Tur surəsi enmiş Məkkədə 76-cı surədir. Adını 1-ci ayədəki “الطّور ət-Tur” sözündən almışdır.

Surənin ana oxu tövhid, elçilik və axirət [öldükdən sonra dirilmə] ilə əlaqədar mövzulardır. Axirətin həqiqiliyi ilə əlaqədar sübutların ortaya qoyulduğu surədə həm iman edənlərlə əlaqədar həvəsləndirici səhnələr, həm də inkarçılarla əlaqədar xəbərdaredici səhnələr nəql edilir. Həmçinin bütə sitayiş edən müşriklər şiddətli inadlarına və hədsiz azgınlıqlarına görə qınanıb, danlanır, Rəsulullah isə özünə edilən hücumlara qarşı dəyanətli olmağa dəvət edilərək özündən elçilik vəzifəsini səbirlə davam etməsi istənilir.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 354

^1–8Turun qaldırılması, Allahın endirdiyi, yayılmış incə dəri üzərinə sətirləşdirilmiş bütün kitablar, Allahın firavan evini – Kəbəni  Fil əhlinə yıxdırması, Ad və Səmud cəmiyyətlərinin dəyişikliyə/dağıntıya uğradılmaları, Nuh qövmünün suda boğdurul­ma­sı, Firon və yaxınlarının suda boğulması, Səba xalqının sel fəlakəti ilə cəzalandırıl­ma­sı, Səmud ölkəsi kimi necə məmləkətlərin quraqlıqla, göllərinin, çaylarının quru­du­lub, hər yanının çölləşməsi ilə cəzalandırılması dəlildir ki, şübhəsiz ki, Rəbbinin əza­bı,  əmin olun ki, vaqe olacaqdır, ona əngəl olacaq heç bir qüvvə yoxdur.

^9,10O gün göy sarsıldıqca sarsılar, dağlar da yeridikcə yeriyər.

^11,12Belə isə, o gün boş yerə əlləşib vuruşaraq oyalanan yalan sayanların vay halına!

^13–16O gün yalan sayanlar cəhənnəm atəşinə itələndikcə itələnərlər: Bax budur, bu, yalan sayıb durduğunuz atəşdir! Yaxşı, budamı bir sehrdir? Yoxsa, siz görmürsünüzmü? Söykənin ora! İstər səbr edin, istər səbr etməyin, artıq sizin üçün birdir. Siz, sadəcə, etdiklərinizin qarşılığını alacaqsınız!

(76/52, Tur/1–16)

Nəcm: 355

^17–20Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər, Rəbbinin özlərinə verdiyi ilə sıra-sıra düzülmüş taxtlara söykənərək, zövqü-səfa sürərək, cənnətlərdədirlər, nemətlər içindədirlər. Və Rəbbi onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Biz onları iri gözlülərlə qarşı-qarşıya da əyləşdirdik: “Etdiklərinizə qarşılıq nuşcanlıqla yeyin, üçün!”

²¹Və iman edən, soyları da iman ilə özlərinə uyan insanlar… Bax budur, Biz onların soylarını da özlərinə qatdıq. Özlərinin əməllərindən heç bir şey əskiltmədik. Hər kəs öz qazandığı ilə girovdur.

²²Onlara canlarının istədiyi meyvələr və ətlərdən bol-bol sərgilədik.

²³Orada özündə boş söz, axmaqlama və günaha batma olmayan bir qədəhi bölü­şür­lər.

²⁴Və özlərinə aid bir sıra gənclər, onların ətrafında dönərlər, sanki onlar sədəflərin içində qorunmuş inci kimidirlər.

^25–28Bir-birlərinin üzünə dönüb, soruşurlar: “Doğrusu, biz daha öncə ailəmiz içində qorxanlardan idik. Allah bizə lütf etdi və bizi içimizə işləyən əzabdan qorudu. Şübhəsiz, biz daha öncə, Ona yalvarırdıq. Şübhəsiz ki, O, yaxşılıq edənin, acıyanın məhz özüdür”.

²⁹Haydı, sən öyüd ver! Artıq sən Rəbbinin neməti sayəsində kahin və gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisi deyilsən.

³⁰Yaxud onlar: “Bir şairdir, fəlakətlərə çarpılacağı zamanı gözləyirik”mi? – deyirlər.

³¹Sən de ki: “Gözləyin, bax budur, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm”.

³²Onların ağıllarımı bunu əmr edir, yoxsa onlar azğın bir camaatdırmı?

^33,34Yaxud vəhy edilənləri: “Özü uydurub söylədi”mi? – deyirlər. Əslində onlar inanmırlar. Yaxşı, onun kimi bir sözü də onlar gətirsinlər, əgər doğru kəslərdirsə.

³⁵Yoxsa, onlar heç bir şeysizmi yaradıldılar? Yoxsa özlərimi yaradanlardır?

³⁶Yoxsa, göyləri və yer üzünü özlərimi yaratdılar? Əslində, onlar qətiyyən bilik sahibi deyildirlər.

³⁷Yoxsa, Rəbbinin xəzinələri onların yanındadırmı? Yaxud, özləri hegemonluq edənlərdirlərmi?

³⁸Yoxsa, özləri üçün üstünə çıxıb dinləyəcəkləri bir nərdivanlarımı var? Belə isə, dinləyənləri açıq bir dəlil gətirsinlər.

³⁹Ya da qızlar Ona, oğullar sizəmi?

⁴⁰Yoxsa, sən özlərindən bir ödəniş istəyirsən, buna görə də onlar, ağır bir borc altınamı girdilər?

⁴¹Yoxsa, görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən, keçmiş, gələcək onların yanındadır və onu onlarmı yazırlar?

⁴²Yoxsa, xaincə bir planmı etmək istəyirlər? Lakin, kafirlərin özləri, xaincə plana düşənlərdir.

⁴³Yoxsa, onlar üçün Allahdan başqa bir tanrımı var? Allah onların ortaq qoşduqları şeylərdən münəzzəhdir.

⁴⁴Və göydən düşməkdə olan bir parça görsələr: “Üst-üstə yığılmış buludlardır” – deyərlər.

⁴⁵Artıq onları huşunu itirib, yıxılacaqları günlərinə qovuşuncaya qədər tərk et.

⁴⁶O gün xaincə planları özlərinə heç bir şəkildə yararlı olmaz və onlara kömək də olunmaz.

⁴⁷Bəli, şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə, bundan aşağı bir əzab var, amma onların çoxu bilmir.

^48,49Və sən, Rəbbinin hökmü üçün səbr et. Artıq şübhəsiz ki, sən, Bizim gözlərimizin önün­dəsən. Qalxdığın zaman da, gecənin bir qismində və ulduzların batdığı zaman da Rəbbi­nin tərifi ilə birlikdə, Onu nöqsan sifətlərdən arındır. Haydı, Onu bütün nöq­san sifətlərdən münəzzəh qıl!

(76/52, Tur/17–49)

 

TƏHLİL

^1–8Turun qaldırılması, Allahın endirdiyi, yayılmış incə dəri üzərinə sətirləşdirilmiş bütün kitablar, Allahın firavan evini – Kəbəni  Fil əhlinə yıxdırması, Ad və Səmud cəmiyyətlərinin dəyişikliyə/dağıntıya uğradılmaları, Nuh qövmünün suda boğdurul­ma­sı, Firon və yaxınlarının suda boğulması, Səba xalqının sel fəlakəti ilə cəzalandırıl­ma­sı, Səmud ölkəsi kimi necə məmləkətlərin quraqlıqla, göllərinin, çaylarının quru­du­lub, hər yanının çölləşməsi ilə cəzalandırılması dəlildir ki, şübhəsiz ki, Rəbbinin əza­bı,  əmin olun ki, vaqe olacaqdır, ona əngəl olacaq heç bir qüvvə yoxdur.

Surə, beş şeyə and içilərək Allahın əzabının qətiliklə reallaşacağı və heç kimin, heç bir şeyin buna mane ola bilməyəcəyi hökmünün bildirilməsiylə başlayır. Ayələrin açıq ifadəsi, Allahın əzabının daha əvvəl yaşandığı, heç kimin buna mane olamadığı, lazım gəldiyində Allahın əzabının yenə vaqe olacağı və heç kimin buna mane ola bilməyəcəyi icmarıcını verir.

And bölməsini yaxşı anlaya bilmək üçün and içilən [referans verilən] hadisələrin yaxşı anlaşılması lazımdır. Belə ki, daha əvvəl Təbyinül-Quranın müxtəlif yerlərində də toxunduğumuz kimi, dəyərli sələflərimiz Qurandakı and cümlələrinin bir çoxuna lazımi diqqəti göstərə bilməmiş, buna görə də bəhs edilən and cümlələri və bu cümlələrin əmələ gətirdiyi bölmələr doğru dürüst təhlil ediləməmişdir.

Mövzunu doğru anlamağımız üçün əvvəlcə mövzuya aid klassik qəbullardan birini nəql edirik:

• “And olsun Tura” buyuruğunda bəhs edilən “Tur”, Uca Allahın Musa (əs) ilə üzərində danışdığı dağın adıdır.
• “Yayılmış səhifə[lər] içində yazılmış Kitaba…” Bununla möminlərin Rəsmi Düzülüşlərdən, mələklərin isə Lövh-i Məhfuzdan oxuduğu Quran-i Kərim qəsd edilir. Necə ki, Uca Allah bir başqa yerdə “Şüphəsiz o, olduqca şərəf­li bir Qurandır. Qorunan bir kitabdadır (Vaqiə/77, 78)” buyurur.
• Bir başqa açıqlamaya görə, bu ifadədən məqsəd digər peyğəmbərlərə endirilmiş kitablardır. Bu kitabların hər birisi, o kitabı oxuyanlar tərəfindən oxumaq məqsədiylə yayıb açdıqları incəldilmiş bir dəri üzərində mövcud idi.
• “Beyt-i Məmura” buyuruğu haqqında Əli, İbn Abbas və başqaları belə demişdilər: Bu, Kəbə hizasında səmadakı bir evdir. Hər gün oraya yetmiş min mələk girər, sonra oradan çıxarlar və təkrar bir daha oraya dönməzlər.
• Əli (r.a) dedi ki: O, altıncı səmada bir evdir. Dördüncü səmada olduğu da söylənmişdir. Enes b. Malik, Malik b. Sasaadan belə dediyini rəvayət edir: Rəsulullah (səs) buyurdu ki: “Mən dördüncü səmaya götürüldüm. Önümüzə Beyt-i Məmur yüksəldildi. Onun Kəbənin tam hizasında olduğunu gördüm. Əgər aşağı düşərsə, Kəbənin üzərinə düşər. Hər gün ora­ya yetmiş min mələk girər. Ondan çıxdılarsa, bir daha oraya dönməzlər.” Bunu əl-Mavərdi zikr etmişdir
• Əl-Kuşeyrinin İbn Abbasdan nəql etdiyinə görə, Beyt-i Məmur dünya səmasındadır.
• Əbu Bəkr əl-Enbari dedi ki: İbnul-Kevva, Əlidən (r.a) “Beyt-i Məmur nədir?” – deyə soruşmuş, o da belə cavab vermişdir: “O, Ərşin altında əd-Durah deyə anı­lan yeddi səmanın da üstündə bir evdir.”
• Əs-Sıhahda da belədir: “Ed-Durah”, səmada bir ev olub, İbn Abbasdan rəvayətə görə, o Beyt-i Məmurdur. Oranın məmur olması isə oraya çoxlu mələklərin girib çıxdığına görədir.
• Əl-Məhdəvi də İbn Abbasdan belə deyir: Beyt-i Məmur Ərşın hizasındadır.
• Müslimin Səhihində yer alan Malık b. Sasaanın Peyğəmbərdən (səs) İsra hədisində etdiyi rəvayət də belədir; “Sonra mənə Beyt-i Məmur yüksəl­dildi. “Ey Cəbrail, bu nədir?” – deyə soruşdum. Dedi ki: ‘Bu, Beyt-i Məmurdur. Bu­raya hər gün yetmiş min mələk girər. Ondan çıxdılarmı, bir daha oraya geri dön­məzlər. Bu onların üzərindəki son öhdəlikdir.”  Belə deyərək, hədisin geri qalan bölməsini zikr edir.
• Sabitin Enes b. Malikdən rəvayətinə görə də Rəsulullah (səs) belə buyurmuşdur: “Mənə burak gətirildi…” Bu hədisdə bu ifadələr də yer alıbdır: “Sonra yeddinci səmaya yüksəldildik. Cəbrail (ə.s) qapının açılmasını istədi. “O kimdir?” – deyə soruşuldu, “Cəbrail” – dedi. “Səninlə bərabər kim var?” – deyə soruşuldu, O: “Məhəmməd (səs)” – deyə cavab verdi. “Ona peyğəmbərlik verildimi?” – deyə soruşul­du, o: “Bəli, ona peyğəmbərlik verildi” – dedi. Qapı bizə açıldı. İbrahimi (ə.s) kürəyini Beyt-i Məmura söykəmiş olaraq gördüm. Bir də baxdım ki, oraya hər gün yetmiş min mələk girir və təkrar oraya geri dönmürlər.
• Yenə İbn Abbasdan belə dediyi rəvayət edilir: Göylərdə və yerlərdə Uca Allahın on beş evi vardır, bunların yeddisi səmada, yeddisi yerlərdə və biri də Kəbədir. Bütün bu evlər Kəbənin qarşısındadırlar.
• Əl-Həsən: “Beyt-i Məmur, Kəbənin özüdür” – demişdir. Əl-Beytul-Haram, insanlar tərəfindən bərpa edilən beytdir. Uca Allah buranı hər il altı yüz min nəfər ilə bərpa edir. Əgər insanlar bu qədər sayı tamamlayamayacaq olursa, Allah bu sayı mələklərlə tamamlayır. Uca Allahın yer üzündə qul­lar üçün qoyduğu ilk ev odur.
• Ər-Rabi b. Enes dedi ki: Beyt-i Məmur yer üzündə Adəm (ə.s) dövründə Kəbənin yerləşdiyi yerdə idi. Nuhun (ə.s) dövrü gəldikdə, Uca Allah onlara həcc etmələrini əmr etdiyi halda, onlar bunu qəbul etmədilər, ona qar­şı çıxdılar. Su yüksəldikdə Beyt-i Məmur qaldırıldı və dünya səmasında onun hizasına yerləşdirildi. Hər gün oranı yetmiş min mələk bərpa edir. Sura üfürüləcəyi vaxta qədər də bir daha oraya geri dönməzlər. (Ər-Rabi b. Enes davam edərək) dedi ki: Əziz və cəlil olan Allah İbrahimə Beytin yerini Beyt-i Məmurun yerləşdiyi yerdə göstərdi. Uca Allah belə buyurdu: “O zaman ki, Biz İb­rahimə Beytin yerini təyin etmiş və belə demişdik: Mənə heç bir şeyi ortaq qoşma! Təvaf edənlər, orada iqamət edənlər, rüku və səcdə edənlər üçün bey­timi təmizlə! (Həcc/26)”
• “Yüksəldilmiş tavana” buyuruğu ilə səmanı qəsd edir. Uca Allah ona “tavan” adını verir. Çünki yerə nisbətən səma, evə nisbətən tavan kimidir. Bunu da Uca Allahın “Və göy üzünü qorunmuş bir tavan etdik (Ənbiya/32)” buyuruğu açıqlanır. [1]
• “Məmur olan ev [Kəbə]”: Buxari və Müslimin Səhihlərində mövcud İsra hədisinə görə Allah Rəsulu (s.ə.s), yeddinci səmanı keçdikdən sonrakı qismi belə anladır: (Cəbrail) məni Beyt-i Məmura yüksəltd Bir də baxdım ki, hər gün yetmiş min mələk oraya girir və qiyamətə qədər bir daha dönmür. Yəni bu yetmiş min mələk orada ibadət edib, onu təvaf edirlər. Eynilə yer üzü xalqının Kəbəni təvaf etdiyi kimi. Beyt-i Məmur da yeddinci göy əhlinin Kəbəsidir. Buna görə də Hz. Peyğəmbər Hz. İbrahim Xəlili (ə.s.) Beyt-i Məmura kürəyini söykəmiş olaraq görmüşdür. Çünki Hz. İbrahim yer üzündəki Kəbənin banisidir. Əlbəttə mükafat əməl cinsindən olacaqdır. Beyt-i Məmur Kəbənin hizasındadır. Hər səmada o səma əhlinin içində ibadət edəcəyi və özünə doğru namaz qılacaqları bir Beyt [Kəbə] vardır. Dünya səmasındakına Beyt əl-izzət deyiilir. Ən doğrusunu Allah bilir.” [2]

Bölmədə and içilən, yəni şahid göstərilən, referans verilən faktlar Allahın əzabının qətiliklə olacağına sübut göstərildiyinə görə, yuxarıdakı sitatlarda nəql edilənlərin çoxunu qəbul etmək mümkün olmaz. Çünki and içilən faktlar, bu sitatlardakı nəqllərdə vəhmə, xəyala əsaslanaraq anladılmışdır. Halbuki verilən referanslar, göstərilən şahidlər və sübutlar həqiqi – konkret, yaşanmış və yaşana bilən olmalıdır.

Surənin başında and içilərək Allahın əzabına kimin mane olamayağına verilən referanslar:

1. Tur.Burada and Turun qaldırılmasınadır. Turun ətəyində olduqları dövrdə azmış olan İsrailoğulları, bu dağdakı partlama ilə cəzalandırılmışdır. Bu həm Quranda, həm Kitab-i Müqəddəsdə, həm də İsrailoğulları tarixində var olan, bilinən, inkar edilməyən bir hadisədir. Kimsə bu əzaba mane ola bilməmişdir.

Quranda:

• ¹⁷¹Bir zamanlar ki, o dağ kölgəlik/çətir kimi ikən, onlar da, dağ üzərlərinə yıxılacaq deyə inandıqları vaxt, Biz onların üstününü/ən seçilənlərini o dağa çəkmişdik/yüksəltmişdik: “Allahın qoruması altında olmağınız üçün sizə verdiyimizi qüvvətlə tutun və içindəkini xatirinizdən çıxarmayın!” (Əraf/171)
• ^154–158Və söz vermələri ilə birlikdə üstünlərini/ən dəyərlilərini/Musanı Tura yüksəltdik. Və onlara: “O qapıdan boyun əyib, təslimiyyət göstərərək girin” – dedik. Yenə onlara: “Təfəkkür/qulluq günündə hədləri aşmayın” – dedik. Sonra da onların öz sözlərini pozduqlarına, Allahın ayələrinə inanmadıqlarına, peyğəmbərləri haqsız yerə öldürdüklərinə və: “Qəlblərimiz örtülüdür/sünnətsizdir” – deməklərinə… Əksinə Allah küfr etdiklərinə görə qəlblərinə damğa vurmuşdur. Onların azı xaric olmaqla inanmazlar və Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmadıqlarına və Məryəmin əleyhində böyük böhtanlar söylədiklərinə… “Biz Allahın Rəsulu Məryəm oğlu Məsih İsanı həqiqətən öldürdük” – dediklərinə görə onlardan sağlam bir söz aldıq. Halbuki onu öldürmədilər və onu asmadılar. Amma onlar üçün İsa bənzədildi. Həqiqətən Onun haqqında anlaşılmazlığa düşənlərin kifayət qədər biliyi yoxdur. Onların zənnə uymaqdan başqa, bununla əlaqədar heç bir bilikləri yoxdur. Onu qətiyyən öldürmədilər. Əksinə, Allah onu, Özünə yüksəltdi/dərəcəsini artırdı. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Nisa/154-158)

Talmudda:

“O müqəddəs Varlıq, Sina Dağını böyük bir təknə kimi onların üstünə qaldırdı və: “Tövratı qəbul edərsinizsə, yaxşı olar. Əks halda burası məzarınız olur” – dedi. [3]

Kitab-i Müqəddəsdə:

Xalq göy gürultularını, boru səsini eşidib, şimşəkləri və dağın başındakı dumanı gördükdə qorxudan titrəməyə başladı. [4]

2. Yayılmış İncə Dəri [Perqament] Üzərinə Sətirləşdirilmiş Kitab. Yazının icadı kağızın icadından əvvəldir. Tabletlərdən, papiruslardan sonra yazı vəsaiti olaraq perqament düzəldilmişdir. Uzun zaman qoruna bilməsi, əldə saxlanması səbəbiylə yazılıb, qorunmaq istənilən kitablar başqa vəsait yerinə ceyran dərisi üzərinə yazılırdı. Müqəddəs kitablar da belə yazıldı və belə qorundu. Keçmişə aid qorunmuş səhifələr, “rakk-ı mənşur” deyilən ceyran dərilərində yazılıdır.

Andın bu kitablara edilməsi, onların içərisində azmış olanların aqibətlərinə dair məlumatların olduğuna görədir. O kitabları oxuyanlar Rəbbimizin azğınları cəzalandırdığı və heç kimin buna mane ola bilmədiyi məlumatına sahib olurlar.

3. البيت المعمور  Məmur ev. “المعمور əl-Məmur”sözü “bərpa edilmiş, ömrü uzadılmış” mənasındadır. Yuxarıda sitat gətirdiyimiz nəqllərdəki kimi göylərdə olan bir ev deyildir; Məkkədəki Beytullahdır, yəni Kəbədir. Burada referans verilən hadisə isə Allahın Kəbəni dağıtmaq istəyən düşmənləri bədbəxtliyə düçar etdiyi “Fil hadisəsi”dir.

• ^1,2Rəbbinin, filli orduya/axmaqlar, ağılsızlar dəstəsinə nə etdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Onların pis planlarını puça çıxarmadımı?
• ^3–5Və onların üzərlərinə, onlara bişmiş daşlarla birlikdə iri dənəli yağış yağdıran topa-topa buludlar/boran göndərdi və onları həşəratların yeyib xarab etdiyi bir bitki yarpağı kimi etdi. (Fil/1-5)

4. Yüksəldilmiş Tavan.Ayədəki bu ifadə ilə Ad və Səmud qövmlərinin həlak edilmələrinə diqqət çəkilmişdir.

• ²⁶Şübhəsiz ki, onlardan öncəki insanlar tələ qurdularsa da, Allah onların divarlarına bünövrələrindən vurdu. Sonra da damı təpələrindən üzərlərinə çökdü. Və onlara əzab düşünə bilmədikləri bir yöndən gəldi. (Nəhl/26) 

5. Doldurulmuş/Tutuşdurulmuş Dəniz.Ayədəki “مسجور Məscur” kəlməsi, “سجر scr” kökündən törədilmişdir. “Scr”, “doldurmaq, axmaq, suyunun getməsi, sel suyuyla dolmaq, ocağı alışdırmaq” mənalarındadır. [5]

Sözün bu mənaları nəzərə alındığında, “doldurulmuş dəniz” ifadəsiylə bu əzabların anlaşılması mümkün olur: Nuh qövmünün suya qərq edilməsi, Firon və yaxınlarının suda boğulması, Səba xalqının sel fəlakətiylə cəzalandırılması, Səmud ölkəsi kimi necə məmləkətlərin quraqlıqla, göllərinin, çaylarının qurudulub. hər yanının çölləşməsi ilə cəzalandırılması.

• ^90–92Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Amma Firon və əsgərləri az­ğın­lıq və düşmənliklə onları dərhal izlədi. Sonunda boğulma ona yetişincə: “Həqi­qə­tən, İsrailoğullarının inandığı Tanrıdan başqa tanrı olmadığına mən də inan­dım, mən də təslim olanlardanam” – dedi. İndimi? Halbuki, daha əvvəl üsyan etmişdin və həm də pozğunçulardan olmuşdun. Artıq Biz səndən sonra gələcəklərə ibrət olasan de­yə, bu gün səni zirehinlə/bədəninlə qurtaracağıq. Və şübhəsiz, insanlardan bir çoxu tam yəqin bilin ki, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/ nümunələrimizə qarşı laqeyddirlər, etinasızdırlar. (Yunus/90- 92)
• ⁵⁰Bir zamanlar da Biz bol suyu/çayı sizin üçün yararaq sizi qurtarmış, siz görə-görə Fironun yaxınlarını isə suda boğmuşduq. (Bəqərə/50)
• ¹⁵And olsun ki, Səba qövmü üçün yurd etdikləri yerdə bir əlamət/nümunə var idi. Sağ­dan və soldan iki bağça! “Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Onun üçün nemətlə­rin qarşılığını ödəyin! Nə gözəl bir diyar və çox bağışlayan bir Rəbb!”
• ¹⁶Lakin onlar üz çevirdilər! Nemətlərin qarşılığını ödəmədilər. Biz də üzərlərinə su anbarlarının selini saldıq və onların iki bağçalarını onlara acı meyvəli, yulğunluq və içində bir az da “sidr ağacı” olan iki bağçaya çevirdik.
• ¹⁷Bu, onlar küfr etmiş olduqlarına görə, Bizim onları cəzalandırmağımızdır. Və Biz, sadəcə çox nankor olanları cəzalandırırıq. (Səba/15-17)

Və Nuh/25, Əraf/61-64, Mülk/30, Şəms/11-14.

^9,10O gün göy sarsıldıqca sarsılar, dağlar da yeridikcə yeriyər.

^11,12Belə isə, o gün boş yerə əlləşib vuruşaraq oyalanan yalan sayanların vay halına!

Bu ayələrdə artıq dünyanın funksiyasını tamamladığı, qiyamətlə bərabər yeni bir meydana gəlmənin başladığı icmarıcı verilir və axirəti inkar edənləri gözləyən pərişanlığa diqqət çəkilərək inkarçılar xəbərdarlıq edilirlər.

• ^48–51O gün, Allahın hər nəfsi qazandığı ilə qarşılıqlandırması üçün yer üzü bir başqa yer üzünə çevriləcək, göylər də… Və onlar tək və gücünə qarşı durulmaz olan Allah üçün ortaya çıxacaqlar. O gün günahkarları zəncirə vurulmuş olaraq, görərsən. Onların köynəkləri qətrandandır, üzlərini də atəş bürüyəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hesabı çox tez görəndir. (İbrahim/48-51)
• ⁸⁸Və sən dağları görərsən, onları donuq, durğun sanarsan. Halbuki, onlar hər şeyi sapsağlam edən Allahın yaratdığı olaraq, buludun yeriməsi kimi yerimək­də­dirlər. Şübhəsiz ki, O, etdiklərinizdən tamamilə xəbərdardır. (Nəml/88)
• ⁴⁷Və Bizim dağları yeritdiyimiz gün… Və sən yer üzünü çırılçılpaq/dümdüz görəcəksən. Və Biz onları bir yerə topladıq. Beləliklə, onlardan heç bir insanı buraxmadıq.
• ⁴⁸Və onlar səflər halında Rəbbinin hüzurunda düzülmüşdülər: “Şübhəsiz, sizi ilk öncə yaratdığımız kimi, Bizə gəldiniz. Əslində siz, sizin üçün görüşmə zamanı gerçəkləş­dir­mə­yəcəyimizə batilcə inanırdınız”. (Kəhf/47, 48)

Və Mömin/85, Ta Ha/105-107, Vaqiə/5, Haqqah/14, Məaric/9, Müzzəmmil/14, Mürsəlat/10, Nəbə/20, Təkvir/3, Qariə/5.

Mövzumuz olan ayədəki “Belə isə o gün boş yerə əlləşib vuruşaraq oyalanan yalan sayanların vay halına!” cümləsi, yalan sayanların boş işlərlə, işə yaramayacaq əlləşib vuruşduqları üçün qınanıb, təhdid edildiklərini ifadə edir. Bu hallarıyla onlar, dabbaqxanaya kəsimə gedərkən qarınlarını şişirtməyə çalışan heyvanlara bənzəyirlər.

^13–16O gün yalan sayanlar cəhənnəm atəşinə itələndikcə itələnərlər: Bax budur, bu, yalan sayıb durduğunuz atəşdir! Yaxşı, budamı bir sehrdir? Yoxsa, siz görmürsünüzmü? Söykənin ora! İstər səbr edin, istər səbr etməyin, artıq sizin üçün birdir. Siz, sadəcə, etdiklərinizin qarşılığını alacaqsınız!

Oyun-oyuncaqla ömür tükədən inkarçılar o gün cəhənnəm atəşinə itələndikcə itələnərlər. Onlara: “Bax budur, bu, yalan sayıb durduğunuz atəşdir! Yaxşı, budamı bir sehrdir?” – deyilir. Beləliklə, lağ edib durduqları, müxtəlif axmaq bəhanələr irəli sürərək yalan saydıqları axirətin həqiqiliyinə bilavasitə şahid olurlar. İçinə itələndikləri atəş, sadəcə, etdiklərinin qarşılığı olaraq aldıqları bir qarşılıqdır.

Yalan sayanların cəhənnəm kənarında “Yaxşı, budamı bir sehirdir?” istehzasına məruz qalmaları, özlərinə Quran təbliğ edildiyi, cəhənnəm ilə xəbərdarlıq edildikləri zaman elçi haqqında “Bu sırf kəlmə oyunudur, sözlə ovsunlamadır, bunlarla bizi axmaq yerinə qoyur” – dediklərinə qarşılıqdır. Bir baxıma, bu münasibətləri xatırladılıb “İndi söyləyin! Önünüzdəki bu cəhənnəm bir sehirdirmi? Yoxsa, siz görmürsünüzmü? Söykənin oraya! İstər səbr edin, istərsə də səbr etməyin, artıq sizin üçün birdir. Siz, sadəcə, etdiklərinizin qarşılığını alacaqsınız!” deyilir.

Bu səhnələr, son dərəcədə xəbərdarlıq məqsədiylə verilir. Necə ki, bu səhnədən sonra gələcək səhnələrdə mücrimlər hər şeyi etiraf edirlər:

• ²¹Onlar hamılıqla Allah üçün ortaya çıxdılar. Sonra da zəif olan insanlar, yekəxanalıq edən insanlara: “Şübhəsiz ki, bizlər, sizlərə uyan insanlar idik. Yaxşı, indi siz, Allahın əzabından bir şeyi bizdən uzaqlaşdırarsınızmı?” – dedilər. O yekəxanalıq edənlər: “Allah, bizə bələdçi olsaydı, biz qətiliklə sizə bələdçi olardıq. Bizlər ağlayıb-sızlasaq da, səbr etsək də bizim üçün fərqi yoxdur. Bizim üçün qaçacaq hər hansı bir yer də yoxdur” – dedilər. (İbrahim/21)
• ^69–76Allahın ayələri barəsində mübahisə edənləri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Necə də döndərilirlər? Kitabı və elçilərimizə göndərdiklərimizi yalan sayanlar əlbəttə, irəlidə boyun­ların­da halqalar və zəncirlər olaraq qaynar suya salınıb, sonra atəşdə yandırılarkən, biləcəklər. Sonra onlara: “Allahın yaratdıqlarından ortaq qoşduğunuz şeylər haradadır?” – deyilər. Onlar: “Bizdən yox olub, getdilər. Əslində biz, onsuz da əvvəldən heç bir şeyə yalvarmırdıq” – deyərlər. Bax budur, Allah kafirləri belə azdırır: “Bax budur, bu, yer üzündə haqsız yerə lovğalandığınıza və təkəbbürləndiyinizə görədir. Orada həmişəlik qalmaq üçün cəhənnəm qapılarına girin!” Bax budur, yekəxanalıq edənlərin dayanacağı necə də pisdir! (Mömin/69-76)
• ^20,21Və yoldan çıxanlara gəlincə, onların gedəcəyi/çatacağı yer də atəşdir. Hər çıxmaq istədiklərində ora yenidən çevriləcəklər və onlara: “Yalan sayıb durdu­ğu­nuz atəşin əzabını dadın” – deyiləcəkdir. Heç şübhəsiz ki, dönərlər deyə, onlara böyük cəzanın bir az zəifindən, ən yaxın cəzadan da daddıracağıq. (Səcdə/20, 21)

Və Səba/42, Al-i İmran/106, 181, Ənam/30, Ənfal/ 35, 50,  Əraf/39,  Həcc/22,  Ənkəbud/55, Səcdə/14.

^17–20Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər, Rəbbinin özlərinə verdiyi ilə sıra-sıra düzülmüş taxtlara söykənərək, zövqü-səfa sürərək, cənnətlərdədirlər, nemətlər içindədirlər. Və Rəbbi onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Biz onları iri gözlülərlə qarşı-qarşıya da əyləşdirdik: “Etdiklərinizə qarşılıq nuşcanlıqla yeyin, üçün!”

²¹Və iman edən, soyları da iman ilə özlərinə uyan insanlar… Bax budur, Biz onların soylarını da özlərinə qatdıq. Özlərinin əməllərindən heç bir şey əskiltmədik. Hər kəs öz qazandığı ilə girovdur.

²²Onlara canlarının istədiyi meyvələr və ətlərdən bol-bol sərgilədik.

²³Orada özündə boş söz, axmaqlama və günaha batma olmayan bir qədəhi bölü­şür­lər.

²⁴Və özlərinə aid bir sıra gənclər, onların ətrafında dönərlər, sanki onlar sədəflərin içində qorunmuş inci kimidirlər.

^25–28Bir-birlərinin üzünə dönüb, soruşurlar: “Doğrusu, biz daha öncə ailəmiz içində qorxanlardan idik. Allah bizə lütf etdi və bizi içimizə işləyən əzabdan qorudu. Şübhəsiz, biz daha öncə, Ona yalvarırdıq. Şübhəsiz ki, O, yaxşılıq edənin, acıyanın məhz özüdür”.

Boş işlərlə əlləşib-vuruşaraq ömür tükədən yalan sayanların axirətdəki hallarının anladıldığı bir əvvəlki bölmədən sonra, əkslik metoduna uyğun olaraq, bu ayə qrupunda da müttəqilərin axirətdəki mövqeləri təsvir edilir. Müttəqilər, Rəblərinin özlərinə verdiyi ilə sıra-sıra düzülmüş kreslolara söykənərək cənnətlərdə zövqü-səfa sürəcəklər. Rəbbləri onları cəhənnəm əzabından qorumuş, həmçinin iri gözlülərlə [ideallarındakı həmtaylarla] qoşalaşdırılmışdılar. “Etdiklərinizə qarşılıq nuçcanlıqla yeyin, için!” – deyilərək, orada ağırlanırdırlar.

Müttəqilərin mövqeyi Quranda tez-tez və geniş şəkildə verilmişdir:

• ^31–37Qətiliklə, Allahın qoruması altına girənlər üçün Rəbbindən – göylərin, yerin və bu ikisi arasındakıların Rəbbindən, Rəhmandan bir qarşılıq və yetərli bir ianə olaraq sığınacaqlar/qurtuluş məkanları – sulanan bağlar/bağçalar, üzümlər, hamısı bir səviyyədə tumurcuqlar – çiçək bağçaları, dolu-dolu su qabları vardır. Onlar orada boş bir söz və yalan eşitməzlər. Onlar Onun hüzurunda söz söyləməyə güc yetirə bilməzlər. (Nəbə/31-37)
• ¹²Bax budur, önə keçənlər Nəim cənnətlərindədirlər.
• ^13,14Bir çoxu əvvəlkilərdəndir, çox azı isə sonrakılardandır.
• ²⁴Onlar, etdiklərinə qar­şılıq olaraq, ¹⁵ləl-cəvahiratlarla işlənmiş taxtlar üzərindədirlər. ¹⁶Qarşılıqlı olaraq on­ların üzə­rində söykənirlər. ^17,23Ətraflarında qaynağından doldurulmuş dolçalar, sürahilər, qədəhlər vardır ki, ondan nə başları ağrıyar, nə də ağılları örtülər; xoşladıqları mey­vələr, ürəkləri istəyən quş əti; qorunmuş mirvarilər kimi iri gözlülər, heç böyüdülməyən uşaqlar dolaşarlar. ²⁵Orada boş söz, lağlağı və günaha çə­kən şeyləri eşit­məzlər. ²⁶Sadəcə, söz olaraq: “Salam, salam [sağ­lıq, salamatlıq, xoşbəxtlik]!”
• ^27–34Və sağın dostları, nədir o sağın dostları! Onlar, tikansız albalı, meyvə düzülü bananlar/akasiyalar, uzanmış kölgələr, fışqıran su, kəsilməyən/tükənməyən və qadağan olunmayan bir çox meyvələr və yüksəldilmiş döşəklər üstündədirlər.
• ³⁵Şübhəsiz Biz gilası, bananı, kölgələri, fışqıran suyu elə bir yaradılışla yaratdıq ^36–38ki, onları sağın əhli üçün cəzbedici olan və hamısı bir nizamda heç toxunulmamışlar etdik. (Vaqiə/12-38)
• ^71–73Allahın qoruması altına girənlərin ətraflarında qızıl qablar, qədəhlər gəzdirilir. Orada nəfslərin arzu edəcəyi, gözlərin zövq ala biləcəyi hər şey vardır. Və siz, orada həmişəlik qalacaqsınız. Və bax budur, bu etdiyiniz əməllərə görə, özünə son sahib edildiyiniz cənnətdir. Orada sizin üçün bir çox meyvələr vardır. Onlardan yeyəcəksiniz”. (Zühruf/71-73)

Və Əhqaf/14, Səcdə/17, Ya Sin/57, Haqqa/19-24, Rad/23.

23-cü ayədə “Orada özündə lağv [boş söz, sayıqlama] və günaha salma olmayan bir qədəhi qapışırlar” ifadəsiylə cənnət içkisi tanıdılmışdır. Cənnət içkisi; içildikdə sərxoş etməz, lazımsız, yersiz gəvəzəliklər etdirməz, söyüş söydürməz, dava-dalaş etdirməz.

Bu vəziyyət Saffat surəsində geniş şəkildə bildirilmişdi:

• ^41–49Bax budur, Allahın arıdılmış qulları! Onlar özləri üçün müəyyən bir ruzi, meyvələr olan­lardır. Bol nemət cənnətlərində qarşılıqlı olaraq taxtlar üzərində ikram görən­lərdir. İçənlərə ləzzət verən, bulaqdan doldurulmuş, özündə zərərli bir tərəfi olmayan, sərxoşluq da verməyən ağappaq bir qədəhlə onların ətrafında dolaşılır. Yanlarında da gözlərini özlərinə dikmiş iri gözlülər vardır. Qorunmuş yumurta kimidir onlar. (Saffat/41-49)

²⁹Haydı, sən öyüd ver! Artıq sən Rəbbinin neməti sayəsində kahin və gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisi deyilsən.

³⁰Yaxud onlar: “Bir şairdir, fəlakətlərə çarpılacağı zamanı gözləyirik”mi? – deyirlər.

³¹Sən de ki: “Gözləyin, bax budur, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm”.

³²Onların ağıllarımı bunu əmr edir, yoxsa onlar azğın bir camaatdırmı?

^33,34Yaxud vəhy edilənləri: “Özü uydurub söylədi”mi? – deyirlər. Əslində onlar inanmırlar. Yaxşı, onun kimi bir sözü də onlar gətirsinlər, əgər doğru kəslərdirsə.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz elçisinə vəzifəsini davam etməsini əmr edərkən, eyni zamanda inkarçıların içində yerləşdiyi zehni vəziyyətini də ortaya qoyur. 29-cu ayədən anlaşıldığına görə müşriklər Rəsulullaha artıq “kahin” və “məcnun” demirlər. Bölmənin davamına görə, artıq sadəcə “O, şairdir, Quranı özü uydurur, yaxında o da ölər gedər, işi bitər. Biz də ondan qurtularıq” – deyərək, özlərini ovutmağa çalışmışdılar. Onların bu təməlsiz ovutmaları da digər iddiaları kimi, rədd edilərək ikiüzlülükləri üzlərinə vurulur və: “Yaxşı, onun kimi bir sözü onlar gətirsinlər, əgər doğru kimsələdirlərsə” – deyilərək, özlərinə meydan oxunur. Bu meydan oxumaqla Allah Rəsulu və ona inanan möminlər dəstəklənib, məmnun edilir.

“Əsbab-i Nüzul” qeydlərinə görə [6], yuxarıdakı sözləri söylədikləri bildirilən inkarçılar Abdud-Dar oğullarıdır. Onlar bu sözləriylə Rəsulullahın şair olduğunu iləri sürərək: “Bundan əvvəlki şa­irlər, Züheyr, Nabiğa necə ölüb getdisə, o da çox yaxında öləcəkdir. Üstəlik atası da gənc yaşda ölmüşdü. Bəlkə o da, atası kimi, gənc yaşda ölür” – deyə özlərini təsəlli edirdilər.

• ⁴⁵Biz onların söylədiklərini daha yaxşı bilirik. Və sən onların üzərində məcbur edən birisi deyilsən. O halda sən Mənim təhdidimdən qorxanlara Quran ilə öyüd ver. (Qaf/45)
• ⁷⁰Və dinlərini oyun və əyləncə etmiş/oyun və əyləncəni özlərinə din etmiş, dünya həyatı özlərini aldatmış olan insanları tərk et və Quran ilə xatırlat, öyüd ver: Bir insan, öz əlinin işləyib qazandığı ilə dəyişərək, dağıntıya düşərsə, onun üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir kömək edən, yol göstərən qoruyan bir yaxın və dəstəkçi, şəfaətverici barədə söz ola bilməz. Günahına qarşı hər cür əvəzi ödəməyi istəsə də ondan alınmaz. Bax budur, bunlar qazandıqları ilə dəyişikliyə/dağıntıya uğrayanlardır. Nankorluq etdiklərinə görə, onlar üçün qaynar sudan bir içki və can yandıran bir əzab vardır. (Ənam/ 70)
• ⁴⁴O halda bu sözü – Quranı yalan sayanları Mənə həvalə et! Biz onları bilmədikləri yerdən yaxalayacağıq. ⁴⁵Və Mən onlara möhlət/vaxt verərəm, çünki Mənim planım güclüdür, sağlamdır.
• ⁴⁶Yoxsa sən onlardan bir əvəz/ödəniş istəyirsən? Və buna görə də onlar ağır borc altındamı əzilirlər? ⁴⁷Yoxsa görmədikləri, bilmədikləri şeylər, gələcəkdə olacaq hadisələr yanlarındadırmı, onu onlarmı yazırlar?
• ⁴⁸Elə isə Rəbbinin qərarı üçün səbr et, bədbinliyə düçar olmuş insan kimi olma. O zaman ki, o, bir dəfə hədsiz bədbinliyə düçar olduğunda, Rəbbinə səslənmişdi. (Qələm/44-48)

31-ci ayədəki “Gözləyin, budur, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm” ifadəsi, bəhs edilən inkarçıların həlaklarının yaxın olduğunu göstərir. Eyni zamanda Rəsulullaha isə onların həlaklarının yaxın olduğunun işarə edildiyini göstərir. Necə ki, xüsusilə bu azğın insanlar qısa zaman sonra Bədirdə həlak olmuşdular.

Daha əvvəl də geniş şəkildə açıqladığımız kimi, Quran-i Kərim istər quruluş olaraq, istər ədəbi nöqteyi nəzərdən, istərsə də məzmun olaraq ortaya qoyduğu sosial prinsiplər, gələcəyə və modern elmə dair verdiyi məlumatlar nöqteyi nəzərindən mübahisə edilə bilinməz bir möcüzədir. Quran endiyi dövrdə möcüzə olduğu kimi, bu gün də möcüzədir.

Buna görə də onun möcüzəliliyinə inanmayanlara Quranın müxtəlif surələrində meydan oxunmuşdur:

• ¹³Əslində onlar: “Onu özü uydurdu”– deyirlər. De ki: “Elə isə, əgər doğrulardansınızsa, uydurma olaraq da olsa, buna bənzər on surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından gücünüzün çatdığı insanları da çağırın”.
• ¹⁴Yox, əgər bundan sonra onlar sizə cavab vermədilərsə, artıq bilin ki, Quran ancaq Allahın biliyi ilə endirilmişdir. Və Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Artıq siz müsəlman olursunuzmu? (Hud/13, 14)
• ⁸⁸De ki: “And olsun ki, bu günün, sabahın bütün insanları, bu Quranın bir bənzərini gətirmək üçün bir yerə yığışsalar, bir-birlərinə köməkçi də olsalar, onun bənzərini tam yəqinliklə bilin ki, ərsəyə gətirə bilməzlər”. (İsra/88)
• ³⁷Və bu Quran Allahın yaratdıqları tərəfındən uydurulan deyildir. Lakin sadəcə, içində olan movzuların doğrulanması və Tövratın ətraflı olaraq açıqlanma­sıdır. Onda şübhə ediləcək heç bir şey yoxdur. Aləmlərin Rəbbindəndir.
• ³⁸Yaxud: “Onu özü uydurdu” – deyirlər. De ki: “Elə isə, siz bənzəri ola biləcək bir surə meydana gətirin, Allahın yaratdığı sərvətlərdən dəvət edə biləcəklərinizi də çağırın. Əgər doğru insanlarsınızsa”. (Yunus/37, 38)
• ²³Və əgər qulumuza endirdiyimizdən şübhə içindəsinizsə, buyurun, onun mislindən bir surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından bütün şahidlərinizi də çağırın. Əgər doğru kimsələrsinizsə.
• ²⁴Sonra, əgər bunu etmədinizsə və qətiyyən edə də bilməyəcəksiniz – belə isə kafirlər üçün hazırlanmış, yanacağı insanlar və daşlar olan atəşdən qorunun. (Bəqərə/23, 24)

³⁵Yoxsa, onlar heç bir şeysizmi yaradıldılar? Yoxsa özlərimi yaradanlardır?

³⁶Yoxsa, göyləri və yer üzünü özlərimi yaratdılar? Əslində, onlar qətiyyən bilik sahibi deyildirlər.

³⁷Yoxsa, Rəbbinin xəzinələri onların yanındadırmı? Yaxud, özləri hegemonluq edənlərdirlərmi?

³⁸Yoxsa, özləri üçün üstünə çıxıb dinləyəcəkləri bir nərdivanlarımı var? Belə isə, dinləyənləri açıq bir dəlil gətirsinlər.

³⁹Ya da qızlar Ona, oğullar sizəmi?

⁴⁰Yoxsa, sən özlərindən bir ödəniş istəyirsən, buna görə də onlar, ağır bir borc altınamı girdilər?

⁴¹Yoxsa, görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən, keçmiş, gələcək onların yanındadır və onu onlarmı yazırlar?

⁴²Yoxsa, xaincə bir planmı etmək istəyirlər? Lakin, kafirlərin özləri, xaincə plana düşənlərdir.

⁴³Yoxsa, onlar üçün Allahdan başqa bir tanrımı var? Allah onların ortaq qoşduqları şeylərdən münəzzəhdir.

Bu ayələrdə Rəbbimiz, fikirləri eyş-işrətdə olan bəhs edilən inkarçıların Özü haqqındakı düşüncələrinə cavab verir. Ayələrin ifadəsi tamamilə açıq və konkretdir. İfadələr inkari soruşmalarla gəlmişdir. Çox açıq bir şəkildə kafirlərin inancları, münasibətləri və əsaslandıqları əsaslar təkzib edilərək, ağılsızca davrandıqları ucbatından qınanırlar.

35-ci ayədəki “Yoxsa onlar, heç bir şeysizmi yaradıldılar? Yoxsa özlərimi yaradıcılardır?” ifadəsinin “Onlar, yaradıcısızmı yaradılmışlardır?” və ya “Onlar, hər hansı bir məqsədlə deyil, boş yerəmi yaradılmışlardır?”, yaxud da “Onlar, atasız-anasızmı yaradılmışlardır?” mənalarıyla dəyərləndirilməsi lazımdır. Çünki bu mənaları ifadə edən bir çox ayə (Mursəlat/20, Vaqeə/59, Vaqeə/64, 71-73, Möminlər/115, Qaf/15) vardır.

37-ci ayədəki “Rəbbinin xəzinələri” ifadəsi, ümumiyyətlə yağış və ruzi olaraq qəbul edilsə də, əsas “elçilik”dir.

• ⁴Elçi göndərmək Allahın dilədiyi insanlara verdiyi ərməğanıdır. Və Allah böyük ərməğan sahibidir. (Cümə/4)
• ⁹Ey iman edənlər! Toplantı günü salaat üçün səslənildiyi zaman Allahın anıl­ma­sına dərhal qaçın, alış-verişi buraxın. Əgər bilirsinizsə, bax budur, bu sizin üçün da­ha xeyirlidir. (Cümə /9)
• ³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini digər bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb saxladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf/32)
• ⁴¹Artıq əgər Biz səni alıb götürsək belə, şübhəsiz ki, Biz onları cəzalandıraraq, ədaləti təmin edərik. (Zühruf/41)

Ayədə deyilmək istənilən budur:

Elçini onlarmı təyin edəcəkdi, ya da Allah elçi təyin edərkən onlardanmı soruşacaqdı?

38-ci ayədəki “Yoxsa özləri üçün dinləyəcəkləri bir nərdivanlarımı var? Elə isə dinləyənləri açıq bir dəlil gətirsin” ifadəsi ilə inkarçıların kahinlər tərəfindən irəli sürülən “göydən xəbər alma” səfehliyi rədd edilir. Beləliklə, Muhəmmədin elçi olmadığı, Quranı Allahın endirmədiyi və həşrin də reallaşmayacağı iddiasındakı inkarçılara səslənilərək, bu mövzulara dair məlumatı haradan aldıqları sorğulanır. Bu sorğulamanın məqsədi əslində bu yalançıların heç bir şey bilmədikləri, tamamilə öz yanlış və yersiz düşüncələrini dilə gətirdikləri reallığını ortaya qoymaqdır.

42-ci ayədə isə inkarçılar nə qədər tələ qurarlarsa qursunlar, nə qədər plan qurarlarsa qursunlar, heç birinin işə yaramayacağı açıqlanmışdır. 42-ci ayənin mətnində “müşakilə” bədii sənəti edilmişdir. Qısaca, onlara “Yoxsa bir hiyləgərcəsinə planmı qurmaq istəyirlər? Lakin o küfr edənlərin özləri hiyləgərcəsinə qurulmuş plana düşənlərdər” – deyilərək, o tələyə ən yaxın zamanda özlərinin düşəcəkləri bildirilir.

• ^42,43Və onlar var gücləri ilə Allaha and içmişdilər ki, özlərinə xəbərdar edən bir peyğəmbər gələrsə, tam yəqinliklə bilin ki, liderli cəmiyyətlərin hər birindən daha doğru yolda olacaqdılar. Buna baxmayaraq, o zaman ki, özlərinə bir xəbərdar edən gəldi, bu, yer üzündə bir təkəbbürlənmə və pisliyin nizamlanması baxımından onların yalnız nifrətini artırdı. Halbuki, pisliyin nizamlanması ancaq öz nizamlayıcısını hərtərəfli əhatə edir. O halda öncəkilərin qanunundan/öncəkilərə tətbiq olunandan başqa nə gözləyirlər? Onun üçün sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapa bilməzsən. Sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir başqalaşma tapa bilməzsən. (Fatir/42, 43)
• ³⁰Və həmçinin bir zaman, bu kafirlər, səni tutub bağlamaq, öldürmək və ya sürgün etmək üçün sənə tələ qururdular. Və onlar tələ qurarkən, Allah da onları cəzalandırırdı. Və Allah, cəzalandıranların ən xeyirlisidir. (Ənfal/30)
• ⁴⁰Və bir pisliyin cəzası, onun kimi bir pislikdir. Amma kim əfv edər və düzəldərsə, artıq onun ödənişi Allaha aiddir. Şübhəsiz ki, O, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənləri sevməz. (Şura/40)

Və Bəqərə/194, Al-i İmran/54, Tarıq/15, 16.

⁴⁴Və göydən düşməkdə olan bir parça görsələr: “Üst-üstə yığılmış buludlardır” – deyərlər.

Bu ayədə müşriklərin nə qədər düşüncəsiz olduqları vurğulanmışdır. Belə ki, özlərinə nə qədər möcüzə gəlirsə gəlsin, yenə də inkarçılıqlarını davam edirlər. Hətta göydən möcüzə olaraq, bir parçanın düşdüyünü görsələr, alışılmış, adi bir davranış göstərərək, bunun yenə də möcüzəvi bir hadisə olmadığını iddia edərlər.

Müşrik inkarçıların bu alışılmış, adi bir davranışlarını daha əvvəl aşağıdakı ayələrdə də görmüşdük:

• ⁹Yaxşı onlar göydən və yerdən önlərində və arxalarında olan şeylərə bir baxmazlarmı? Biz istəsək, onları yerə keçirərik. Yaxud göydən üzərlərinə parçalar düşürərik. Şübhəsiz ki, bunda, yönələn/haqqa könül verən hər qul üçün bir əlamət/nümunə vardır. (Səba/9)
• ²⁵Onlardan sənə qulaq asanlar vardır, halbuki Biz onu qavrayıb anlamalarına/qəlb­lə­­ri üzərinə qat-qat örtüklər və qulaqlarında bir ağırlıq əmələ gətirdik. Onlar bütün əla­mətləri/nümunələri görsələr də ona inanmazlar. Belə ki, o kafirlər sənin yanına gəldiklə­rində, səninlə mübahi­sə­yə girişərək: “Bu, öncəkilərin uydurma məsəllərindən başqa bir şey deyildir” – de­yər­lər.   (Ənam/25)
• ¹⁴⁶Bu yer üzündə, bütün ayələri görsələr də, onlara iman etməyən, doğrunun yolunu görsələr də, o yolu tutub getməyən, əgər pozğunluğun yolunu görərlərsə, onu yol kimi qəbul edən, haqsız yerə yekəxanalıq edən kəsləri, ayələrimizdən uzaq tutacağam”. Bu, onların ayələrimizi yalan saydıqları və onlardan qafil/laqeyd, biganə olduqlarına görədir. (Əraf/146)

Və Əhqaf/24, 25, Şüəra/187, İsra/90-93, Hicr/14, 15, Səcdə/20, 21, Ənam/111.

⁴⁵Artıq onları huşunu itirib, yıxılacaqları günlərinə qovuşuncaya qədər tərk et.

⁴⁶O gün xaincə planları özlərinə heç bir şəkildə yararlı olmaz və onlara kömək də olunmaz.

⁴⁷Bəli, şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə, bundan aşağı bir əzab var, amma onların çoxu bilmir.

Bu ayələrdə Rəsulullah təsəlli edilmiş və özündən inkarçı müşrikləri “huşsuz düşüb, yıxılacaqları günlərinə qovuşana qədər” öz hallarına buraxması istənmişdir.

• ⁴⁴O halda bu sözü – Quranı yalan sayanları Mənə həvalə et! Biz onları bilmədikləri yerdən yaxalayacağıq. ⁴⁵Və Mən onlara möhlət/vaxt verərəm, çünki Mənim planım güclüdür, sağlamdır.(Qələm/44, 45)
• ²⁹Bizim öyüdümüzdən – Qurandan geri duran və keçici dünya həyatından başqa bir şey istəməyəndən dərhal üz çevir. ³⁰Onların qavraya biləcəkləri şey ancaq budur. Şübhəsiz, sənin Rəbbin, yolundan azmış olanı başqalarından daha yaxşı biləndir, bələdçiləndiyi doğru yolda olanı da başqalarından daha yaxşı biləndir. (Nəcm/29, 30)
• ⁶⁸Və ayələrimiz – əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında boş yerə çalışıb çabalayanları gördüyün zaman, onlar ondan başqa sözə uyuncaya qədər, dərhal onlardan uzaq dur. Və əgər şeytan, bunu sənə unutdursa da, xatırladıqdan sonra o şərik qoşaraq səhv davrananlarla/öz zərərlərinə iş edənlərlə bərabər oturma. (Ənam/68)
• ^106,107Sən Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Rəbbindən sənə vəhy edilənə uy. Ortaq qoşanlardan da üz çevir. Və əgər Allah diləsəydi, onlar ortaq qoşmazdılar. Biz səni onlar üzərinə bir gözətçi qoymadıq, sən onlar üzərinə vəkil/işləri müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən biri də deyilsən! (Ənam/106, 107)

Rəbbimizin Rəsulullahdan islah olmaz inkarçılardan uzaq durmasını istədiyi başqa ayələr də [Nisa/63, 81, Əraf/199, Hicr/94, Səcdə/30] vardır.

47-ci ayədə keçən “zalımlıq edən kimsələrə” ifadəsindəki zülm ilə “şirk”, yəni bütlərə və digər saxta tanrılara yalvarma günahı qəsd edilmişdir.

• ^90–93Və: “Bizim üçün yerdən bir bulaq fışqırtmadıqca, sənə qətiyyən inanmayacağıq. Ya­xud sənin xurmalardan, üzümlərdən ibarət bir bağçan olmalıdır. Onların ara­la­rın­da şı­rıl-şırıl bulaqlar axıtmalısan. Yaxud iddia etdiyin kimi, göyü parçalar ha­lında üzə­rimizə düşürməlisən, yaxud Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən. Ya­xud sə­nin qızıl bəzəkli bir evin olmalı, yaxud göyə yüksəlməlisən. Ancaq, sənin yük­sə­li­şinə, öyrənib-öyrədəcəyimiz bir kitabı bizə endirməyənə qədər qətiyyən inanm­a­rıq” – de­dilər. Sən de ki: “Rəbbim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Mən məgər bəşər elçidən baş­qa bir şeymiyəm ki?!” (İsra/90-93)
• ¹¹⁹Allah dedi ki: “Bu, doğru insanlara doğruluqlarının faydalı olduğu gündür. Onlar üçün, içində sonsuz qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər vardır”. Allah onlardan razı olmuş, onlar da Ondan razı olmuşlar. Bax budur, bu, ən böyük qurtuluşdur. (Maidə/119)

Və Ya Sin/20-25, Yunus/18, Zümər/3.

47-ci ayədə bəhs edilən “bundan aşağı bir əzab”, dünyada insanlara tək-tək və ya bütün xalqa hamılıqla gələn fəlakət və musibətlərdir. Bu fəlakət və müsibətlər insanları ağıllarını başlarına almağa yönəltmək məqsədiylə göndərilir.

• ⁴¹İnsanlar dönərlər deyə, özlərinin əlləri ilə qazandıqları şeylərə görə, etdiklərinin bir qismini onlara daddırmaq üçün quruda və dənizdə qarışıqlıq ortaya çıxdı. (Rum/41)
• ^20,21Və yoldan çıxanlara gəlincə, onların gedəcəyi/çatacağı yer də atəşdir. Hər çıxmaq istədiklərində ora yenidən çevriləcəklər və onlara: “Yalan sayıb durdu­ğu­nuz atəşin əzabını dadın” – deyiləcəkdir. Heç şübhəsiz ki, dönərlər deyə, onlara böyük cəzanın bir az zəifindən, ən yaxın cəzadan da daddıracağıq. (Səcdə/20, 21)

^48,49Və sən, Rəbbinin hökmü üçün səbr et. Artıq şübhəsiz ki, sən, Bizim gözlərimizin önün­dəsən. Qalxdığın zaman da, gecənin bir qismində və ulduzların batdığı zaman da Rəbbi­nin tərifi ilə birlikdə, Onu nöqsan sifətlərdən arındır. Haydı, Onu bütün nöq­san sifətlərdən münəzzəh qıl!

Bu ayələrdə də yenə Rəsulullaha xitab edilərək, özünə müşriklərin hiyləgər planları qarşısında zəmanətdə olduğu və bundan sonra necə bir yol izləməli olduğu mövzusunda açıq təlimatlar verilmişdir. Bu təlimata görə Elçi təsbih etməyə; yəni Allahı doğru tanıtmağa, ilahiyyat müəllimliyi etmək vəzifəsinə davam etməlidir.

Ayədəki “qalxdığın zaman” ifadəsi “vəzifə etdiyin, isə başladığın zaman” deməkdir.

“Artıq şübhəsiz, sən Bizim gözlərimizin önündəsən” ifadəsi isə “Biz sənin nələr etdiyini görür, nələr söylə­diyini eşidirik. Sən, görüb müşahidə edəcəyimiz, qoruyub mühafizə edəcəyimiz, səni himayə edəcəyimiz bir mövqedəsən; səni öz halına buraxmamışıq, səni qoruyuruq” – deməkdir. Necə ki, Rəbbimiz Musa (əs) və Nuh (əs) üçün də eyni dəstəkləyici ifadələri sərf etmişdi:

• ³⁹“Musanı sandıq içinə qoy və bol suya/çaya burax, sonra da bol su/çay onu sahilə atsın. Onu Mənə düşmən olan və ona düşmən olan birisi götürsün”. Və Mən, tərəfimdən sənin üzərinə bir məhəbbət əta etdim və Mənim nəzarətim altında yetişdirilməyin üçün, ⁴⁰o zaman ki, bacın yeriyirdi və: “Sizi ona baxa biləcək birinə aparımmı?”– deyirdi. Beləliklə, gözü aydın olsun və kədərlənməsin deyə, səni anana geri döndərdik. Və sən, bir can öldürmüşdün və səni qəmdən qurtarmışdıq. Və Biz səni butada əridib saflaşdırdıqca, saflaşdırdıq/səni yetkinləşdirdik. Bir də illərlə Mədyən xalqı içində qaldın. Sonra bir ölçüyə/plana uyğun olaraq gəldin, ey Musa! (Ta Ha/39, 40)
• ^36,37Və Nuha vəhy olundu: “Tam əmin olun ki, qövmündən iman edənlərdən başqa, artıq kimsə iman etməyəcəkdir. Onun üçün onların etdikləri şey­lərə kədərlən­mə. Və Bizim nəzarətimiz altında və vəhyimizə görə gəmilər düzəlt. Şə­rik qoş­maqla səhv/öz zərərlərinə iş edənlər haqqında da Mənə müraciət et­mə. Tam yə­qinliklə bilin ki, onlar suda mütləq boğulacaqlar”. (Hud/36, 37)
• ^27–29Buna görə də Biz ona: “Bizim nəzarətimiz və vəhyimiz ilə gəmini düzəlt. Sonra, Bizim əmrimiz gəlincə və təndir qaynayınca, hər cinsdən cüt-cüt və bir də onlardan, daha öncə əleyhində Söz keçmiş olanlar istisna olmaqla, ailəni, yaxınlarını, inananlarını gəmiyə mindir. Şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər barəsində Mənə müraciət etmə. Şübhəsiz, onlar boğulmuşlar/qəti olaraq suda boğulub öləcəklər. Sonra sən və səninlə bərabər olan insanlar gəmiyə yerləşdiyində də: “Bütün təriflər bizi, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər qövmündən qurtaran Allah üçündür, başqasını öyməyin” – de! Və: “Rəbbim! Məni bolluq olan bir yerə endir/mənə bol-bol ikram et. Sən endirənlərin/ikram edənlərin ən yaxşısısan” – de! – deyə vəhy etdik. (Möminlər/27-29)
• ^13,14Nuhu da, yaxşılıq bilməzliyə uğramış insana bir mükafat olaraq, qorumağımız/nəzarətimiz altında axıb gedən lövhələri/taxtaları və mismarları/hörülmüş kəndirləri olan avarlı qayıqda/kiçik gəmidə daşıdıq. (Qəmər/13, 14)

Daha əvvəl “Təsbih” qavramının Allahı doğru tanıyıb, doğru tanıtmaq; yəni Allahın nöqsan sifətlərdən münəzzəh və kamal sifətləriylə vəsfli olduğunu bilmək və bildirmək demək olduğunu dəfələrlə açıqlamışdıq.

Rəbbimiz bu əmrinin daimi olaraq yerinə yetirilməli olan bir əmr olduğunu həm mövzumuz olan 48, 49-cu ayələrdə, həm də müxtəlif ayələrdə bildirir:

• ^39,40Ona görə də, sən onların söylədikləri qarşısında səbr et. Və günəşin doğulmasından əvvəl və batmasından əvvəl və gecədən bir bölmədə/hər fürsətdə Rəbbinin tərifi ilə birlikdə nöqsanlardan münəzzəh qıl. Və boyun əyib təslim olanların/bütün suallarına cavab alıb, razı qalanların ardından/yalan sayana iman etdirdikdən sonra da Onu arındır. (Qaf/39, 40)
• ^49,50Qullarıma, heç şübhəsiz, Mənim çox bağışlayan və çox mərhəmət edənin məhz özü olduğumu, Mənim əzabımın da, çox acıqlı bir əzabın məhz özü olduğunu mütləq xəbər ver!    (Hicr/49, 50)

Və Rum/17, Qaf/40, Ta Ha/130.

Yuxarıdakı ayələrin əsas oxu “Allahı təsbih etmə” mövzusudur. Rəsulullahdan dəfələrlə istənilən vəzifə, “Allahı təsbih etmək”, yəni Allah haqqında insanlara doğru, açıq, anlaşılan, sağlam məlumatlar verməkdir. Bunu qısaca ilahiyyat təhsili olaraq tərif edə bilərik. Çünki İslam dini mərkəzində “Allah” haqqında səhih və anlaşılan məlumatların yerləşdiyi bir inanc və əməl sistemidir. Sistemin can alıcı nöqtəsi, qulların Allah ilə səhih və sağlam məlumatlar işığında bir könül bağı qurmasıdır. Bu bağ, insanın son xilası üçün təməl ehtiyac olan “iman”dır. Qulların bütün digər davranışları ancaq təməli doğru atılmış bu könül bağı sayəsində əxlaqi bir istiqamət qazana bilər.

Diqqət edilərsə, “təsbih etmək” hərəkətinin vaxtları olaraq ayələrdə “səhər”, “axşam”, “gecə” və “gündüzün iki ucu” kimi qavramlar işlədilmişdir. Ərəbistanın o günkü xalqı üçün ən uyğun vaxtlar səhər, axşam və gecədir. Bu qayda coğrafiyadan coğrafiyaya, sosial şərtlərdən sosial şərtlərə görə dəyişə bilir. İlahiyyat təhsili və təlimi cəmiyyətə ən uyğun zamanlarda verilməli və qətiyyən laqeydlik edilməməlidir.

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir

[1] Kurtubi; el-Camiu li Ahkami’l-Kuran.

[2] İbn Kesir.

[3] Talmud; Shab, 88.

[4] Çıkış; 20; 18.

[5] Lisanü’l-Arab, c. 4, s. 498,499, scr mad.

[6] İbn Kesir.