarını ortaya qoydu. Bir də nə görsünlər, onların uydurduqlarını udur ha, udur/ifşa edir!
^46–48Sonra fəal bilik nümayiş edənlər/elmi-təcrübi yeniliklərdən riyakarcasına istifadə edərək insanları aldadanlar boyun əyib təslimiyyət göstərməyə məcbur qaldılar: “Biz Aləmlərin Rəbbinə – Musa və Harunun Rəbbinə iman etdik” – dedilər. (Şüəra/43-48)

68-ci ayədəki “onların etdiklərini udacaq” ifadəsi, məcazən sehirbazların – irəli dərəcədə usta biliklilərin etdikləri təqdimatın təsirini pozacağı mənasına gəlir. Belə ki, Əraf Surəsınin 117-ci və Şüəra Surəsınin 45-ci ayələri, bizə görə, məcazi bir mənaya işarə edir.

Qarşılaşmanın sonunda sehirbazların dərhal tövhidi qəbul etmələri onu göstərir ki, bu qarşılaşma Musa peyğəmbərin sehirbazlıq bacarıqlarının sınandığı bir qarşılaşma deyil, onun həqiqətən Allahın elçisi olub, olmadığını müəyyən edəcək bir qarşılaşmadır və bunu sehirbazlar bilir. Belə ki, Musa peyğəmbər də qarşılaşmadan əvvəl bunun Allah ilə edilən bir qarşılaşma olduğunu elan etmişdir.

Musa peyğəmbərin gətirdiyi möcüzələri sehirlə alt-üst edərək, onun bir peyğəmbər olmadığını isbat etmək üçün güclərini birləşdirən və bütün hünərlərini ortaya qoyan sehirbazlar, Musa peyğəmbərin gətirdiyi göstərişlərin sehir olmadığını anlayan kimi, dərhal iman etmişlər. Firon umurdu ki, təşkil etdiyi bu oyun nəticəsində Musa peyğəmbərin sehirbazlar qarşısında uduzması nümayiş olunacaq, lakin nəticədə sehirbazların imana gəldiklərini söyləmələri ilə bir anda bu oyun Fironun əleyhinə dönür.

^72,73Qüdrətli biliklilər: “Bizə gələn bu açıq sübutlara və bizi yoxdan yaradana qarşı qətiyyən səni üstün tutmarıq. Nə hökm verəcəksənsə, haydı, ver! Sən ancaq bu keçici dünya həyatına hökm edərsən. Şübhəsiz, biz xətalarımıza və bizi qüdrətli bilikdən məcbur etdiyin şeyə görə, bizi bağışlasın deyə, Rəbbimizə iman etdik. Və Allah daha xeyirli və daha qalıcıdır” – dedilər.

Firon ilə sehirbazlar arasındakı dialoqları nəql edən bu ayələrdən, sehirbazların möcüzə ilə sehir arasındakı fərqi çox yaxşı anladıqları aydın olur. Çünki sehirbazlar, öz sehirlərini ortadan qaldıran/ifşa edən möcüzəni görüncə, Musa peyğəmbərin özlərindən daha bacarıqlı bir sehirbaz olduğunu söyləməmişlər: “Musanın və Harunun Rəbbinə iman etdik!” – demişdilər. Firon isə son ümidi olan sehirbazların bu çevik təslimiyyətlərini həzm edə bilməmiş və onları çox qəddar bir işgəncə ilə təhdid etmişdir.

Fironun bu təhdidlərini həyata keçirib keçirmədiyi Quranda bildirilməmiş olmasına baxmayaraq, rəvayətlərdə, təhdid edildikləri cəzaların sehirbazlara eynilə tətbiq edildiyi irəli sürülmüşdür.

74-76, 80, 81-ci ayələr Musa hekayəsindən sonraya tərtib edilmişdir:

⁷⁸Firon orduları ilə dərhal onları təqib etdisə də, bol sudan/çaydan özlərini bürüyən şey bürüdü.

⁷⁹Və Firon qövmünü azdırdı və doğru yolu göstərmədi.

Bu ayələrdə nəql edilir ki, Musaya, qövmünü gecələr işlədərək, suda/Nil çayında – haşyət duymadan və yaxalanma qorxusu olmadan quru yollar düzəltməsi, sonra da onları izləyən Fironun, ordusuyla birlikdə o çayda boğulacağı vəhy edilmişdir. Burada diqqət çəkən məqam, bol suda/çayda salınacaq yolun gecələr inşa ediləcəyidir. Bununla Musaya, “İnsanları gecələr işlədərək, kimsəyə bildirmədən, gözə görünmədən bu işi yavaş-yavaş həll et” – deyilmiş olur.

Qurandakı ifadələrdən anlaşıldığına görə bu əhvalatlar, bir neçə dəqiqə və ya saatda deyil, uzun bir müddətdə həyata keçmişdir. Musa peyğəmbər Misirə döndüyündə cəmiyyəti içərisində illərlə fəaliyyət göstərmişdir.

Qasas/14-dəki, “Və Musa igidlik çağına girib oturuşunca, Biz ona hökm və elm verdik” ifadəsi və bu yaş dövrünün də Əhqaf/15-də “qırx yaş” olaraq göstərildiyi nəzərə alındığında anlaşılır ki, Muhəmməd kimi Musaya da qırx yaşında peyğəmbərlik verilmişdir.

Çıxış, 7:7-yə görə qövmünü və inananları Misirdən çıxarmaq üçün Firona müraciət etdiyində (ki, bu ilk müraciəti deyildi) Musanın yaşı, 80-dir. Demək olur ki, Musanın Mədyəndən dönüşü ilə Misirdən çıxışı arasında 40 il vardır. Təsniyə, 34:7-yə görə də Musa 120 yaşında vəfat etmişdir.

Ayədəki “haşyət duymadan” ifadəsi, etdiklərinin Firona xainlik olduğunu düşünməməsi üçün bir xəbərdarlıqdır. Belə ki, Şüəra surəsındə Firon Musanı nankorluq və xainliklə günahlandırır.

¹⁸Firon: “Biz səni uşaq ikən, içimizdə tərbiyə etmədikmi? Həyatının bir çox illərini içimizdə qalmadınmı? ¹⁹Sonunda o etdiyin işi də etdin. Sən nankorlardan birisən…” – dedi. (Şüəra/18-19)

Hadisələrin Musa peyğəmbər ilə sehirbazların qarşılaşmasından sonrakı inkişafı, bu üç ayədə xülasə olaraq verilmişdir. Bəhs edilən əhvalatlar başqa surələrdə (məs. Əraf/ 127-139-da) təfərrüatlarıyla anladılmışdır:

¹²⁷Firon qövmündən öndə gedən kəslər də: “Səni və sənin tanrılarını/səni tanrılaşdırmağı tərk etsinlər və yer üzündə qarışıqlıq çıxarsınlar deyəmi Musanı və qövmünü sərbəst buraxacaqsan?” – dedilər. Firon dedi ki: “Onların oğullarını öldürəcəyik, qızlarını sağ buraxacağıq və biz onlar üzərində əzici bir gücə sahib olanlarıq”.
¹²⁸Musa qövmünə dedi ki: “Allahın köməyini istəyin və səbr edin. Şübhəsiz ki, yer üzü Allahındır. Qullarından istədiyini ona mirasçı edər. Xoşbəxt son da Allahın qoruması altına girənlər üçündür”.
¹²⁹Musanın qövmü dedi ki: “Sən, bizim yanımıza gəlməzdən əvvəl də əziyyət gördük, sən gəldikdən sonra da”. Musa dedi ki: “Umid edilir ki, Rəbbiniz düşmənlərinizi dəyişikliyə/dağıntıya uğradacaq və sizi yer üzündə onların yerinə keçirəcəkdir. Beləliklə də, sizin necə davranacağınıza baxacaqdır”.
¹³⁰Və and olsun ki, Biz Firon sülaləsini, düşünüb öyüd alsınlar deyə, illərlə quraqlıqlarla/qıtlıq və məhsul çatışmazlığı ilə sınadıq.
¹³¹Sonra onlara yaxşılıq gəldiyi zaman: “bax budur, bu bizə aiddir” – dedilər. Əgər onlara bir pislik gəlirsə, Musa ilə yanındakıların uğursuzluğu kimi qəbul edirlər. Yaxşı bilin ki, onların uğursuzluğu Allah qatındadır. Lakin onların çoxu bunu bilməzlər.
¹³²Və Fironun qövmü: “Sən bizi varlığı ilə ovsunlamaq üçün hər nə əlamət/nümunə gətirsən də, biz sənə inananlar deyilik” – dedilər.
¹³³Biz də müəyyən olunmuş aralıqlarla, ayələr olmaq üçün, üzərlərinə tufanı, çəyirtkələri, həşəratları, qurbağaları və qanı göndərdik. Yenə yekəxanalıq etdilər və bir günahkarlar qövmü oldular.
¹³⁴Və o zaman ki, bu əzab üzərlərinə çökdü: “Ey Musa! Sənə olan əhdi, verdiyi sözə görə bizim üçün Rəbbinə dua et, əgər sən, bizdən bu cəzanı qaldırarsansa, sənə tam yəqin bil ki, iman edəcəyik. Və tam yəqinliklə bil ki, İsrailoğullarını səninlə birlikdə göndərəcəyik” – dedilər.
¹³⁵O zaman ki, çatacaqları müəyyən bir müddətə qədər onlardan cəzanı qaldırdıq, dərhal sözlərindən döndülər.
¹³⁶Biz də, şübhəsiz, ayələrimizi yalan saydıqları və onlardan qafil olduqlarına görə onları cəzalandırıb, ədaləti bərqərar etdik. Və onları bol suda/çayda boğduq.
¹³⁷O zərərlə gəlmiş/gücsüzləşdirilmiş olan qövmü də bərəkətləndirdiyimiz yerin hər tərəfinə mirasçı etdik. Və beləliklə, Rəbbinin İsrailoğullarına olan o çox gözəl sözü səbr etdikləri üçün yerinə yetirildi. Biz də Firon ilə qövmünün yerinə yetirərək bu zamana gəldikləri sənaye əsərlərini və yüksəltməkdə olduqları şeyləri yerlə yeksan/bir etdik.
^138,139Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Sonra, özlərinə aid bütlərə sitayiş etməkdə olan bir cəmiyyətlə rastlaşdılar. Dedilər ki: “Ey Musa! Onların tanrıları olduğu kimi, sən də bizim üçün bir tanrı təyin et!” Musa dedi ki: “Siz həqiqətən cahillik edən bir cəmiyyətsiniz. Bu gördüyünüz xalqın əməl etdikləri din yox olmağa məhkumdur və bütün etməkdə olduqları da batildir”. (Əraf/127–139)

Və Şüəra/52-68, Yunus/83-92, Zühruf/46-56 və Duhan/17-24.

Yenə bir müqayisə edilməsi üçün, əhvalatın Kitab-i Müqəddəsin Çıxış/11-14–cü bablarının oxunmasını məsləhət görürük.

79-cu ayədəki və “Firon qövmünü azdırdı və doğru yolu göstərmədi” ifadəsi, Fironun xalqına qarşı etdiyi bir nitqinə işarə edir ki, onun bu nitqi Mömin surəsinin 29-cu ayəsində bildirilmişdir:

^28,29Və Firon ailəsindən imanını gizlədən bir igid insan: “Bir adamı “Rəbbim Allahdır” dediyi üçün öldürəcəksinizmi? Halbuki, o, qətiliklə sizə Rəbbinizdən dəlillərlə gəlmişdir. Və əgər o, bir yalançıdırsa, bir də baxarsan ki, onun yalanı öz əleyhinə olmuşdur. Və əgər doğrudursa, sizə etdiyi təhdidlərin bir qismi sizə isabət edər. Şübhəsiz ki, Allah həddini aşan bir yalançıya bələdçi olmaz. Ey qövmüm! Yer üzündə açığa çıxmış olaraq, bu gün idarəçilik sizindir. Yaxşı, əgər gələcək olarsa, Allahın qəzəbindən kim kömək edib bizi qurtarar?” – (Mömin/28, 29)

Göründüyü kimi, Firon özü qövmünə, onları doğru yola bələdçilədiyini söyləmişdir, amma işin sonunda onları azdırdığı ortaya çıxmışdır.

Hadisələrin İsrailoğullarının Nil çayından keçirilmələrindən Turun ətəklərinə gəlmələrinə qədər olan inkişafları bu surədə anladılmamışdır. Hekayənin bu hissəsi Əraf surəsində anladılmışdı:

^138,139Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Sonra, özlərinə aid bütlərə sitayiş etməkdə olan bir cəmiyyətlə rastlaşdılar. Dedilər ki: “Ey Musa! Onların tanrıları olduğu kimi, sən də bizim üçün bir tanrı təyin et!” Musa dedi ki: “Siz həqiqətən cahillik edən bir cəmiyyətsiniz. Bu gördüyünüz xalqın əməl etdikləri din yox olmağa məhkumdur və bütün etməkdə olduqları da batildir”.
¹⁴⁰Musa dedi ki: “O sizi aləmlərə üstün qılmışkən, mən sizə Allahdan başqa tanrımı axtarım!”
¹⁴¹O zaman ki, Biz sizə əzabın pisini edən; oğullarınızı öldürən/oğullarınızı boğan, təhsilsiz, təlimsiz buraxıb, manqurtlaşmış bir kütlə əmələ gətirərək, gücsüzləşdirən, qızlarınızı sağ buraxan Firon ailəsinin əlindən sizi qurtarmışdıq. Bunda da sizin üçün Rəbbiniz tərəfındən böyük sınaq vardır.
¹⁴²Və Musa ilə otuz gecəyə sözləşdik və müddətə bir on gecə də əlavə etdik. Beləliklə, Rəbbinin təyin etdiyi vaxt tam qırx gecəyə tamamlandı. Və Musa qardaşı Haruna: “Qövmüm içində mənim yerimə keç, islah et və pozğunçuların yoluna uyma!” – dedi.
¹⁴³O zaman ki, Musa müəyyən etdiyimiz vaxtda gəldi və Rəbbi ona söz söylədi. Musa: “Ey Rəbbim! Mənə Özünü göstər, sənə baxım!” – dedi. Rəbbi ona dedi ki: “Məni sən, qətiyyən görə bilməzsən. Və lakin, bu dağa bax, əgər o yerində dura bilirsə, sən də Məni görəcəksən”. Daha sonra Rəbbi dağa təcəlli edincə, onu paramparça etdi, Musa da huşunu itirib, yerə yıxıldı. Ayılıb, özünə gəlincə də: “Səni tənzih edirəm, sənə döndüm/tövbə etdim və mən inananların ilkiyəm” – dedi.
¹⁴⁴Allah dedi ki: “Ey Musa! İsmarıclarımla və kəlamımla səni insanlar içərisindən ən üstünü seçdim. İndi sənə verdiyimi al və özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlərdən ol!”
¹⁴⁵Və Biz onun üçün o lövhələrdə hər şeydən, bir nəsihət və hər şey üçün bir izah yazdıq. “Haydı, bunları qətiyyətlə qəbul et, qövmünə də ən gözəl şəkildə almalarını əmr et. Yaxında sizə o haqq yoldan çıxanların yurdunu göstərəcəyəm.
¹⁴⁶Bu yer üzündə, bütün ayələri görsələr də, onlara iman etməyən, doğrunun yolunu görsələr də, o yolu tutub getməyən, əgər pozğunluğun yolunu görərlərsə, onu yol kimi qəbul edən, haqsız yerə yekəxanalıq edən kəsləri, ayələrimizdən uzaq tutacağam”. Bu, onların ayələrimizi yalan saydıqları və onlardan qafil/laqeyd, biganə olduqlarına görədir.
¹⁴⁷Ayələrimizi və axirətdəki qarşılaşmanı yalan sayanların əməlləri boşa getmişdir. Onlar öz etdiklərindən başqa bir şey iləmi cəzalandırılırlar? (Əraf/138-147)

⁸³Səni qövmündən daha tezləşdirən nədir, ey Musa?

⁸⁴Musa: “Onlar mənim izim/təlimim üzərində olanlardır. Mən də, Sən məmnun olasan deyə, sənə tələsərək gəldim, Rəbbim!” – dedi.

⁸⁵Allah: “Şübhəsiz, bax budur, Biz səndən sonra qövmünü imtahan etdik. Samiri də onları azdırdı” – dedi.

Bu ayələr əslində 79-cu ayənin davamıdır. Yuxarıda da söylədiyimiz kimi, 80-82-ci ayələr hekayənin anladılmasında bir mötərizə olaraq araya girmişdir. Bu mötərizədə, dənizdən keçirilən qövmünü bol neməti olan bir yerə məskun edən və Rəbbi ilə görüşmək həvəsiylə vəhy məhəlli olan dağa gedən Musa peyğəmbərin Allah ilə olan dialoqu anladılır. Anladılanlara görə, qövmünün özlərinə verilən ilahi təlimlərdən vaz keçməyəcəyinə etibar edən Musa peyğəmbər, onları qardaşı Haruna əmanət edərək, Rəbbini məmnun etmək üçün, tələm–tələsik ilk vəhyi aldığı yerə getmişdir. Amma orada vəziyyətin heç də özü düşündüyü kimi olmadığını, Samirinin onları azdırdığını, onların da özlərini atəşə atdığını öyrənmişdir. İsrailoğullarının özlərini atəşə atması, “Biz onları fitnələndirdik” cümləsi ilə ifadə edilmişdir. Rəbbimizin fitnələndirmə felini özünə şamil etməsi, “fitnələndirmə” hərəkətinin yaradıcısı olduğuna görədir. Yəni İsrailoğulları əslində özləri özlərini atəşə atmışdılar, nə olduqlarını, iç üzlərini açığa çıxarmışdılar.

Samiri kimdir? السّامرى Samiri sözü, eynilə الامّى ümmi = anaşəhərli, مكّى məkki = məkkəli, الرّومى rumi = romalı sözləri kimi samirli deməkdir. Buna görə “samir” ya bir ölkənin, ya bir şəhərin, ya da bir qövmün [oymağın] adıdır. Buna dair əlimizdə qəti bir məlumat olmamasına baxmayaraq, bizim fikrimizcə, bu söz “Şumer” sözünün təhrif olunmuş şəklidir. Samiri sözü, Tövratda “Samiriyə” şəklində keçir:

Omri, Şemer adlı birindən Samiriyə Təpəsini iki talant gümüşə satın alıb üstünə bir şəhər saldırdı. Təpənin əvvəlki sahibi Şemerin adına görə şəhərə Samiriyə adını verdi. [14]

Samiri sözünün “Şumer” sözünün təhrif olunmuş şəkli olduğunu fərz edərək və Tövratdan yuxarıda sitat gətirdiyimiz cümləni nəzərə alaraq, İsrailoğullarını yoldan çıxaran Samiri haqqında belə bir izah vermək mümkündür:

– Samiri, İsrailoğulları arasına qarışmış olmasına baxmayaraq, əslən Mesopotamiyadan Misirə köçmüş və hələ də zadəganlıqlarını qoruyan Şumerli qruplara mənsub birisidir.

86-cı ayədə, etibar edərək, arxasında buraxdığı qövmünün yoldan çıxdığını öyrənən və qəzəblə qövmünə dönən Musa peyğəmbərin gileyi, 87-ci ayədə isə Musa peyğəmbərin danlaması qarşısında, günahı Samirinin üzərinə atmaqla, qövmünün özünü müdafiə etməsi anladılmışdır. Xatırlayacağımız kimi, əhvalatın bu hissəsi Əraf surəsində bu təfərrüatda deyildi:

¹⁵⁰Və Musa, qəzəbli və kədərli olaraq qövmünə döndüyündə: “Mənə arxamdan nə pis bir sələf/nəsil oldunuz! Rəbbinizin əmrini tezləşdirdinizmi?” – dedi. Və lövhələri buraxdı və qardaşı Harunu özünə tərəf çəkərək başından tutdu. Harun: “Ey anamın oğlu! İnan ki, bu cəmiyyət məni gücsüz düşürdü, az qala məni öldürəcəkdilər. Onun üçün mənə düşmənləri sevindirəcək bir şey etmə. Və məni bu zalımlar qövmü ilə bir tutma” – dedi.
¹⁵¹Musa dedi ki: “Rəbbim! Məni və qardaşımı bağışla! Bizi mərhəmətinin içinə al. Və Sən mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisisən”. (Əraf/150-151)

Fırladılıb atılan ziynətlər:

87-ci ayədəki ifadələr ümumiyyətlə, aşağıdakı nəql əsas alınaraq izah edilmiş və belə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, Musa peyğəmbərin qövmünün fırladıb atdığı ziynətlər, İsrailoğullarının Misirdəki qonşularını aldadaraq, onlardan əmanət olaraq alıb, sonra geri qaytarmadıqları qiymətli əşya və mədənlər imiş.

“Ziynət”dən qəsd, Firon xanədanından aldıqları qızıl və gümüşdən ibarət olan bəzək əşyaları idi. Otuz beş gün sonra Samiri ki, o İsrailoğullarından idi, onlara dedi ki: “Ey Misir xalqı! Musa sizə geri dönməyəcəkdir. Siz də bu vəzirə baxın. O vəzir, qadınlarınız və uşaqlarınız üzərindəki pisliyin məhz özüdür. Bunlar sizin qəsb yoluyla Firon xanədanından aldığınız bəzək əşyalarıdır. Haydı, bunlardan təmizlənin və onları atəşə atın!” Onlar da onun dediyini etdilər. Qızıl və gümüşdən olan bütün bəzək əşyalarını toplayıb bir yerə yığdılar. Samiri bunları aldı və 36, 37 və 38-ci günlərdə, yəni cəmi üç gündə, işləyərək bir buğa şəklinə saldı. Sonra Cəbrailin atının dırnağının izindən almış olduğu torpağı ona qatdı. Buğa bircə dəfə olmaqla böyürdü. Lakin bir daha böyürməsini təkrarlamadı. Samiri, 39-cu gün bu buğaya sitayiş etmələrini əmr etdi. Ertəsi günü, yəni qırxıncı gündə Musa onların yanına döndü. Elə əslində, Allahın bu buyruğu bunu anladır. “Onları atdıq, Samiri də beləliklə (o bəzək/ziynət əşyalarını atəşə) atdı. [15]

Yuxarıdakı iddiaların, Kitab-i Müqəddəsdəki səhv anladılmasından başqa, qaynağı yoxdur. İsraillilər Musanın dediyini etmiş, Misirlilərdən qızıl, gümüş əşya və geyim istəmişdilər. Rəbb İsraillilərin Misirlilərin gözündə lütfə nail olmasını təmin etdi. Misirlilər onlara istədiklərini verdilər. Beləliklə, İsraillilər onları soydular. [16 ]

Tövratdakı anladılanlara görə, İsrailoğulları Misirdən ayrılmaq əsanasında Misirlilərdən qızıl, gümüş əşya və geyimlər istəmişlər və almışlar, amma bu aldıqlarını geri ödəməyə niyyətləri olmadıqlarından, əslində Misirliləri soymuşdular.

87-ci ayəni yuxarıdakı anlayışa vəsait etmək və bir sıra əlavələrlə çevirmək, təhrif edilmiş Tövratı nəql etməkdən başqa bir şey deyildir. Əslində Tövratın təsiri ilə edilən bu əlavəli tərcümələr, ayədəki fellərə və cümlələrin quruluşuna da uyğun gəlmir. Bizə görə bu yanaşma tamamilə səhvdir. Bu mövzuda diqqət edilməli olan ilk məqam, 87-ci ayədə keçən القوم زينة ziynətül-qavm = qövmün ziynəti ilə Əraf surəsinin 148-ci ayəsində keçən حلّيهم hulliyhim = qadınlarının bəzək əşyaları ifadələrinin eyni şeylər olmadığıdır. Beləliklə də, Tövratda və Mukatilin iddialarında Misirlilərdən alındığı söylənən bəzək əşyaları və qiymətli mədənlər, Əraf surəsinin 148-ci ayəsində keçən hulliyhim ifadəsi əhatəsində olub, bu mədənlərin mövzumuz olan 87-ci ayədə keçən ziynətül-qavm ifadəsi əhatəsində mütaliə edilməsi mümkün deyildir. Bizə görə, buradakı ziynətlər, İsrailoğullarının yüzlərlə illər iç-içə yaşadıqları Misirlilərdən aldıqları dini və əxlaqi dəyərlərdir. Budur, Musa peyğəmbərə bəhanə bəyan edən qövmü, o qövmdən [Misirlilərdən] aldıqları səhv inancları “ziynətlərdən yük” olaraq xarakterizə edilir və bu yükü fırladıb atdıqlarını söyləyirlər. Fırladıb atmaq deyimi də İsrailoğullarının Musa peyğəmbərin göstərdiyi doğru yola uyaraq, səhv inanclardan əl çəkdiklərini və beləliklə, yükdən də qurtulduqlarını ifadə edir.

Samiri isə bu andan sonra dövrəyə girmiş və İsrailoğullarının ağıllarına bəzi şeylər soxmuşdur. Ağıllarına Samiri tərəfindən soxulan bu şeylər 88-ci ayədə açıqlanmışdır.

⁸⁸Samiri onlara bir aldadan, tələyə düşürən cəsədi/qızılı çıxardı və İsrailoğulları: “Bax budur, bu, sizin tanrınızdır və həmçinin Musanın tanrısıdır. Amma Musa onu tərk etdi” – dedilər. ⁸⁹Yaxşı onlar görmürdülərmi ki, qızıl özlərinə heç bir sözlə qarşılıq verə bilmirdi – onlara bir zərər və ya bir fayda verməyə güc yetirə bilmirdi!

Bu ayələrdə anladılır ki, Harun peyğəmbərin nəzarətində ikən İsrailoğulları Samirinin ortaya çıxardığı, böyürməsi [çəkiciliyi] olan, amma özü işə yaramayan bir buğanı tanrılaşdırmaqla azmışlar və işə yaramaz bir əşyaya sitayiş edərək, düşüncəsiz bir davranış nümayiş etdirmişlər. Ona görə də Uca Allah tərəfindən qınanmışlar.

Buğa – böyürtüsü, çəkiciliyi olan cəsəd. Xatırlayacağımız kimi, bu mövzu daha əvvəl Əraf surəsinin 148-ci ayəsində keçmiş və orada təhlil edilmişdir. Ancaq əhəmiyyətinə baxaraq, mövzu burada təkrar ələ alınmış və eyni paraleldə bir daha açıqlanmışdır.

Bilindiyi kimi, buğa sığır balasına deyilir. Ancaq buğa sözü burada əsl mənasıyla, yəni yer üzündə var olan milyonlarla sığır balasından biri qəsd edilərək işlədilməmişdir. Elə Rəbbimiz də burada buğanı iki ayrı xüsusiyyətlə xarakterizə edərək, sözün mənasını təvil etmiş və beləliklə də, buğa sözünün mütəşabih olduğunu göstərmişdir. Rəbbimizin etdiyi xarakteristikaya görə, bu buğa böyürməsi [çəkiciliyi] olan bir buğadır. Buğanın ikinci xüsusiyyəti isə bir cəsəd kimi olmasıdır. Cəsəd, ölü vücud deməkdir. Lakin buradakı cəsəd sözü də bizə görə, mütəşabih olub, həqiqi mənasından başqa mənada işlədilmişdir. Cəsəd sözünün həqiqi mənasından başqa mənada işlədilməsinin Qurandakı bir digər nümunəsi də Sad surəsinin 34-cü ayəsindədir. Cəsəd sözü orada, kinayə yollu bir anlatma ilə, Süleyman peyğəmbərin iqtidarı dövründə bir müddət yaxşı işlər etmədiyini qeyd etmək üçün işlədilmişdir. Budur, cəsəd sözü necə Sad surəsində Süleyman peyğəmbərin yaxşı işlər etmədiyini, ərəbcə deyimi ilə meyyit-i mütəhərrik = hərəkətli ölü bir davranış sərgilədiyini anlatmaq üçün işlədildisə, burada da bəhs edilən buğanın heç bir isə yaramadığını, özünə və ya başqalarına fayda və ya zərər verə biləcək iradəyə və təsir gücünə sahib olmadığını qeyd edir. Belə ki, buğanın bu işə yararsız olan xüsusiyyətləri, Əraf surəsınin 148-ci ayəsində “Onun özlərinə bir söz söyləməzliyini və bir yol göstərməzliyini görmədilərmi?” ifadəsiylə, mövzumuz olan 89-cu ayədə isə “Onlar görmürdülərmi ki, o, [buğa] özlərinə heç bir sözlə qarşılıq verə bilmir, onlara bir zərərə və bir faydaya güc yetirə bilmirdi?” ifadəsiylə vurğulanmışdır. Buğanın bu xüsusiyyətləri əslində insanların Allahın yaratdıqlarından tanrılaşdırdıqları sözdə tanrıların xüsusiyyətləridir. Rəbbimiz bir çox ayədə təkrarlayaraq, bu xüsusiyyətləri insanlara yaxşıca tanıtmış və bu xüsusiyyətdəki şeylərin tanrılaşdırılmamasını öyüdləmişdir. Bu mövzu ilə əlaqədar aşağıdakı ayələrə də baxmaq olar:

Yunus/18, 106, Məryəm/42, Ənbiya/66, Maidə/76, Rad/16, Şüəra/73, Furqan/3, 55 və Həcc/12-ci ayələri.

Böyürmə – huvar. وار böyürməsi olan ifadəsindəki “böyürmə” sözünün orijinalı خوار huvar sözüdür. Huvar sözü Leys tərəfindən “buğa səsi” olaraq, İbn-i Sidə tərəfindən “sığır, qoyun, maral və havada uçan şeylərin səsi” olaraq açıqlanır. Huvar sözünün əsl mənası Lisanül-Arabda aşağıdakı kimi açıqlanmışdır:

Ovçu maral balasını yaxalayır, onu bir yerə bağlayır və onun qulaqlarını ovalayır. Budur, elə o zaman maral balası böyürür (bağırır). Bunu eşidən balasını itirmiş olan ana maral, balasının yanına qaçır və ovçuya yaxalanır. [17]

Lisanül–Arabın verdiyi bu məlumata görə huvar, bir heyvanın normal böyürməsi deyil, bir heyvanı tələyə düşürmək üçün başqa bir heyvana çıxardılan səsdir. Yəni “çəkən, aldadan bir səs“dir. Belə ki, bu, bir üsul olaraq ördək və kəklik ovunda da geniş şəkildə işlədilir, hətta “huvar” bir növü boru ilə təqlid belə edilir.

Mövzumuza bu məlumatların işığı altında baxıldığında, ayələrdə böyürtüsü [çəkici, aldadıcı səsi] olan cəsəd olaraq xarakterizə edilmiş buğanın [qızılın] insanları tələyə düşürən bir xüsusiyyətə, aldadıcı bir cazibəyə sahib olduğu anladılır. Nəticə olaraq, bizim fikrimizcə, burada bəhs edilən buğa, [böyürməsi, çəkici, aldadıcı səsi olan cəsəd] qızıldır. Belə ki, 148-ci ayədəki öz qadınlarının bəzək əşyalarından bir buğa ifadəsi də buğanın “ziynət” olduğunu bildirməklə, bu görüşü doğrulayır. “Qızıl“ın [ziynətin] insanları necə tələyə düşürdüyü, necə onları özünə kölə etdiyi, [insanların “qızıl”ı tanrılaşdırdığı] gündəlik həyatın içində, heç zəhmət sərf etmədən, görünə biləcək bir faktdır. Həmçinin eyni hekayənin Bəqərə surəsınin 67-71-ci ayələrindəki anladılmasında, tanrılaşdırılan sığır üçün işlədilən sarı, ləkəsiz və baxanlara həzz verən ifadələri də eynilə “qızıl“ın özəlliklərini əks etdirir. Bu mövzu, orada Rəbbimizin Bəqərə [sığır] ifadəsinin təvilini etməsi ilə daha yaxşı anlaşılacaqdır:

⁶⁷Və o zaman Musa qövmünə: “Şübhəsiz ki, Allah sizə bir sığır boğazlamağınızı əmr edir” – demişdi. Onlar: “Sən, bizi lağamı qoyursan?” – dedilər. Musa: “Mən, cahillərdən biri olmaqdan, Allaha sığınıram” – dedi.
⁶⁸Onlar: “Bizim üçün Rəbbinə dua et, o sığır hər nə isə onu bizim üçün açıqlasın” – dedilər. Musa: “Rəbbim deyir ki: ‘Şübhəsiz ki, o sığır çox yaşlı deyil, çox körpə də deyil, ikisi arasında – ən yaxşı kömək, xidmət verəcək çağındadır.” Haydı, əmr olunan şeyi edin” – dedi.
⁶⁹Onlar: “Bizim üçün Rəbbinə dua et, onun rəngi nə isə onu bizim üçün açıqlasın”– dedilər. Musa: “Əlbəttə, Rəbbim deyir ki: “Şübhəsiz ki, o sığır rəngi baxanlara nəşə saçan, sapsarı bir inəkdir” – dedi.
⁷⁰Onlar: “Bizim üçün Rəbbinə dua et, o nədir – bizim üçün açıqlasın. Şübhəsiz ki, o sığır bizə mütəşabih/çoxmənalı gəldi və biz şübhəsiz ki, Allah diləyərsə, qətiliklə bələdçiləndiyimiz doğru yolu tapmış kimsələrik” – dedilər.
⁷¹Musa: “Şübhəsiz, Rəbbim deyir ki: “O sığır zəlil olmayan/cütə qoşulmayan, ərazi sürməyən, əkin sulamayan, boş-boşuna gəzən və heç alacası/ləkəsi olmayan bir sığırdır”. Onlar: “Bax budur, tam indi gerçəyi gətirdin” – dedilər. Sonunda onu boğazladılar. Amma harada isə etməyəcəkdilər. (Bəqərə/67-71)

Göründüyü kimi, Bəqərə surəsinin yuxarıdakı ayələrində keçən Bəqərə [sığır] sözü də məcazi mənada işlədilmişdir. Çünki həqiqi mənasıyla cütə qoşulmayan, tarla şumlamayan, boş-boş gəzən və heç alacası olmayan bir sığırın varlığından bəhs etmək mümkün deyildir.

Beləliklə də, istər Bəqərə surəsindəki sığır, istərsə də Əraf surəsində və bu surədə bəhs edilən buğa, bilinən sığır və balası deyil, təvilindən anlaşıldığına görə “qızıl“dır. O halda, həm Bəqərə surəsindəki Bəqərə, həm də Əraf və Ta Ha surələrindəki buğa sözlərindən “qızıl” anlaşılmalıdır. Ancaq 88-ci ayədə keçən buğa sözünün tərcümələrdə mötərizə içi əlavə şəklində də olsa, “qızıl buğa” olaraq ifadə edilməsi yanlışdır. Söz sadəcə buğa olaraq ifadə edilməli, lakin “qızıl” olaraq anlaşılmalıdır.

Buğanın məcazən “qızıl” mənasında işlədilmiş olması, hadisəyə İsrailoğullarının azmasına yol açması baxımından yanaşıldığında da, mövzu ilə tam bir uyğunluq təşkil edir. Çünki “qızıl“ın insanları necə tələyə düşürdüyü, onları necə özünə kölə etdiyi, yəni insanların “qızıl“ı necə tanrılaşdırdığı, gündəlik həyatın içində, heç zəhmət sərf etmədən görünə biləcək bir faktdır.

Klassik qaynaqların çoxunda bəhs edilən buğanın canlı bir buğa olduğu və Samirinin kəramətiylə reallaşdığı istiqamətində nəqllər yer alır. Güya Samiri dənizdən keçərkən İsrailoğullarına öndərlik edən Cəbrayılın atının ayaq basdığı yerdən bir ovuc torpaq almış, o torpağı potada əriyən qızılların içinə atmış, əriyən qızılı da qəlibə tökərək ondan canlı, böyürən bir buğa çıxarmışdır.

Bəziləri də buğanın canlı olmadığı görüşündədir. Bunlara görə, Samiri buğa şəklində bir heykəl düzəltmiş və bu heykələ bəzi dəliklər qoyub ki, bunlardan külək girir və beləliklə də, buğa səsinə bənzər bir səs çıxarmasına səbəb olur. Buna görə də heykəl böyürürdü.

Bu barədə edilən izahlardan ən çox qəbul görən iki dənəsi Əsəd və Raziyə aiddir:

İsrailoğullarının bu qızıl buğası, aydındır ki, yüz illərlə sürən Misir təsirinin bir məhsuluydu. Misirlilər Menfisdə tanrı Ptahın təcəssümü olaraq gördükləri müqəddəs buğaya, Apisə sitayiş edirdilər. Buğa yaşlanıb öldükdə də, onun yerinə dərhal yeni bir Apisin doğulduğu düşünülür və köhnəsinin ruhunun ölümlər diyarında Osirisə hülul etdiyinə inanılır və bu ikibaşlı tanrıya bundan belə artıq Osiris-Apis (Yunan–Misir dövründə “Serapis”) adıyla sitayiş edilirdi. Qızıl buğanın çıxardığı “boğuq səs”ə (huvar) gəlincə, bunun, Misir məbədlərində mövcud olan və içinə açılmış bir sıra oyuqlar sayəsində səs çıxardığı bilinən bütlərdə olduğu kimi, küləyin təsiriylə çıxan bir səs olması ehtimala daha uyğundur. [18]

İkrimə, İbn Abbasın belə dediyini rəvayət etmişdir: “Harun (ə.s), Samiri buğanı düzəltdiyi zaman ona yaxınlaşar və ona: “Nə düzəldirsən?” – dediyində o: “Mən, nə faydası, nə də zərəri olmayan bir şey düzəldirəm. Buna görə də, mənə dua et” – deyir. Bundan sonra Hz. Harun (ə.s) da: “Allahım ona, istədiyini ver” – deyir. Hz. Harun (ə.s) çəkilib gedincə, Samiri: “Allahım, Səndən onun böyürməsini istəyirəm” – deyir, o da böyürür. Belə olduqda bu, Harun (ə.s)ın bir möcüzəsi olmuş olur. “Budur, sizin də, Musanın da tanrısı budur” ifadəsinə gəldikdə, bu xüsusda belə bir problem olur: “O qövm, əgər o anda edilən o buğanın, göylərin və yerin yaradıcısı olduğuna inanacaq qədər cahil idilərsə, onda deməli ki, onlar dəli imişlər və beləliklə də mükəlləf ola bilməzlər! Halbuki bu qədər çox saylı bir kütlənin dəli və cahil olması da imkansızdır. Yox, əgər onlar bunun belə olduğuna inanmırdılarsa, onda necə: “budur sizin də, Musanın da tanrısı budur” – deyə bilmişdilər. Buna bu şəkildə cavab verə bilərik: Onlar, bəlkə də “hülul” inancına sahib idilər. Buna görə də, böyürmə işi, üluhiyyətə münasib düşmədiyindən, hər nə qədər bu da uzaq bir şey idisə də, tanrının və ya onun hər hansı bir sifətinin o maddəyə hülul etdiyini düşündülər. O kütlə bəlkə də, son dərəcə axmaq və səfeh idilər. [19]

Nəticə olaraq təkrar söyləyirik ki, İsrailoğulları “qızıl buğa“ya deyil, “qızıl“a sitayiş etmişdilər. Samirinin beyinlərinə soxduğu şey, qızıla sitayiş etməyin Allaha sitayiş etməkdən daha yaxşı olduğu fikridir. İsrailoğulları da, qızıla sitayiş etdikləri az imiş kimi: “Budur bu sizin tanrınızdır və həm də Musanın tanrısıdır, amma o [Musa] onu tərk etdi“ şəklindəki sözləriylə, bir zamanlar Musa peyğəmbərin də qızıla sitayiş etdiyini və sonra onu tərk etdiyini irəli sürmüşdülər.

^92,93Musa: “Ey Harun! Bunların pozğunluğa düşdüyünü gördüyün vaxt, sənə mənim yolumu təqib etməyə mane olan nə oldu? Yoxsa mənim əmrimə qarşımı gəldin?” – dedi.

Bu ayələr, İsrailoğulları tərəfindən Harun peyğəmbərə atılan ləkələri təmizləyir. Çünki Kitab-i Müqəddəsə (Çıxış 32, 1-35) görə İsrailoğullarını yoldan çıxaran Samiri deyil, Harun peyğəmbərdir.

Harun peyğəmbər şirkə göz yumdumu. Harun peyğəmbərin 94-cü ayədəki ifadəsi, ilk baxışda, sanki təfriqə çıxarmamaq üçün, qövmünün qızıla sitayiş etməsinə göz yummuş olduğu mənasına gəlir kimi görünsə də, Əraf surəsinin 150-ci ayəsi belə bir mənanın doğru olmadığını göstərir. Belə ki, orada bildirildiyinə görə, Harun peyğəmbər qövmü tərəfindən zəif düşürülmüş, əli qolu bağlanmış, hətta ölümlə təhdid edilməklə təsirsiz hala gətirilmişdir. Yəni Harun peyğəmbərin şirkə güzəşt edirmiş kimi görünməsi, sadəcə “təfriqəni önləmək” səbəbiylə açıqlana bilməz. Qövmünün təzyiqiylə qarşı-qarşıya qalan Harun peyğəmbər, onsuz da yoldan çıxmış olan xalqın bir də öz aralarında təfriqəyə düşməsindən qorxmuş və Musa peyğəmbər döndüyündə, özünü vəziyyəti daha da pisləşdirməklə və nəzarəti tamamilə itirməklə günahlandırmaması üçün o gələnə qədər səssiz qalmışdır. Belə ki, Əraf surəsinin 150-ci ayəsindən anlaşıldığına görə, qövmün içində Musa peyğəmbərə və Harun peyğəmbərə düşmən olan və narahatlıq çıxmasına yol açacaq bir çox insan vardır.

Musa peyğəmbərin 93-cü ayədəki “Mənim əmrimə üsyanmı etdin” ifadəsi, onun oradan ayrılarkən, Harun peyğəmbərə bir şeylər əmr etdiyini göstərir. Harun peyğəmbərin cavabından da aydın olur ki, bu əmr “Nə olursa olsun, İsrailoğulları arasında pozğunçuluğa səbəb olma!” mənasındadır.

⁹⁵Sonra da Musa: “Ey Samiri! Sənin bu etdiyin nədir?”– dedi.

^97,98Musa: “Haydı, get. Artıq sənin üçün həyatın boyunca: “Mənimlə təmas yox” – deyə söyləməyin var. Həm də sənin üçün qətiyyən qarşı çıxa bilməyəcəyin bir qarşılaşma günü daha var. Bir də qulluq edib durduğun tanrına bax” – dedi. Əlbəttə, biz onu yandıracağıq, sonra da/tam yəqin bil ki, onu bol suda kökündən yuyacağıq. Sizin Tanrınız, ancaq özündən başqa heç bir tanrı olmayan Allahdır. Şübhəsiz ki, O, bilik yönündən hər şeyi əhatə etmişdir.

Bu ayə qrupunda, Musa peyğəmbərin Samiridən İsrailoğullarını yoldan çıxarmağının səbəbini soruşmasıyla başlayan cümlələr yer alır. Samiri, Musa peyğəmbərə tamamilə açıq cavab vermiş və: “Mən onların anlamadıqları bir şeyi anlayaraq, Elçinin əsərindən bir ovuc almışdım, sonra da onu fırladıb atdım. Və bunu, mənə beləcə, nəfsim xoş göstərdi” – deyərək, Musa peyğəmbərin dinindən əl çəkdiyini, yəni irtidat etdiyini bəyan etmişdir.

Ayədəki Elçi: Samirinin cavabında bəhs edilən elçi Musa peyğəmbərdir.

Elçinin Əsəri: 96-cı ayədə keçən اثر əsər sözü ümumiyyətlə iz mənasıyla ələ alınmış və bunun “ayaq izi” olduğu yönündə izahlar edilmişdir. Halbuki yuxarıda 84-cü ayədə yer alan Musa peyğəmbərin sözlərinə diqqət edilərsə, bu sözün “təlim, risalət, onlara təbliğ edilənlər” mənasında olduğu görünür.

Musa peyğəmbərin Samiriyə yönəltdiyi “Haydı, çıx get! Artıq sənin üçün həyatın boyunca: “Mənimlə təmas yox” – deyə söyləməyin var” şəklindəki sözləri, Samirinin sadəcə qövmündən sürgün edilmədiyini, eyni zamanda sosial həyatdan da sürgün edildiyini ifadə edir. Çünki Samiri, verilən bu cəza ilə hər getdiyi yerdə bir sürgündə olduğunu bildirmək məcburiyyətində qalır. Bu barədə Tövratda cüzamlılarla əlaqədar olaraq aşağıdakı cümlələr yer alır. Samirinin, Allahdan bir əzab olaraq, cüzam xəstəliyinə tutulmasını zənn etmək də, fikrimizcə buradan qaynaqlanır:

Belə bir xəstəliyə yaxalanan adamın geyimləri yırtıq, saçları dağınıq olmalı, adam ağzını örtüb: “Kirliyəm! Kirliyəm!” – deyə bağırmalıdır. Xəstəliyin davam etdiyi müddətcə kirli sayılacaqdır, çünki kirlənmişdir. Xalqdan uzaq, ordugahın kənarında yaşamalıdır. [20]

Bizim fikrimizcə, burada əsas olan odur ki, Samiri hər getdiyi yerdə ətrafındakılara söyləməlidir ki, onunla təmas qurulmamalıdır. Bunu xəstəlik üzündən və ya əxlaqi baxımdan damğalı olduğuna görə etməsinin hər hansı bir fərqi yoxdur.

98-ci ayədəki “Əlbəttə Biz onu yandıracağıq, sonra da tam yəqin bil ki, onu bol suda kökündən yuyacağıq. Sizin tanrınız, ancaq özündən başqa heç bir tanrı olmayan Allahdır. Şübhəsiz ki, O, bilik yönündən hər şeyi əhatə etmişdir” ifadəsinin yer aldığı bölmə hekayəyə aid olmayıb, Rəbbimizin ümumi bir bəyanını ehtiva edən mötərizə içi bir cümlədir. Bu ümumi bəyanda Allahın hər şeyi əhatə etdiyi, küfrün və şirkin kökünün qazınacağı bildirilir. Eyni xüsus başqa ayələrdə də bildirilir. Allah, onun üçün ruzini gözəlləşdirmişdir.

¹²Allah vəhy edilən göyü və yerdən də onlar qədərini yaradandır. Allahın hər şeyə qadir olduğunu və Allahın biliyinin hər şeyi əhatə etdiyini biləsiniz deyə, buyuruq göylər və yer arasında nazil olar. (Talaq/12)
^25–28De ki: “O, təhdid olunduğunuz şey yaxındırmı, yoxsa Rəbbim onun üçün uzun bir müddət zaman verəcəkmi? Mən bilmirəm. Rəbbim bütün görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi biləndir. Həm də elçilərdən seçib məmnun olduğu adam istisna olmaqla, göstərmədiyinə, eşitdirmədiyinə, seçdirmədiyinə, keçmişə, gələcəyə heç bir kimsəni bilik sahibi etməz. Çünki O, Rəblərinin göndərdiklərini lazım olduğu kimi təbliğ etdiklərini bilmək üçün onu hərtərəfli müşahidə edər. O, onların yanında olan hər şeyi əhatə etmişdir, hər şeyi də sayı ilə saymışdır”. (Cinn/25-28)
^3,4Və kafirlər: “Bizə o qiyamətin qopma anı gəlməyəcəkdir” – dedilər. De ki: “Bəli, gələcəkdir. Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilən Rəbbimə and olsun ki, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərə ki, budur, onlar özləri üçün bir bağışlanma və xətrinin istədiyi bir ruzi olanlardır, qarşılıqlarını vermək üçün sizə, qətiliklə gələcəkdir. Ondan göylərdə və yerdə zərrə ağırlığında belə bir şey qaçmaz. Bundan daha kiçik və daha böyük nə varsa, hamısı qətiliklə açıq bir kitabdadır”. (Səba/3, 4 )
⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)
⁶Və yer üzündə heç bir kiçik-böyük canlı yoxdur ki, ruzisi Allaha aid olmasın. Allah onun yerləşdiyi yerini də, müvəqqəti olduğu yeri də bilir. Hamısı açıq-aşkar bir kitabdadır. (Hud/6)

Bu ayə qrupunda Uca Allah, keçmişə aid hekayələri bitirdiyini söylədikdən sonra, peyğəmbərimizi müxatib alaraq, ona səslənir. İnsanlara öyüd və bələdçi olan Quranla əlaqədar məlumatların yer aldığı bu səslənmə:

– Qurandan üz çevirənlərin qiyamət günündə gözləri göyərmiş halda toplanacaqları, dünyada yükləndikləri şeylərə görə axirətdə içindən çıxılmayacaq sıxıntılarla, altından qalxılmayacaq yüklərlə qarşılaşacaqları bildirilir. Sonra da insanların Zikr [Öyüd] olaraq xarakterizə edilən Qurandan öyüd almaları istənilir.

Xatırlanacaq olursa, surənin başında da Quranın öyüd olma xüsusiyyəti ön plana çıxarılmışdı:

“Biz Quranı sənə sıxıntıya düşəsən/sıxıntı verəsən [quldurluq edəsən] deyə endirməyib, ancaq haşyət duyan insan üçün bir öyüd olması məqsədiylə, yer üzünü və Uca göyləri yaradandan bir endirilişlə endirdik”.

Gözlərin göyərməsi. Bu ifadə bir deyim olub, “qorxudan və zəiflik ucbatından gözlərin donub qalması” deməkdir. İnkarçıların, yalan sayanların, müşriklərin qiyamət günündəki halları, İbrahim surəsində bənzər bir ifadə ilə yer almışdır:

^42,43Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin etdiklərindən Allahın xəbərsiz/məlumatsız olduğunu qətiyyən sanma! Ancaq O, onları başlarını didərək qaçacaqları, gözlərin hədəqəsindən çıxacağı bir gün üçün ertələyir. Onların baxışları özlərinə dönməz və onların könülləri bomboşdur. (İbrahim/42, 43)

103 və 104-cü ayələrdə, məhşərdə toplanan insanların öz aralarında dünyada yetərli müddət qalmadıqları haqqında danışacaqları bildirilir. Bu danışmalarda yer alan “on” və “bir” ifadələri ümumiyyətlə azlıqdan kinayə olaraq “bir neçə” mənasında işlədilir. Çoxluqdan edilən kinayə isə 7, 70 və 1000 sayları ilə ifadə edilir. Beləliklə də, ayədə keçən “on” sayı “bir neçə il”i ifadə edir.

Kafirlərin dünyada keçirdikləri müddətin azlığından bəhs etmələri, əgər daha artıq müddət verilsə idi, özlərinin də iman edib, salihatı işləyəcəkləri yolundakı iddialarına istinad tapmaq istəmələri cəhdinə görədir. Kafirlərin düşəcəyi bu haldan Quranda bir çox yerdə bəhs edilir:

³⁷Və onlar orada fəryad edərlər: “Rəbbimiz! Bizləri çıxar, etmiş olduqlarımızdan başqa, düzgün əməl edək”. Sizə düşünməli olanın düşünəcəyi qədər ömür vermədikmi? Sizə xəbərdar edən də gəlmişdi. O halda dadın! Artıq şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir köməkçi də yoxdur. (Fatir/37)
¹¹²Allah: “Yer üzündə il sayı olaraq neçə il qaldınız?” – dedi.
¹¹³Onlar: “Bir gün və ya günün bir qismi qədər qaldıq. Haydı, sayanlardan soruş” – dedilər.
¹¹⁴Allah: “Siz, sadəcə, çox az bir müddət qaldınız! Kaş ki, siz bilmiş olsaydınız!” – dedi. (Möminlər/112-114)
⁴⁶Sonra onlar onu görəcəkləri gün, dünyada bir axşam və ya sübh çağından başqa olmamış kimidirlər. (Nəziət/46)
⁵⁵Və Qiyamətin qopacağı gün günahkarlar bir saatdan artıq qalmadıqlarına and içərlər. Onlar bax budur, belə döndərilirdilər.
⁵⁶Özlərinə bilik və iman verilən insanlar də deyəcəklər ki: “And olsun ki, Allahın yazısında, dirilmə gününə qədər qaldınız. Bax budur, bu, ölümdən sonra dirilmə günüdür. Lakin, siz bunu bilmirdiniz”. (Rum/55, 56)

Möminlər üçün isə belə bir vəziyyət barədə söz getmir. Onlar dünyada keçirdikləri zamandan şikayət etmədən, “öldük və dirildik” – deyirlər.

Zikrdən, Allahın göndərdiyi öyüdlərdən üz çevirənlər Quranda daima xəbərdarlıq edilmişdilər:

¹⁷Artıq dünyanı istəyənlər, heç Rəbbindən açıq bir dəlili olan və özünü Rəbbindən bir şahidin təqib etdiyi və həmçinin önündə bir başçı və mərhəmət olaraq, Musanın kitabı olan insan kimidirmi? Bax budur, belə olanlar, Qurana inanırlar. Hansı müxalif qrupdan olursa olsun, kim, Quranı ört-basdır edərsə, ona vəd edilən yer atəşdir. Bax budur, bütün bunlara görə, sən də, Qurandan şübhə içində olma. Tam yəqinliklə bilin ki, bu, Rəbbindən gələn bir haqdır/həqiqətdir. Lakin insanların çoxu iman etmirlər. (Hud/17)
^97,98Və Allah kimə bələdçi olarsa… Bax budur, o doğru yolu tapmış olandır. Kimi də azdırarsa, artıq bunlar üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən heç bir köməkçi, qoruyucu, yol göstərici yaxın kimsə tapa bilməzsən. Və Biz onları qiyamət günü kor, lal və kar olduqları halda, üzüstə toplayacağıq. Onların girəcəkləri yer cəhənnəmdir. O zaman ki, cəhənnəm bitdi, onlara atəşi artdırarıq. Bax budur, bu onların ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi ört-basdır etdikləri və: “Bizlər, bir yığın sümük və ovalanmış toz olduğumuz zamanmı, biz yeni bir yaradılışla mütləq dirildilmişmi olacağıq?” – dediklərinə görə, onların cəzasıdır. (İsra/97, 98)

⁷⁴Gerçək budur ki, hər kim Rəbbinə günahkar olaraq gələrsə, şübhəsiz ki, ona cəhənnəm vardır. Orada ölməz və dirilməz.

^75,76Və kim, Rəbbinə bir mömin olaraq, düzəltmək/quruculuq yolunda fəaliyyət göstərmiş halda gələrsə, bax budur, onlar-ən yüksək dərəcələr, altlarından bulaqlar axan Ədn cənnətləri özlərinin olacaq olanlardır. Onlar orada sonsuz olaraq qalacaqlar. Və bax budur, bu, təmizlənən insanların qarşılığıdır.

Bu ayə qrupu, bəzi izahçılar tərəfindən sehirbazların Firona verdikləri cavabın davamı olaraq qəbul edilmişdir. Biz isə bu ayələrin mövzunun axışı içində Rəbbimizin ümumiliyə xitab edən bir mötərizə içi bəyanı olduğunu düşünür, bu sözlərin sehirbazlara aid olmasını mümkün hesab etmirik. Belə ki, ancaq qarşılaşmadan sonra imana gəlmiş olan sehirbazların bu ilahi qaydaları belə təfərrüatlarıyla bilmələri və onu burada təbliğ etmələri barədə söz ola bilməz.

Ayələrin ismarıcına gəlincə, bu ayələrdə bağışlanmanın və cənnəti haqq etməyin üsulları açıqlanır. Bu ümumi ismarıclar bir çox ayədə verilmişdir:

^1–3Yaşadığınız dövrün insanlıq halı sübutdur ki, iman edən, qurub-yaratmaq naminə çalışanlar, bir-birinə haqqı tövsiyə edənlərdən/bir-birinin olmazsa olmazı sayanlardan, öyüd verən və səbri tövsiyə edənlərdən/ bir-birinin olmazsa olmazı sayanlardan başqa, bütün insanlar, tam əminliklə bilin ki, tam bir itki, zərər, bədbinlik, ağrı-acı içindədirlər. (Əsr/1-3)
^9,10Bundan görə də sən dərhal öyüd ver, əgər öyüd fayda verəcəksə/təmin edəcəksə, hörməti olan öyüd alacaqdır. ¹¹Ən bədbəxt olacaq insan da ondan çəkinəcəkdir. ¹²O insan ən böyük atəşə atılacaqdır. ¹³Sonra onun içində nə öləcək, nə də yaşayacaqdır.
^14–17Arınan, Rəbbinin adını anaraq salaat edən qətiliklə özünü qurtarmışdır. Lakin, siz bu adi dünya həyatını üstün tutursunuz. Halbuki, axirət daha xeyirli və əbədidir. (Əla/9-17)

Hekayənin anladılması arasına bir mötərizə olaraq girmiş olan bu ayələr, Fironun zülmündən qurtarılan İsrailoğulları ilə edilən dialoqun xülasəsidir. Beləliklə də, ayələrin başındakı xitab da Məkkədəki İsrailoğullarına yönəlik bir xitab deyildir. Belə ki, bu ayələrdə İsrailoğullarına verildiyi söylənən nemətlər, Quranın digər ayələrindəki anlatmalardan da anlaşılacağı kimi, dənizdən keçirilmiş olan İsrailoğullarına verilən nemətlərdir. Xatırlanacağı kimi Əraf Surəsınin 160-cı ayəsində özlərinə المنّ mənnə = qüdrət halvası və السّلو səlva = bildirçin/bal verildiyi bildirilən, yəni yağ-balla bəslənən, bir əli yağda, bir əli balda olan İsrailoğulları, Musa peyğəmbərlə birlikdə olan İsrailoğullarıdır.

Burada, sözləşmə əhatəsində olduğuna görə, sadəcə İsrailoğulları üçün bəhs edilmiş kimi görünən gözəl nemətlər, əslində hər kəsin istifadəsinə təqdim edilmişdir. Çünki Uca Allah qullarına hər zaman yaxşı və təmiz olanlardan yemələrini və haramlardan uzaq durmalarını əmr etmişdir:

¹⁷²Ey iman edənlər! Əgər siz, yalnız və yalnız Ona qulluq edirsinizsə, sizi ruziləndirdiyimiz şeylərin xoş, təmiz və faydalı olanlarından yeyin və verdiyi nemətlərin qarşılığını Allaha ödəyin. (Bəqərə/172)

82-ci ayədə Rəbbimiz Quranda çox tez-tez yer alan və ğaffar, ğafur, ğafir sözləriylə ifadə edilən “bağışlayıcılıq” sifətini ön plana çıxarmış və tövbə etdikdən sonra doğru yoldan ayrılmayan insanlar üçün bağışlama qapılarını açmışdır.

^105–107Səndən dağlar haqqında soruşurlar. De ki: “Rəbbim onları sovurduqca sovuracaqdır. Beləliklə, onları dümdüz boş bir halda buraxacaq. Orada bir çuxur və bir təpə görməyəcəksən”.

¹⁰⁸O gün heç bir əyriliyi/səhvi olmayan o dəvətçiyə uyarlar və Rəhman üçün səslər qısılmışdır. Artıq sadəcə, yüngül bir səs eşidəcəksən.

¹⁰⁹O gün Rəhmanın özünə izin verdiyi və söz sarıdan məmnun olduğu insanlar istisna olmaqla, kömək/dəstək fayda verməz.

Surənin bu hissəsində qiyamət və axirətə dair səhnələrə yer verilmişdir. O gün dünyanın dümdüz hala gələcəyi, hər kəsin səs belə çıxarmadan, son dərəcə sayğılı şəkildə saf səslə çağıranın [Allahın] dəvətinə qaçacağı və Allahın izin vermədiyi, razı olmadığı heç kimsənin yardım görməyəcəyi bildirilmişdir.

105-ci ayənin “Səndən dağlar haqqında soruşurlar” deyə başlaması, axirəti qəbul etməyənlərin peyğəmbərimizə çox ehtimal ki, belə bir sual yönəltdiklərini düşündürür: “Oxuduğun ayələrə görə o gün bütün insanlar dümdüz bir sahədə toplanacaqlarsa, bu yüksək dağlar qiyamət günündə hara gedəcək?” Budur Rəbbimiz, 105-107-ci ayələrdə bu sualın cavabını verir.

Qiyamət günündə yer üzünün necə bir hal alacağı Quranda bir çox yerdə tərif edilmiş və Rəbbimiz o gün özünün gücü və iradəsiylə edəcəklərini müxtəlif yönləriylə açıqlamışdır:

^{İnşiqaq/1–5}göy yarıldığı, Rəbbinə qulaq asdığı və gerçəkləşdirildiyi zaman, yer üzü də dümdüz olduğu, içində nə varsa atdığı/boşaldığı və Rəbbinə qulaq asdığı və gerçəkləşdirildiyi zaman ¹⁹buyuruq Allaha aiddir. (İnşiqaq/1-5)
^48–51O gün, Allahın hər nəfsi qazandığı ilə qarşılıqlandırması üçün yer üzü bir başqa yer üzünə çevriləcək, göylər də… Və onlar tək və gücünə qarşı durulmaz olan Allah üçün ortaya çıxacaqlar. O gün günahkarları zəncirə vurulmuş olaraq, görərsən. Onların köynəkləri qətrandandır, üzlərini də atəş bürüyəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hesabı çox tez görəndir. (İbrahim/48-51)

Bu mövzuda həmçinin bu ayələrə də baxıla bilər: Təkvir/6, Kəhf/47, Tur/9, 10, Vaqiə/4-6, Haqqah/13-15, Mürsəlat/10, Məaric/ 9, Qariah/5, Müzzəmmil/14, Nəbə/ 20.

108-ci ayədə keçən “pürüzsüz dəvətçi” ifadəsindəki “pürüzsüz” sifəti, qiyamət günündə yer üzünün “dümdüz” hala gələcək olmasıyla sənətsal bir uyğunluq göstərir. Təbii ki, haqqında söz açılan Dəvətçi, Qaf surəsinin 41-ci ayəsinin təhlilində qeyd etiyimiz kimi, Uca Allahın bilavasitə özüdür.

109-cu ayədə Rəbbimiz, özünə izin verdiyi və sözcə məmnun olduğu insanlar istisna olmaqla, axirətdə şəfaətin kimsəyə fayda verməyəcəyini bildirmişdir. Xatırlayacağımız kimi, bu ayənin bir bənzəri də Məryəm surəsinin 87-ci ayəsidir. Rəbbimiz orada da Rəhmanın qatında bir əhd almış olan insan istisna olmaqla, kimsənin şəfaətə sahib ola bilməyəcəyini fərqli bir üslubla bildirmişdir. Şəfaət qavramı haqqındakı geniş açıqlama Nəcm surəsinin təhlilində verildiyi üçün bu mövzuya daha artıq toxunmuruq.

Ancaq, qaydanın istisnaları ilə əlaqədar olaraq, Rəbbimizin bildirdikləri üzərində bir cümlə ilə durmaq istəyirik: Şəfaətlə əlaqədar olaraq Məryəm/87-dəki “Rəhmanın qatında əhd almış olan istisna olmaqla” şəklindəki istisna, yüzlərlə ayədə bildirildiyi kimi, necə “iman edənlər və salihatı işləyənlər”dirlərsə, bu surənin 109-cu ayəsindəki “izin verdiyi və sözcə məmnun olduğu insanlar istisna olmaqla” şəklindəki istisna da yenə yüzlərlə ayədə bildirildiyi kimi, “iman edənlər və salihatı işləyənlər”dir. Yəni Rəbbimizin hər iki ayədəki istisna cümlələrindən anlaşılan odur ki, “iman edən və salihatı işləyənlər”dən başqa, heç kimsə şəfaət gözləməməlidir.

¹¹⁰Allah kömək görməyənlərin önlərindəki və arxalarındakı şeyləri bilir. Onlar isə Onu biliklə əhatə edə bilməzlər.

¹¹¹Və insanlar diri və bütün yaratdıqlarına nəzarət edən Allah üçün baş əymişdir. Bir şərikə bulaşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanlar, həqiqətən zərərə uğramışdır.

¹¹²Və hər kim iman edən biri olaraq, quruculuq yolunda fəaliyyət gostərərsə, artıq o, bir haqsızlıqdan və haqqının azaldılacağından qorxmaz.

110 və 111-ci ayələrdə, Rəhmanın şəfaətə izin verməyəcəyi insanlar [axirətdə yardım görməyəcək olanlar] ilə əlaqədar açıqlamalar yer alır. Uca Allah bu insanların nə işlədiklərini bildiyi kimi, əsərləri olaraq, arxalarından edilənləri də bilir və cəzalandırmağı ona görə edəcəkdir. O gün hər kəs çarəsiz olaraq baş əyəcək, Allahın dinindən uzaq qalıb, Onun qoyduğu qaydaların əksinə davrananlar və bu qaydaları yox sayanlar, mütləq cəzalandırılacaqlar.

Buna qarşılıq, iman edib salihatı işləyənlər isə haqlarından məhrum buraxılacaqları və ya günahsız olduqları halda cəzalandırılacaqları kimi bir qorxu və şübhəyə qapılmayacaqlar.

¹³Və biz o bələdçini/Quranı dinlədiyimizdə ona iman etdik. Ona görə də kim Rəbbinə inanırsa, o haqqının əskik verilməsindən və haqsızlığa uğramaqdan/axmaq yerinə qoyulmaqdan, özünə gücü çatandan artıq yük yüklənilməsindən qorxmaz. (Cinn/13)
^{Zilzal 7,8}Artıq hər kim zərrə qədər bir xeyir işləyərsə, onu görəcək, hər kim də zərrə qədər bir şər işləyərsə, onu görəcəkdir. (Zilzal/7, 8)
⁹⁵Və Allahın əhdini/Allaha verilən sözləri az bir bədəl müqabilində satmayın. Əgər bilirsinizsə, qətiliklə Allah qatındakı… O, sizin üçün daha xeyirlidir.
⁹⁶Sizin yanınızdakı tükənir, Allahın qatındakı isə qalıcıdır. Və Biz qətiliklə səbr edənlərə mükafatlarını, etdiklərinin daha gözəli olaraq qarşılığını verəcəyik.
⁹⁷Kişi, qadın mömin olaraq, kim yaxşı əməl işləyərsə, qətiliklə onu gözəl bir həyat ilə yaşadarıq. Və qətiliklə, onların ödənişlərini etmiş olduqları əməllərin daha gözəli ilə mükafatlandıracağıq. (Nəhl/95-97)

İman edib, salihatı işləyənlərin qorxu duymayacaqlarını bildirən 112-ci ayədə, diqqət edilməli bir məqam yenə vardır. Ayənin ifadəsindən anlaşıldığına görə, əməlin yararlı sayılması iman şərtinə bağlanmışdır. Bu, onu göstərir ki, imansızlar nə edərlərsə etsinlər, cəhənnəmdən qurtula bilməyəcəklər:

⁹¹Şübhəsiz ki, küfr etmiş və bu vəziyyətdə olduqları halda da ölənlərin heç birindən, yer üzü dolusu qızıl, onu fidyə/qurtarmaq üçün əvəz versələr belə, qətiyyən qəbul edilməyəcəkdir. Bax budur, onlar dayanılmaz əzab özləri üçün olanlardır. Onlar üçün köməkçilərdən də yoxdur. (Al-i İmran/91)
¹⁹Kim də axirəti istəyərsə və mömin olaraq axirətə yaraşan bir cəhd ilə, axirət üçün çalışarsa, bax budur, elələrinin çalışmalarının qarşılığı verilər. (İsra/19)
⁹⁴Belə isə, kim inanmış olaraq, düzəltmək yönündə işlər edərsə, onun əməyinə qarşılıq ədalətsizlik edilməyəcəkdir. Biz həm də heç şübhəsiz, onu yazanlarıq. (Ənbiya/94)
¹⁰⁵Bax budur, onlar Rəbbinin ayələrini və Ona çatmağı bilə-bilə rədd etmiş/inanmamış insanlardır və buna görə də, etdikləri əməlləri boşa getdi. Artıq Qiyamət günü onlar üçün heç bir ölçü tutdurmarıq/heç bir dəyər vermərik. (Kəhf/105)
¹⁶Bax budur, onlar, özləri üçün, axirətdə atəşdən başqa bir şey olmayanlardır. Etdikləri də orada boşa getmişdir. Etdikləri şeylər də yox olub, getməyə məhkumdur. (Hud/16)

Bu barədə həmçinin bu ayələrə baxıla bilər: Bəqərə/217, Al-i İmran/23, Maidə/5, 53, Ənam/88, Əraf/147, Tövbə/17, 69, Zümər/65, Əhzab/19, Muhəmməd/9, 28, 32.

¹¹³Və bax budur, beləliklə Biz Allahın qoruması altına girsinlər, yaxud onlara yeni bir öyüd olsun deyə, onu ərəbcə bir Quran olaraq endirdik. Onda təhdidlərdən təkrar-təkrar açıqlama etdik.

¹¹⁴Bax budur, haqq olan, tək bir hökmdar olan Allah nə ucadır! Onun vəhyi sənə tamamlanmadan əvvəl, oxumağa/öyrətməyə tələsmə və: “Rəbbim, mənə biliyi artır!” – de.

Bu ayələrin nüzul səbəbi haqqında klassik əsərlərdə bir çox səbəb nəql edilmişdir. Hər hansı bir dəyəri olmamaqla birlikdə, örnək təşkil etməsi baxımından bu nəqllərdən bir neçəsini təqdim etməyi faydalı hesab edirik:

1) Dahhak belə deyir: “Məkkəlilər və Nəcəf şəhərinin Yepiskopu: “Ey Muhəmməd (s.ə.s), bizə bunu söylə. Biz sənə üç gün möhlət veririk” – demişdilər. Sonra vəhy gecikir. Bundan sonra ətrafda: “Yəhudilər Muhəmmədi məğlub etdi” şayiəsi yayılır. Buna görə də, “… Quranda tələskənlik etmə” ayəsi nazil oldu, bu “Onun Lövh-i Məhfuzdan İsrafilə, İsrafildən Cəbrayıla, Cəbrayıldan sənə vəhyi tamamlanmazdan öncə, onun enməsi xüsusunda tələskənlik etmə, lakin “Ey Rəbbim, elmimi artır!” – de!” – deməkdir.

2) Həsən əl-Bəsri: “Bir qadın Hz. Peyğəmbər (s.ə.s)in yanına gələrək: “ərim üzümə şillə vurdu” –dedi. Bundan sonra da Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Aranızda qisas tətbiq edilir” – buyurdu. Budur bundan sonra, Cənab-i Haqqın: “Quranda tələskənlik etmə” – xitabı nazil oldu, lakin Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) qisas tətbiq etməkdən əl çəkdi. Deyərkən, Cənab-i Haqqın ayəsi (Nisa/34) endi” – demişdir. Bu uzaq bir ehtimaldır. Etimad edilməli olanı isə, ilk izahdır. Cənab–i Haqqın: “Rəbbim, mənim elmimi artır” – de ifadəsinə gəlincə, bu, “Allah Sübhanəhu və Təala, Hz. Peyğəmbərə, Quranın tamamlanması və yaxud da, özünə enən vəhyin bəyanı ilə ortaya çıxacaq olan elminin artması xüsusunda, ona, Allaha sığınmasını əmr etmişdir” – demişdir. [21 ]

Quranın ön plana çıxarıldığı bu ayələrdə, insanların təqva sahibi olmaları və ya yeni bir öyüd almaları üçün təhdidlərin təkrar–təkrar açıqlandığı bildirildikdən sonra peyğəmbərimizə də Quran ilə əlaqədar olaraq necə davranmalı olduğu təlim edilir. Buna görə elçi, hər hansı bir mövzuda tələskən cavab verərək, dərhal aydınlıq gətirməyə çalışmamalı, Allahdan daima istəməlidir ki, onun biliyini artdırsın.

114-cü ayə, Quranı yaxşı anlamaq və onu doğru yaşamaq üçün çox vacib olan bir qaydanı daha ortaya qoyur. Bu qaydanı daha əvvəl Müzzəmmil və Furqan surələrində bildirilmiş olan tərtil qaydasıyla [Quranı enmə sırasına görə ayırma, bir-birinə qarışdırmama üsuluyla] birlikdə mütaliə edərsək, ortaya belə bir nəticə çıxar:

– Quranı tam olaraq anlamaq istəyən insan, tələskən davranmaqdan, yəni bir mövzuya aid ayələrin hamısını nəzərə almadan o mövzu haqqında tələskənliklə nəticələr çıxarmaqdan çəkinməli, daima Quranı bir tam olaraq ələ almalıdır.

¹¹⁵Və and olsun Biz bundan əvvəl Adəmdən söz aldıq, lakin o ağlından çıxardı, etmədi və Biz onda bir qərarlılıq görmədik.

¹¹⁶Və Biz bir zaman təbiət güclərinə: “Adəm üçün boyun əyib təslimiyyət göstərin!” – dedik və İblisdən/düşüncə qabiliyyətindən başqa hamısı boyun əyib təslimiyyət göstərdilər, o inad etdi.

^117–119Sonra da Biz: “Ey Adəm! Şübhəsiz ki, İblis sənə və zövcənə düşməndir. Diqqət edin ki, sizi cənnətdən çıxarmasın, sonra bədbəxt olarsan, tam yəqinliklə bil ki, sənin acmamağın və çılpaq qalmamağın cənnətdədir. Və sən orada susamazsan və günəşin istisində qalmazsan” – dedik.

¹²⁰Sonunda şeytan ona vəsvəsə verdi. Dedi ki: “Ey Adəm! Sənə sonsuzluq ağacını və köhnəlməz/çökməz mülk/səltənət üçün rəhbərlik edimmi?”

¹²¹Bundan sonra hər ikisi mal-mülk, qızıl hərisi oldular. Dərhal çirkinlikləri özlərinə açılıb göründü. Və öz zərərlərinə, cənnət yarpağından götürüb üstünü örtməyə başladılar. Adəm, Rəbbinə asi oldu və çaşdı/azdı.

¹²²Sonra Rəbbi onu seçdi və tövbəsini qəbul etdi və ona doğru yolu göstərdi.

¹²³Allah o ikisinə: “Bir-birinizə düşmən olaraq hamınız oradan alçalın. Artıq Məndən sizə bir bələdçi gəldiyi zaman kim Mənim bələdçimə uyarsa, o pozğunluğa düşməz və bədbəxt olmaz” – dedi.

Bu nəcmdə bəhs edilən məlumatlar və xəbərdarlıqlar daha əvvəl Sad və Əraf surələrində geniş olaraq təhlil edildiyi üçün, burada sadəcə o ayələrin tərcüməsini tətbiq etmək və Adəmin içində yaşadığı cənnətlə əlaqədar açıqlamamızı təkrar verməklə kifayətlənirik:

^71,72O zaman ki, Rəbbin bir zaman kainatdakı güclərə: “Şübhəsiz, Mən palçıqdan bir bəşər əmələ gətirəcəyəm. Onu düzgünləşdirib bilikli hala gətirdiyim zaman dərhal ona boyun əyib, təslim olun” – demişdi.
^73,74Buna görə də İblisdən/düşüncə qabiliyyətindən başqa, kainatdakı güclərin hamısı birlikdə boyun əyib, təslimiyyət göstərdilər, İblis yekəxanalıq etdi və o, özünü görməməzliyə qoyanlardan idi.
⁷⁵Allah: “Ey İblis! O, Mənim iki əlimlə/qüdrətimlə yaratdığıma boyun əyib, təslim olmağına nə mane oldu? Yekəxanalıqmı etdin? Yoxsa yüksək dərəcələrdə məqam tutanlardanmı oldun?” – dedi.
⁷⁶İblis dedi ki: “Mən ondan xeyirliyəm. Məni enerjidən, onu isə maddədən yaratdın”.
^77,78Allah: “Dərhal çıx oradan, artıq sən, tam bil ki, qovulmusan. Çünki qatilin, əsilsiz söz və düşüncə törədənin, qaranlığa daş atanın təkisən. Əlbəttə, xeyirdən uzaq tutmağım da, qarşılaşma gününə qədər sənin üzərindədir” – dedi.
⁷⁹İblis: “Rəbbim! O halda təkrar dirildiləcəkləri günə qədər mənə möhlət ver” – dedi.
^80,81Allah: “Haydı, sən müəyyən olunmuş bir vaxta qədər möhlət verilənlərdənsən” – dedi.
^82,83İblis: “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını, içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla, mütləq azdıracağam” – dedi.
⁸⁴Allah dedi ki: “Doğru budur. Mən də bu doğrunu söyləyirəm: “⁸⁵And olsun, cəhənnəmi, tam əmin ol ki, səninlə və sənə uyanların hamısı ilə – hamınızla dolduracağam”. (Sad/71-85)
¹¹Və heç şübhəsiz, Biz sizi yaratdıq, sonra sizi şəklə saldıq, sonra da kainatdakı güclərə: “Adəmə/bilikləndirilmiş, vəhy almış insana boyun əyib, təslim olun” – dedik. İblisdən/düşüncə qabiliyyətindən başqa, onlar dərhal boyun əyib təslim oldular. O, boyun əyib, təslim olanlardan olmadı.
¹²Allah: “Sənə əmr etdiyim zaman, səni boyun əyib təslim olmaqdan nə saxladı?” – dedi. İblis: “Mən, ondan xeyirliyəm; məni atəşdən/enerjidən yaratdın, onu isə palçıqdan/maddədən yaratdın” – dedi.
¹³Allah: “Elə isə oradan dərhal en, sənə orada yekəxanalıq etmək olmaz, dərhal çıx, sən tam əmin ol ki, məqamından aşağı endirilirsən” – dedi.
¹⁴İblis: “Yenidən dirildiləcəkləri günə qədər mənə möhlət ver” – dedi.
¹⁵Allah: “Sən, möhlət verilmişlərdənsən” – dedi.
^16,17İblis: “Elə isə, məni azğınlığa itələməyinə qarşılıq olaraq, and olsun ki, mən onlar üçün Sənin ən doğru yolunda oturacağam. Sonra, yenə and olsun ki, onların önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara vəsvəsə verəcəyəm və Sən, çoxlarının, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmadığını görəcəksən” – dedi.
¹⁸Allah: “Haydı, sən, qınanmış və qovulmuş olaraq oradan çıx. Onlardan, sənə kim uyarsa, and olsun ki, sizin hamınızdan cəhənnəmi dolduracağam” ¹⁹Və: “Ey Adəm, məlumatlanmış və vəhy almış insan! Sən və zövcən cənnətdə yerləşin, dilədiyiniz yerdən də yeyin və dolaşıq, çəkişmə qaynağı olan bu şeyə yaxınlaşmayın/malın-mülkün, paranın-pulun hərisi olmayın, yoxsa yanlış edənlərdən/özünə zərər verənlərdən olarsınız” – dedi.
²⁰Sonra İblis, onların özlərindən gizli qalan eyiblərini özlərinə göstərmək üçün, onlara vəsvəsə verdi. Və: “Rəbbiniz, başqa bir səbəbdən deyil, sırf ikinizin də bir mələk/iradəsiz güc olmağınız, ya da əbədi olaraq qalıcılardan/inkişaf etməyən, dəyişilməyən bir varlıq olmağınız üçün sizi qarışıqlığın, çəkişmənin qaynağı olan bu şeydən; maldan-mülkdən, paradan-puldan çəkindirdi/bunları sizə qadağan etdi” – dedi.
²¹Və: “Əlbəttə, mən sizə öyüd verənlərdənəm” – deyə onlara and içdi/sübutlar irəli sürdü. ²²Beləliklə, onları aldadaraq rüsvay etdi. Onlar qarışıqlığın, çəkişmənin qaynağı olan şeyin; malın-mülkün, paranın-pulun dadını anlayınca hərislikləri, acgözlükləri dövrəyə girdi/ortaya çıxdı və mal-mülk, para-pul toplamağa başladılar. Rəbləri onlara səsləndi: “Mən sizə mal-mülk, para-pul hərisi olmağı qadağan etmədimmi və sizə: “Bu şeytan, tam əmin olun ki, sizin üçün açıq-aşkar düşməndir” – demədimmi?”
²³Onlar/hər ikisi: “Ey Rəbbimiz! Biz özümüzə qarşı haqsızlıq etdik və əgər bizi bağışlamasan və bizə mərhəmət etməsən, yəqin ki, zərərə uğrayanlardan olarıq!” – dedilər.
²⁴Allah: “Bir-birinizə düşmən olaraq alçalın, sizin üçün yer üzündə bir müddətə qədər qalmaq və faydalanmaq vardır” – dedi.
²⁵Allah: “Orada yaşayacaqsınız, orada öləcəksiniz və oradan çıxarılacaqsanız” – dedi. (Əraf/11-25)

122-ci ayədə bildirildiyi kimi, Adəmin içində yaşayarkən üsyan edib, azğınlıqda olduğu, sonra tövbə etdiyi və tövbəsinin qəbul edildiyi cənnətin hara olduğu barəsində Əraf surəsindəki açıqlamamıza baxmaq olar.

Adəmin cənnəti. Bəqərə/30, Ta Ha/55, Möminun/79, Sad/71, Hicr/26, İsra/61-65 və Səcdə/7 kimi Quranın bir çox ayəsində bildirildiyinə görə, Adəm və insanlar torpaqdan yaradılmışdılar. Adəm və bütün insanlığın ilk yaradıldığı torpaq, başqa bir aləmdə və ya cənnətdə deyil, bu ərzdə, yəni yer üzündədir. Beləliklə də, buradakı “cənnət” sözündən axirətdəki cənnət anlaşılmamalıdır. Əslində elə “cənnət”in söz olaraq, əsas mənası da “yaşıllığı və meşəsi ilə torpağı örtən, suvarılan ərazi hissəsi” deməkdir. Cənnət sözü, Bəqərə/265, Səba/15, 16, Kəhf/32-40, Nəcm/15, Qələm/17 və daha bir çox ayədə də bu mənada işlədilmişdir. Digər tərəfdən, axirətdəki cənnətin bir çox xüsusiyyəti Quranda açıqlanmışdır. Quran ayələrində verilən bu açıqlamalara görə, axirətdəki cənnət xüsusilə əbədilik yurdu olub, nemətləri tükənən deyildir. Həmçinin orada boş laqqırtı, günaha girmə olmadığı kimi, hər hansı bir şeyin qadağan olunması barədə də söz gedə bilməz. Lakin Adəmin yerləşdirildiyi cənnətdə hər şey keçicidir və Adəmə orada bir şeylər qadağan olunmuşdur (Bəqərə/25, Fatir/33-35, Saffat/40-49, Duhan/51-57, Tur/17-24, Rəhman/46-78, Vaqiə/10-40, Mümtəhinə/21-24, İnsan/5-22, Nəbə/31-37, Tur/17-28, Zühruf/68-73, Ta Ha/120). Nəticə olaraq, Adəm mükafat yurdu olan cənnətdə yaradılıb, oradan da dünyaya endirilmiş deyildir. Bizə görə Adəm, yer üzünün yaşıl, meşəlik, suvarılan bir bölgəsində yaradılmış və oradan cənnət xüsusiyyəti olmayan başqa bir bölgəyə [çölə] düşürülmüşdür.

Adəm hekayəsi bu surədə səkkiz ayədən ibarət olan bir bölmə ilə xülasə edilmişdir. Kitab-i Müqəddəsdə (Təkvin, 1-3-cü Bablar) anladılanlarla qarşılaşdırmağı məsləhət görürük.

^124–126Kim Mənim anılmağımdan/Mənim öyüdümdən uzaq durarsa, heç şübhəsiz, onun üçün çətin, sıxıcı bir dolanışıq/yaşayış vardır. Qiyamət günü də onu kor olaraq qiyamət gününün toplantı yerinə toplayarıq. O deyər ki: “Rəbbim, mən görən biri olduğum halda məni niyə kor olaraq bu yerə çıxardın?” Allah deyər ki: “Bu belədir, ayələrimiz sənə gəldisə də, sən onları tərk etmişdin – bu gün də eyni şəkildə sən tərk edilirsən/cəzalandırılırsan”.

¹²⁷Və bax budur, Biz hədləri aşanları və Rəbbinin ayələrinə inanmayanları belə cəzalandırırıq. Və axirətin əzabı tam yəqinliklə bilin ki, daha şiddətli və daha daimidir.

Göründüyü kimi, düzülüş tərtibi sırasında, 113-cü ayədən başlayan Quranla əlaqədar olan bölmə, 115-123-cü ayələrdən ibarət olan Adəmlə əlaqədar bölmənin arasına qoyulmasından sonra, qaldığı yerdən davam edir.

Bənzər cümlələrlə 101, 102-ci ayələrdə də ifadə edilmiş olan bu ayələrin bildirdiyinə görə, Allahın zikrindən [Onun anılmasından, öyüdündən, göndərdiyi kitablardan] üz çevirənlər həm dünyada çətin və sıxıntılı bir həyat sürəcəklər, həm də axirətdə daha çətin bir əzab ilə cəzalandırılacaqlar. Zikrdən üz çevirərək, yüzlərlə dəfə özlərinə edilmiş xəbərdarlıqları görməzdən gələn bu çaşqınlar, həmçinin məhşərdə kor olaraq, həşr edilməklə də incidiləcəklər. 124-cü ayədə keçən “sıxıntılı yaşayış” ifadəsi, səhv izahlarla izah olunmağa çalışılmış və kimiləri bu sıxıntının qəbirdə yaşanacağını irəli sürərkən, kimiləri də axirətdə çəkiləcəyini iddia etmişlər. Ancaq bu görüşlərin ikisi də doğru deyildir. Çünki Qurana görə “qəbir həyatı” deyə bir həyatdan bəhs edilmədiyi kimi, axirətdə yaşanacaq sıxıntılar da həmçinin, ayənin davamındaca yer alır. Burada bəhs edilən sıxıntılar dünya həyatındakı sıxıntılar olub, Rəbbimiz bu sıxıntıları bir çox ayədə açıqlamışdır:

⁶¹Və həmçinin bir zamanlar siz: “Ey Musa! Biz tək yeməyə qətiyyən dayana bilmərik, artıq bizim üçün Rəbbinə dua et ki, bizə yerin yetişdirdiyi şeylərdən – tərəvəzindən, xiyarından, sarımsağından, mərciməyindən və soğanından çıxarsın” – demişdiniz. Musa da sizə: “O, üstün olanı daha aşağı olanlarla dəyişdirməkmi istəyirsiniz? Bir qəsəbəyə/Misirə enin, o vaxt istədiyiniz şeylər sizin olacaqdır” – demişdi. Və üzərlərinə alçaqlıq və acizlik damğalandı və sonunda Allahın qəzəbinə uğradılar. Bax budur, bu, küfr etmiş və peyğəmbərləri haqsız yerə öldürmüş olduqlarına görədir. Bax budur, bu, üsyan etdikləri və həddi aşdıqlarına görədir. (Bəqərə/61)
⁶⁶Və heç şübhəsiz, əgər onlar Tövratın, İncilin və özlərinə Rəbbindən endirilən Quranın fəaliyyətini təmin etsəydilər, əlbəttə, üstlərindən və ayaqlarının altından [hər yöndən] bəslənəcəkdilər. Onlardan bir qismi orta yol tutan – bəzisinə inanıb, bəzisinə inanmayan, inanmadığı halda inanmış görünən başçılı bir cəmiyyətdir. Və onlardan çoxunun etməkdə olduqları nə pisdir! (Maidə/66)
⁹⁶Və əgər o şəhərlərin xalqı inansaydılar və Allahın qoruması altına girsəydilər, əlbəttə üzərlərinə göydən və yerdən olan bolluqları açardıq. Lakin onlar yalan saydılar. Biz də onları etməkdə olduqlarına qarşılıq yaxaladıq. (Əraf 96)

Və Nuh/ 10-12, Cinn/ 16, 17 və Nəhl/ 97.

Rəbbimizin 127-ci ayədəki bəyanı da diqqətlərdən qaçmamalıdır. Çünki bu ayədə, “ayələrə inanmayanlar”la yanaşı “hədləri aşanlar”ın da cəzalandırılacaqları əlavə edilmişdir.

¹²⁸Məskənlərində gəzib dolaşdıqları, özlərindən əvvəl yox etdiyimiz bu qədər nəsillər onlar üçün bələdçi olmadımı? Şübhəsiz ki, bunda ağıl sahibi olanlar üçün necə dəlillər vardır.

¹²⁹Və əgər Rəbbindən bir söz və adı qoyulmuş bir müddət sonu olmasaydı, tam yəqinliklə bilin ki, qaçınılmaz olardı.

Bu ayələrin ilk müxatibi peyğəmbərimiz olmaqla yanaşı, dolayı olaraq öncə Məkkəlilərə, sonra da bütün zamanlardakı insanlara xitab edilir. Rəbbimiz keçmişdə yox edilmiş nəsillərin izlərinin araşdırılıb, tapılmasını və bu izlərin gəzilib, görülərək onlardan ibrət alınmasını istəyir. Onsuz da keçmiş nəsillərə aid bir çox hekayənin Quranda yer alması da, yenə Rəbbimizin insanların ibrət alaraq təfəkkürə yönəlmələrini və doğru yolu tapmalarını istədiyinə görədir.

⁴⁶Yaxşı, onlar yer üzündə dolaşmadılarmı ki, özlərinin dərk edəcək qəlbləri və eşidəcək qulaqları olsun. Bax budur, şübhə yox ki, gözlər kor olmaz, lakin sinələrin içindəki qəlblər kor olur. (Həcc/46)

129-cu ayə bildirir ki, günahkarlara dərhal cəza verilməməyi onlara heç cəza verilməyəcəyi mənasına gəlməz, bu, cəzanın müəyyən edilmiş bir zamana qədər təxirə salındığı üçün belədir.

¹³⁰Artıq onların söylədiklərinə səbr et, məmnunluğa çata bilməyin üçün günəşin doğmasından əvvəl də, batmasından əvvəl də Rəbbinin tərifi ilə birlikdə Allahı tanıt/nöqsanlıqlardan uzaq olduğunu öyrət!

Gecənin bəzi saatları ilə gündüzün iki ucunda da Allahı tanıt/nöqsanlıqlardan uzaq olduğunu öyrət!

¹³¹Və özlərini imtahan etmək üçün, adi dünya həyatının bəzəyi olaraq, onlardan bəzi cütləri faydalandırdığımız mal, mülk, övlad və səltənətə qətiyyən gözlərini dikmə/rəğbətlə baxma. Və Rəbbinin ruzisi daha yaxşı və daha daimidir.

¹³²Və əhlinə salaatı əmr et, özün də ona səbrlə davam et. Biz səndən bir ruzi istəmirik. Səni Biz ruziləndiririk. Aqibət “Allahın qoruması altında olmaq” üçündür.

Bu ayələrdə peyğəmbərimizdən:

* Müşriklərdən gələn sıxıntılar və vəzifəsinin çətinliyi qarşısında səbrli olması,

* Daimi olaraq, əsasən də ərəblərin ən fəal olduqları günəşin doğmasından və batmasından öncəki saatlarda onların qarşısına çıxıb, Rəbbini təsbih etməsi,

* Özü sıxıntılar içində üzsə də, ətrafındakı inancsızların bolluq içində yaşamalarına həsəd aparmaması,

* Əhlinə [ailəsinə, yaxınlarına] salaatı [sosial dəstəkdə olmağı] əmr etməsi və özünün də bu öhdəliyi daima etməsi istənir.

130-cu ayədə bəhs edilən “təsbih” təhrif edilərək, “namaz” edilmiş və bu ayə namazın beş vaxt olduğuna sübut göstərilmişdir. Əslində isə ayədə bəhs edilən “təsbih”, namazdan vacib və daha təsirli bir ibadətdir. Daha öncə Qələm, Əla və Qaf surələrində də açıqlandığı kimi, “təsbih” “Yaradanı bütün xüsusiyyətləriylə tanımaq və tanıtmaq” deməkdir. Beləliklə də, Uca Allahı təsbih etmək, “Onu müşriklərin, savadsızların yaraşdırdıqları nöqsanlıqlardan, iftiralardan tənzih etmək və sifətlərinə uyğun olaraq ucaltmaq” deməkdir. Peyğəmbərimizdən istənilən təsbih budur, yəni Allahın lazım olduğu kimi tanıdılması fəaliyyətidir.

Bizə görə, 131 və 132-ci ayələrin ismarıcı bu şəkildə təqdir edilə bilər: “Günahkar insanların zənginliklərini qısqanmaq, sənə və yoldaşlarına yaraşmaz. Sizin üçün ən xeyirli şey, az da olsa, əməyinizlə qazandığınız halal maldır. Saleh və müttəqilər üçün bu daha xeyirli, daha daimidir. Uşaqlarınıza da halal nemətlərin günahkarların haram sərvətlərindən daha xeyirli olduğunu öyrədin. Bu məqsədlə onlara salaatı iqamə etməyi əmr edin, çünki bu onların münasibətlərini və dəyərlər sistemini dəyişdirəcək və onların günah və lüks əvəzinə təmiz bir həyat və halal qazancı seçmələrinə səbəb olacaqdır”.

132-ci ayədə salaatın əmr edilməsinin arxasından gələn “Biz səndən bir ruzi istəmirik. Səni Biz ruziləndiririk” ifadəsindən anlaşılır ki, salaat Allaha bir faydası olsun deyə əmr edilməyib. Əksinə, dünya və axirət həyatında xoşbəxtlik təmin edəcək bir təqva əmələ gətirməsi və sırf insanların yaxşılığı üçün əmr edilmişdir.

^133,134Və inkar edənlər: “Elçiliyini iddia edən bu insan, Rəbbindən bizə bir əlamət/nümunə gətirsəydi!” – dedilər. Onlara ilk səhifələrdə olan açıq-aşkar dəlillər gəlmədimi? Və əgər Biz onları bundan əvvəl bir əzab ilə dəyişikliyə/dağıntıya uğratsaydıq, tam yəqinliklə bilin ki: “Ey Rəbbimiz! Bizə də bir peyğəmbər göndərsəydin, alçaq və rüsvay olmadan əvvəl Sənin ayələrinə uysaydıq!”– deyəcəkdilər.

¹³⁵De ki: “Hər kəs gözləməkdədir. Siz də gözləyin. Şübhəsiz, düz yolun sahiblərinin kimlər olduğunu və kimlərin bələdçiləndiyi doğru yolu tapdığını yaxında; ^Vaqiə/1-7olacaq o hadisə baş verdiyi zaman ki, o hadisənin olacağını təkzib eləyən yoxdur. O, hadisə alçaldıcıdır/yüksəldicidir – yer üzü şiddətlə sarsıldıqca sarsıldığı, dağlar ovalandıqca ovalanıb, toza dumana döndərildiyi və sizlər üç bərabər/təbəqə/sinif olduğunuz zaman ¹³⁵biləcəksiniz.

Surə, etdikləri etirazlar və irəli sürdükləri bəhanələr qarşısında müşriklərə haqq etdikləri cavabın verilməsiylə sona çatır. İncə bir xəbərdarlığın edildiyi bu son ayələrdə verilən ismarıc, bir çox ayədə müxtəlif ifadələrlə yer alır:

¹⁶⁶Lakin Allah sənə endirdiyinə… ki, onu Öz biliyi ilə endirmişdir, şahidlik edər. Bütün ayələr də şahidlik edərlər. Şahid olaraq da Allah yetər. (Nisa/166)
¹⁵Kim bələdçilənən doğru yolu taparsa, sırf öz yaxşılığı üçün bələdçilənən o doğru yolu tapmışdır. Kim də azarsa, ancaq öz əleyhinə azmış olar. Və heç bir yük daşıyan başqasının yükünü çəkməz. Və Biz bir peyğəmbər göndərmədikcə, əzab edənlər olmadıq. (İsra/15)
^46,47Və Biz səsləndiyimiz zaman, Turun yanında da deyildin. Əksinə, səndən əvvəl özlərinə xəbərdar edən/peyğəmbər gəlməyən bir qövmü xəbərdar etməyin üçün və öz əllərinin etdikləri ucbatından başlarına bir pis iş gəldiyində dərhal: “Rəbbimiz! Nə olardı, bizə bir peyğəmbər göndərsəydin, ayələrinə uysaydıq və möminlərdən olsaydıq” – deyə bilməsinlər, onlar öyüd alsınlar deyə, Rəbbindən bir mərhəmət olaraq… orada olub-keçənləri sənə bildirdik, səni elçi olaraq, göndərdik.
⁴⁸Bax budur, onlara tərəfimizdən o haqq gəlincə: “Musaya verilən şeylər/əlamətlər/nümunələr kimi ona da bir şeylər verilməli deyildimi?” – dedilər. Daha əvvəl Musaya veriləni ört-basdır edib, rədd etməmişdilərmi? “Bir-birinə kömək çıxan/dəstəkləyən iki sehir/təsirli bilik” – dedilər. Və: “Şübhəsiz, biz hamısını qəbul etməyəcəyik” – dedilər. (Qasas/46-48)
¹³¹Bax budur, bu Rəbbinin xalqı laqeyd, biliksiz ikən, ölkələri haqsız yerə dəyişdirən/dağıntıya uğradan biri olmamasıdır. (Ənam/131)