FƏCR SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Quranın, nüzul sırasına görə 10–cu surəsi olan Fəcr surəsi 30 ayədən ibarətdir. Surənin Məkkədə endiyi bilinir. Surənin məğzi üç əsas mövzunu əhatə edir:

Uca Allahın dünya həyatında insanları xeyir, şər, zənginlik və kasıblıq ilə imtahan etməsi haqqındakı ilahi qanununun bəyanı;
Ad, Səmud, Firon və tərəfdarları kimi, peyğəmbərləri yalan sayan bəzi millətlərin həlak edilmələrinə səbəb olan məqamların izah edilməsi və bu yolla insanların xəbərdar edilməsi;
Dünyada ikən haqqa təslim olanların və olmayanların qiyamət zamanı, axirətdə qarşılaşacaqları səhnələrin canlandırılması.

Vəhy müddəti davam edir. Hər vəhydə peyğəmbərimiz və beləliklə də insanlıq, ilahi ismarıcları almağa, xəbərdar edilməyə, oyanmağa və yavaş–yavaş aydınlanmağa başlayır. Artıq şəfəq sökülməyə, insanlıq kafirlik və şirk qaranlığından qurtararaq, tövhid inancının aydınlığına qovuşmağa başlayır. Beləliklə, bu surənin insanların qəlbində iman, təqva, oyanmaq və doğru düşünə bilmək qabiliyyətinin üzə çaxarılmasını təmin edən, təsiredici bir xüsusiyyəti vardır.

Ayələrin hərfi tərcüməsi:

Rəhman, Rəhim Allah adından

^1–4Bu şəfəqi, on gecəni, cütü və təki, keçib gedəcəyi sırada bu gecəni dəlil göstərirəm ki, şübhəsiz ki,
¹⁴Rəbbin nəzarət etməkdədir.
⁵Bax elə bunlarda, ağıl sahibi üçün güclü–fikrindən döndərici, inandırıcı bir anlatma vardır.
^6–13Ad qövmünə, sütunlar sahibi İrəmə ki, diyarlar içində belə bir mənzərə əmələ gəlməmişdi, vadilərdə qayaları kəsən Səmud qövmünə, o qayaların sahibi, möhtəşəm orduları olan/görünməmiş işgəncələr edən Firona Rəbbinin nə etdiyini görmədinmi–düşünmədinmi? Onlar ki, o ölkələrdə yollarını azmışdılar. Beləliklə də, oralarda pozğunçuluğu çoxaltmışdılar. Onun üçün də Rəbbin üzərlərinə əzab qamçısı yağdırdı.
^15–16İnsana gəldikdə, Rəbbi onu hər nə vaxt sınayaraq üstün qılar və nemətlər verirsə: “Rəbbim Məni üstün tutdu” deyər. Amma hər nə zaman da sınayaraq ruzisini azaldırsa: “Rəbbim Məni alçaltdı” deyər.
^17–20Əsla sizin düşündüyünüz kimi deyil! Doğrusu siz, yetimi, üstün–hörmətli bir şəkildə yetişdirmirsiniz. Yoxsulun yeyəcəyi mənasında bir–birinizi təşviq etmirsiniz. Halbuki, mirası talayarcasına elə bir yeyişlə yeyirsiniz ki! Malı elə bir sevgi ilə sevirsiniz ki, qarət edirmiş kimi!
^21–23Əsla sizin düşündüyünüz kimi deyil! Yer üst–üstə sarsıntılarla dümdüz edildiyi zaman, Rəbbinin hesaba çəkdiyi, göndərdiyi vəhylər şahid olaraq səf–səf düzüldüyü zaman, o gün cəhənnəm də gətirilmişdir–o insanın, o gün ağlı başına gələcəkdir, artıq ağlının başına gəlməsinin özünə nə xeyri var ki?!
²⁴Deyər ki: “Kaş ki, mən bu axirət həyatım üçün hazırlıq etmiş olsaydım!”
^25,26Artıq o gün Allahın etdiyi əzabı kimsə edə bilməz və Onun vurduğu bağı kimsə vura bilməz.
^27–30Ey zehnindəki bütün sorğu–sual işarələrini həll edərək rahatlığa qovuşmuş adam! Dön Rəbbinə, sən Rəbbindən, O da səndən məmnun olaraq! Dərhal gir qullarımın içinə! və gir cənnətimə!

(10/89, Fəcr/1–30)

Təhlil:

Fikrimizcə, 1–4–cü ayələrin məcazi mənası belədir:

^1–4Həqiqəti ört–basdır etməyin, Allaha ortaq qəbul etməyin, cahilliyin parçalanmasını, on gecə Peyğəmbərin bilikləndirilməsini, Allah–qul əlaqəsini və gerçəyi ört–basdır etməyin, Allaha ortaq qəbul etməyin, cahilliyin getməyə üz tutmağını sübut göstərirəm ki, şübhəsiz ki, ¹⁴Rəbbin nəzarət edir. ⁵Bax elə bunlarda, ağıl sahibi üçün güclü–fikrindən döndərici, inandırıcı bir anlatma vardır.

Rəsmi düzülüşdə 14–cü sırada olan “Şübhəsiz ki, Rəbbin nəzarət etməkdədir” mənasında olan ayə, and cümləsinin cavab bölməsidir. Texniki olaraq və anlayış mənasında and cümləsində olmalı ikən, Rəsmi düzülüşün tərtib heyəti tərəfindən əlaqəsi olmayan bir yerdə tərtib edilmişdir

Ayənin orijinal quruluşunun mənası, “Budur, bunlarda, ağıl sahibi üçün bir güclü–inandırıcı bir anlatma varmı?” şəklindədir. Bu suallara bəlağət elmində “istifham–i inkari” deyilir. Bu sual, cümləyə, “Əlbəttə vardır, əksi söylənə bilməz” mənasını verir. Buna görə də tərcümədə ədəbi mənanı göstəririk.

^1–4Həqiqətin ört–basdır edilməyinin, Allaha şərik qoşmağın, cahilliyin aradan qalxmağa başlamağını, On gecə Peyğəmbərin bilikləndirilməyini, Allah ilə bəndə arasındakı əlaqəni sübut göstərirəm ki, həqiqətən, ¹⁴Rəbbin nəzarət edir. ⁵Bax elə bunlarda, ağıl sahibi üçün güclü–fikrindən döndərici, inandırıcı bir izah vardır.

Surə and cümləsi ilə başlayır. 1–4–cü ayələr and cümləsinin “and bölməsi”, 14–cü ayə də andın “cavab bölməsi”dir. Qələm surəsi təhlil edilərkən “And Cümləsi” başlığı altında edilən geniş izahda da qeyd edildiyi kimi, and cümləsinin tərkib hissələri arasına başqa bir cümlə girməməli idi. Ancaq fikrimizcə, Rəsmi düzülüşü tərtib edən səhabə bu mövzuda yetərincə dəqiqlik göstərə bilməyib. On dördüncü ayənin texniki quruluşu və mənası onu göstərir ki, bu ayə andın cavabı, qəti sübutudur. Buna bənzər tərtib xətaları irəlidəki surələrdə də qarşımıza çıxacaqdır.

Əsasən də, surənin dolğun şəkildə başa düşülməsi üçün ayələrin bizim etdiyimiz sıralamaya görə dəyərləndirilməsi lazımdır.

Ayələrin hərfi mənası, “Bu şəfəqi, on gecəni, cütü və təki, keçib gedəcəyi sırada bu gecəni sübut göstərirəm ki, şübhəsiz Rəbbin nəzarət edir” şəklindədir, biz məcazi mənalarını üstün hesab edirik

“Şəfəqin sökülməsi”, ya da “dan yerinin ağarması” olaraq ifadə edilən “فجر fəcr” sözü, gecənin qaranlığının çatlayaraq dünyanın aydınlanmağa başlamasını, səhərin ilk ağarmasını, insanın bəxtiyarlıq duyduğu və ümidləndiyi o dəyərli anları ifadə edir.

Ancaq burada məcazi bir izahla, ilk gələn vəhydən bu sonuncusuna qədər, bütün vəhylərlə edilən xəbərdarlıqların, verilən öyüdlərin meyvəsini verməyə başladığı və insanlıq üzərindəki kafirlik, şirk, azğınlıq qaranlığının vəhyin işığı sayəsində söküldüyü ifadə edilir. Əslində bu təsvir bir bütün aydınlanma müddətini simvolizə edir. Daha əvvəlcə Müddəssir surəsinin 32–37 və Təkvir surəsinin 17–18–ci ayələrində Fəcrin yaxınlaşdığına işarə edilərək, başladığı elan edilən bu müddət, bu surədə Fəcrin/şəfəqin sökülməsi ilə müəyyən edilir, bundan sonrakı “ضحى Duha [quşluq vaxtı]” surəsində isə bütünlüklə ortaya çıxır.

On gecə: Buradakı “on gecə”nin hansı “on gecə” olduğuna dair bir çox rəvayət vardır.

Zilhiccə ayındakı on gecə;
Ramazan ayındakı son on gecə;
Məhərrəm ayının ilk gecəsi ilə aşura günü arasındakı on gecə;
Musa peyğəmbərin Turdakı 30 gecəlik vədələşməsinə əlavə edilən on gecə

olduğu irəli sürülür, lakin bunların heç birinə etibar etmək olmur, Çünki, Zilhiccə ayındakı Həcc, Ramazan ayındakı oruc, Məhərrəm ayının ilk on günü və Musa peyğəmbər ilə əlaqədar məlumatlar, bu surə endiyində, hələ peyğəmbərimizə bildirilməmişdi. Beləliklə, məlumatının olmadığı mövzulara peyğəmbərimizin diqqətinin çəkilməsi məntiqli deyildir. Buradakı “on gecə”, peyğəmbərimizin və ətrafındakı o günkü insanların yəqinliklə bildikləri bir “on gecə” olmalıdır ki, hər kəsə sübut olaraq göstərilsin, qaynaq olaraq verilsin.

Bu nöqteyi–nəzərdən baxılarsa və bundan əvvəlcə enən doqquz surənin mahiyyəti nəzərə alınarsa, ayədə verilən “on gecə”nin vəhyin başladığı ilk gecə ilə 10–cu surə olan bu surənin endiyi gecə arasındakı “on gecə” olduğunu söyləmək olar. Bu halda, Ələq surəsinin endiyi gecə [Qədr Gecəsi] ilk gecə, Fəcr surəsinin endiyi gecə də onuncu gecədir.

Surə və ya ayələrin hansı il, ay, həftə və gündə endikləri tam olaraq bilinmədiyi üçün bu fikrimizdə yanıla bilərik, sadəcə məntiqi olaraq belə olduğunu düşünürük.

Cüt və tək: Cüt və tək olmaq bütün varlıqlara aiddir. Çünki, varlıqlar mütləq ya cüt, ya da təkdir. Bu səbəbdən də ayəyə “çox olana və tək olana” şəklində də məna verilə bilər. “Cüt” termini, hər hansı bir obyektin eyni növdən (cürdən) olan bir digər fərdinin varlığına işarə edir. Başqa sözlə cüt, ziddi və ya ziddləri olan və bu səbəbdən də başqa şeylərlə müəyyən bir əlaqədə olan hər şeyi ehtiva edir. Bunun əksinə, “وتر vitr” termini isə, tək və ya bir olan şeyi ifadə edir. Bu səbəbdən də Allaha verilən adlardan biri olaraq işlədilmişdir. Çünki, heç bir şey Ona bərabər tutula bilməz.

Xülasə olaraq, bu ayə Yaradıcının təkliyinin və bənzərsizliyinin əksinə olaraq, yaradılanların çoxluğunu ifadə edir.

Keçib getməkdə olan gecə: Gecə eyni zamanda “qaranlıq” demək olduğundan, ayənin qaranlığın yox olduğu və ya yox olmağa üz tutduğu fəcr vaxtına işarə etdiyi anlaşılır. “ليل Leyl” sözünün muarrəfliyi [müəyyənliyi] və ayədəki ədəbi sənət üsulu ilə izah etmək nəzərə alındığında isə, buradakı keçməkdə, bitməkdə olan gecənin–küfrün, şirkin, tüğyanın və bunların verdiyi sıxıntılar nəticəsində meydana çıxan ruhi qaranlığın keçməkdə olduğu aydın olur.

Artıq, şəfəq söküldüyünə görə, gecənin ömrü bitmişdir. Artıq, vəhyin işığı sayəsində, insanlıq saxta ilah və rəblərdən, tağutlardan, yalan sayanlardan, fəsad çıxaranlardan, qəmdən, kədərdən və bədbinlikdən, bütün ruhi qaranlıqlardan qurtaracaqdır.

Bu mövzuya daha əvvəl, Müddəssir surəsinin 33–cü ayəsində və Təkvir surəsinin 17–ci ayəsində qısaca işarə edilmişdi.

⁵Bax elə bunlarda, ağıl sahibi üçün güclü–fikrindən döndərici, inandırıcı bir izah vardır.

Ayədə verilən “جر hicr” sözü, fikrindən döndərmək, mane olmaq mənasındadır.[1] İcazə verilməyən, mane olunan şey isə “ağıl”dır. Çünki, ərəb dilində adama pislik etməyə mane olduğu üçün ağıla “nuha” deyilir. Eləcə də, münasibətlərin pozulmasına mane olduğu üçün də “hicr” deyilir. Beləliklə, ayədəki “حجر ذى zi hicr” ifadəsi “tam ağıl sahibi” mənasına gəlir.

Bu halda ayə, ilk dörd ayədə and içilərək diqqət çəkən məqamların tam ağıl sahibləri üçün Allahın varlığına və tək olmasına dair fikrindən döndərən, sağlam sübutlar meydana gətirdiyinə işarə edir.

Ayədəki “hel” ədatı ilə edilmiş sual şəklinə “müxatibə, təsdiq etdirmək üçün verilən sual” mənasında “İstifham–i Təqriri” deyilir. Burada da haqqında and içilən varlıqların vacibliyini təsdiq etdirmək üçün soruşulmuşdur. Sanki, Rəbbimiz belə deyir: “Şübhəsiz bu, ağıl sahibləri yanında böyük bir anddır. Ağıl və idrak sahibi olanlar, Allahın and içdiyi şeylərdə heyrətləndirici xüsusiyyətlər, Onun ilahlıq və birliyini göstərən dəlillər görürlər. Ağıllı insanlar içində bunun əksini söyləyən tapılarmı? Əksi söylənilə bilməz”. Biz, tərcümədə ədəbi mənanı göstərdik.

^6–13Ad qövmünə, sütunlar sahibi İrəmə ki, diyarlar içində belə bir mənzərə əmələ gəlməmişdi–, vadilərdə qayaları kəsən Səmud qövmünə, o qayaların sahibi, möhtəşəm orduları olan/görünməmiş işgəncələr edən Firona Rəbbinin nə etdiyini görmədinmi–düşünmədinmi? Onlar ki, o ölkələrdə yollarını azmışdılar. Beləliklə də, oralarda pozğunçuluğu çoxaltmışdılar. Onun üçün də Rəbbin üzərlərinə əzab qamçısı yağdırdı.

“Sütunlar (dirəklər) sahibi” ifadəsi, klassik ərəb dilində keçmiş bir bədəvi terminidir. Deyim olaraq, “güclü bir avtoritet” yaxud “sarsılmaz, yıxılmaz bir güc” mənasında məcaz olaraq istifadə edilirdi. Bir bədəvi çadırını dik tutan dirəklərin sayı, o çadırın böyüklüyündən asılı idi. Çadırın böyüklüyü, hər zaman çadır sahibinin statusu və gücünə görə dəyişilə bilərdi. Buna görə də, güclü bir qəbilə rəisi, çox vaxt “saysız dirəklər üstündə duran çadırın sahibi” kimi tanıdılırdı.

Bir xəbərdarlıq və öyüd olan Quranın insanlara həqiqətləri göstərmək üçün işlətdiyi üsullardan biri də, keçmiş qövmlərin dildən–dilə dolaşan hekayətlərini, vermək istədiyi ismarıca nümunə olmaq üçün anlatmasıdır. Bu üsulu ilə Quran, istər keçmiş dövr ibrətamiz hekayətlərindən ibrət alıb nəticə çıxarmaqları və istərsə də qədim qövmlərin həyatlarında cərəyan edən hadisələr işığında Allahın dəyişilməz sünnətini qavramaları istiqamətində “öyüd almaq istəyənlərə” rəhbərlik edir. Bu vəziyyət Quranda belə açıqlanır:

¹¹¹And olsun ki, Yusif, atası, qardaşları hekayətlərində qavrama qabiliyyəti olanlar üçün bir ibrət vardır. (Yusif/ 111)

Quranda qədim dövrlərdə yaşamış bir çox qövmdən söz açılır. Sözü gedən ilk qövmlər Ad və Səmud qövmləridir. Siyasi və iqtisadi güclərinə arxalanaraq şirk və zülm üstündə qurulmuş nizamlarını davam etdirmək üçün cəhd edən bu qövmlərin sonları, insanlığa böyük bir ibrət olması üçün bir çox ayədə xatırladılmışdır. İnsanlıq üçün vacib məlumatlar olduğuna görə bu qövmlərin mütləq tanınması lazımdır. Bu qövmlərlə əlaqədar Quran ayələrinin araşdırılması Fəcr surəsinin ikinci hissəsində təqdim olunacaqdır.

Qurandakı ibrətamiz hekayətlərin faydaları:

Quranda yer alan ibrətamiz hekayətlərin üslubundan açıqca başa düşülür ki, bu ibrətlik hekayətlər tarixi məlumat vermək məqsədiylə deyil, öyüd vermək məqsədiylə verilmişdir.

Bu hekayətlər, öyüdlərin onlara xeyir verəcəyi insanlara aşağıdakı faydaları təmin edir:

qədimdən də peyğəmbərlərin gəlib keçdiyi məlumatını verməklə, peyğəmbərlərin törəmə olmadığını göstərir;
gəlmiş getmiş bütün peyğəmbərlərin vəzifələrinin “təbliğ etmək” və “öyüd verməkdən“ ibarət olduğunu öyrədir;
Allahın elçilərinə daima göndərildikləri qövmün liderləri tərəfindən mane olunduğu məlumatını verir;
Peyğəmbərimizin təbliğinə qarşı çıxıb, Ona mane olmaq istəyənlərə, bu tövrlərinin əvəzini necə ödəyəcəkləri mövzusunda keçmişdən, bəzilərini özlərinin də bildikləri örnəklər verməklə xatırladır, xəbərdarlıq edir;
Peyğəmbərimizə və Onun yoldaşlarına, qarşı–qarşıya olduqları vəziyyətin onlardan əvvəlki peyğəmbərlər və onların qövmləri arasında meydana gələnlərə bənzədiyini, hətta böyük ehtimalla eyni olduğunu bildirməklə, onlara inam təlqin edir, əsasən də, Allahın elçilərinin daima qalib gəldiklərini bildirməklə, onlara əzm qazandırır və onların mənəviyyatını gücləndirir.

Ad Qövmü

Ərəb tarixi məlumatlarına görə Ad qövmü, Yəməndəki Hıdramevt ilə Umman arasında Əhqaf deyə bilinən geniş və böyük bir bölgənin xalqıdır.

Bu qövm, istər siyasi, istərsə də iqtisadi baxımdan böyük bir gücdü. “Bağ–i İrəm” deyə anılan, möhtəşəm sarayların bəzədiyi böyük şəhərləri dillərə dastan olmuşdu. Bütlərə sitayiş edən Ad qövmü, kobudluqda və zülmdə də şöhrət sahibi idi. Yer üzündə özlərindən daha güclü heç bir şeyin mövcud olmadığına inanmışdılar. Öz içlərindən Huda peyğəmbərlik vəzifəsi verildiyində böyük bir mübarizə başladı. Quranda Əraf surəsinin 50–60, Şüəra surəsinin 123–140, Əhqaf surəsinin 21–28, Qəmər surəsinin 18–22 və Fussilət surəsinin 13–16–cı ayələri Ad qövmü ilə əlaqədar məlumatlar verir.

Təkrarlanmış olanları nəzərə almayaraq bir bölmə əmələ gətirildiyində, Ad qövmünün Qurandakı mənzərəsi ortaya çıxar:

^50–52Ada da qardaşları Hudu elçi göndərdik. O, dedi ki: “Ey Cəmiyyətim! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa ilah yoxdur. Siz uydurmaçılardan başqa bir şey deyilsiniz. Ey Cəmiyyətim! Buna qarşılıq mən sizdən bir ücrət istəmirəm. Mənim əcrim ancaq Məni yoxdan yaradan üzərinədir. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi? Ey Cəmiyyətim! Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, üzərinizə göydən bol–bol göndərsin və sizi qüvvətinizə qüvvət qataraq çoxaltsın. Və günahkarlar olaraq arxa çevirməyin».
^53–57Onlar dedilər ki: “Ey Hud! Bizə bir açıq sübut ilə gəlmədin. Və biz, sənin sözünlə ilahlarımızı tərk edən deyilik. Biz, sənə inanan da deyilik. Ancaq “Tanrılarımızdan bəzisi səni pis çarpmışdır” deyə bilərik». Hud dedi ki: “Şübhəsiz, Mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən, Allahın yaratdığı sərvətlərdən Ona ortaq qoşduğunuz şeylərdən uzağam. Haydı, elə isə hamınız mənə tələ qurun, sonra məni heç gözlətməyin. Şübhəsiz, mən həqiqətən, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha işin sonunu həvalə etdim. Onun, kəkilindən yaxalayıb sınamadığı heç bir irili–xırdalı hərəkət edən canlı yoxdur. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim dos–doğru bir yol üzərinədir. Buna rəğmən yenə də arxa çevirərsinizsə, mən sizə nə ilə göndərilmişəmsə, bax budur, onu təbliğ etdim. Və mənim Rəbbim, başqa bir Cəmiyyəti sizin yerinizə gətirər. Və siz Ona heç bir şəkildə və heç bir yolla zərər verə bilməzsiniz. Heç şübhəsiz, Rəbbim, hər şeyi qoruyub nəzarət edəndir».
⁵⁸Və nə zaman ki, əmrimiz gəldi, Hudu və onunla birlıkdə iman etmiş olan adamları tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq, Biz onları çox ağır bir əzabdan da qurtardıq.
^59,60Və bax budur, bu, Rəblərinin ayələrinə baş qaldıran, Onun elçilərinə üsyan edən və hər inadcı zülmkarın əmrinə uyan Ad Cəmiyyətidir. Bu dünyada və qiyamət günü arxalarına kənarlaşdırılma taxıldı. Xəbəriniz olsun! Ad Cəmiyyəti, Rəbblərinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Hudun Cəmiyyəti olan Ad Cəmiyyətinə qəhr olmaq–tarixdən silinmək verildi. (Hud/ 50– 60)
¹²³Ad, göndərilmişləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı.
^124–135O zaman ki, qardaşları Hud onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına girməzsinizmi? Şübhəsiz ki, Mən, sizin üçün güvənilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qoruması altına girin və Mənə itaət edin. Və buna qarşılıq Mən sizdən heç bir ücrət istəmirəm. Mənim ücrətim aləmlərin Rəbbi üzərinədir. Hər yüksək təpəyə, əlamət bir bina quraraqmı əylənirsiniz? Sonsuzlaşmanız üçün–sanki sonsuzlasaçaqmışsınız kimi sənaye mərkəzlərimi [fabrikalar–qalalar] qurursunuz? Yaxaladığınız vaxt da kobudcasınamı yaxaladınız? Artıq Allahın qoruması altına girin və Mənə itaət edin. Sizə o bildiyiniz şeyləri verənin [davarlar, oğullar, bağlar, bağçalar, bulaqlar verənin] qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Mən, sizin haqqınızda böyük bir günün əzabından qorxuram».
^136–138Onlar dedilər ki: “Sən, öyüd versən də, yaxud öyüd verənlərdən olmasan da bizim üçün fərqi yoxdur. Bu, sadəcə öncəkilərin həyat tərzləridir və biz əzaba uğradılacaqlar deyilik».
¹³⁹Buna görə də Onu yalan saydılar da Biz özlərini dəyişikliyə/yıxıma uğratdıq. Şübhəsiz ki, bunda tam yəqinliklə bilin ki, mütləq bir əlamət–nümunə vardır, amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.
¹⁴⁰Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan–mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür. (Şüəra/123–140)
⁶⁵And olsun ki, Ada da qardaşları Hudu elçi göndərdik. O, “Ey cəmiyyətim! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir ilah yoxdur. hələ də Allahın qoruması altına girməzsinizmi?” dedi.
⁶⁶Cəmiyyətindən, irəli gələn kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, “Biz səni ağıl yüngüllüyü– cahillik içində görürük və həqiqətən səni yalançılardan sayırıq” dedilər.
^67–69Hud, “Ey cəmiyyətim! Məndə ağıl yüngüllüyü– cahillik yoxdur, Və lakin Mən aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilmiş bir elçiyəm. Sizə Rəbbimin göndərdiklərini təbliğ edirəm və Mən sizin üçün güvənilən bir öyüd verənəm. Sizi xəbərdar etməsi üçün içinizdən bir adama Rəbbinizdən, sizə bir öyüd–kitab gəlməsinə çaşdınızmı? Düşünün ki, O sizi, Nuh cəmiyyətindən sonra, xəlifələr, sonradan gələn nəsillər etdi və görkəmə, boy–budun etibari ilə sizi artdırdı. Qurtarmanız üçün Allahın nemətlərini xatırlayın” dedi.
⁷⁰Onlar dedilər ki: “Demək sən Allaha başqasını qarışdırmadan qulluq edək və atalarımızın qulluq etdiklərini buraxaq–deyəmi bizə gəldin? Əgər doğrulardansansa, bizi təhdid etdiyin şeyi bizə gətir!”
⁷¹Hud dedi ki: “Artıq sizə Rəbbinizdən bir əzab və bir qisas enmışdır. Haqlarında Allahın heç bir dəlil endirmədiyi, sadəcə sizin və atalarınızın taxdığı isimlər haqqındamı Mənimlə mübahisə edirsiniz? Gözləyin elə isə, şübhəsiz Mən də sizinlə birlıkdə gözləyənlərdənəm!”
⁷²Buna görə də Hudu və Onunla bərabər olanları tərəfimizdən bir mərhəmətlə qurtardıq və ayələrimizi yalan sayan və iman etməmiş olanların kökünü kəsdik. (Əraf/ 65 –72)
²¹Adın qardaşı Hudu da an! O zaman o, Əhkafda cəmiyyətini xəbərdar etmişdi. –Qətiliklə Onun önündə və ardında [hər yanında], “Allahdan başqasına qulluq etməyin. Şübhəsiz Mən sizin üçün böyük bir günün əzabından qorxuram” deyən xəbərdar edicilər keçmişdi.–
²²Onlar: “Sən bizi ilahlarımızdan çevirmək üçünmü gəldin? Əgər doğrulardansansa, haydı, o bizi təhdid edib durduğun əzabı dərhal gətir” dedilər.
²³Adın qardaşı; Hud: “ Şübhəsiz o əzabın nə zaman gələcəyinə dair bilik Allah qatındadır. Mən isə sizə mənimlə göndəriləni təbliğ edirəm. Lakin Mən sizi cahillik edib duran bir cəmiyyət olaraq görürəm” dedi.
^24,25Sonunda onu, vadilərinə doğru gələn geniş bir bulud halında gördüklərində: “Hə, bax budur! Bu, bizə yağmur gətirəcək bir buluddur!” dedilər, Xeyir, əksinə o, tezləşdirməyə çalışdığınız şeyin məhz özüdür; Rəbbinin əmri ilə hər şeyi yerlə bir edən, içində acıqlı bir əzab olan ruzigar… Sonunda o hala gəldilər ki, mənzillərındən başqa heç bir şey görünmürdü. Biz, günahkarlar topluluğunu bax budur, belə cəzalandırırıq.
²⁶Və and olsun ki, Biz, sizi güclü etmədiyimiz şeylərdə onları güclü etmişdik; sizə vermədiyimiz imkanları onlara vermişdik. Onlara da qulaqlar, gözlər və duyğular vermişdik. Buna rəğmən qulaqları, gözləri və duyğularının onlara heç bir faydası ola bilmədi/ özlərindən heç bir şeyi uzaqlaşdıra bilmədi. Çünki onlar, Allahın ayələrini bilə–bilə inkar edirdilər. Lağ etməkdə olduqları şey də onları sarıb bürüdü.
^27,28Qətiliklə, Biz öz qonşularınız olan məmləkətləri dəyişimə/ yıxıma uğratdıq. Ayələri, onlar dönsünlər deyə təkrar–təkrar açıqladıq. Belə isə Allahın yaratdıqlarından, guya, Ona yaxınlığa vəsilə qəbul etdikləri düzmə tanrılar, onların əzabını sovmağa kömək etməli deyilmiydi? Əksinə, o düzmə tanrılar özlərindən ayrılıb qeyb oldular. Bu, onların yalanlarıdır/ uydurmaqda olduqları şeydir. (Əhqaf 21–28)

Səmud Qövmü

Ərəb dilçilərinin çoxunun görüşünə görə “Səmud” sözü Ərəb dilində deyildir və beləliklə də cəlbedici deyildir. Bəzilərinə görə isə Ərəbcədir və “smd” kökündən törəmişdir. “Smd” sözü “maddəsi [kütləsi] olmayan su” deməkdir ki, bununla “az su” mənası qəsd edilir və “şeh, şəbnəm” suları üçün işlədilir. Su sərnicləri, içində az suyu olan çuxurlar, çuxur qazılıb suyun tapılmaması halı “səmd” sözüylə ifadə edilir.[2]

Əgər sözün bu kökdən gəldiyi hesab edilərsə, “Səmud” adı “suyu qıt olan” mənasına gəlir.

Səmud qövmü, şəbnəm və şeh sularına möhtac, sərnicə və ya suyu az olan su çuxurlarına məhkum üç–beş bədəvidən ibarət görülməməlidir. Quranın digər ayələrindən aydın olur ki, Səmud, sıx əhalisi olan mədəniyyət sahibi bir qövmdür. Qədim dövrlərdə tarla və heyvandarlıqla keçinən bir xalqın ən verimli çağındakı genc bir dəvəni öz övladlarından belə üstün tutduğu/tuta biləcəyi ağlımızdan çıxarılmamalıdır. Buna görə də sözün həqiqi mənasından çox, məcazi mənasına yönəlmək zərurəti vardır. Səmud əhvalatında üzərində durulmalı məsələ dəvə deyil, bu dəvənin “Allahın dəvəsi [cəmiyyətə aid]” olmasıdır.

Ərəb tarixi məlumatlarına görə Səmud qövmü Hicaz ilə Suriya arasında, Vadii’l–Kurada yaşamış qədim bir Ərəb qəbiləsidir. Quranda bu qəbilənin adı yirmi altı yerdə keçir. Həmçinin Saleh peyğəmbərdən bəhs edən ayələr də onun qövmü olan Səmud ilə əlaqədardır. Səmud qövmü, Səmud b. Casır b. İrəm b. Sam b. Nuhun [Nuh oğlu Sam oğlu İrəm oğlu Casır oğlu Səmudun] nəslidir.[3]

Ərəb qaynaqlı olmayan tarixi sənədlərdə də Səmud qövmündən bəhs edilir: “e.ə. 715 tarixli Sarqon kitabəsində Səmud qövmü, Asurluların hakimiyyət altına aldıqları Şərqi və Mərkəzi Ərəbistan qövmləri arasında zikr edilir. Aristo, Batlamyus və Plinus, Səmud qövmündən “Thamudaei” olaraq bilinən adı ilə bəhs etmişdilər. Plinusun Səmud qövmünün oturduğu yer olaraq zikr etdiyi Domatha və Heqranın, İslami qaynaqlarda bu qövmün oturduğu yer olaraq qeyd edilən Hicr ilə eyni yer olduğu qəbul edilə bilir.”[4]

Bu qövmə peyğəmbər olaraq Saleh göndərilmişdir. Səmud qövmü də Ad qövmü kimi Quranda ibrət tablosu olaraq təqdim edilmişdir. İstər Səmud qövmü və istərsə də bu qövm ilə Saleh peyğəmbər arasındakı mübarizə haqqında Tabəri, İbnül–Əsir və İbn–i Kəsirin əsərlərində rəvayətlərə əsaslanan geniş məlumat vardır. Ancaq doğru olan, bizə lazım olan məlumatların birbaşa Qurandan çıxarılmasıdır. Quranda Əraf surəsinin 73–79, Şüəra surəsinin 141–159, Nəml surəsinin 45–53, Hud surəsinin 61–68, Qəmər surəsinin 23–32, Şəms surəsinin 11–15, Fussilət surəsinin 17,18 və Haqqa surəsinin 4–8–ci ayələri Səmud qövmü ilə əlaqədar məlumatlar verir.

Ad qövmü mövzusunda etdiyimiz kimi, bu ayələrdən təkrarlanmış olanlarını nəzərə almayaraq Səmud qövmü ilə əlaqədar bir bölmə əmələ gətirək:

^61,62Səmuda da qardaşları Salehi elçi göndərdik. O, dedi ki: “Ey xalqım! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa ilah yoxdur. O, sizi yer üzündən əmələ gətirən və sizə orada ömür sürdürəndir. Artıq Ondan bağışlanma istəyin. Sonra Ona tövbə edin. Şübhəsiz, Rəbbim çox yaxındır, yalvarışlara cavab verəndir». Dedilər ki: “Ey Saleh! Sən, bundan əvvəl, aramızda, axtarılan–ümid bəslənən bir adam idin. İndi qalxıb, atalarımızın qulluq etdiklərinə qulluq etməyimizimi qadağan edirsən? Və heç şübhəsiz, biz, bizi çağırdığın şey haqqında başları qarışdıran bir şübhə içindəyik».
^63,64Saleh dedi ki: Ey Cəmiyyətim! Əgər Mən Rəbbimdən açıq–aşkar bir dəlil üzərindəyəmsə və O mənə Özündən bir mərhəmət vermişsə… Bu vəziyyət qarşısında Ona asi olaramsa məni Allahdan kim qoruya bilər? O zaman sizin də mənə zərərdən başqa xeyriniz olmaz. Və ey Cəmiyyətim! Bax budur, sizə əlamət–nümunə olaraq salaat [maddi yöndən və zehni mənada dəstək olma–Cəmiyyəti aydınlatma] vəzifəsi. Artıq onu buraxın Allahın yer üzündə tətbiq olunsun. Və ona pislik toxundurmayın–sonra sizi yaxın bir əzab yaxalayar.
⁶⁵Deyərkən onlar, yaşam qaynaqlarını qurudaraq öldürdülər. Buna görə də Saleh dedi ki: “Yurdunuzda üç gün daha faydalanın. Bax budur, bu, yalan sayıla bilinməyəcək bir vəddir».
⁶⁶Artıq nə zaman ki, əmrimiz gəldi, Salehi və Onunla birlikdə iman etmiş olan adamları tərəfimizdən bir mərhəmətlə qurtardıq. O günün pərişanlığından da qurtardıq. Heç şübhəsiz ki, sənin Rəbbin, o güclü, mütləq üstün olandır.
⁶⁷Və şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edən o kimsələri qorxunc bir gurultu yaxaladı və yurdlarında diz üstə çöküb qaldılar.
⁶⁸Sanki orada heç zəngin yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Heç şübhəsiz, Səmud Cəmiyyəti həqiqətən Rəbblərinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Səmud üçün uzaqlıq verildi. (Hud/ 61–68)
⁴⁵And olsun ki, ‘Allaha qulluq edin deyə Səmuda da qardaşları Salehi elçi göndərdik. Dərhal bir–birləri ilə mübahisə edən iki qrup oldular.
⁴⁶Saleh dedi ki: “Ey Cəmiyyətim! Yaxşılıqdan əvvəl nə üçün pislıyi tezləşdirmək istəyirsiniz? Mərhəmət olunmağınız üçün Allahdan bağışlanma diləsəniz nə olar!”
⁴⁷Onlar, “Sənin səbəbinlə və səninlə bərabər olan adamlar səbəbindən başımıza uğursuzluq gəldi–səni və səninlə bərabər olanları uğursuzluq işarəti sayırıq” dedilər. Saleh, “Uğursuzluğunuz Allah qatındadır. Daha doğrusu siz, özünü atəşə atan–imtahana çəkilən bir camaatsınız” dedi.
⁴⁸Və o şəhərdə yer üzündə pozğunçuluq edən, yaxşılaşdırmayan, Doqquz adamlıq bir qrup vardı. ⁴⁹Allaha and içərək, “Gecə ona və ailəsinə basqın edəcəyik, sonra da vəlisinə–Haqlarını qoruyacaq yaxınlarına, ‘Biz, o ailənin yox edilişinə şahid olmadıq–olay zamanında orada deyildik və biz tam yəqinliklə bilin ki, doğru olanlarıq deyəcəyik” dedilər. ⁵⁰Və onlar, belə bir tələ qurdular, şübhəsiz, Biz də onları fərqində olmadıqları bir cəza ilə cəzalandırdıq.
⁵¹Bax budur! Onların tələlərinin aqibəti necə oldu, şübhəsiz, Biz onları və cəmiyyətlərini cəm halda yerlə bir etdik. ⁵²Bax, budur, onların, Şərik qoşmaqla etdikləri səhvlar üzündən damları çöküb sahibsiz qalmış evləri. Heç şübhəsiz ki, bunda, bilən bir cəmiyyət üçün bir əlamət–nümunə vardır.
⁵³İman edən və Allahın qoruması altına girmiş olan adamları isə qurtardıq. (Nəml/ 45–53)
²³Səmud da o xəbərdarlıqları yalan saydı: ^24,25“Bizdən bir tək insanamı, Onamı uyacağıq? Elə edərsək tam yəqinliklə bilin ki, bir pozğunluq və çılgınlıq içində olaruq, Öyüd–Kitab, aramızdan Onamı buraxıldı? Xeyr, əksinə o, çox yalançı, həyasızdır” dedilər.
²⁶Sabah onlar, çox yalançının, həyasızın kim olduğunu biləcəkdirlər. ^27,28Şübhəsiz Biz onlara, özlərinə vəzifə olmaq üçün sosial dəstək qurumları qurmalarını və onların fəaliyyətini təmin etmələrini əmr edəcəyik.
Onun üçün sən onları müşahidə et və səbr et. Və onlara bu qurumların fəaliyyətini təmin edəcək zəkat–vergi və xərcləmə işində mövcud olan vəzifələrinin, öz aralarında bölünmüş olduğunu xəbər ver–hər kəsin cəmiyyət üçün nə miqdarda iştirak edəcəyi də müəyyən olunmuşdur.
²⁹Buna görə yoldaşlarına– idarəçilərinə səsləndilər. O da alacağını alıb sosial qurumları fəaliyyətini təmin edən gəlir qaynaqlarını qurudaraq sistemi çökdürdü.
³⁰Yaxşı, əzabım və xəbərdarlıqlar necə imiş?
³¹Şübhəsiz Biz onların üzərinə qorxunc tək bir səs göndərdik–ağılçının topladığı kol–kos kimi oldular. (Qəmər/ 23–31)
⁷³And olsun ki, Biz, Səmuda da qardaşları Salehi elçi olaraq göndərdik. O dedi ki: “Ey cəmiyyətim! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir ilah yoxdur. Sizə Rəbbinizdən açıq bir sübut gəldi. Bax budur, bu, Allahın dəvəsi–sosial kömək və dəstək qaydası, sizin üçün bir ayədir–buraxın onu Allahın yer üzündə yesin, əsla ona pislıklə toxunmayın, yoxsa sizi acıqlı bir əzab yaxalayar.
⁷⁴Və düşünün ki, Addan sonra sizi xəlifələr etdi. Və yer üzündə sizi yerləşdirdi: Onun düzənliklərində saraylar tikirsiniz, dağlarını evlər halında yonub düzəldirsiniz. Elə isə Allahın nemətlərini xatırlayın və yer üzündə qarışıqlıq çıxaranlar olaraq azğınlıq etməyin».
⁷⁵Cəmiyyətindən yekəxanalıq göstərən öndə gedənlər, içlərindən zəif görünən inananlara dedilər ki: “Siz, Salehin, həqiqətən Rəbbi tərəfındən göndərilmiş bir elçi olduğunu bilirsinizmi?” Onlar, “Tam yəqinliklə bilin ki, biz Onunla göndərilənə inanırıq!” dedilər.
⁷⁶O, yekəxanalıq edənlər, “Biz, sizin inandığınızı, tam yəqin bilin ki, bilərək rədd edənlərik!” dedilər. ⁷⁷Dərhal da o sosial kömək və dəstək qurumlarını fəaliyyətini təmin edən gəlir qaynaqlarını qurutdular və böyüklənərək Rəblərinin buyruğundan kənara çıxdılar və “Ey Saleh! Əgər həqiqətən göndərilən elçilərdənsənsə, bizi təhdid etdiyini gətir bizə!” dedilər.
⁷⁸Buna görə də dərhal onları, şiddətli sarsıntı yaxaladı və onlar yurdlarında diz üstə çökərək qaldılar.
⁷⁹Saleh, o zaman onlara arxa çevirdi və “Ey Cəmiyyətim! And olsun ki, Mən sizə Rəbbimin göndərdiklərini təbliğ etdim və sizə öyüd verdim, lakin siz öyüd verənləri sevmirsiniz” dedi. (Əraf/ 73–79)

Bilinən məlumatlara görə, bəhs edilən qövmlər haqqında Məkkə cəmiyyətinin az, ya da çox məlumatı var idi. Adın, Səmudun, İrəmin tam olaraq nə və harada olduqlarına dair [şəhərmi, ölkəmi, cəmiyyətmi?] bir çox rəvayət və mübahisə vardır. Belə ki, Quranın mövzu ilə əlaqədar ismarıcının alına bilməsi üçün bu rəvayətlərin elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Quran, hadisələrlə əlaqədar zaman, məkan və şəxslər kimi tarixi incəliklərdən ziyadə xarakterlər, davranışlar, hadisələrin səbəb və nəticələri üzərində duraraq, diqqətləri dağıtmadan, məsələnin özüylə maraqlanmış və o zamankı müxatiblərin xaşyətlə andığı, tqdir etdiyi və güclü gördüyü qövmlərin aqibətini xəbər verərək, bu aqibətə yol açan əsas səbəbləri sıralamışdır. Quranın indiki müxatiblərinin də eyni ismarıcıı almalı olduğu başa düşülür.

Hudun mənsub olduğu Ad qövmü, Əhqaf adıyla bilinən və Umman ilə Yəməndəki Hadramevt arasında yerləşən geniş çöl bölgəsində yaşamış və böyük nüfuz və iqtidarıyla tanınmış bir qövmdür. Bu qövm, İslamın ortaya çıxmasından əsrlərlə əvvəl tarix səhnəsindən çəkilmiş olmasına baxmayaraq, geridə buraxdığı iz və xatirələriylə Ərəb ənənəsində hər zaman canlı qalmağa davam etmişdi. İrəmin və Səmudun qalıqları Məkkəlilərin ticarət etdikləri karvan yolu üzərində idi. Surənin 9–cu ayəsində keçən “vadi”, Mədinənin şimalında, Ərəbistandan Suriyaya gedən qədim karvan yolunun üzərində yerləşən Vadiil–Kuradır. İrəm, bir çox rəvayətlə yanaşı, bu gün Əhqaf çölünün qumları ilə örtülmüş olan Ad qövmünün əfsanəvi paytaxtının adı olaraq bilinir. “Xəndəklər sahibi” olmaq, klassik Ərəb dilində qədim bir bədəvi terminidir. Deyiliş olaraq, “güclü bir nüfuz” yaxud “sarsılmaz, dağılmaz bir güc”dən məcaz olaraq işlədilirdi. Bir bədəvi çadırını dik tutan xəndəklərin sayı, o çadırın böyüklüyünə bağlı idi. Çadırın böyüklüyü, hər zaman çadır sahibinin statusuna və gücünə görə dəyişirdi. Buna görə də, güclü bir qəbilə rəisi üçün çoxu zaman “saysız dirəklər üstündə duran çadırın sahibi” tərifi edilirdi.

Fəcr surəsində bu üç qövm haqqında qısaca söhbət açılmış, təfərrüatı isə başqa surələrdə verilmişdir.

Bu ayələrdə, güclərindən bir xeyli məlumat verildikdən sonra, tağutların qaçınılmaz aqibətlərinin səbəbi açıqlanır. Bu tağutlar tüğyan etmişdilər, haqq və ədalət hədlərini aşmışdılar, böyük bir tənəzzülə və çürüməyə səbəb olmuşdular. Zülm, israf, zövq və əyləncəyə hədsiz düşkünlüklə Rəbbi unutmuşdular, fəsad çıxarmışdılar, nizamı [ilahi tarazlığı], əxlaqı və fikri tənəzzülə uğratmışdılar. Bu etdiklərinin əvəzi olaraq, hər şeyi görən, hər şeyi bilən, hər şeyə nəzarət edən, heç bir şeyin onun elmindən və görməsindən qaça bilmədiyi, görünən və görünməyən hər şeyə, qəlblərdə gizli olana belə, şahid olan Allah, onların üzərinə əzab göndərdi, onları sonsuz gücüylə həlak edərək cəzalandırdı. Onun üçün yer üzündə fitnə və fəsad çıxaranlar, tağutluq edənlər, azğınlıq, daşqınlıq və pozğunçuluq edənlər Allahın görmədiyini, bilmədiyini, etdiklərindən qafil olduğunu, beləliklə də Allahın əzabından qaçıb qurtara biləcəklərini düşünməməlidirlər.

Şura surəsinin 40–cı ayəsindəki “Bir pisliyin cəzası, eyni bir pislikdir. …” ifadəsi, Allahın cəzalandırmasıyla əlaqədar ilahi qaydanı bildirir. Bu qayda, günahkarların dünya və axirətdə görəcəkləri əzabın, işlədikləri əməllərə uyğun olacağını göstərir.

Günahkarların üzərinə yağdırıldığı bildirilən əzab qamçısı, bu baxımdan, özlərini Rəbb yerinə qoyan tağutların, hökm etdikləri kölələrinə, hökmü altında olan xalqa, sözdə qullarına, eynilə sürü güdürmüş kimi, qamçı ilə işgəncə verərək cəzalandırdıqlarına və belə bir günahın cəzasının da eyni şəkildə ekvivalenti ilə veriləcəyinə işarə edir.

Qamçının tək bir parçadan deyil, bir–birinə sarılmış, ya da hörülmüş parçalardan əmələ gəldiyini nəzərə alsaq, “Əzab qamçısı” deyiminə əsaslanaraq, dünya və axirətdəki cəzanın da demək olar ki, bir əzab yumağı kimi, fərqli əzabların bir bütün halında tətbiq edilməsiylə həyata keçəcəyini düşünmək olar. (Nəbə surəsi 20–26–ci ayəyə baxın.)

^15–16İnsana gəldikdə, Rəbbi onu hər nə vaxt sınayaraq üstün qılar və nemətlər verirsə: “Rəbbim Məni üstün tutdu” deyər. Amma hər nə zaman da sınayaraq ruzisini azaldırsa: “Rəbbim Məni alçaltdı” deyər.

Xatırlayacağınız kimi Əla surəsindən etibarən vəhylərdə (Əla/14 və Leyl/5–21 ayələr) yeni bir mövzudan söz edilməyə başlanmışdı. Bu mövzu sosial ədaləti təmin edən “infaq”, yəni Allah rızası üçün vermək idi. Bu məsələ Fəcr surəsinin 15–30–cu ayələrində daha da geniş izah edilir.

Ayədəki “insan” ilə qəsd edilənin Məkkənin öndə gedənlərindən Utbe b. Rəbia, Huzeyfə b. Muğirə və Ubeyy b. Halef kimi kimsələrdən biri olduğu irəli sürülsə də, biz düşünürük ki, o insan təlimlənməmiş, xam ruhlu adamların əsas xarakterini simvolizə edir, bu səbəbdən də belə xarakterdəki hər bir insan nəzərdə tutulur.

Ayələrin bildirdiyinə görə, insan, sahib olduğu nemətlər sayəsində içində yaşadığı bolluğu Rəbbi tərəfindən ona təqdim edilən, haqqı olan bir ərməğan kimi dəyərləndirir. Əslində isə edilən ərməğan, onunn imtahan edilməsi üçündür və sonunda hesabı soruşulacaq bir cavabdehliyi də özüylə gətirir. Əsl ərməğanın axirətdə olduğunu düşünə bilməyən insan, dünyada edilən ərməğandan həzz duyar, sevinər və bu ərməğanın imkanlarıyla zənginləşər. Bununla da qalmaz, zövqə, əyləncəyə və fəsada dalar, həddini aşmağa başlar.

Ona ərməğan olunmuş bir insanın bu davranışı necə nankorluqdursa, ruzisinin azalması və ona verilən nemətlərin azlığıyla səbri ölçülən bir insanın Rəbbinin onu xor gördüyünü düşünməsi də eyni şəkildə nankorluqdur. Bir–birinə zidd olan hər iki davranış modelinin də sonu hüsrandır. Çünki, birincisi əlindəki bolluğu, qazanılmış haqq zənn edərək harınlayıb azar və o nemətlərin şükrünün əda edilməsi lazım olan bir imtahan olduğunu düşünməz, ikincisi də əlindəki dünya nemətlərinin başqalarına nisbətdə az olduğunu, əslində axirətdə ona ediləcək ərməğanın bir xəbərçisi olduğunu və “ruzi bolluğu” yolu ilə ediləcək bir imtahandan özünü qoruduğunu düşünməz, bunu ədalətsizlik olaraq görər, hətta Allahı inkara qədər gedib çıxar.

Ruzisinə şükr etməyi bilməyən insan xarakteri, irəlidə Həcc surəsinin 11–ci ayəsində geniş izah olunacaqdır.

^17–20Əsla sizin düşündüyünüz kimi deyil! Doğrusu siz, yetimi, üstün–hörmətli bir şəkildə yetişdirmirsiniz. Yoxsulun yeyəcəyi mənasında bir–birinizi təşviq etmirsiniz. Halbuki, mirası talayarcasına elə bir yeyişlə yeyirsiniz ki! Malı elə bir sevgi ilə sevirsiniz ki, qarət edirmiş kimi!

Yəni “Rəbbinizdən özünüz üçün bol ərməğan istəyərkən, Ondan hörmətli və üstün olmaq üçün şeylər gözləyərkən, yetimlərin hörmətli və üstün olmaqları üçün heç zəhmət sərf etmirsiniz, onları ac, susuz, təhsilsiz qoyursunuz.

İş görmək imkanı olmayan möhtacların qarınlarını doyduracaq bir iş sahibi olmaqlarını təmin etməyə çalışmır, buna qarşı içinizdə bir istək duymur, bu mövzuda bir–birinizi sövq etmirsiniz.

Bu istiqamətdə yarışmağınız lazım olduğu halda, əksinə bundan qaçınırsınız. Hətta başqalarının [zəiflərin] mirasına [qövmün onlar üçün xərcləyəcəyi vəsaitə, onların qövmün zənginliyi içindəki paylarına] əl qoyur, onu böyük bir iştahla, düşüncəsizlik və acgözlüklə yeyirsiniz.

Malı da hədsiz bir sevgiylə elə çox sevirsiniz ki, ağlınıza nə hesab verəcəyiniz gəlir, nə də Rəbbiniz.”

Demək olar ki, bütün tərcümələrdə yer alan “yetimə ərməğan etmirsiniz” tərcüməsi, ayənin həqiqi mənasını ifadə edə bilmir. Ayədə verilən “ərməğan” çay, qəhvə və bu kimi şeylər hədiyyə etmək, pay vermək mənasına gəlmir. Buradakı “اكرام ikram”, üstün tutmaq, hörmətli hala gətirmək deməkdir. Bu da təhsil verməklə, fürsət verməklə, iş imkanı verməklə mümkün ola bilər. Bir başqa ifadə ilə ərməğan, “ac, susuz, təhsilsiz, təlimsiz, bacarıqsız buraxmaq, cəmiyyətdə səviyyəsiz hala gətirmək” demək olan “قهر qəhr etməyin” tam tərsidir.

Ayədə verilən “مسكين miskiin” sözü fıkıh ədəbiyyatında “Fəqirdən daha yoxsul olan kəs” olaraq müəyyən edilmişdir.

Əslində “miskin” sözü “sakit olmaq, hərəkətsiz durmaq” mənasındakı “سكن səkənə” sözünün törəmələrindəndir. “Lisanü’l–Arab” adlı əsərdə “səkənə” sözünün əsas mənasının “واضع əyilən/boynunu bükən, təvazö göstərən” demək olduğu qeyd edilir. ([5], Səkənə maddəsi) Bu iki məna birlikdə düşünülərsə, “miskin”in istər fəqirlik üzündən, istərsə də başqa bir təsir səbəbindən “ hərəkətsiz qalmış, sərbəst hərəkət imkanını itirmiş, boynu bükülmüş kəs” olduğu mənasını verir. Bu ikinci səbəbdən də miskinləşmənin nümunəsi Kəhf surəsi 79–cu ayəsində görünür. “Miskin” bəzi hallarda kasıbdan üstün ola biləcəyi kimi, bəzən də kasıbdan daha yoxsul ola bilir. Bunun Quranda bir çox nümunəsi mövcuddur.

Beləliklə, bu ayələrdə haqqında söhbət gedən məsələlər, İslamın sosial ədalət qaydasının təməlini təşkil edir. Günümüzdəki iqtisadi sistemlər bu qaydalara riayət edərsə, dövlət nəzarətində olan uşaq evləri, internat məktəbləri və bu kimi təlim–təhsil müəssisələrinin işi yüksək səviyyədə qurularsa, yetim uşaqlar cəmiyyətin layiqli üzvü kimi yetişdirilərsə, demək olar ki, o sistem İslamın yetimləri yetişdirməyə aid qaydalarına uyğun olar.

^21–23Əsla sizin düşündüyünüz kimi deyil! Yer üst–üstə sarsıntılarla dümdüz edildiyi zaman, Rəbbinin hesaba çəkdiyi, göndərdiyi vəhylər şahid olaraq səf–səf düzüldüyü zaman, o gün cəhənnəm də gətirilmişdir–o insanın, o gün ağlı başına gələcəkdir, artıq ağlının başına gəlməsinin özünə nə xeyri var ki?!

Təkvir surəsinin ilk ayələrindəki qiyamət səhnələri bu iki ayədə də qısaca açıqlanaraq xəbərdarlıqlara davam edilir.

22–ci ayənin orijinalındakı “Rəbbin gəldiyi zaman” ifadəsi mütəşabih bir ifadədir. Bu səbəbdən də təvil edilir. Yoxsa Uca Allahın gəlməsi, getməsi, enməsi, çıxması haqqında söhbət gedə bilməz. “Rəbbin gəldiyi” ifadəsindəki tamamlığa, bir məna təqdir edilərək, izah edilir. Rəbbimizin fiziki olaraq gəlməsi və bizim də Onu görməyimiz haqqında söhbət gedə bilmədiyinə görə, təqdir ediləcək mənalar belə ola bilər: “Rəbbinin hesaba çəkməyə dair əmri gəldiyi vaxt”, “Rəbbinin qarşısına keçilməsi mümkün olmayan gücü, əzəməti, qəhri gəldiyi zaman”, “Rəbbinin Uca ayələri gəldiyi zaman” .

“Mütəşabih” sözü ilə əlaqədar olaraq irəlidə geniş məlumat və nümunələr veriləcəkdir.

Mələklərin səf–səf (sıra–sıra) düzülməsi

Rəbbimizin insanları sınaması, öyrətmək üçün deyil, dünya və axirətə şahid olmalarını meydana çıxarmaq üçündür ki, kimsə öz haqqında çıxarılan qərara etiraz edə bilməsin. Eynilə məktəbdə müəllimlər şagirdləri ona görə imtahan etmirlər ki, onlardan öyrənsinlər. İmtahan etməkdə məqsəd odur ki, imtahan verən şagirdlər öz biliklərinə özləri şahid olsunlar ki, onlar haqqında çıxarılan qərara etiraz edə bilməsinlər.

Qiyamət günündə insanlar üçün, öz nəfsi, yaxınları, cəmiyyəti, elçilər və vəhylər şahidlik edəcəkdir.

Mövzuyla əlaqədar bu ayələrə də baxıla bilər: Bəqərə/ 143, Həcc 78, Fəcr/21–23, , Nisa/ 41, 159, Nəhl /84, 89, Qaf/ 21, Mömin /51, Hud/18, 19, Qasas/ 75, Fussılət /20–22, Nur/ 24, Ya Sin/ 65, Furkan/30, Maidə/116–118.

Mələklərin (vəhyin) şahidliyini Nəbə surəsində görürük:

^38–40Endirilmiş ayələr və vəhy, şahid olaraq səf–səf düzüldükləri gün, Rəhmanın [yaratdığı canlılara dünyada çox–çox mərhəmət edən Allahın] icazə verdikləri istisna olmaqla, heç kimsə danışa bilməz. Və o izin verilən, doğrunu söyləyər: “Bax budur, bu, haqq gündür. Artıq diləyən Rəbbinə sığınar. Şübhəsiz Biz sizi yaxın bir əzab ilə xəbərdar etdık”. O gün, adam iki gücünün/mal və ətrafının nə təqdim etdiyinə baxar/etdikləri ilə üz–üzə gələr və kafir–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən: “Ah nə olardı, Mən bir torpaq olsaydım” deyər. (Nəbə/38–40)

Bu paraqrafda məhşər səhnəsi canlandırılır. Oxşar səhnələr Təkvir surəsinin 12–14–cü ayələrində də verilmişdi.

²⁴Deyər ki: “Kaş ki, mən bu axirət həyatım üçün hazırlıq etmiş olsaydım!”

Surənin bu bölməsində üstü örtülü olaraq bu xəbərdarlıq edilir:

“Malınıza, məqamınıza lazım olduğundan artıq dəyər verir, onları mühafizə etmək üçün az qala özünüzdən gedirsiniz. Dəyərlərinizi, dininizi, şəxsiyyətinizi, qaydalarınızı heçə sayırsınız. Yaxşı, amma baxaq görək o gün nə edəcəksiniz? Gələcəyini sanmadığınız, ya da unutduğunuz, unutmaq istədiyiniz, özünüzü bilməməzliyə vurduğunuz o gün gələndə nə edəcəksiniz? O gün nə çox sevdiyiniz, yığdığınız maldan, nə də yüksəldiyiniz məqamdan sizə fayda olmayacaq. Ancaq Rəbbinizin əzəməti, əzabı, mələklərin lənəti və cəhənnəm vardır. Geçikmiş bir anlamağın ardından daha da yandırıcı bir peşmanlıq vardır: ‘Kaş ki, bu həyatım üçün əvvəlcədən hazırlıq etsəydim!’ Amma çox gecdir.”

^25,26Artıq o gün Allahın etdiyi əzabı kimsə edə bilməz və Onun vurduğu bağı kimsə vura bilməz.

Bu ayələrdə Uca Allah, günahkarları layiq olduqları əzaba bağlayan, o əzabdan qaçmaqlarını imkansız edən bağlar olduğunu bildirərək, qiyamətdəki əzabı vurğulayır.

^27–30Ey zehnindəki bütün sorğu–sual işarələrini həll edərək rahatlığa qovuşmuş adam! Dön Rəbbinə, sən Rəbbindən, O da səndən məmnun olaraq! Dərhal gir qullarımın içinə! və gir cənnətimə!

Quran bu nöqtədə ədəbi “İltifat Sənəti” edərək qeybdən müxatibə [üçüncü şəxsdən ikinci şəxsə] dönərək, o ana qədər enmiş olan [Ələq ilə Fəcr surələri arasındakı] vəhylərlə əmin olan adama səslənir: “Ey əmin olmuş adam, artıq sən Allahdan, Allah da səndən razı olaraq ölə bilərsən, Rəbbinə dönə bilərsən.”

Bir kimsənin əmin olması, o kimsənin həqiqətə yetişməsi, içində ən kiçik bir şübhə yerinin qalmaması deməkdir. Bu nöqtəyə yetişmiş kəslər, heç bir şeydən qorxu və narahatlıq duymazlar. Tam olaraq rahatlıq və etimad içində olarlar.

Bunu bacara bilmək isə sadəcə Allahı anmaq, ağılda tutmaq və unutmamaqla mümkündür (Rad 28). Elə ilk vəhydən etibarən Fəcr surəsinə qədər bütün vəhylərin özü də Allahı unutmamaq qaydasına əsaslanır.

Rəbbimizin nəzərdə tutduğu qullar, Sad surəsinin 83–cü ayəsində İblisin aldada bilməyəcəyi qullar kimi xarakterizə edilən “insanların içindən ixlaslarıyla seçilmiş xüsusi qullar”dır. “Rəhmanın qulları”, ya da “Allahın seçilmiş qulları” olaraq da adlandırılan bu qulların xüsusiyyətləri və aqibətləri Furqan surəsinin 63–74, Saffat surəsinin 39–49–cü ayələrində verilmişdir.

Bu qullar aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər:

Yer üzündə təvazökarlıqla yeriyərlər və cahillər onlara müraciət etdikdə “Salam” deyərlər;
Gecələr Rəbləri hüzurunda səcdə edərək, ayaq üstə duraraq keçirirlər;
və belə yalvarırlar: “Rəbbimiz, cəhənnəm əzabını bizdən uzaq elə. Doğrusu onun əzabı ödənəcək bir borcdur. Şübhəsiz o, pis bir dayanacaq yeri və pis bir dincəlmə yeridir!”;
Onlar xərclədikləri zaman nə bədxərclik edərlər, nə də xəsislik edərlər;
Onlar Allah ilə bərabər başqa bir ilaha yalva Allahın hörmətə layiq qıldığı cana haqsız yerə qıymazlar;
Zina etməzlər;
Onlar yalana şahidlik etməzlər. Boş lağlağıya rast gəldikdə alicənab bir tövrlə keçib gedərlər;
Rəblərinin ayələri onlara xatırladıldığında, korlar və karlar kimi davranmazlar;
Onlar belə yalvarırlar: “Rəbbimiz, həyat yoldaşlarımızdan və övladlarımızdan bizə göz aydınlığı bağışla. Bizi təqvaya sarılanlara başçı et”;

Bu qulların aqibətləri də belə olacaqdır:

Budur bunlar, səbr etmiş olmaqlarına qarşılıq olaraq yüksək qonaq evləri ilə mükafatlandırılırlar və o qonaq evlərində sağlık diləyiylə və salamla qarşılanırlar. Orada əbədi qalacaqlar. Nə gözəl qonaq evləri, nə gözəl dincəlmə yeri!;
Onlar üçün müəyyən edilmiş bir ruzi vardır;
Növbənöv meyvələr vardır. Ehtiramla qarşılanan adamlardır onlar;
Nemətlərlə dolu cənnətlərdədirlər;
Qarşılıqlı taxtlar üzərindədirlər;
Ətraflarında qaynaqdan doldurulmuş qədəhlər gəzdirilir;
Ağappaq, içənlərə ləzzət verən qədəhlər;
Sərsəmlətmə/baş ağrısı yox onda. Sərxoş da olmazlar ondan;
Yanlarında, gözlərini onlara dikmiş, iri gözlülər vardır;
Qorunmuş yumurtalar kimidir onlar;

Allahın onlardan razı olduğu, onların da Allahdan razı olan kimsələr bu ayələrdə açıqca qeyd edilmişlər:

⁷Şübhəsiz inanan və saleh əməl işləyən kimsələr, yaradılanların ən xeyirlilərinin tam özləridir. ⁸Onların, Rəbbləri qatındakı, mükafatları, içində həmişəlik qalanlar olaraq altlarından çaylar axan Ədn cənnətləridir. Allah, onlardan razı olmuş, onlar da Ondan razı olmuşlardır. Bax budur, bu mükafat, Rəbbinə bilik ilə, sevgi ilə, hörmətlə ürpərti duyan kimsələr üçündür. (Beyyinə/7–8)
^18,19And olsun ki, o ağacın altında sənə bağlılıq andı içərlərkən, Allah, möminlərdən razı olmuşdur. Bax budur, qəlblərində olanı bilmiş, onlara qəlbi təskin edən, etibar və rahatlıq duyğusu/ əhval–ruhiyyə endirmiş və onları çox yaxın bir fəth və alacaqları bir çox qənimətlər ilə mükafatlandırmışdır. Və Allah, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməz olan/ mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan /sağlamlaşdırandır. (Fəth/18, 19)
¹⁰⁹Allah, elçiləri toplayacağı gün belə deyəcək: “Sizə verilən cavab nədir?” Onlar: “Bizim heç bir məlumatımız yoxdur–şübhəsiz ki, Sən, görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən” dedilər.
¹¹⁰Həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənin üzərində və ananın üzərində olan nemətimi xatırla! Həmçinin Mən, səni Allahın vəhyi ilə gücləndirmişdim. Yüksək mövqedə olan və yetişkin biri olaraq insanlarla danışırdın. Həmçinin sənə Kitabı, haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı mane olmaq üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları, Tövratı və İncili öyrətmişdim.

Həmçinin mənim iznimlə/ biliyimlə palçıqdan–gildən quşa bənzər bir şey (Buxurdan) düzəldirdin. Sonra da onun içinə üfləyirdin–aerozol əmələ gətirirdin, onlar da (xəstəlık yayan–aşılayan həşəratlar) mənim iznim ilə quş olurdu/tezliklə yox olub gedirdilər. Anadan gəlmə kor olanı və alaca xəstəliyinə tutulmuş adamı iznim ilə/ biliyim ilə yaxşılaşdırırdın. Yenə mənim iznimlə/biliyimlə sosial ölüləri çıxarırdın/ canlandırırdın. Və həmçinin İsrailoğullarına açıq–aşkar dəlillərilə gələrək onlardan Allahın ilahlığına və rəbliyinə inanmayanların: “Bu, ancaq açıq–aşkar bir sehrdir” dedikləri zaman səni onlardan qorumuşdum.

¹¹¹Və həmçinin həvarilərə: “Mənə və Elçimə inanın” deyə vəhy etmişdim. Onlar, “İnandıq!” və “Bizim həqiqətən müsəlmanlar olduğumuza şahid ol” demişdilər.
¹¹²Həmçinin həvarilər: “Ey Məryəm oğlu İsa! Rəbbin bizə göydən bir süfrə endirə bilərmi?” demişdilər. İsa: “Əgər iman edənlərsinizsə, Allahın qoruması altına girin” demişdi.
¹¹³Həvarilər: “Biz istəyirik ki, ondan yeyək, qəlblərimiz yaxşıca yatışsın, sənin bizə doğru söylədiyini bilək və biz də buna şahidlərdən olaq” dedilər.
¹¹⁴Məryəm oğlu İsa: “Allahım, Rəbbimiz! Bizim üzərimizə, bizim üçün, bizdən əvvəlkilərimiz və bizdən sonrakılarımız üçün bir bayram və Səndən bir əlamət/nümunə olaraq göydən bir süfrə endir. Və bizi ruziləndir. Və Sən, ruzi verənlərin ən xeyirlisisən!” dedi.
¹¹⁵Allah dedi ki: “Şübhəsiz Mən, onu sizə endirənəm. Artıq bundan sonra sizdən kim inanmazsa, Mən ona aləmlərdən heç kimsəyə etməyəcəyim bir əzabla əzab verəcəyəm.”
^116–118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün həqiqi olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər Mən onu demiş olsaydım, Sən, bunu mütləq bilərdin. Sən, mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, Mən isə Sənin xislətində olanı bilmirəm. Şübhəsiz Sən–görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin tam özüsən! Mən, onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini–“Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” dedim. Və mən, aralarında olduğum müddətcə onlar üzərinə şahidəm. Nə zaman ki, Sən, məni vəfat etdirdin–keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir–bir xatırlatdırdın/ məni öldürdün, Sən, onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsənsə, şübhəsiz onlar, sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsansa, şübhəsiz Sən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməz olanın /mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olanın/sağlam edənın məhz özüsən” dedi.
¹¹⁹Allah dedi ki: “Bu, doğru kimsələrə doğruluqlarının faydalı olduğu gündür. Onlar üçün, içində əbədi qalanlar olaraq. altlarından çaylar axan cənnətlər vardır”. Allah, onlardan razı olmuş, onlar da Ondan razı olmuşdurlar. Bax budur, bu, ən böyük qurtuluşdur.
¹²⁰Göylərin, yer üzünün və bunların içində olan şeyin sahibliyi, idarəçiliyi yalnızca Allahındır. Və O, hər şeyə ən yaxşı güc yetirəndir. (Maidə/109–120)
¹⁰⁰Muhacir və Ənsardan ilk əvvəlcə irəli keçənlər və yaxşılaşdırmaq–gözəlləşdirmək ilə onları izləyənlər–Allah onlardan razı oldu, onlar da Ondan razı oldular. Və Allah onlara, içlərində həmişəlik qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər hazırladı. Bax budur, bu, böyük bir qurtuluşdur. (Tövbə/100)

Diqqət edilərsə, surənin 15–26–cı ayələrində nankor insan və onunla əlaqədar qiyamət səhnəsi, 27–30–cu ayələrində isə təslim olan insan və onunla əlaqədar qiyamət səhnəsi canlandırılmışdır.

Surə şəfəqə diqqət çəkərək başlamış, son ayələrlə də şəfəqin sonundakı aydınlığın cənnət olduğu vurğulanaraq, üstü örtülü olaraq, belə deyilmişdir: “Ey dürüst, ərdəmli qulum! İman və səmimiyyət ilə Rəbbinə gözəl şeylər təqdim edərək, qəlb rahatlığı tapmış, rahatlığa qovuşmuş insan! Layiq olmuş, mükafatlandırılmış, razı olmuş və razı olunmuş olaraq qullarımın arasına və cənnətimə gir!”

Fəcr surəsinin 27–30–cu ayələrini Fussilət surəsinin 30–32–ci ayələri ilə də ortaya çıxarmaq mümkündür:

^30–32Şübhəsiz, “Rəbbimiz Allahdır” deyib sonra dosdoğru olanlar, onların üzərinə, xəbərçi ayələr həmişəlik enər, “Qorxmayın, məyus olmayın. Sizə vəd edilən cənnətlə sevinin. Biz, dünya həyatında və axirətdə sizin yol göstərənləriniz, yardımçılarınız, qoruyanlarınızıq. Cənnətdə, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol–bol bağışlayan, əngin mərhəmət sahibindən bir ərməğan olaraq sizin üçün nəfslərinizin arzuladığı hər şey var. Orada istədiyiniz şeylər də sizin üçündür.” (Fussilət/30–32)

Ən düzünü bilən Allahdır.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Lisanü’l Arab, “hcr” mad.

[2] Tacü’l–Arus, 4/373, 374 və Lisanü’l–Arab, 1/698

[3] Taberi, Tarih, Beyrut t.y I, 226.

[4] H. N. Brau, İslam Ans, Semud mad.

[5] Lisan, Cilt 4, Sh. 630–635

Yüklə (PDF)