FUSSİLƏT SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Məkkədə Mömin surəsindən sonra 61-ci sırada endiyi qəbul edilən bu surə adını 3-cü ayədə keçən “ فصّلت Fussilət” sözindən almışdır. Həmçinin bu surə 37-ci ayənin ismarıcına görə “Səcdə”,  12-ci ayədə keçən “لمصابيحا məsabih” sözünə görə “Məsabih [lampalar]” və 10-cu ayədə keçən “اقواتها aqvatiha” sözünə görə “Aqvat [nemətlər]” adıyla da anılır.

Mömin surəsində olduğu kimi bu surədə də Quran, vəhy və onun mənimsənilməsi üzərində durulmuşdur. Qısaca surə, müşriklərin “Sən nə deyirsən de, səni dinləməyəcəyik. Söylədiklərinə qarşı qəlbimizi qapatdığımız kimi, sənə qulaq da asmayacağıq. Aramızda bərabər olmağımızı əngəlləyən bir divar var”
şəklindəki dirənişlərinə bir qarşılıq mahiyyətindədir. Surədə onlara Quran ilə əlaqədar təfərrüatlar təqdim edilir, inandırıcı dəlillər göstərilir. Həmçinin keçmişə dair qısa örnəklər də verilir.

Mövzularının bir-biriylə olan bağı etibariylə surənin bir dəfədə bütün olaraq və ya yaxın fasilələr ilə endiyi anlaşılır.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN RƏHIM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 241

1Ha/8, Mim/40.

2–4Ərəbcə bir Quran! Müjdələyici və xəbərdaredici olaraq, bilən bir cəmiyyət üçün ayələri izahlı olaraq açıqlanmış/bölmə-bölmə ayrılmış, yaratdığı canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edən, əngin mərhəmət sahibi Allahdan endirilmiş bir kitab! Buna baxmayaraq, onların çoxu üz çevirmişlər. Artıq onlar, qulaq asmazlar.

5Və onlar: “Sənin bizi dəvət etdiyinə qarşı bizim qəlblərimiz bir örtük/zireh içindədir, qulaqları­mız­da bir ağırlıq, bizimlə sənin aranda da bir pərdə vardır. Artıq sən, edə biləcəyini et, biz də gerçəkdən edirik” – dedilər.

6,7De ki: “Mən sadəcə sizin kimi bir bəşərəm. Mənə: “Sizin ilahınızın bir tək tanrı olduğu” vəhy edilir. Ona görə də, Ona dosdoğru yönəlin və Ondan bağışlanma dilə­yin”. Və zəkatı/vergini verməyən və Axirəti bilərək rədd edən o insanların/inan­ma­yan­­ların məhz özləri olan ortaq qoşanların vay halına!

8Şübhəsiz ki, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Onlar üçün bitməz tükənməz/başa qaxılmaz mükafat vardır.

(61/41, Fussilət/1–8)

Nəcm: 242

9De ki: “Siz yer üzünü iki mərhələdə yaradanı doğrudanmı örtəcəksiniz/inan­ma­­ya­caq­sınız? Bir də Ona şəriklər qoşursunuz! O, aləmlərin Rəbbidir!”

10Və O, yer üzünün içində sabit dağlar yerləşdirdi. Orada bərəkətlər meydana gətir­di. Orada araşdırıb istəyənlər üçün eyni olaraq/ayırmadan ruzilərı dörd mərhə­lədə ni­zam­ladı.

11Sonra duman halında olan göyə yerləşdi/hegemonluq qurdu, ona və yer üzünə: “İstəyərək və ya istəməyərək gəlin!” – dedi. İkisi də: “Biz istəyərək gəldik” – dedilər.

12Beləcə, Allah onları iki mərhələdə – yeddi göy təbəqəsi olmaqla, gerçəkləşdirdi və hər göy təbəqəsinin öz işini içərisinə yüklədi. Biz ən yaxın göyü qəndillərlə və qoruma ilə bəzədik. Bax budur, bu, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, çox yaxşı bilənin nizamlamasıdır.

(61/41, Fussilət/9–12)

Nəcm: 243

13Buna baxmayaraq, onlar yenə üz çevirirlərsə, dərhal de ki: “Mən sizi Ad və Səmudun ildırımına bənzər bir ildırıma qarşı xəbərdar etdim”.

14Həmçinin onlara: “Allahdan başqasına qulluq etməyin!” – deyə önlərindən/arxalarından [hər yanlarından] elçilər gəlmişdi. Onlar: “Əgər Rəbbimiz istəsəydi, qətiliklə mə­lək­lər endirərdi. Buna görə də, biz özü ilə göndərilmiş olduğunuzu qəti­liklə, bi­lə­rək rədd edənlərik/inanmayan­la­rıq” – dedilər.

15Ada gəlincə də onlar yer üzündə haqsız yerə yekəxanalıq etdilər və: “Güc baxı­mın­dan bizdən daha güclü kim vardır?” – dedilər. Onlar şübhəsiz ki, özlərini yaradan Allahın güc olaraq özlərindən daha güclü olduğunu görmədilərmi? Və onlar Bizim ayə­lərimizi bilə-bilə inkar edirdilər.

16Buna görə də Biz onlara bu ən adi dünya həyatında rüsvayçılıq əzabını daddırmaq üçün o uğursuz günlərdə dondurucu bir qasırga göndərdik. Axirət əzabı isə əlbəttə, daha çox rüsvay edəndir. Onlara kömək də edilməz.

17Səmuda gəlincə, bax budur, Biz onlara doğru yolu göstərdik. Lakin, onlar korluğu doğru yoldan çox sevib, üstün tutdular. Buna görə də qazandıqları şeylərə görə alçaldıcı əzabın ildırımı onları yaxaladı.

18Və Biz iman edənləri və Allahın qoruması altına girmiş olan insanları qurtardıq.

(61/41, Fussilət/13–18)

Nəcm: 244

19Və Allahın düşmənlərinin bir araya gətirilib, toplandıqları gün, artıq onlar, atəşə dağıdılırlar.

20Sonunda oraya gəldiklərində, onların eşitmə, görmə duyğuları və dəriləri etdikləri şeylərlə əlaqədar öz əleyhlərində şahidlik edərlər.

21–23Və onlar öz dərilərinə: “Niyə əleyhimizə şahidlik etdiniz?” – dedilər. Şahidlik edənlər də dedilər ki: “Hər şeyi danışdıran Allah, bizi danışdırdı və sizi ilk dəfə O yaratdı və Ona döndərilməkdəsiniz. Siz, eşitmə, görmə duyğularınız və dəriləriniz sizin əleyhi­nizə şahidlik edər deyə gizlənmirdiniz. Lakin etməkdə olduqlarınızdan bir çoxunu Allahın bilməyəcəyinə inandınız. Bax budur, sizin bu inancınız – Rəbbiniz haqqında bəslədiyiniz inancınız sizi bir dağıntıya uğratdı, beləliklə zərərə, itkiyə uğrayıb acı çəkənlərdən oldunuz”.

24İndi əgər onlar dirənərək, ortaq qoşma inancını, yalan saymağı davam etdirirlərsə, artıq onlar üçün ziyafət yeri atəşdir. Və əgər üzr istəməyə çalışsalar, onlar üzrü qəbul ediləcək insanlar deyildirlər.

25Və Biz onlara bəzi yaşıdlarını/iblislərini qabıq kimi üzərlərinə bürüdük, onlar da, önlərində və arxalarında [bütün ətraflarında] olanları özlərinə bəzəkli göstər­dilər. Gəlmiş-keçmiş hər kəsdən, özlərindən öncə gəlib-keçmiş ümmətlərdə qüvvədə olan “Söz” onların üzərinə də haqq oldu. Şübhəsiz ki, onlar zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkən insanlar idilər.

(61/41, Fussilət/19–25)

Nəcm: 245

26Və kafirlər: “Üstün gəlməyiniz üçün bu Quranı dinləməyin, onun üçün də mənasız şeylər edin/anlaşılmasını hər cür yollarla əngəlləyin” – dedilər.

27Artıq Biz qətiliklə, kafirlərə şiddətli bir əzab daddıracağıq. Və qətiliklə onlara etdikləri əməllərin ən pisini qarşılıq olaraq verəcəyik.

28Bax budur, bu, Allahın düşmənlərinin cəzasıdır/atəşdir. Ayələrimizi bilə-bilə inkar edənlər olduqlarına görə, cəza olaraq, onlar üçün orada sonsuzluq yurdu vardır.

29Və o kafirlər: “Rəbbimiz! Bildiyimiz/bilmədiyimiz hər kəsdən, bizi doğru yoldan azdıranları bizə göstər. Onlar ən aşağıdakılardan olsunlar deyə, biz onları ayaqlarımızın altına alaq” – dedilər.

(61/41, Fussilət/26–29)

Nəcm: 246

30–32Şübhəsiz, “Rəbbimiz Allahdır” deyib, sonra ən doğru olanlar… onların üzərinə xə­bərçi ayələr həmişəlik enər: “Qorxmayın, kədərlənməyin, sizə vəd edilən cənnətlə se­vi­nin. Biz dünya həyatında və Axirətdə sizin yol göstərənləriniz, köməkçiləriniz, qo­ruyanlarınızıq. Cənnətdə qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandır­ma­yan və lütfü bol olan, əngin mərhəmət sahibindən bir ikram olaraq sizin üçün nəfslərinizin arzuladığı hər şey var. Orada istədiyiniz şeylər də sizin üçündür”.

33,34Və Allahı çağırıb/yalvarıb saleh əməl edən və: “Mən müsəlmanlardanam” – deyəndən daha gözəl sözlü kim vardır? Və gözəlliklə çirkinlik/yaxşılıqla pislik bir olmaz. Pisliyi ən gözəl şəkildə dəf et. O zaman səninlə arasında düşmənçilik olan insan, sanki, isti bir yaxınındır.

35Bu yetkin davranışa, ancaq səbr edənlər qovuşdurulur, buna ancaq böyük bir pay sahibi olanlar qovuşdurulur.

36Və əgər şeytandan gələn pis bir düşüncə, səni dümsükləyərsə, dərhal Allaha sığın. Şübhəsiz ki, O, ən yaxşı eşidənin və ən çox bilənin məhz özüdür.

(61/41, Fussilət/30–36)

Nəcm: 247

37Və gecə, gündüz, Günəş və Ay Onun əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Günəşə və aya boyun əyib təslimiyyət göstərməyin. Və əgər, sadəcə, Allaha qulluq edirsi­niz­sə, onları yaratmış olan Allaha boyun əyib təslimiyyət göstərin.

38Buna baxmayaraq, əgər onlar yekəxanalıq edərlərsə, bilsinlər ki, Rəbbini yaxşı tanıyanlar, hər zaman, Onun üçün Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılırlar və onlar bundan heç bezməzlər.

39Şübhəsiz ki, sənin yer üzünü boynubükük görərək, Bizim onun üzərinə suyu endirdi­yi­miz zaman, onun titrəşməsi və qabarması da Onun əlamətlərindən/nümunələ­rin­dən­dir. Şübhəsiz ki, ona həyat verən, qətiliklə ölüləri də dirildər. Şübhəsiz ki, O, hər şe­yə gücü yetəndir.

40Şübhəsiz, əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında doğruluqdan ayrılıb, inkara sapla­nan insanlar Bizə gizli qalmazlar. O halda atəşə atılacaq olan insanmı daha xeyirlidir, yoxsa Qiyamət günü əminlik içində gələcək insanmı? İstədiyinizi edin. Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz şeyləri ən yaxşı görəndir.

(61/41, Fussilət/37–40)

Nəcm: 248

41,42Şübhəsiz ki, Öyüd/Quran özlərinə gəldiyində, onu bilə-bilə rədd edən insanlar… Və şübhəsiz ki, O – Öyüd/Kitab ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edən, öyülən, öyülməyə layiq olan tərəfindən endiriləndir. Önündən və ardından/heç bir tərəfindən özünə batilin gəlmədiyi çox şərəfli bir kitabdır.

43Sənə də səndən öncəki elçilərə söylənəndən başqa bir şey söylənmir. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin qətiliklə bağışlama sahibidir və acı verən bir əzabın sahibidir.

44Və əgər Biz o öyüdü/Quranı əcnəbi dildə oxunacaq etsəydik, əlbəttə, onlar: “Ayələri izahlı olaraq verilməli deyildimi? Əcnəbi dilmi, Ərəbcəmi!” – deyəcəkdilər. De ki: “O, iman edənlər üçün bir bələdçi və bir şəfadır”. İnanmayanlara gəlincə, onların qulaqlarında bir ağırlıq vardır. Və o Öyüd/Quran onlar üzərinə bir korluqdur. Onlara çox uzaq bir məkandan səslənilməkdədir.

45Və and olsun ki, Biz Musaya Kitabı vermişdiksə də, onda anlaşmazlığa düşüldü. Əgər Rəbbin tərəfindən keçmiş Söz olmasaydı, qətiliklə aralarında gerçəkləşdiril­miş­di. Və şübhəsiz ki, onlar bundan [Qurandan] qətiliklə şübhə və yetərsiz bir bilik için­dədirlər.

(61/41, Fussilət/41–45)

Nəcm: 249

46Hər kim saleh əməl edərsə, artıq özü üçün etmiş olur. Kim də bir pislik edərsə, bu artıq öz əleyhinədir. Və sənin Rəbbin qullara heç vaxt haqsızlıq edən biri deyildir.

47O saatın biliyi, sadəcə, Allaha məxsusdur. Onun biliyi xaricində heç bir meyvə qa­bı­ğın­dan çıxmaz, heç bir dişi hamilə qalmaz və doğmaz, balasını salmaz. Və Allah onlara: “Mənim ortaqlarım haradadır?” – deyə səsləndiyi gün, onlar: “Bizdən heç bir şahid olmadığını sənə ərz edərik” – deyərlər.

48Öncədən sitayiş etdikləri şeylər də özlərindən uzaqlaşıb, yox oldu. Onlar özləri üçün qaçacaq bir yer olmadığını da yaxşı-yaxşı anladılar.

49İnsan xeyir istəməkdən usanmaz, özünə bir pislik toxunduqda isə dərhal məyus və ümidsiz olar.

50Və əgər özünə toxunan sıxıntıdan sonra, özünə tərəfimizdən bir mərhəmət daddırsaq, heç şübhəsiz: “Bu mənim haqqımdır. Və Qiyamətin qopma anının gələcəyini sanmı­ram. Və əgər Rəbbimə döndərilərəmsə, Onun qatında heç şübhəsiz, mənim üçün ən gö­zəli vardır” – deyər. Buna görə də kafirlərə, etdiklərini mütləq bildirəcəyik və onlara qətiliklə sərt bir cəzadan daddıracağıq.

51Və Biz insana nemət verdiyimiz zaman, o üz çevirər, kənara çəkilər. Özünə bir pislik toxunduğu zaman isə, geniş-geniş dua sahibidir – yalvarar, ha yalvarar.

52De ki: “Heç düşündünüzmü? Əgər Quran Allah qatındandırsa, sonra siz bu gerçəyi ört-basdır etmisinizsə… Özü uzaq bir ayrılığın içində olan insandan daha axmaq kim ola bilər?”

53Onun haqq olduğu ortaya çıxana qədər həm kənar dünyada/xarici aləmdə, həm öz bü­növ­rə­lə­rin­də əlamətlərimizi/nümunələrimizi onlara göstərəcəyik. Rəbbinin, şübhəsiz, hər şe­yə şahid olmuş olması da yetmədimi?

54Gözünüzü açın! Şübhəsiz ki, onlar Rəbbinə qovuşmaqdan bir şübhə içindədirlər. Gözünüzü açın! Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi əhatə edəndir.

(61/41, Fussilət/46–54)

TƏHLİL

1Ha/8, Mim/40.

Surənin birinci ayəsi “ح Ha” və “م Mim” kəsik hərflərindən əmələ gəlmişdir. Bu hərflər ilə əlaqədar təfərrüat bundan əvvəlki Mömin surəsində 1-ci ayənin təhlilində verilmişdi.

2–4Ərəbcə bir Quran! Müjdələyici və xəbərdaredici olaraq, bilən bir cəmiyyət üçün ayələri izahlı olaraq açıqlanmış/bölmə-bölmə ayrılmış, yaratdığı canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edən, əngin mərhəmət sahibi Allahdan endirilmiş bir kitab! Buna baxmayaraq, onların çoxu üz çevirmişlər. Artıq onlar, qulaq asmazlar.

5Və onlar: “Sənin bizi dəvət etdiyinə qarşı bizim qəlblərimiz bir örtük/zireh içindədir, qulaqları­mız­da bir ağırlıq, bizimlə sənin aranda da bir pərdə vardır. Artıq sən, edə biləcəyini et, biz də gerçəkdən edirik” – dedilər.

Bu ayə qrupunda, Quranın endirilmə məqsədi və bundan kimlərin istifadə edə biləcəyi üzərində durulmuşdur. Həmçinin Quranın təfərrüatlı, tamamilə yaxşı anlaşılan, müjdəçi, xəbərdar edici bir kitab olduğu vurğulanmışdır. Sonra da, özlərinə belə bir kitab çatdırılmasına baxmayaraq Məkkəli müşriklərin Qurandan uzaq durmaları və “Bizi özünə çağırdığın şeyə qarşı qəlblərimiz bir örtü/zireh içindədir, qulaqlarımızda bir ağırlıq, bizimlə sənin aranda isə bir pərdə vardır. Artıq sən, [edə biləcəyini] et, biz də doğrudan edirik” – deməklə ciddiyyətsiz bəhanələr irəli sürdükləri və Elçiyə meydan oxuduqları nəql edilmişdir.

Surənin giriş paraqrafında Quranın aşağıdakı xüsusiyyətlərinə diqqət çəkilir:

* Ərəbcə olması

Quran ərəb cəmiyyətinə enir və bir cəmiyyətin özünə enən ismarıcı anlaması, dərk etməsi, tətbiq etməsi və başqalarına da anlada bilməsi üçün ismarıcın o cəmiyyətin ana dilində olması lazımdır. Əgər belə olmasaydı, yəni ismarıc cəmiyyətə yad bir dildə endirilsəydi, ismarıcın o dili bilməyən bir cəmiyyət tərəfindən anlaşılması, dərk edilməsi, tətbiq etməsi də mümkün olmazdı.

Quranın ərəbcə olması mövzusu daha əvvəl Yusuf surəsinin təhlilində ələ alındığından, təfərrüatın oradan oxunmasını məsləhət bilirik.

* Endirmə işinin, birbaşa Rəhman və Rəhim tərəfindən olması.

Quranın bu xüsusiyyətindən bəhs edilməsi, Qurana heç bir bəşəri gücün müdaxilə etməsinin mümkün olmadığını bəyan etmək üçündür.

* Kitab Olması

“الكتاب Kitab”, “içi yazılı olan şey” deməkdir. [1] Quranın  içində Allaha, kainata, keçmiş və gələcəyə, fərdi və sosial həyata dair biliklər, əmrlər, qadağalar, öyüdlər yazılmış olduğu üçün “kitab” olaraq xarakterizə edilir.

* Ayələrinin “təfərrüatlandırılmış/tək-tək açıqlanmış” olması.

Quran ayələri tamamilə açıqdır. Quranın içində olan mövzular isə bir-birinə qarışdırılmadan, fəsil-fəsil, bölmə-bölmə Rəbbimiz tərəfindən açıqlanmışdır. Cəmiyyətdaki necə məsələlər də yenə Rəbbimiz tərəfindən insanların asanlıqla anlayacağı şəkildə təfsir edilmişdir.

Diqqət edilirsə, ayədə Quran haqqında “bilən bir qövm üçün ayələri təfərrüatlandırılmış/ayrılmış” ifadəsi istifadə edilmişdir. Bu bəyanda, bilikli kimsələrin müxatib alındığının ifadə edilmiş olması diqqət çəkicidir. Bu da bizə göstərir ki, Quranın təbliğ edildiyi o günkü insanlar adi kimsələr deyil, müəyyən bir bilik səviyyəsinə sahib kimsələr olublar.

* Müjdəçi və Xəbərdaredici Olması

İnsanın özünü mükafata yaxud cəzaya çatdıracaq şeyləri öyrənib bilməsi onun vaz keçilməz haqqıdır. Rəbbimiz elə buna görə də elçi göndərir, kitab endirir. Quran öyüddür. İman edən, salihatı işləyən müttəqilər üçün axirətdə nail olacaqları sonsuz nemətləri bildirərək müjdə verir; keçmiş mədəniyyətlərin pis əməlləri səbəbiylə uğradıqları aqibətləri və axirətdə müşriklərin başlarına gələcək qorxunc hadisələri də nəql edərək hər kəsi xəbərdar edir.

4-cü ayənin sonunda Rəbbimiz: “Buna rəğmən onların çoxu üz çevirmişdilər. Artıq onlar qulaq verməzlər – deyərək insanları Quranı anlamağa təşviq edir. Quran belə bir kitab ikən, onlar bu Qurana etina etməmiş, ona əhəmiyyət verməmiş və onu qulaq ardı etmişdilər.

İnkarçılar hər sıxışmalarında belə anlamsız bəhanələrə sığınırlar:

  • 88Və onlar: “Bizim qəlblərimiz bağlıdır/heç bir şey işləməz”– dedilər. Əksinə, Allah gerçəyi bilərək rədd etdiklərinə görə, onları kənarlaşdırmış/mərhəmətindən məhrum buraxmışdır. Buna görə də, çox azı iman edər! (Bəqərə/88)
  • 25Onlardan sənə qulaq asanlar vardır, halbuki Biz onu qavrayıb anlamalarına/qəlb­lə­­ri üzərinə qat-qat örtüklər və qulaqlarında bir ağırlıq əmələ gətirdik. Onlar bütün əla­mətləri/nümunələri görsələr də ona inanmazlar. Belə ki, o kafirlər sənin yanına gəldiklə­rində, səninlə mübahi­sə­yə girişərək: “Bu, öncəkilərin uydurma məsəllərindən başqa bir şey deyildir” – de­yər­lər. (Ənam/25)
  • 179Və and olsun ki, tanıdıqlarınızdan/tanımadıqlarınızdan bir çoxunu cəhənnəm üçün törədib çoxaltdıq; onların qəlbləri vardır, onlarla anlamazlar. Gözləri vardır, onlarla görməzlər. Qulaqları vardır, onlarla eşitməzlər. Bax budur, onlar dördayaqlı heyvanlar kimidirlər. Hətta, daha da pozğunlaşırlar. Bax budur, onlar laqeydlərin məhz özləridir.  (Əraf/179)
  • 194Allahın yaratdıqlarından yalvardıqlarınız… onlar eyni ilə sizin kimi quldurlar. Əgər doğrusunuzsa, haydı, onları çağırın ki, sizə qarşılıq versinlər. 195Onların yerimək üçün ayaqları, tutacaq əlləri, görəcək gözləri və ya eşidəcək qulaqlarımı var?
  • De ki: “Çağırın ortaqlarınızı, sonra mənə tələ qurun və mənə zaman verməyin. 196Şübhəsiz ki, mənim vəlim [yol göstərənim, kömək edənim, qoruyanım], o kitabı endirən Allahdır. Və O, düzgün insanlara vəli [yol göstərən kömək edən, qoruyan] olur. 197Sizin Onun yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqlarınız isə, sizə kömək etməyə gücləri yetməz, öz nəfslərinə də kömək edə bilməzlər. 198Siz onları doğru yola çağırsanız da eşitməzlər. Və onları sənə baxan kimi görərsən, halbuki, onlar görməzlər”. (Əraf/194-198)
  • 8Şübhəsiz ki, Biz onların boyunlarına dəmir halqalar keçirdik. Belə ki, bunlar çənələrinə qədərdir. Beləliklə, onlar burunları yuxarı qaldırılmış olanlardır.
  • 9Və Biz onların önlərindən bir sədd, arxalarından da bir sədd əmələ gətirdik. Beləliklə, Biz özlərini sarmışıq. Artıq onlar görməzlər.
  • 10Və onları xəbərdar etmisən, yaxud xəbərdar etməmisən onlara görə birdir, onlar inanmazlar. (Ya Sin/8-10)

Mövzumuz olan paraqrafı yaxşı anlamaq üçün “Əsbab-i Nüzul” qeydlərində yer alan bu nəqllərin bilinməsinin yararlı olduğunu düşünürük:

Qüreyşlilərdən öndə gedənlər ilə Əbu Cəhil: “Muhəmmədin (səs) vəziyyəti bizim üçün problem oldu. Şəri, kahinliyi və cadunu bilən bir adam axtarıb tapın ki, onunla danışsın, sonra da gəlib bizə onun vəziyyətini açıqlasın!” – dedilər.

Utbe b. Rabia dedi ki: “Allaha and içirəm, mən kahinliyi, şəri və cadunu bilən birisiyəm. Əgər belə isə, onun vəziyyəti mənə gizli qalmayacaq şəkildə bunları bilirəm.” Bundan sonra ona: “Haydı, onun yanına get və onunla danış!” – dedilər. O da Peyğəmbər (səs) yanına gedərək ona: “Ey Muhəmməd!” – dedi. “Sənmi xeyirlisən, yoxsa Kusay b. Kilabmı? Sənmi xeyirlisən, yoxsa Haşimmi? Sənmi xeyirlisən, yoxsa Abdulmüttəlibmi? Sənmi xeyirlisən, yoxsa Abdullahmı? Sən nə deyə bizim ilahlarımıza dil uzadırsan? Atalarımızın pozğun olduğunu söy­ləyirsən. Bizi ağılsızlıqla ittiham edirsən, dinimizi ləkələyirsən. Əgər sən bizə başçı olmaq iddiasındasansa, bütün bayraqlarımızı sənin əmrinə verərik və həyatda qaldığın müddətcə bizim başqanımız olarsan. Əgər evlənmək is­təyirsənsə, Qüreyş qızlarından istədiyin on dənəsi ilə səni evləndirərik. Yox əgər sərvət sahibi olmaq istəyirsənsə, səni, səndən sonra gələcək olan nəslini kökünü zəngin edəcək qədər sənə mal toplayarıq. Əgər sənə gəldiyini söylədiyin şəxs cinlərdən birisi olub səni öz təsiri altına almışsa, səni müalicə etmək üçün bu yolda mallarımızı xərcləyərik və ya bu yolda gücümüzü tükədərik.”

Bu arada Peyğəmbər (səs) susmuşdu, səsini çıxarmırdı. Söyləyəcək­lərini bitirdikdən sonra Peyğəmbər ondan: “Ey Əbu’l-Vəlid! Söyləyəcəklərini bi­tirdinmi?” – deyə soruşdu. O da: “Bəli” – deyincə, Peyğəmbər: “O halda, qardaşımın oğlu, məni dinlə!” – dedi. “Dinləyim” – dedi. Peyğəmbər belə buyurdu: “Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə. Ha Mim. [Bu kitab] Rəhman, Rəhim olan tərəfindən endirilir. Bilən bir qövm üçün… Əgər üz çevirirlərsə, sən də de ki: Mən Ad və Səmuda gələn ildırım kimi bir ildırımla sizi qorxudub xəbərdar edirəm” (Fussilət/1-13) buyuruğuna qədər oxudu.

Utbə irəli atılaraq əlini Peyğəmbərin (səs) ağzına qoydu. Allah haqqı üçün, əqrəbalıq bağı üçün, ondan susmasını istədi. Utbə evinə geri döndü, Qüreyşlilərin yanına çıxmadı. Əbu Cəhil onun yanına gələrək: “Muhəmmədin dininəmi gir­din? Yoxsa onun yeməyi xoşunamı gəldi?” – dedi.

Utbə bu işə əsəbiləşdi və əbədiyyən Muhəmməd ilə danışmayacağına and içdi, sonra bunları söylədi: “Allaha and içirəm, siz də bilirsiniz ki, mən Qüreyşlilər arasında malı ən çox olanlardan biriyəm. Lakin mən ona vəziyyəti ərz edincə, mənə elə sözlərlə cavab verdi ki, Allaha and içirəm, o söz nə şerdir, nə kahinlikdir, nə də cadudur.” Sonra onlara Muhəmməddən eşitdiklərini “Ad və Səmuda gələn ildırım kimi…” buyuruğuna qədər oxu­du. (Davamında dedi ki:) “Sonra mən ağzını tutdum, əqrəbalıq bağını xatırladaraq ondan oxumamasını istədim. Siz də bilirsiniz ki, Muhəmməd bir şey söylədimi, yalan söyləməz. Allaha and içirəm, üzərinizə bir əzabın enəcəyindən (ildırımı qəsd edir) qorxdum”.

Bu xəbəri Əbu Bəkir əl-Ənbari də “ər-Raddu (Alâ Men Halefe Mushafe Osmane)” adlı əsərində Məhəmməd b. Ka’b əl-Kurazi’dən deyə rəvayət etmişdir. [2]

Orada qeyd edildiyinə görə, sonra Peyğəmbər (səs) “Ha Mim. Fussilət” surəsini səcdə ayəsinə çatıncaya qədər oxudu. Peyğəmbər səcdəyə qapandı, Utbə isə arxadan əllərinə dayanmış olaraq söylədiklərinə qulaq asıb dinləyirdi. Rəsulullah (səs) oxumasını bitirincə ona: “Ey Əbu’l-Vəlid!” – dedi. “Sənə oxuduqlarımı dinlədin. Artıq səni onlarla baş-başa buraxiram.” Utbə məclisdə olan Qüreyşlilərin yanına getdi. Onlar da: “Allaha and içirik, Əbu’l-Vəlid ya­nınızdan getdiyindən bir başqa cür yanınıza dönür”. Sonra: “Nə xəbərlər gətirdin? Ey Əbu’l-Vəlid!” – dedilər. O da belə dedi: “Allaha and içirəm, Muhəmməddən elə bir söz eşitdim ki, onun bənzərini heç vaxt eşitmuş deyilim. Allaha and içirəm, ondan eşitdiyim sözlər nə şerdir, nə kahinlikdir. Gəlin, bu xüsusda mənə itaət edin və mənim dediyimi qəbul edin. Muhəmmədi etmək istədiyi işində sərbəst buraxın, ona toxunmayın. Allaha and içirəm, ondan eşitdiyim bu sözlərin xəbərləri mütləq əks-səda gətirəcəkdir. Əgər ərəb­lər onun başına bir iş açarlarsa, başqaları vasitəsi ilə ondan qurtulmuş olarsınız. Əgər bir kral yaxud bir Peyğəmbər olarsa, onun səbəbiylə insanların ən xoşbəxtləri olarsınız, çünki onun mülkü sizin mülkünüz, onun şərəfi si­zin şərəfinizdir”.

Bu səfər: “Heyhat!” – dedilər, “Ey Əbu’l-Vəlid, Muhəmməd səni də caduladı”. Əbu’l-Vəlid isə: “Bu mənim sizin lehinizə irəli sürdüyüm görüşümdür, istədiyinizi edin” – deyə qarşılıq verdi. [3]

Mukatil də bu ayələrin enməsi səbəbi olaraq öz təfsirində eyni əhvalatı nəql etmişdir.

6,7De ki: “Mən sadəcə sizin kimi bir bəşərəm. Mənə: “Sizin ilahınızın bir tək tanrı olduğu” vəhy edilir. Ona görə də, Ona dosdoğru yönəlin və Ondan bağışlanma dilə­yin”. Və zəkatı/vergini verməyən və Axirəti bilərək rədd edən o insanların/inan­ma­yan­­ların məhz özləri olan ortaq qoşanların vay halına!

Bu ayələrdə vəhyə qarşı müxalif münasibət göstərən, etiraz edən, hətta ağıllarınca Peyğəmbərimizə meydan oxumağa çalışan müşriklərə cavab verilir. Bu cavabda Rəsulullahın onlara: “Mən sadəcə sizin kimi bir bəşərəm. Mənə, “Sizin ilahınızın bir tək ilah olduğu” vəhy edilir. O səbəblə Ona ən doğru şəkildə yönəlin və Ondan bağışlanma diləyin” şəklində deməsi istənmişdir. Bu sözlər sözsüz olaraq bu mənaya gəlir: “Mən sizi zorla imana sövq edəcək deyiləm, belə bir gücüm yoxdur. Çünki mən də sizin kimi bir bəşərəm. Allahdan başqa heç kimsəni tanrı yerinə qoymayın, Ondan başqasına ibadət etməyin, onlardan bir şeylər ümid edərək onlara yalvarmayın, boyun əyməyin və yenə Allahdan başqasının qoyduğu qaydalara, qanunlara, ənənə və adətlərə qeydsiz şərtsiz itaət etməyin. İndiyə qədər işlədiyiniz günahlara görə əfv diləyin və daha öncə işlədiyiniz şirk, küfr, üsyan üçün tövbə edin”.

Ayədəki “Və bu zəkatı verməyən və axirəti inkar edənlərin məhz özləri olan müşriklərin vay halına!” cümləsi diqqət çəkicidir.

Bilindiyi kimi, bu ayə endiyində Müsəlmanların müstəqil bir dövləti hələ yox idi və zəkat fərz qılınmamışdı. Çünki zəkatın fərz qılınması hicrətdən iki il sonradır. Burada bəhs edilən “zəkat”, Müsəlmanların verməsi vacib olduqları zəkat deyil, Məkkə müşriklərinin öz şəhər dövlətlərində tətbiq etdikləri zəkatdır [vergidir]. Qüreyşlilər, öz idari quruluşlarına uyğun olaraq zəkat verirlər və bu zəkat pulu ilə müxtəlif xərcləmələr edər, hacılara su içirir, yemək yedirirdilər. Daha sonra, Muhəmmədə (səs) tabe olub, Qurana inanan insanları çətinliyə salmaq üçün “zəkat [vergi]” verməz oldular. Buna görə də Müsəlmanların və Məkkənin qəribləri və fəqirləri çətinliyə düşdülər, bir çox zərər gördülər.

Bu ayəni yaxşı anlamadan zəkat verməməyin insanı müşrik etdiyinə qail olmaq və ya bu ayədəki zəkatı təzkiyə [arınma] mənasına çəkmək çox yanlış olur.

8Şübhəsiz ki, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər… Onlar üçün bitməz tükənməz/başa qaxılmaz mükafat vardır.

Bu ayə, müşriklərə verilən cavablar arasındakı bir mötərizə cümləsidir. Zəkatı verməyən, axirəti inkar edən müşriklər təhdid edildikdən sonra, bu mötərizə cümləsində də, belə etməyən, tam tərsinə iman edib salihatı işləyən Möminlər müjdələnir.

“Salihatı işləmək” mövzusu daha əvvəl Əsr surəsinin təhlilində ələ alındığından, təfərrüatın oradan oxunmasını məsləhət görürük.

9De ki: “Siz yer üzünü iki mərhələdə yaradanı doğrudanmı örtəcəksiniz/inan­ma­­ya­caq­sınız? Bir də Ona şəriklər qoşursunuz! O, aləmlərin Rəbbidir!”

10Və O, yer üzünün içində sabit dağlar yerləşdirdi. Orada bərəkətlər meydana gətir­di. Orada araşdırıb istəyənlər üçün eyni olaraq/ayırmadan ruzilərı dörd mərhə­lədə ni­zam­ladı.

11Sonra duman halında olan göyə yerləşdi/hegemonluq qurdu, ona və yer üzünə: “İstəyərək və ya istəməyərək gəlin!” – dedi. İkisi də: “Biz istəyərək gəldik” – dedilər.

12Beləcə, Allah onları iki mərhələdə – yeddi göy təbəqəsi olmaqla, gerçəkləşdirdi və hər göy təbəqəsinin öz işini içərisinə yüklədi. Biz ən yaxın göyü qəndillərlə və qoruma ilə bəzədik. Bax budur, bu, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, çox yaxşı bilənin nizamlamasıdır.

Bu ayə qrupunda Allahın bəzi sifətləri verilərək müşriklərin Onu necə ağılsızca inkar etdikləri sorğulanır. Rəbbimiz, fikirlərindən dönsünlər deyə müşriklərin diqqətini kainatda [yerdə və göydə] gözləriylə müşahidə etdikləri, heyrət, qorxu və heyranlıq oyandıran qanunlarına çəkərək onlara Özünün qüdrət və böyüklüyünü xatırladır. Həmçinin Allahın yer üzünü iki gündə [mərhələdə] yaratdığı, aləmlərin Rəbbi olması, yer üzünün içindən sabit dağlar yaratdığı, bərəkətlər meydana gətirdiyi, orada araşdırıb istəyənlər üçün bərabər olaraq [fərq qoymadan] ruziləri dörd gündə nizamladığı, sonra duman halında olan göyə yerləşdiyi/hegemonluq qurduğu, göyləri də yeddi göy olmaqla iki gündə yaratdığı və hər göyə öz işini vəhy etdiyi [içinə yüklədiyi], ən yaxın göyü qəndillərlə və qoruma ilə bəzədiyi bildirilir.

11-ci ayədəki “Sonra duman halında olan göyə yerləşdi/hegemonluq qurdu” ifadəsiylə başlayan bölmədə isə göylərin daha öncədən qaz halında olduqları; qaz halındakı bu göylərdən Rəbbimizin ulduzlar, planetlər, qalaktikalar və digər göy sistemlərini yaradaraq hamısını nəzarəti altında tutduğu bildirilir.

Göylərin öncə duman [qaz] halında olduğu müasir elm tərəfindən də təsbit edilmişdir. Mövzuya aid geniş məlumat elm və texnika kitablarında var.

10-cu ayədəki “Orada bərəkətlər meydana gətirdi” ifadəsi ilə milyonlarla ildən bəri ən kiçik canlıdan insana qədər hər cür məxluqun faydalandığı bitməz-tükənməz yaşayış qaynaqları qəsd olunmuşdur. Bu nemətlərin ən əhəmiyyətliləri, bitkilərin, heyvanların və insanların həyatlarının sürməsini mümkün qılan “su” və “hava”dır. Sonra da bunlar vasitəsiylə əmələ gələn və varlıqlarını davam edən nəbati və heyvani qidalardır.

Quranın bir çox yerində [Əraf/54, Yunus/3, Hud/7, Furqan/59, Səcdə/4, Kəhf/38, Hədid/4] kainatin “altı gündə [mərhələdə]” yaradıldığı ifadə edilmişdir. Bu mövzudakı “Gün” sözü ilə əlaqədar olaraq daha əvvəl Kəhf surəsinin təhlilində açıqlama edildiyindən, təfərrüatın oradan oxunmasını məsləhət bilirik.

Burada diqqət edilməsi gərəkən bir məqam da, 10-cu ayədə keçən “ruziləri dörd gündə nizamladı” ifadəsidir. Buradakı “dörd gün [mərhələ]”, kainatin yaradılışı ilə əlaqədar olaraq zikr edilən “altı günün [mərhələnin]” içində deyildir. Ruzilərin “dörd gün”də nizamlanması, kainatin “altı gün”də yaradılmasından ayrı bir tətbiqatdır.

12-ci ayədə keçən “hər göyə öz işini vəhy etdi [içinə yüklədi]” ifadəsindəki “vəhy”i, sistemin kodlarının yüklənməsi olaraq anlaya bilərik. Bu o deməkdir ki, müəyyən edilmiş bir müddətə qədər göydəki hər sistem öz varlığını sürdürəcək və qətiliklə bir qarışıqlığa səbəb olmayacaqlar.

Yer üzü göy üzündən öncəmi yaradildi? 11-ci ayədəki “Sonra duman halında olan göyə yerləşdi/hegemonluq qurdu” ifadəsindəki “sonra” ədatı səbəbiylə, görünüşə görə, yer üzünün göy üzündən öncə yaradıldığı anlaşılır. Öncə bu mövzuya aid bir neçə ayəni təqdim edək:

  • 29O, yer üzündə nə varsa hamısını sizin üçün əmələ gətirəndir. Sonra da O, səmada hökmranlıq qurdu, onları vəhy edilən göy olaraq nizamladı. O, hər şeyi ən yaxşı biləndir. (Bəqərə/29)
  • 27–33Yaradılışca sizmi daha mürəkkəbsiniz, yoxsa göymü? Göyü Allah yaratdı – boyunu yüksəltdi, sonra da onu nizama saldı, gecəsini qaraltdı və işığın parlaqlığını çıxartdı. Və ondan sonra sizin və heyvanlarınızın yararlanması üçün yer üzünü döşədi/yer üzündən suyunu və otlağını çıxardı, dağları da dəmirlədi/sağlam bir şəkildə yerləşdirdi. (Nəziət/27-33)

Bu ayələrə baxılırsa, Fussilət/11-ə və Bəqərə/29-a görə öncə yer üzü, sonra səma; Nəziət/27-33-ə görə isə öncə göy üzü, sonra isə yer üzü yaradılmış görünür.

Bu ayələrdəki “بعد, ثمّ sonra” ədatları “tərtib-i zaman” üçün deyil, “tərtib-i bəyan” üçündür; yəni zamanda sonralığı deyil, kəlamda sonralığı ifadə edirlər. Türkcədə də bir adam bir mövzunu anladarkən zaman tərtibini düşünmədən, sözlərini “… sonra …” deyə davam edir.  Bu mövzuyla əlaqədar olaraq Bələd/17 ilə Qələm/13-ə baxmaq olar.

11-ci ayədə Allahın yer üzünə və göylərə “ona və yer üzünə “İstəyərək və ya istəməyərək gəlin!” – dediyi, onların isə: “Biz istəyərək gəldik – şəklində cavab verdikləri açıqlanmışdır. Bununla Rəbbimizin qüdrətinin mükəmməlliyi ortaya qoyulmuşdur. Buna görə, bəhs edilən ifadənin təqdiri “İstəsəniz də, istəməsəniz də, sərf etsə də, etməsə də gəlin” şəklində olur. Qısacası Rəbbimiz, onların varlıq aləminə çıxmalarını istəmiş, onlar da bu iradəyə uyğun olaraq meydana çıxmışlar.

  • 82Şübhəsiz ki, O, bir şeyi dilədiyində, Onun buyurduğu/işi o şeyə “Ol!” deməkdir. O da dərhal olur. (Ya Sin/82)

12-ci ayədə keçən “mesabiyh” sözü “misbâh” sözünün cəmidir. Misbah, bütün lüğətlərdə içərisinə yağ qoyulub az miqdarda da olsa işıq əldə edilən “qəndil, məşəl, çıraq” deməkdir. Cəm mənası da “qəndillər, məşəllər, çıraqlar” demək olur.

Bu ayələrdəki dünya səmasını bəzəyən “Məsabih (“qəndil, məşəl, çıraq”)” ümumiyyətlə “göy üzündəki uldızlar” olaraq qəbul edildi. Və bu anlayış çərçivəsində Saffat/6-dakı “əlkevaib” “ziynət” sözündən bədəl və ya Atf-ü bəyan edilib göy üzündəki “uldızlar” dünya səmasında göstərildi. Fussilət surəsinin on ikinci ayəsindəki “Biz ən yaxın göyü qəndillərlə və qorumayla bəzədik” ifadəsi, buradaki “məsabih” ifadəsi ilə uldızların qəsd edilməsinə mane olur. Çünki, “qoruma” dünya səmasi olan atmosferdə olmaqdadır.

Atmosferin kosmosdan gələn zərərli cisim və şüalardan dünyanı qoruduğu, dünyadaki müəyyən maddələrin kosmosa yayılıb getməsinə mane olduğu, həmçinin dünyanı  -170 dərəcəlik dondurucu kosmos soyuğundan qoruduğu, bütün elm tərəfindən bilinməkdədir. Həmçinin dünyanın maqnit sahəsi, günəşdə əmələ gələn partlayışların nəticəsində günəş küləkləri ilə kosmosa saçılan yüklü parçacıqlardan dünyanı qoruyur. Bu sayədə yüklü parçacıqlar ozon təbəqəsinin də içində var olduğu üst atmosferə zərər verə bilməz. Bəzi yüklü parçacıqların sızması nəticəsində də Qütb parıltısı (Avrora) olaraq bilinən görüntü meydana gəlir. Mövzunun incəlikləri elm-texnika kitablarından tədqiq edilə bilər.

O zaman Dünya səmasındakı (ən yaxın göydəki) məsabih (qəndillər, məşəllər, çıraqlar) nələrdir?

Bu, elmin Göy Aydinlığı adını verdiyi hadisədir. Göy Aydınlığı və ya Gecə Aydınlığı, gezegensel atmosferin yaydığı çox zəif bir işıqdır. Dünyanı ələ alarıqsa, bu amil gecələri göy üzünün heç bir zaman tamamilə qaranlıq olmamasına; qəndillərlə, məşəllərlə, çıraqlarla az da olsa aydınladılmasına səbəb olur. Və dünya səması içərisində ziynətlərə; mavi, sarı, boz, qızıl rənglərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

13Buna baxmayaraq, onlar yenə üz çevirirlərsə, dərhal de ki: “Mən sizi Ad və Səmudun ildırımına bənzər bir ildırıma qarşı xəbərdar etdim”.

Rəbbimiz müşriklərə necə bir tanrını inkar etdiklərini xatırlatdıqdan sonra, bu ayədə də elçisinə “Mən sizi Ad və Səmudun ildırımına bənzər bir ildırıma qarşı xəbərdar etdim” deməsini əmr edir. Bu əmrdə müşriklərə yönəldilən böyük bir təhdid barəsində söz açılır. Buna baxmayaraq ağıllarını başlarına almazlarsa, Ad və Səmudun başına gələnlər onların da başına gələcəkdir.

Ad və Səmudun xüsusilə zikr edilməsinin səbəbi o günkü ərəblərin bu qövmlərin qalıqlarını görmüş olmaları və onlar haqqında bir çox məlumata sahib olmalarıdır.

14Həmçinin onlara: “Allahdan başqasına qulluq etməyin!” – deyə önlərindən/arxalarından [hər yanlarından] elçilər gəlmişdi. Onlar: “Əgər Rəbbimiz istəsəydi, qətiliklə mə­lək­lər endirərdi. Buna görə də, biz özü ilə göndərilmiş olduğunuzu qəti­liklə, bi­lə­rək rədd edənlərik/inanmayan­la­rıq” – dedilər.

15Ada gəlincə də onlar yer üzündə haqsız yerə yekəxanalıq etdilər və: “Güc baxı­mın­dan bizdən daha güclü kim vardır?” – dedilər. Onlar şübhəsiz ki, özlərini yaradan Allahın güc olaraq özlərindən daha güclü olduğunu görmədilərmi? Və onlar Bizim ayə­lərimizi bilə-bilə inkar edirdilər.

16Buna görə də Biz onlara bu ən adi dünya həyatında rüsvayçılıq əzabını daddırmaq üçün o uğursuz günlərdə dondurucu bir qasırga göndərdik. Axirət əzabı isə əlbəttə, daha çox rüsvay edəndir. Onlara kömək də edilməz.

17Səmuda gəlincə, bax budur, Biz onlara doğru yolu göstərdik. Lakin, onlar korluğu doğru yoldan çox sevib, üstün tutdular. Buna görə də qazandıqları şeylərə görə alçaldıcı əzabın ildırımı onları yaxaladı.

18Və Biz iman edənləri və Allahın qoruması altına girmiş olan insanları qurtardıq.

Bu ayə qrupunda, daha əvvəl bir çox surədə təfərrüatı verilən Ad və Səmud qövmləri ilə əlaqədar məqamlara işarət edilmişdir. İnkarları, əsassız etirazları və meydan oxumaları xatırladılaraq bu iki qövmün ən sonunda necə bir aqibətə uğradıqları açıqlanır. Bu xatırlatma və açıqlama Məkkəli nankorların xəbərdar edilməsi məqsədilədir.

14-cü ayədə mövzuya giriş edilirkən “önlərindən-arxalarından  [hər yanlarından] elçilər gəlmişdi” deyilmişdir. Daha əvvəl, “gecə-gündüz”, “səhər-axşam” kimi qəliblərin öz mənalarından başqa müddətlilik mənası verməklə istifadə edildikləri ifadə edilmişdi. Buradakı “önlərindən-arxalarından” ifadəsi də “hər yanlarından” deməkdir.

Buna nümunə olaraq Əraf surəsinin 17-ci ayəni göstərə bilərik.

  • 16,17İblis: “Elə isə, məni azğınlığa itələməyinə qarşılıq olaraq, and olsun ki, mən onlar üçün Sənin ən doğru yolunda oturacağam. Sonra, yenə and olsun ki, onların önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara vəsvəsə verəcəyəm və Sən, çoxlarının, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmadığını görəcəksən” – dedi. (Əraf/16, 17)

Bu ifadənin mənası “Onlara göndərilən o Peyğəmbərlər, onlara hər tərəfdən yaxınlaşdılar, əllərindən gələn qeyrəti sərf etdilər və onları doğru yola gətirmək üçün hər çarəyə baş vurdular” deməkdir.

16-cı ayədəki “uğursuz günlərdə” ifadəsi diqqət çəkicidir. Bu ifadəyə əsaslanaraq bəzi günlərin uğurlu, bəzi günlərin də uğursuz olduğunu irəli sürənlər olmuşdur.  Halbuki ayədə keçən “uğursuz günlər” ifadəsi nəkrə [qeyri müəyyən] olaraq istifadə edilmişdir. İstər qeyri müəyyən olması, istərsə də bu cəzanı çəkənlərin müəyyən bir zümrə olması nəzərə alındığında, “uğursuz gün” deyə bir günün olmadığı, o günün sadəcə o qövm üçün uğursuz [tozlu, torpaqlı; haradaysa heç bir şeyin görünmədiyi, heç bir işin edilə bilinmədiyi gün] olduğu mənası ortaya çıxar.

Onları narahat edən əhvalat başqa ayələrdə belə dilə gətirilir:

  • 6Ada gəlincə… Onlar gurultulu və azğın bir fırtına ilə dəyişikliyə/dağıntıya uğradıldılar.
  • 7Allah o fırtınanı üzərlərinə vəhy edilən gecə və səkkiz gün; gecəli-gündüzlü ard-arda musallat etmişdi. Belə ki, o qövmü fırtınanın içində, içi boş xurma kötükləri kimi yerə sərilmiş halda görərdin.
  • 8Bax, indi onlara aid hər hansı bir qalığı görə bilirsənmi? (Haqqa/6-8)
  • 21Adın qardaşı Hudu da an! O zaman o, Əhqafda qövmünü xəbərdar etmişdi. Qətiliklə, ondan əvvəl və sonra [hər zaman]: “Allahdan başqasına qulluq etməyin. Şübhəsiz, mən sizin üçün böyük bir günün əzabından qorxuram” – deyən xəbərdar edicilər keçmişdi.
  • 22Onlar: “Sən bizi tanrılarımızdan çevirmək üçünmü gəldin? Əgər doğrulardansansa, haydı, o bizi təhdid edib durduğun əzabı dərhal gətir” – dedilər.
  • 23Adın qardaşı, Hud: “Şübhəsiz ki, o əzabın nə zaman gələcəyinə dair bilik Allah qatındadır. Mən isə sizə mənimlə göndəriləni təbliğ edirəm. Lakin mən sizi cahillik edən bir cəmiyyət olaraq görürəm” – dedi.
  • 24,25Sonunda onu vadilərinə doğru gələn geniş bir bulud halında gördüklərində: “Hə, bax budur! Bu, bizə yağış gətirəcək bir buluddur!” – dedilər. Xeyr, əksinə o, tezləşdirməyə çalışdığınız şeyin məhz özüdür! Rəbbinin əmri ilə hər şeyi yerlə bir edən, içində acıqlı bir əzab olan külək… Sonunda, o hala gəldilər ki, mənzillərındən başqa heç bir şey görünmürdü. Biz günahkarlar qövmünü bax budur, belə cəzalandırırıq.
  • 26Və and olsun ki, Biz sizi güclü etmədiyimiz şeylərdə, onları güclü etmişdik. Sizə vermədiyimiz imkanları, onlara vermişdik. Onlara da qulaqlar, gözlər və duyğular vermişdik. Buna baxmayaraq qulaqları, gözləri və duyğularının onlara heç bir faydası ola bilmədi/özlərindən heç bir şeyi uzaqlaşdıra bilmədi. Çünki onlar Allahın ayələrini bilə-bilə inkar edirdilər. Lağ etməkdə olduqları şey də onları sarıb, bürüdü. (Əhqaf/21-26)
  • 19,20Şübhəsiz, Biz onların üstünə, uğursuz, uzun bir gündə dondurucu/uğultulu, insanları qoparıb atan bir külək göndərdik; sanki onlar kökündən sökülmüş xurma kötükləri kimi idilər. (Qəmər/19, 20)
  • 41,42Adda da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman Biz onların üzərinə uğradığı hər şeyi buraxmayan, sadəcə, onu kül kimi edən, sonsuz buraxan bir külək göndərdik. (Zəriyət/41, 42)

Qurandakı bəzi ayələr Məkkəli müşriklərin Ad və Səmud qövmlərini və başlarına gələn aqibəti bildiklərini göstərir. Çünki Məkkəlilər bu qövmlərin yaşadıqları coğrafi bölgələrə gedir, yaz və qış mövsümlərində etdikləri ticari səfərlər əsnasında o bölgədəki qalıqları bilavasitə müşahidə edirdilər.

Bu da Allahın oraları necə həlak etdiyi­ni gördükləri anlamına gəlir:

  • 38Ad və Səmud cəmiyyətlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Onların dəyişikliyə/dağıntıya uğ­ramaları onların yurdlarından sizə qətiliklə, bəlli olmuşdur. Və şeytan onlara et­diklərini bəzədi və onları doğru yoldan azdırdı. Halbuki, onlar görüb anlayanlar idi. (Ənkəbud/38)

Beləliklə Allahın əzabı bu cəmiyyətlərin böyük bir qismini həlak edərək, qurduqları mədəniyyətləri ortadan qaldırmış, geridə qalanlarını da rəzilliyə sürükləyərək daha öncə zülm etdikləri qövmlər önündə zəlil etmişdi.

Ad qövmü ilə əlaqədar geniş məlumat Əraf, Hud, Möminlər, Şüəra və Ənkəbud surələrində; Səmud qövmü ilə əlaqədar geniş məlumatlar isə Əraf, Hud, Hicr, İsra, Şüəra və Nəml surələrində verilir.

19Və Allahın düşmənlərinin bir araya gətirilib, toplandıqları gün, artıq onlar, atəşə dağıdılırlar.

20Sonunda oraya gəldiklərində, onların eşitmə, görmə duyğuları və dəriləri etdikləri şeylərlə əlaqədar öz əleyhlərində şahidlik edərlər.

21–23Və onlar öz dərilərinə: “Niyə əleyhimizə şahidlik etdiniz?” – dedilər. Şahidlik edənlər də dedilər ki: “Hər şeyi danışdıran Allah, bizi danışdırdı və sizi ilk dəfə O yaratdı və Ona döndərilməkdəsiniz. Siz, eşitmə, görmə duyğularınız və dəriləriniz sizin əleyhi­nizə şahidlik edər deyə gizlənmirdiniz. Lakin etməkdə olduqlarınızdan bir çoxunu Allahın bilməyəcəyinə inandınız. Bax budur, sizin bu inancınız – Rəbbiniz haqqında bəslədiyiniz inancınız sizi bir dağıntıya uğratdı, beləliklə zərərə, itkiyə uğrayıb acı çəkənlərdən oldunuz”.

İnkarçıların dünyada necə cəzalandırıldıqları nümunə verilərək anladıldıqdan sonra, bu ayə qrupunda da axirəti yalan sayan müşriklərlə əlaqədar olaraq axirətdən bir səhnə sərgilənir. Hələ vaxtı gəlməmiş olan bu səhnələrin nəql edilməsiylə başda inkarçılar olmaqla bütün insanlara yeni bir xəbərdarlıq daha edilir.

Bəhs edilən səhnədə inancsızlar bir araya gətirilmişdir. Başda göz, qulaq və dəriləri olmaqla, inkarçıların bütün orqanları orada öz əleyhlərində danışıb şahidlik edərlər. Onlar vücud orqanlarından: “Niyə əleyhimizə şahidlik etdiniz?” – deyə soruşarlar. Orqanları da: “Hər şeyi danışdıran Allah, bizi danışdırdı və sizi ilk dəfə O yaratdı və Ona döndərilirsiniz. Siz eşitmə, görmə duyğularınız və dəriləriniz əleyhinizə şahidlik edər deyə gizlənmirdiniz. Lakin etməkdə olduqlarınızdan bir çoxunu Allahın bilməyəcəyinə inandınız. Budur, sizin bu inancınız, Rəbbiniz haqqında bəslədiyiniz inancınız sizi bir dağıntıya uğratdı, beləliklə hüsrana uğrayanlardan oldunuz” – deyə cavab verirlər.

Bu səhnəylə hər şeyin sövq və idarəsinin hər zaman Allahda olduğu, Allaha heç bir şeyin gizli qalmadığı bir dəfə daha xatırladılaraq insanlara yaxşı bir təfəkkür dərsi verilir.

Rəbbimiz bütün insanları – Mömin, müşrik, hər kəsi toplayıb sorğuya çəkəcəkdir:

  • 85O gün Allahın qoruması altına girənləri, Rəhmana minikli heyətlər halında/krala gedən elçi ehtişamı ilə toplayacağıq.
  • 86Günahkarları da susamış olaraq cəhənnəmə qovacağıq. (Məryəm/85, 86)
  • 83Və hər başçılı camaatdan ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi yalan sayanlardan bir qrup topladığımız gün artıq onlar tutulub məhv edilirlər. (Nəml/83)
  • 17Və o gün Rəbbin onları və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri şeyləri toplayaraq: “Sizmi yolundan azdırdınız bu qullarımı, yoxsa özlərimi o yolu itirdilər?” – deyər. (Furqan/17)
  • 128Və Allah, onların hamısını topladığı gün: “Ey gizli düşmən topluluğu! Tam yəqinliklə bilin ki, bu insanlardan çoxaltdınız!…”
  • İnsanlardan onların yaxınları da: “Rəbbimiz! Biz bir-birimizdən qazanc əldə etdik. So­nunda biz bizim üçün müəyyən etdiyin müddətimizin sonuna çatdıq” – deyərlər. Allah: “Atəş sizin dayanacağınızdır. Orada, Allahın diləməsi xaricində son­suz olaraq qalacaqsanız” – deyər. Şübhəsiz ki, Rəbbin ən yaxşı qanun qoyan, po­zul­ma­ğa yaxşı mane olan/sağlam edən, ən yaxşı biləndir.
  • 129Və bax budur, Biz beləliklə, qazandıqları günahlara görə səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin bir qismini digər bir qisminə yaxınlaşdırırıq.
  • 130Ey gizli, aşkar, gələcəyin, bu günün insan kütləsi! Sizə ayələrimi anladan və bu gününüzə qovuşacağınız xüsusunda sizi xəbərdar edən özünüzdən elçilər gəlmə­di­mi? Onlar: “Öz əleyhimizə şahidik” – dedilər. Adi dünya həyatı onları aldatdı və onlar özlərinin, tam yəqinliklə bilin ki, kafirlərin məhz özü olduqlarına şahidlik etdilər. (Ənam/128-130)

Orqanların məhşərdə şahidlik edəcəyi başqa ayələrdə də bildirilir:

  • 23Şübhəsiz ki, hürr, evli, heç bir şeydən xəbəri olmayan mömin qadınlara zina isnad edən kimsələr dünya və axirətdə kənarlanmışlardır. Və onlar üçün çox böyük bir əzab vardır.
  • 24O gün onların dilləri, əlləri və ayaqları, etmiş olduqları işlərə öz əleyhlərində şahidlik edəcəkdir. (Nur/23, 24)
  • 64Bilərək rədd etdiyiniz/inanmadığınız şeylər ucbatından, haydı, bu gün ora girin! 65Bu gün Biz onların ağızlarının üstünə möhür vurarıq. Bizə əlləri danışar, ayaqları da qazandıqları şeylərə şahidlik edər. (Ya Sin/64, 65)

Bu bölmədəki ayələrin enməsi ilə əlaqədar belə bir hekayətdən bəhs edilir:

“Beytin [Kəbənin] yanında üç nəfər bir araya gəldi. İkisi Qüreyşli, birisi Sakifli, ya da ikisi Sakifli, birisi Qüreyşli idi. Bunların qəlblərinin anlayış və qavrayışı qıt, qarınlarının yağı çox idi. Onlardan birisi: “Görüşünüz nədir? Allah bizim söylədiyimizi eşidərmı?” – dedi. Digəri də: “Əgər yüksək səslə danışarsan eşidər, gizli danışarsan eşitməz” – dedi. O biriləri də: “Əgər yüksək səslə danışdığımızı eşidirsə, gizli danışdığımızı da eşidər” – dedi. Bundan sonra Uca Allah: “Siz qulaqlarınız, gözləriniz, dəriləriniz əleyhinizdə şahidlik edər deyə giz­lənmirdiniz” ayəsini endirdi.” [4]

  • 108Onlar insanlardan gizlətmək istəsələr də Allahdan gizlətmək istəməzlər. Hal­bu­ki, Allah sözünə/qərarına uyğun olaraq, Özünün razı olmadığı şeyləri onlar gecə plan­la­yar­kən, onlarla birlikdədir. Və Allah onların etdiklərini əhatə edəndir. (Nisa/108)

24İndi əgər onlar dirənərək, ortaq qoşma inancını, yalan saymağı davam etdirirlərsə, artıq onlar üçün ziyafət yeri atəşdir. Və əgər üzr istəməyə çalışsalar, onlar üzrü qəbul ediləcək insanlar deyildirlər.

Bu ayədə, şirk və yalan saymada israrcı olanların yerinin atəş olduğu bildirilir. Nə etsələr də artıq çarəsi yoxdur.

Ayədəki “İndi əgər səbr edərlərsə” ifadəsi müşriklərə yönəlikdir. “Əgər şirkdə, küfrdə, yalan saymada israrcı olarlarsa” deməkdir. Səbri biz həmişə Mömin sifəti olaraq anlayırıq. Halbuki səbir yaxşı, ya da pis, hər nə olursa, olsun, ona səbat etmə, dirənmə deməkdir.

Bu ayənin bir bənzəri də Bəqərə surəsindədir:

  • 174Şübhəsiz ki, Allahın kitabdan endirdiyi bir şeyi gizlədən və gizlətdiyi şeyi çox az bir bədəllə satanlar… Bax budur, onlar qarınlarına atəşdən başqa bir şey yeməzlər. Və Qiyamət günü Allah onlarla danışmaz və onları təmizə çıxarmaz. Onlara ağrı verən bir əzab vardır.
  • 175Bax budur, onlar doğru yol müqabilində azğınlığı, bağışlanma müqabilində əzabı satın alan insanlardır. Bunlar, atəşə qarşı nə qədər də dayanıqlıdırlar!    (Bəqərə/174, 175)

25Və Biz onlara bəzi yaşıdlarını/iblislərini qabıq kimi üzərlərinə bürüdük, onlar da, önlərində və arxalarında [bütün ətraflarında] olanları özlərinə bəzəkli göstər­dilər. Gəlmiş-keçmiş hər kəsdən, özlərindən öncə gəlib-keçmiş ümmətlərdə qüvvədə olan “Söz” onların üzərinə də haqq oldu. Şübhəsiz ki, onlar zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkən insanlar idilər.

Bu ayədə cəhənnəmə gedənlərin bu vəziyyətə düşmələrinin ana səbəbləri açıqlanmışdır. Onlar Allahın açıq xəbərdarlıqlarına rəğmən İblisin, pis yoldaşların iğvalarına, təlqinlərinə uymuşlar, bütün pis şeyləri yaxşı hesab etmişlər, Allahın ismarıclarına qulaq verməmişlər. Hər nə etmişlərsə, hamısını da ölçmədən, çəkmədən, təfəkkür etmədən etmişlər.

  • 36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından korlaşarsa, Biz ona bir şeytan musallat edərik və artıq o, onun üçün yaşıddır/yançıdır. Və şübhəsiz ki, yaşıdlar/yançılar korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sanırlar. (Zühruf/36, 37)

İnsanların bu “karin”lərdən qurtulması buna bağlıdır:

  • 82,83İblis: “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını, içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla, mütləq azdıracağam” – dedi. (Sad/82, 83)
  • 63–65Allah dedi ki: “Get! Sonra onlardan kim sənə uyarsa, bilin ki, şübhəsiz ki, cə­za­nız yetərli bir cəza olaraq cəhənnəmdir. Onlardan gücün yetdiklərini səsinlə sarsıt. Və at­lılarınla və piyadalarınla onların üzərinə qışqırıq qopar! Mallarda və uşaq­larda onlara ortaq ol! Və onlara vədlər ver”. Və şeytan, onlara aldatmaqdan baş­qa bir şey vəd etməz. Şübhəsiz ki, Mənim qullarım… Sənin onlar əleyhinə heç bir gücün yoxdur”. Bütün varlıqları müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizam­la­yan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Rəbbin yetər. (İsra/63-65)

Ayədəki “Cinn və insdən [hər kəsdən], özlərindən öncə gəlib keçmiş ümmətlərdə fəaliyyətdə olan Söz onların üzərinə haqq oldu” ifadəsində bəhs edilən   “Söz”, Rəbbimizin “Əlbəttə cəhənnəmi ins və cinlərlə, hamısı ilə dolduracağam” qaydasıdır. Bu barədəki təfərrüat daha əvvəl Kəhf və Ya Sin surələrinin təhlilində verilmişdi.

26Və kafirlər: “Üstün gəlməyiniz üçün bu Quranı dinləməyin, onun üçün də mənasız şeylər edin/anlaşılmasını hər cür yollarla əngəlləyin” – dedilər.Bu ayədə, Qurandan təsirlənən adamların

Müsəlman olmalarına dözə bilməyən müşriklər və onların Qurana qarşı aldıqları münasibətdən bəhs edilir. Bunlar, ismarıcının dinləyənlər üzərindəki təsirini bildikləri üçün ətraflarındakı Qurandan uzaq tutma planları edən kimsələrdir. Çünki bilirdilər ki, Quran həm lafız, həm də məna baxımından mükəmməl bir sözdür; elə ki, bütün ismarıcları dinləyənləri rüşdə götürür, zehinləri açırdı. Elə isə nə edirlərsə, etsinlər dinlənilməməsini təmin etməli, anlaşılmasını əngəlləməliydilər. Əks halda hökmranlıqlarının bitməsi qəti idi. Buna görə də, harada Quran oxunsa, dərhal səslərini yüksəltməyə və xürafələr, məsəllər anladaraq, fit çalaraq, əl çırparaq, çağır-bağır salaraq, yalan-yanlış şeirlər oxuyaraq, batil sözlər söyləyərək, gurultu, patırtı edərək Quranın anlaşılmasını əngəlləməyə qərar verdilər.

Diqqət çəkən bir digər xüsus da, bu azğınların Elçiyə deyil, Qurana qarşı tövr almış olmalarıdır. Onlar da bilirdilər ki, bu din insana deyil Allaha aiddir.

Müşriklərin oxunan Quran haqqındakı bu mənfi münasibəti qarşısında Möminlər, onu yaxşı anlamaq üçün Allahın sözlərinə dərhal qulaq verməlidirlər:

  • 204Və əsirgəməyiniz/cəmiyyət xeyrinə işlər görməyiniz üçün Quran öyrənilib-öyrədildiyi zaman, dərhal ona qulaq asın və susun. (Əraf/204)

27Artıq Biz qətiliklə, kafirlərə şiddətli bir əzab daddıracağıq. Və qətiliklə onlara etdikləri əməllərin ən pisini qarşılıq olaraq verəcəyik.

28Bax budur, bu, Allahın düşmənlərinin cəzasıdır/atəşdir. Ayələrimizi bilə-bilə inkar edənlər olduqlarına görə, cəza olaraq, onlar üçün orada sonsuzluq yurdu vardır.

Bu ayələrdə müşriklər çox açıq ifadələrlə təhdid edilir. Bu təhdid və qorxutma İnkarçılıqdan əl çəkmələrini təmin etməyə yönəlikdir. Ayələrdən açıq şəkildə anlaşıldığına görə, bu kimsələrin şiddətlə cəzalandırılacaq olmaları, Allahın ayələrini bilə-bilə, inad olsun deyə inkar etmiş olduqlarına görədir. Bu təhdidi bir öncəki ayə ilə müqayisə edərək belə anlaya bilirik: İnsanların doğru yolu tapmasını əngəlləmək üçün hər cür yola baş vurmaq, bu yalan sayanların şiddətli bir əzab ilə cəzalandırılacaq olmalarının təməl səbəbidir. Üstəlik uğrayacağıları bu cəza onların ən pis əməllərinin nizamında olacaqdır. Çünki onlar Allahın düşmənidirlər, Allaha düşmənçilik etmişdilər. Cəhənnəmdə də əbədi olaraq qalacaqlar.

Allah düşmənlərindən bəhs edən başqa ayələr də vardır:

  • 98Kim ki, Allaha, mələklərinə, elçilərinə, Cəbrailə/Qurana, Mikailə/Elçi Muhəmmədə düşməndirsə, kədərindən, qəmindən ölsün”. Şübhəsiz, bax budur, buna görə Allah da kafirlərə düşməndir. (Bəqərə/98)
  • 1Ey iman edənlər! Əgər mənim yolumda cəfa çəkmək və mənim rızamı qazanmaq üçün çıxdınızsa, sizə haqqdan gələn şeyləri bilərək rədd etdikləri/inan­ma­dıq­ları halda, onlara sevgi çatdıraraq/onlara sevgini gizlədərək Mənə düşmən olan­ları və özünüzün düşmənini mütəvəlli/köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlar etmə­yin/on­la­rı idarəçi etməyin. Onlar Rəbbiniz olan Allaha inandığınıza görə, Elçini və sizi yur­du­nuzdan çıxarırlar. Halbuki Mən, sizin gizlətdiyiniz şeyləri və açıqladığınız şeyləri ən yaxşı bilənəm. Və sizdən kim bunu edərsə, artıq o, qətiliklə yolun tam ortasından azmışdır.
  • 2Əgər onlar sizi ələ keçirərlərsə, sizin üçün düşmən olacaqlar, əllərini və dillərini pisliklə sizə uzadacaqlar. Və onlar: “Kaş ki, küfr edəsiniz/inanmayasınız” – deyə arzu edirlər. (Mümtəhinə/1, 2)
  • 40Şübhəsiz, əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında doğruluqdan ayrılıb, inkara sapla­nan insanlar Bizə gizli qalmazlar. O halda atəşə atılacaq olan insanmı daha xeyirlidir, yoxsa Qiyamət günü əminlik içində gələcək insanmı? İstədiyinizi edin. Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz şeyləri ən yaxşı görəndir. (Fussilət/40)

29Və o kafirlər: “Rəbbimiz! Bildiyimiz/bilmədiyimiz hər kəsdən, bizi doğru yoldan azdıranları bizə göstər. Onlar ən aşağıdakılardan olsunlar deyə, biz onları ayaqlarımızın altına alaq” – dedilər.

Bu ayədən anlaşıldığına görə, məhşərdə pis vəziyyətdə olanlar, özlərini bu vəziyyətə salanları yaxalayıb daş-qalaq etmək, ayaqları altına almaq və özlərindən daha artıq əzab çəkmələrini təmin etmək istəyəcəklər. Ayədəki “ins-cinn” ifadəsiylə “bildikləri-bilmədikləri”, “tanıdıqları-tanımadıqları” düşmənlər qəsd edilmişdir. Bənzər ifadələr daha əvvəl (Nas/1-6, Ənam/112, 113) surələrində də keçmişdi:

Mövzumuz olan ayənin ismarıcı daha əvvəl Əraf və Nəhl surəsində (Əraf/38, Nəhl/88) təfərrüatlı olaraq verilmişdi.

30–32Şübhəsiz, “Rəbbimiz Allahdır” deyib, sonra ən doğru olanlar… onların üzərinə xə­bərçi ayələr həmişəlik enər: “Qorxmayın, kədərlənməyin, sizə vəd edilən cənnətlə se­vi­nin. Biz dünya həyatında və Axirətdə sizin yol göstərənləriniz, köməkçiləriniz, qo­ruyanlarınızıq. Cənnətdə qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandır­ma­yan və lütfü bol olan, əngin mərhəmət sahibindən bir ikram olaraq sizin üçün nəfslərinizin arzuladığı hər şey var. Orada istədiyiniz şeylər də sizin üçündür”.

İnkarçılar ilə Möminlərin vəziyyətlərinin ard-arda verilməsi Quranda tez-tez rast gəldiyimiz bir haldır. Kafirlərin axirətdəki vəziyyətləri açıqlandıqdan sonra bu ayə qrupunda da Möminlər təşviq və təsəlli edilir, axirətdə çatacaqları gözəl məqamla (mövqe ilə) müjdələnir. Buna görə də, qorxmamalı və narahat olmamalıdırlar. Mələklər həm dünyada, həm axirətdə onlara dəstək verəcək, özlərinə vəd edilən cənnətə girəcəklər. Canlarının çəkdiyi hər şey Allahın ikramı olaraq orada özlərinin olacaqdır. Etmiş olduqları xətaları da Allah bağışlamışdır.

“… onların üzərinə mələklər daima enər” ayəsində keçən “mələklərin enməsi” ifadəsi, Quran ayələrinin daima Möminlərin xətrinə gəldiyi, Quran ayələrinin həmişə xatirlərində olduğu mənasındadır. Quran ayələri insanlara müjdələr gətirir. Bu vəziyyətdəki insanlar Rəbbimizin müjdə ayələrini xatırlayarlar və xoşbəxt olarlar. Doğru istiqamət üzrə olan və Allahdan başqa Rəbb qəbul etməyənlər, Qurandakı bu nemətlərə nail olurlar. Qədimdən əzbərləməkləri şərt deyildir; Rəbbimiz o anda onlara xatırladar, öyrədər, onları motivə edər. Məsələn:

  • 155,156Həmçinin qətiliklə Biz qorxudan, aclıqdan bir şeylərlə və mallardan, canlar­dan və məhsullardan əskiklik ilə sizi zəif düşürəcəyik/imtahan edəcəyik. Özlərinə bir müsibət gəldiyi zaman: “Biz şübhəsiz, Allaha aidik və yalnız Ona dönəcəyik” – deyən bu səbr edənləri isə müjdələ! (Bəqərə/155, 156)

Bu ayələr bütün çətinliyə düşən insanlara əhvali ruhiyyə verir.

Mələk və mələklərin enməsi mövzusu daha əvvəl Qədr surəsinin təhlilində ələ alındığından, təfərrüatın oradan oxunmasını məsləhət bilirik.

  • 123–127Və and olsun ki, sizlər gücsüz ikən Allah sizə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsiniz deyə, sizə Bədirdə kömək etdi: Həmçinin sən inananlara: “Rəbbinizin endirilən/hülul etdirilən üç min mələklə sizə kömək etməsi sizə yetməzmi?” – deyirdin. Əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, bəli sizi Rəbbiniz dəstəkləyər. Və əgər onlar qəflətən üzərinizə gəlsələr, Rəbbiniz sizə işarələnmiş/təlimləndirən/göndərilmiş beş min mələklə kömək edər. Və Allah bu köməyi sizə sırf bir müjdə olsun və qəlbləriniz bununla sakitləşsin deyə, etdi. Və bu kömək sırf Allah kafirlərdən bir qisminin kökünü kəssin, yaxud onları pərişan etsin və itirənlər ola­raq, dönüb getsinlər deyə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi müm­kün olmayan/mütləq qalib olan və ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəl­lə­yən/sağlamlaşdıran Allah qatındandır. Belə isə Allahın qoruması altına girin. (Al-i İmran/123-127)

Mələklərin yardımı barəsində Tövbə/25-26, 40 və Əhzab/9-a da baxılmalıdır.

  • 57Yalnız və yalnız onlara orada meyvələr vardır. İstəyəcəkləri hər şey də onlarındır. (Ya Sin/57)
  • 9Heç şübhəsiz, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edən bu insanlar… İmanla­rın­a görə, Rəbləri onlara bələdçi olur. Bol nemətli cənnətlərində onların altla­rın­dan bulaqlar axar.
  • 10Onların oradakı duaları: Allahım! Sən hər cür əskiklikdən münəzzəhsən!”– olar. Və onların oradakı salamlaşmaları: “Salam” – dır [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlikdir]! Dualarının sonu da: “Bütün təriflərin, Aləmlərin Rəbbi Allaha olması!”dır.         (Yunus/9, 10)
  • 198Amma Rəbbinin qoruması altına girənlərə gəlincə… Onlar üçün Allah qatından bir yolçu ikramı olaraq, altlarından çaylar axan, içində təməlli qalacaqları cənnətlər vardır. Və Allah qatındakı “yaxşı insanlar” üçün daha yaxşıdır. (Al-i İmran/198)

33,34Və Allahı çağırıb/yalvarıb saleh əməl edən və: “Mən müsəlmanlardanam” – deyəndən daha gözəl sözlü kim vardır? Və gözəlliklə çirkinlik/yaxşılıqla pislik bir olmaz. Pisliyi ən gözəl şəkildə dəf et. O zaman səninlə arasında düşmənçilik olan insan, sanki, isti bir yaxınındır.

Bu ayələrdə, “Rəbbimiz Allahdır deyib, sonra dosdoğru olanlar”ın nail olduqları nemətlərə nə üçün layiq görüldükləri açıqlanmışdır. Cəsarət verildikdən və cənnət müjdələndikdən sonra, Möminlərə İslam üzərində səbat göstərmələri üçün təşviq və tövsiyə də etmişdir:

“Və Allaha çağırıb/yalvarıb salihi işləyən və: “Mən Müsəlmanlardanam” – deyən kimsədən daha gözəl sözlü kim vardır?”

Bu sualın cavabı bizə buraxılmışdır. Cavab “Əlbəttə kimsə yoxdur!” şəklində olacaqdır.

Bu ayənin ifadə etdiyi ismarıcı yaxşı anlamaq üçün o günkü Məkkə şərtlərini göz önünə gətirmək lazımdır. Bu ayənin endiyi illər Məkkə müşriklərinin tamamilə həddlərini aşdığı, Möminləri yox edə bilmək üçün əllərindən gələn hər şeyi ortaya qoyduğu illərdir. O günlərdə ortaya çıxıb, Allaha dəvət etmək, “mən Müsəlmanam” deyə hayqıra bilmək, fövqəladə cəsarət və ürək istəyən bir hərəkət idi. Arenada gözü dönmüş qladiatorların və ya ac heyvanların önünə çıxmaq belə o qədər təhlükəli deyildi.

Ayədən anlaşılacağı kimi, İslam dəvətçisinin dəvəti Allaha yönəlikdir, insana, insanın öz aldanışlarına deyil… Edilən təbliğat Allah və Quran üçün olmalıdır.

  • 108De ki: “Bax budur, bu, mənim yolumdur – ağlın, biliyin, sağlam düşüncə üçün vacib olaraq, Allaha dəvət edirəm. Mən və mənə uyanlar… Və Allah münəzzəhdir. Və mən ortaq qoşanlardan deyiləm”. (Yusuf/108)

34-cü ayədə Rəsulullaha “Və bütün gözəlliklər/bütün yaxşılıqlar eyni olmaz, bütün çirkinliklər/bütün pisliklər də eyni olmaz. Pisliyi ən gözəl/ən yaxşı şeylə sovuşdur!” əmri verilir. Burada həm yaxşılığın, həm də pisliyin fərqli-fərqli, dərəcə- dərəcə olduğu bildirilib pisliyin yaxşılıqla sovuşdurulması əmr edilir.

Buradakı “yaxşılıq” və “pisliyi” paraqraf mövzusuna görə xüsuləşdirəriksə:

Yaxşılıq” Rəsulullahın haqq dinə dəvəti, kafirlərin cəhalətlərinə qarşı səbri, intiqam almağı düşünməməsi və onlara iltifat etməməsi; “pislik” isə o müşriklərin “Bizi özünə çağırdığın şeyə qarşı qəlblərimiz bir örtü/zireh içindədir, qulaqlarımızda bir ağırlıq, bizimlə sənin aranda da bir pərdə vardır. Artıq sən, [edə biləcəyini] et, biz də gerçəkdən edirik” və “Bu Quranı dinləməyin, üstün gəlməyiniz üçün onda anlamsız şeylər çıxarın [gurultuya gətirin]” demələridir.

Beləliklə, Peyğəmbərimizə: “Onların əsassızlıqlarını, cəhalətlərini, ən gözəl yol ilə sovuşdur! Onlara öfkə ilə, sərtliklə, kinlə qarşılıq vermə! Onlara zərər və əziyyət toxundurma!” – deyilərək onlardan utanmaları və ağıllarını başlarına almaları gözlənliir.

Rəbbimiz bütün insanlara, hətta gözü dönmüş bu vəhşilərə belə kobud və sərt davranmağı uyğun görməmişdir:

  • 125Rəbbinin yoluna haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalarla, həmçinin gözəl öyüdlə çağır! Və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin Öz yolundan azanları ən yaxşı biləndir və O, bələdçiləndikləri doğru yolda olanları da ən yaxşı biləndir.
  • 126Və əgər cəza verəcək olarsınızsa da, sizin cəzalandırıldığınızın misli ilə cəza verin. Və əgər səbr edərsinizsə, əlbəttə, o, səbr edənlər üçün daha xeyirlidir. (Nəhl/125, 126)
  • 159Bax budur, sən sırf Allahın mərhəmətinə görə onlara qarşı yumşaq davrandın. Əgər qaba, qatı ürəkli olsaydın, onlar sənin ətrafından dağılıb, gedərdilər. Artıq on­la­rı bağışla, onlar üçün bağışlanma dilə. İşlərdə onlarla müşavirə et – işin ən gözəlini or­taq­laşaraq tapıb ortaya çıxar, bir dəfə də əzm etdinmi, artıq Allaha işin nəticəsini hə­valə et. Şübhəsiz ki, Allah işin nəticəsini Özünə həvalə edənləri sevər.       (Al-i İmran/159)
  • 45Və Biz Tövratda onlara zata zat, gözə göz, buruna burun, qulağa qulaq, dişə diş yazdıq. Yaralara qisas vardır. Bununla bərabər kim qisas haqqını bağışlayarsa, bu özü üçün kəffarət olur. Və kim Allahın endirdiyi ilə hökm etməzsə, bax budur, onlar səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Maidə/45)

Və Şura/40, Al-i İmran/134, Furqan/72, Təğabün/14, Nur/22, Maidə/100.

34-cü ayənin son qismində “O zaman, səninlə arasında düşmənlik olan kimsə, sanki isti bir yaxın kimidir” məlumatı verilmişdir. Bu, pisliyə yaxşılıqla qarşılıq verməyin bir nəticəsi olaraq ortaya çıxacaq bir vəziyyətdir. Ən pis, ən sərt münasibətə belə yumuşaqlıqla və əfv ilə müqabilə etmək, ən qatı düşmənlərin belə yumşalmasına, onların isti bir dost olmasına səbəb olar.

Tarixdəki bir çox əhvalat da bunun belə olduğuna şahidlik edir. Belə ki, İslam tarixinə baxıldığında, bu ayə ilə əməl edilərək necə iftiraçının, hərb əsirinin, cinayətə təşəbbüs edənin əfv edildiyini, bunun da yaxşı nəticələr doğurduğunu bir çox örnəklə göstərmək mümkündür.

İlk dövr müfəssirlərindən Mukatil b. Süleyman, bu ayələrin Əbu Süfyan b. Harb haqqında endiyini nəql etmişdir:

“Əbu Süfyan Peyğəmbərə (səs) əziyyət edən birisi idi. Öncələri onun düşməni ikən, sonraları özü ilə Peyğəmbər (səs) arasında meydana gələn əqrəba evliliyi səbəbiylə (Peyğəmbər onun qızı Umm Həbibə ilə evlənmişdi. Buna görə də) onun yaxın bir dostu olmuşdu. Daha sonra İslama girmiş və İslamda da əqrəbalıq səbəbiylə candan isti bir dost olmuşdu”. [5]

Belə ki, bu ayələr hicrətdən də əvvəl enmişdir. Əbu Süfyan isə Məkkənin fəthi sırasında Müsəlman olmuşdur.

  • 19–24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)
  • 103Və hamınız birlikdə, Allahın ipinə daha sıx sarılın/Allahın ipi ilə qorunun, ayrılmayın və Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın. Həmçinin siz bir-birinizə düşmən idiniz və Allah qəlbləriniz arasında ülfət əmələ gətirdi. Sonra da siz, Onun neməti sayəsində, qardaş olmuşdunuz. Siz, bir atəş çuxurunun tam kənarında idiniz və oradan sizi O qurtarmışdı. Bax budur, Allah bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız deyə, əlamətlərini/nümunələrini sizin üçün belə ortaya qoyur. (Al-i İmran/103)

35Bu yetkin davranışa, ancaq səbr edənlər qovuşdurulur, buna ancaq böyük bir pay sahibi olanlar qovuşdurulur.

Bir öncəki ayədə Rəsulullaha və onun şəxsində Möminlərə əmr edilən yetkin davranış, bu ayədə də “səbr edən” və “böyük pay sahibi olan” möminlərdən başqa, adi insanların edə bilməyəcəyi bir davranış olaraq edilir. Çünki insan Rəbbimizin əmr etdiyi kimi davranmağa çalışırkən, bir çox daxili və xarici əngəllə qarşılaşacaqdır. Bu maneələri aşaraq yetkin davrana bilmə bacarığına, yəni pisliklərə sinə gərməyə, çətinliklərə qatlanmağa, öfkəni udqunmağa və intiqam duyğusunu tərk etməyə ancaq səbr edənlər, yüksək dərəcələrə dair böyük bir həzz və hiss sahibi olanlar çata bilirlər.

36Və əgər şeytandan gələn pis bir düşüncə, səni dümsükləyərsə, dərhal Allaha sığın. Şübhəsiz ki, O, ən yaxşı eşidənin və ən çox bilənin məhz özüdür.

Bu ayədə, yuxarıda nəql edilən çətin öhdəlik sırasında, yəni əfv və xoş görüylə davranmaq, öfkə, kin və intiqam hissləriylə hərəkət etməmək kimi yetkin və ərdəmli davranışlara yönəldikdə hansı maneələrlə qarşılaşılacağı açıqlanır. İnsan belə davranmağa yönəldiyi anda bilavasitə öz eqosu, ətrafı və İblis deyilən iç düşməni tərəfindən əngəllənməyə çalışılacaq, yetkin və ərdəmli davranmaması üçün çətinlik çəkəcək, tərsinə hərəkət etməsi üçün daxildən və kənardan daima təhrik ediləcəkdir.

Bu psixoloji müddət yaxşı təhlil edildiyində, adamı düşməni və ya rəqibi qarşısında yetkin və ərdəmli davranmaqdan geri durmağa çalışan şeytani mexanizmin bu şəkildə çalışdığı görünür:

İnsan, düşməni və ya rəqibi qarşısında öfkə, kin və intiqam hissləriylə hərəkət etməməyə çalışaraq ərdəmli davranmağa yönəldiyi an, İblis də onu belə davranmaqdan vaz keçirmək üçün onun bir sıra daxili təhriklərini hərəkətə keçirir və “Buna bax hələ! Səni necə də alçaldır? İnsan öz qürurunu tapdalayarmı? Sən aslansan, kimsə səni aciz qoya bilməz! Haqq edəni asarsan da, kəsərsən də… Ona haqq etdiyi cəzanı verməzsən qudurar, azar. Elə əz ki, bir daha pislik etməyə macalı qalmasın!” kimi təhrik edici düşüncələrlə insanı ərdəmli davranmaqdan uzaqlaşdırmağa çalışır.

Rəbbimiz bizi bu şeytani mexanizm haqqında düşünməyə sövq edərək bizə “Qətiyyən şeytana uymayın!” ismarıcı verir. Buna bağlı olaraq da bu şeytani təhriklərə qarşı alınması lazım gələn tədbirləri öyrədir:

  • 96Sən pisliyi ən gözəl bir şeylə sovuşdur. Biz onların yaraşdırmaqda olduqları şey­lə­ri çox yaxşı bilirik.
  • 97,98Və de ki: “Rəbbim! Şeytanların təhrik etmələrindən sənə sığınıram! Və Rəbbim! Onların yanımda olmalarından da, sənə sığınıram”. (Möminlər/96-98)

Şeytandan Allaha Sığınmaq:

Şeytandan Allaha sığınmaq, dillə “Əuzu billahi minəşşeytanirracim [Qovulmuş şeytandan Allaha sığınıram/Allahım, şeytandan sənə sığınıram, məni ondan qoru!]” demək deyildir.

Şeytandan Allaha sığınmaq:

* Şeytan tiplər və güclər tərəfindən təlqin edilən düşüncə və əməlləri dərhal Allahın göndərdiyi Quran tərəzisində çəkməkdir;

* Şeytanın ağılımıza, beynimizə yeritdiyi zəhərləri Allahın Quranda bizə təqdim etdiyi antizəhərlə müalicə etməkdir;

* Doğrunu Allahdan öyrənərək şeytanın bizi azdırmasının qarşısını almaqdır;

* Fırtınaya tutulan gəminin dərhal limana sığınması kimi, dərhal Qurana sarılıb problemləri Quran ilə həll etməkdir. Bilinməlidir ki, anlamadan Quran oxumaqla bu problemlər həll ola bilməz.

Günümüzdə bu mövzuya örnək ola biləcək çox sayda şeytani vəsvəsə növü mövcuddur. Bu vəsvəsələr bir çox yöndən insanların həyatına soxulmağa çalışılır. Bunlardan bir dənəsini konkret bir örnək olaraq misal çəkməyin faydalı olacağını düşünürük:

Dindar olmaqla bərabər biliksiz və adi insanlara yüz illərdir belə təlqinlər edir: “Bu qəndil gecəsində bu qədər rükət namaz qılar, bu qədər sayda təsbeh çəkərsən, bütün günahların əfv olunar və cənnətə gedərsən!”

Bu təlqin və məsləhətlər ilk baxışda insanların xoşuna gəlir, daha doğrusu sərf edir. Çünki insanın dünyaya gəlişindən etibarən onun “karin”i/yaşıdı olaraq fəaliyyət göstərən şeytan [İblis] bu təkliflə əlaqədar dərhal hərəkətə keçib, bir xam düşüncə istehsal edir, məsləhət görülən bu asan davranışları edərək cənnəti ucuz yolla əldə etmə fikrini insana “bəzəkli” göstərir. Beləliklə, insan özünə edilən bu cür təlqin və məsləhətlər ilə həm Allahın bildirdiyindən başqa bir yolla cənnət vəd edən şeytanların, həm də bu yolu özünə bəzəkli göstərən beynindəki İblisin vəsvəsələri ilə qarşı qarşıya qalır. Budur, Rəbbimizin özünə sığınılmasını istədiyi şeytan vəsvəsəsi bu və buna bənzər aldadılışlardan əmələ gəlir. Ancaq ayədəki ifadələrdən anlaşıldığına görə, bu sığınma sözlə olmur. Belə ki, ayədə “Allaha sığınıram de!” və ya “Allaha sığınmaq istəyirəm de!” deyil, “Allaha sığın!” – deyilir.

O halda ediləcək iş, yuxarıda da söylədiyimiz kimi, insanın özünü sadəcə Allahın sözlərinə təslim etməsidir. Belə ki, yuxarıda verdiyimiz örnək üçün insan: “Cənnətin bədəli nədir, Ya Rəbbi!” – deyə Allaha sığınmaq istərsə, Allahın cavabını Quranda tapacaq və bu bədəlin “müttəqi olmaq, əbrardan olmaq, malını və canını Allaha satmaq” olduğunu öyrənərək özünü həm o təklifi edən yalançı şeytanların, həm də beynindəki İblisin vəsvəsəsindən qurtara biləcəkdir.

Nəticə olaraq insan mütləq ağlını işlətməyə çaalışmalı və bu tərz yalanlarla daima vəsvəsə verən şeytanlardan qorunmaq üçün Allaha, Onun kitabına sığınmalıdır. Belə etməlidir ki, Adəm və zövcəsi kimi xətaya düşməsin.

37Və gecə, gündüz, Günəş və Ay Onun əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Günəşə və aya boyun əyib təslimiyyət göstərməyin. Və əgər, sadəcə, Allaha qulluq edirsi­niz­sə, onları yaratmış olan Allaha boyun əyib təslimiyyət göstərin.

38Buna baxmayaraq, əgər onlar yekəxanalıq edərlərsə, bilsinlər ki, Rəbbini yaxşı tanıyanlar, hər zaman, Onun üçün Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılırlar və onlar bundan heç bezməzlər.

Bu ayələrdə də yenə ağlını istifadə edən kimsələrə Allahın kainatdakı ayələri xatırladılır və bu ayələrdən hərəkətlə Allahı tanımaları istənilir. Gecəni, gündüzü, Günəşi və Ayı yaradan adi bir güc deyildir:

  • 164Şübhəsiz ki, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə və gündüzün bir-biri ardınca gəlməsində, insanlara yarayan şeylərlə dənizdə axıb gedən gəmilərdə, Allahın səmadan bir su endirərək, onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltməsində, yer üzündə hər tərpənən canlılardan yaymasında, küləkləri səmtlərə çevirməsində, göy ilə yer üzü arasında əmrə hazır olan buludda, şübhəsiz ki, ağıllarını işlədən bir cəmiyyət üçün əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır. (Bəqərə/164)

37-ci ayənin sonunda isə Uca Allah “Və əgər sadəcə Allaha qulluq edirsinizsə, onları yaratmış olan Allaha səcdə edin – deyərək bu ayələrə [Günəş və Aya] səcdə etməyi qadağan edir, yəni “Onları müəyyən bir nizam və intizam içində təqdir edən və əmrinə boyun əydirən Allaha ibadət edin.”

38-ci ayədəki “Rəbbini yaxşı tanıyanlar gecə gündüz [hər zaman] O’nun üçün təsbih edərlər və onlar heç yorulmazlar ifadəsində keçən “Rəbbinin qatında olanlar” cümləsiylə “alimlər”in qəsd edildiyini söyləyə bilərik.  Bilikli insanlar nə şirk qoşarlar, nə də Allaha qulluqdan geri durarlar.

Ərəblərin Günəşə və Aya İbadət Etmələri Barəsində

Mövzumuz olan ayələrdən bütləri və ya insanları tanrı qəbul edənlərdən başqa Ay və Günəşi tanrı qəbul edib onlara sitayiş edən müşriklərin də olduğu anlaşılır. Bu, ərəblər üçün ilk dəfə dilə gətirilən bir şirk növüdür. Demək ki, Quran endiyi dövrdə Məkkə və ətrafında Aya və Günəşə səcdə edən kimsələr də var idi. Dinlər tarixində bu iki göy cisminə sitayiş etməyin əsasən Yəmən, Misir və İrak kimi ölkələrdə yer aldığından bəhs edilir. Bu tarixi məlumatlar bizə Ay və Günəşə sitayiş edən o bölgə xalqından Məkkəyə gəlib yerləsənlər olduğu görüntüsünü verir. Belə ki, o illərdə Məkkədə “Abdüşşəms [Günəşin qulu]” adında kimsələr vardı. Hətta Ümeyyə Oğullarının dədələrindən birinin adı da “Abdüşşəms [Günəşin qulu]” idi.

39Şübhəsiz ki, sənin yer üzünü boynubükük görərək, Bizim onun üzərinə suyu endirdi­yi­miz zaman, onun titrəşməsi və qabarması da Onun əlamətlərindən/nümunələ­rin­dən­dir. Şübhəsiz ki, ona həyat verən, qətiliklə ölüləri də dirildər. Şübhəsiz ki, O, hər şe­yə gücü yetəndir.

Bu ayədə Rəbbimiz diqqətləri insanların gözləri önündə cərəyan edən bir başqa ayəyə çəkərək ölülərin diriləcəyi həqiqətinə inanılmasını istəyir.

Ayədə keçən “خاشعة xaşiatən [boynu büküklük]” ifadəsi, adamın Allah qarşısındakı zillət və kiçikliyini qəbul etməsi deməkdir. Dolayısıyla bu ifadə, yer üzünün yağışdan və bitkilərdən uzaq qaldığı zamankı vəziyyətini anlatmaq üçün istifadə edilmiş bədii bir ifadədir. Ədəbiyyatda bu sənətə təşbih deyilir.

40Şübhəsiz, əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında doğruluqdan ayrılıb, inkara sapla­nan insanlar Bizə gizli qalmazlar. O halda atəşə atılacaq olan insanmı daha xeyirlidir, yoxsa Qiyamət günü əminlik içində gələcək insanmı? İstədiyinizi edin. Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz şeyləri ən yaxşı görəndir.

Rəbbimiz ölüləri təkrar dirildəcəyinə dair yer üzündəki ayələrinə diqqət çəkdikdən sonra, bu ayədə də ağlını başına toplayıb göstərdiyi sübutlardan ibrət almayan və içində olduqları inkarçılıq pozğunluğunu davam etdirənlərdən xəbərsiz qalmayacağını, onlardan mütləq hesab soruşacağını bildirir. Bu ifadələr açıq-aşkar bir təhdid xüsusiyyətindədir.

Ayədə keçən “doğruluqdan ayrılıb inkara saplanan kimsələr” ifadəsi:

  1. Məna bu paraqrafa görə xüsusiləşdirildiyində; “Quranın oxunması əsnasında fit çalaraq gurultu qoparanlar, boş söz söyləyib, əl çırpıb fit çalanlar” olaraq;
  2. Məna ümumiləşdirildiyində isə “Allahın ayələri haqqında yalan söyləyənlər, inadlaşanlar və ayrı­lıq içərisində olanlar” olaraq anlaşıla bilir.

Ayədəki “İstədiyinizi edin! Şübhəsiz ki, O [Allah], etdiyiniz şeyləri ən yaxşı görəndir” ifadəsi təhdid ehtiva edən bir əmrdir. “Sizlər, bu ikisinin bərabər olmayacağını bildikdən və əməllərin qarşılığının mütləq veriləcəyi­ni öyrəndikdən sonra, istədiyinizi edə bilərsiniz” deməkdir.

41,42Şübhəsiz ki, Öyüd/Quran özlərinə gəldiyində, onu bilə-bilə rədd edən insanlar… Və şübhəsiz ki, O – Öyüd/Kitab ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edən, öyülən, öyülməyə layiq olan tərəfindən endiriləndir. Önündən və ardından/heç bir tərəfindən özünə batilin gəlmədiyi çox şərəfli bir kitabdır.

Bu ayələrdə də Allahın ayələrinə qarşı çıxanların bir başqa cürü gözlər önünə sərilir. Quran Hakim və Həmid olan Allah tərəfindən endirilir. O, batilin heç bir tərəfdən özünə yaxınlaşamayacağı yenilməz bir kitabdır. Buna görə də zəfər mütləq onun olacaqdır. Müşriklər bunu yaxşı anlamalıdırlar.

41-ci ayəni əmələ gətirən cümlənin xəbəri düşürülmüşdür. Cümləyə “onlar həlak olacaqlardır” və ya “əzaba uğradılacaqlardır” şəklində bir xəbər təqdir edilə biləcəyi kimi, aşağıdakı ayə işığında “onun üçün çətin, sıxıcı bir keçim/yaşayış vardır. Qiyamət günü də onu kor olaraq həşr edərik, onu cəzalandırarıq” şəklində bir xəbər də təqdir edilə bilir:

  • 124–126Kim Mənim anılmağımdan/Mənim öyüdümdən uzaq durarsa, heç şübhəsiz, onun üçün çətin, sıxıcı bir dolanışıq/yaşayış vardır. Qiyamət günü də onu kor olaraq qi­yamət gününün toplantı yerinə toplayarıq. O deyər ki: “Rəbbim, mən görən biri olduğum hal­da məni niyə kor olaraq bu yerə çıxardın?” Allah deyər ki: “Bu belədir, ayə­lərimiz sənə gəldisə də, sən onları tərk etmişdin – bu gün də eyni şəkildə sən tərk edi­lir­sən/cəzalandırılırsan”. (Ta Ha/124-126)

Ayədə Quran “Önündən və ardından [heç bir tərəfindən] özünə batilin gəlmədiyi əziz [yenilməz] bir kitabdır” deyə tanıdılmışdır. Bu belə məna verir: “Quranın haqq olduğunu bildirdiyi heç bir şey batil olmaz; batil olduğunu söylədiyi heç bir şey də haqq olmaz. Onda əksiltmə, əlavə etmə mümkün deyil; içindəkilər pozulmaz, təkzib edilə bilinməz”, yəni Quran insanlara inanc, əxlaq, iqtisadi, siyasi, hüquq, mədəniyyət və ya digər sahələrdə hər hansı bir xüsusu bəyan etmişsə, o mütləq surətdə doğrudur. Nə qədər çalışılırsa çalışılsın, əksi isbat edilə bilinməz. Üzərindən çağlar keçsə də köhnəlməz, keçərliliyini qeyb etməz.

43Sənə də səndən öncəki elçilərə söylənəndən başqa bir şey söylənmir. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin qətiliklə bağışlama sahibidir və acı verən bir əzabın sahibidir.

Quranın arxasında Allahın olduğu, Quranın yenilməz, ortadan qaldırılamaz, qaydaları təkzib edilməz uca bir kitab olduğu açıqlandıqdan sonra, bu ayədə həm Rəsulullah təsəlli edilmiş, həm də müşriklərə vəziyyətlərini nizamlamaları üçün açıq qapı buraxılmışdır. Sonra da bu fürsəti dəyərləndirməyənlərin acı bir əzabla əzablandırılacaqları xəbərdar edilir.

Rəsulullaha edilən təsəlli, qövmünün əziyyətlərinə qarşı səbr etməsi və Qurana düşmənçilik edənləri sıxıntı etməməsi yönündədir.

Ayəni bu üç şəkildə anlamaq da mümkündür:

  1. Qövmündəki inkarçıların sənə söylədiyi sözlər, eynilə keçmişdəki inkarçı qövmlərin öz elçilərinə söylədiyi narahatlıq doğuran sözlər və onlara endirilən kitablar haqqında etdikləri tənqidlər kimidir. Sənin Rəbbin haqqı müdafiə edənlər üçün mağfirət sahibi; batilin tərəfini tutanlar üçün də acıqlı bir əzab sahibidir. Buna görə də, sən bu işi Allaha həvalə et və əmr olunduğun dəvət və təbliğ işiylə məşgul ol!”

Bu ayələr Ənam/34, Əraf/109, Zəriyyət/39, İsra/47, Hicr/6, 7-də bənzər ismarıclar ehtiva edir.

  1. “Allah sənə eynilə digər elçilərinə söylədiyi şeyləri söyləyir. Çünki O sənə də, digər bütün elçilərə də qövmlərinin beyinsizliklərinə qarşı səbr etmələrini əmr edir. Buna görə də, itaət edənlərin ümidsizliyə qapılmamalı, Ona üsyan edənlər də Ondan qorxub çəkinməlidirlər.”
  2. “Sənə endirilən qaydalar, verilən vəzifələr, səndən öncəki elçilərə də verilmiş olan qaydaların və vəzifələrin eynisidir. Tövhid ilə əlaqədar xüsuslarda yeni şəriət ilə köhnə şəriətlər arasında heç bir fərq yoxdur. Sənin onları dəvət etdiyin şey, səndən öncəki elçilərin dəvət etdiyi şey ilə eynidir. Bu baxımdan onların sənə qarşı inkarda olmalarının bir mənası yoxdur.”
  • 163–165Şübhəsiz ki, Biz Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyimiz kimi, sənə də vəhy etdik. İbrahimə, İsmayıla, İshaqa, Yəquba, nəvələrinə, İsaya, Eyyuba, Yu­nusa, Haruna və Süleymana, daha öncə özlərini sənə anlatdığımız və anlatmadığımız elçilərə… Elçilərdən sonra insanların Allahın əleyhinə bir də­lil­ləri ol­masın deyə, Biz onlara müjdəçilər və xəbərdar edənlər olaraq vəhy etmişdik. Davu­da da Zə­bu­ru verdik. Və Allah, Musaya söz söylədikcə söylədi/onu yaraladıqca yaraladı, çox sıxıntı çəkdirdi. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi müm­kün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəl­lə­yən/sağ­lamlaşdırandır. (Nisa/163-165)
  • 18,19Şübhəsiz ki, bu qurtuluşun çarəsi, ilk səhifələrdə – İbrahim və Musanın səhifələrində də var idi. (Əla/18, 19)
  • 36Ya da biliklənmədimi Musanın səhifələrındəkiləri ilə? 37Həmçinin o çox vəfalı İbrahimin səhifələrindəkiləri ilə? (Nəcm/36, 37)
  • 13Allah, dindən Nuha öhdəlik olaraq çatdırdığı şeyi, sənə vəhy etdiyimizi İbrahimə, Musaya və İsaya öhdəlik olaraq çatdırdığımız şeyi həyat yolu etdi: “Dini həyata keçirin, uca tutun və onda ayrılığa düşməyin”. Sənin özlərini dəvət etdiyin şey, ortaq qoşan insanlara ağır gəldi. Allah, dilədiyini özünə seçər və qəlbdən yönələni də, o dəvət edilənə bələdçiləyər. (Şura/13)

44Və əgər Biz o öyüdü/Quranı əcnəbi dildə oxunacaq etsəydik, əlbəttə, onlar: “Ayələri izahlı olaraq verilməli deyildimi? Əcnəbi dilmi, Ərəbcəmi!” – deyəcəkdilər. De ki: “O, iman edənlər üçün bir bələdçi və bir şəfadır”. İnanmayanlara gəlincə, onların qulaqlarında bir ağırlıq vardır. Və o Öyüd/Quran onlar üzərinə bir korluqdur. Onlara çox uzaq bir məkandan səslənilməkdədir.

Bu ayədə Quranın ərəbcə göndərilmə səbəbi bəyan edilərək onun insanlara bələdçi və şəfa olduğu bildirilmişdir.

Klassik qaynaqlarda [6] yer aldığına görə, bu ayə Qurana qarşı çıxa bilmək üçün inkarçıların Quranın yad bir dildə enməsini istədikləri üçün enmışdır. Belə ki, ayədəki açıq ifadədən də ayənin belə bir əhvalatla əlaqədar endiyi anlaşılır.

Ağıllarınca, Məkkəli müşriklər Rəsulullaha belə demək istəmişdilər: “Ərəbcə sənin ana dilin olduğuna görə, ərəbcə bir sıra sözlər sərf etməyin, bizim onu Allahın endirdiyi bir vəhy olaraq qəbul edə biləcəyimiz qədər mühüm bir mərifət deyildir. Lakin sən yad bir dildə fasih və bəliğ bir söz gətirmiş olsaydın, onda o zaman bunun Allahın bir möcüzəsi olduğuna inanardıq. Yəni sən, durduğun yerdə, Farsca, Yunanca və ya Rumca olaraq fasih bir kəlam danışmağa başlasaydın, o təqdirdə: “Bu bir möcüzədir” – deyərdik”.

Müşriklərin bu yaxınlaşmalarına qarşı ayə də onların belə bəhanələr irəli sürəcəyi ismarıcını vermişdir:

“Baxın, ərəblərə bir Peyğəmbər göndərilmişdir və bu Peyğəmbər yad bir dildə danışır. Halbuki danışdığı dili nə özü, nə də qövmü anlayır. Yad bir söz, onu anlamayacaq ərəb bir müxatibə necə endirilə bilər?”

Bu mövzudan bir çox ayədə fərqli nöqteyi nəzərdən bəhs edilmişdir:

  • 198,199Və Biz açıq-aşkar kitabı əcnəbilərdən-ərəbcə bilməyənlərdən birinə endir­səy­dik, o da bunu onlara oxusaydı, onlar buna iman edənlər deyildilər. (Şüəra/198, 199)
  • 171Və kafirlərdən bir qisminin halı, sadəcə, bir çağırma və ya bağırmadan başqasını eşitməyənlərə çoban qışqırığı/qarğa qışqırığı edənin halı kimidir – karlardır, lallardır, korlardır. Buna görə də onlar dərk etməzlər. (Bəqərə/171)
  • 4Və Biz onlara açıq-aşkar ortaya qoysun deyə, hər peyğəmbəri yalnız öz qövmünün di­li ilə göndərdik. Artıq Allah dilədiyini/diləyəni azdırar, dilədiyini/diləyəni də doğ­ru yola yönləndirər. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi müm­kün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı ən­gəl­lə­yən/sağlamlaşdırandır. (İbrahim/4)

Quranın Şəfa Olması:

  • 82Və Biz Qurandan inananlar üçün şəfa və mərhəmət olan şeyləri endiririk. Və bu, sa­dəcə şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhvini artırar. (İsra/82)
  • 57Ey insanlar! Sizə Rəbbinizdən bir öyüd, qəlblərinizdəkilərə şəfa, inananlara bir bələdçi və bir mərhəmət gəlmişdir. (Yunus/57)
  • 52,53Bax budur, beləcə, Biz sənə də Öz əmrimizdən/Öz işimizdən olan ruhu/ Quranı vəhy etdik. Sən kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Lakin, Biz onu, qullarımızdan di­lə­diyimizi onunla bələdçilədiyimiz bir nur/işıq etdik. Heç şübhəsiz, sən də ən ­doğ­ru bir yola – göylərdə və yerdə olanlar Özü üçün olan Allahın yoluna bələdçi­lik et­mək­dəsən. Gözünüzü açın, işlər yalnız Allaha dönər. (Şura/52, 53)

44-cü ayədəki “Onlara çox uzaq bir məkandan səslənilir” ifadəsi ərəb ənənəsindəki bir deyimdən gəlir. Bu ifadə verilən təmsildən [nümunədən] anlamayan kimsəyə söylənir. Dilçilərin nəql etdiklərinə görə, mövzunu yaxşıca anlayıb qavrayan bir kimsəyə: “Sən yaxın­dan anlarsan” – deyilir; anlamayan kimsəyə də “Sən özünə uzaqdan səslənilən bir kimsəyə bənzəyirsən” – deyirlər. Yəni bu deyimlə o insanm, uzaq bir yerdən səslənildiyi üçün bu səslənişi eşitməyən və anlamayan birinə bənzədilir.

45Və and olsun ki, Biz Musaya Kitabı vermişdiksə də, onda anlaşmazlığa düşüldü. Əgər Rəbbin tərəfindən keçmiş Söz olmasaydı, qətiliklə aralarında gerçəkləşdiril­miş­di. Və şübhəsiz ki, onlar bundan [Qurandan] qətiliklə şübhə və yetərsiz bir bilik için­dədirlər.

Bu ayədə Qurana edilən etirazların daha əvvəl də edilmiş olduğuna dair nümunə verilmişdir. Bu nümunə Musa və onun gətirdiyi Tövratdır. Musanın gətirdiyi vəhylər qarşısında insanlar ayrılığa düşdülər. Bəziləri ona iman etdi, bəziləri də yalan saydı. Vəhylərə kimi sehir, kimi də yalan dedi.

Bu ixtilafın təfərrüatını Quranda görürük:

  • 12İndi sən: “Ona bir xəzinə endirilsə, ya da onunla bərabər bir mələk gəlsə idi!” – deyirlər deyə, sənə vəhy olunan vəhyin bir qismini tərk edərsən və buna görə də köksün daralar… Sən yalnız və yalnız bir xəbərdarlıq edənsən. Allah isə hər şeyi müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəklə­yərək həyata keçirəndir. (Hud/12)
  • 213İnsanlar tək bir başçılı cəmiyyət idi. Allah müjdəçilər və xəbərdar edənlər olmaq üçün peyğəmbərlər göndərdi və anlaşa bilmədikləri mövzularda insanlar arasında hökm etsinlər deyə, onlarla bərabər, haqq ilə kitab endirdi. Və sırf o Kitab verilənlər, özlərinə bu qədər dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı azğınlıq üzün­dən anlaşılmazlığa düşdülər. Buna görə də, Allah Öz elmi daxilində iman edənlərə on­la­rın haqqında anlaşılmazlığa düşdükləri haqqa bələdçi oldu. Və Allah dilədiyini/diləyəni ən doğru yola bələdçiləyər. (Bəqərə/213)
  • 253Bax budur, elçilər… Biz onların bəzisini bəzisindən üstün qıldıq. Onlardan bir qismi Allahın tək tərəfli olaraq, söz söylədiyi/yaraladığı, sıxıntılar çəkdirdiyi və bəzisinin dərəcələrini üstün etdiyi kimsələrdir. Və Məryəm oğlu İsaya açıq dəlilləri verdik və onu Allahın vəhyi ilə gücləndirdik. Və əgər Allah diləsəydi, onların ardından gələnlər, açıq ismarıclar özlərinə çatdıqdan sonra bir-birlərini öldürməz­di­lər, lakin ayrılığa düşdülər və onlardan bəzisi iman etdi, bəzisi küfr etdi. Və əgər Allah diləsəydi bir-birlərini öldürməzdilər. Və lakin Allah dilədiyini edər. (Bəqərə/253)

Quran isə bu ixtilafları aradan qaldırmaq üçün enmişdir:

  • 64Və Biz sənə Quranı sırf haqqında anlaşılmazlığa düşdükləri şeyləri onlar üçün açıqlayasan deyə və iman edəcək bir cəmiyyətə bir bələdçi, bir mərhəmət olaraq endirdik. (Nəhl/64)

Ayənin son bölməsindəki “Və şübhəsiz onlar, bundan [Qurandan] qətiliklə şübhəçi bir şəkk [yetərsiz bilik] içindədirlər” cümləsində, müşriklərin Quranı yaxşı təhlil etmədikləri, Quran haqqında yetərli bilik sahibi olmadıqları açıqlanır. Demək olar ki, müşriklər Quran haqqında yetərli bilik sahibi olsalar, bu inadlarını davam etməyəcəkdilər.

Ayədəki “Əgər Rəbbin tərəfindən keçmiş Söz olmasaydı” ifadəsi Allahın günahkarların cəzasını axirətə ertələmə qaydasıdır.

  • 6–8O halda onlardan uzaq dur. O gündə Çağırıcının, bilinməyən/unudulan bir şeyə çağırdığı o gündə maraq dolu gözlərlə, o dəvətçinin yanına sürətlə qaçaraq qəbirlərindən çıxarlar. Sanki onlar darmadağın olmuş çəyirtkələr kimidirlər. O, kafirlər: “Bu, çətin bir gündür” – deyərlər. (Qəmər/6-8)
  • 35Artıq elçilərdən əzm sahiblərinin səbr etdikləri kimi sən də səbr et! Onlar üçün tələskən olma. Sanki, onlar özlərinə vəd edilən şeyi gördükləri gün dünyada sadəcə gündüzün bir saatı qədər qalmış kimidirlər. Bu, bir təbliğdir. Artıq haqq yoldan çıxanlar kütləsindən başqa kimsə dəyişikliyə/dağıntıya uğradılarmı? (Əhqaf/35)

46Hər kim saleh əməl edərsə, artıq özü üçün etmiş olur. Kim də bir pislik edərsə, bu artıq öz əleyhinədir. Və sənin Rəbbin qullara heç vaxt haqsızlıq edən biri deyildir.

Bu ayədə, özlərinə göstərilən bütün müsbət yaxınlaşımlara baxmayaraq, müşriklərin biliksizlikləri, biganəlikləri, Qurana və Elçiyə göstərdikləri mənfi münasibətlər açıqlandıqdan sonra burada bir ümumiləşdirmə edilmişdir: “Hər kim salihi işlərsə artıq özü üçün etmiş olur. Kim də bir pislik edərsə, artıq öz əleyhinədir. Və sənin Rəbbin qullara çox zalım biri deyildir.

Ayənin ismarıcı belədir: “Allah qulların itaətinə möhtac deyildir. Kim itaət edərsə, onun üçün mükafat vardır, kim də pislik işlərsə onun əleyhinə cəza vardır.”

Ayədəki “Və sənin Rəbbin qullara çox zalım biri deyildir” ifadəsi azıyla-çoxuyla, zül­mün Allah haqqında bəhs edilən olmadığı mənasındadır. Çünki buradakı nefy [mənfilik] ifadəsi mübaliğə kipi ilə gəlmişdir, yəni ən kiçik bir zülm belə Allah haqqında bəhs edilən  olmadığına görə, başqası da bəhs edilən  deyildir. O, heç kimsəni bir günahı olmadan hökm edib cəzalandırmaz. İnsanların etmiş olduğu yaxşı şeyləri də zayi etməz. Bir kimsəyə ancaq əleyhinə dəlil qoyulduqdan və elçi göndərdikdən sonra əzab edər. Allahın məhşərdə qullarına hər kəsin önündə hesab soruşmasının səbəbi də kimsəyə zərrə qədər zülm etmədiyinin görünməsi üçündür.

  • 44Şübhəsiz ki, Allah insanlara heç bir şəkildə və heç bir yolla haqsızlıq etməz. Lakin insanlar, özləri özlərinə səhvlər/öz zərərlərinə işlər edərək, haqsızlıq edirlər. (Yunus/44)

47O saatın biliyi, sadəcə, Allaha məxsusdur. Onun biliyi xaricində heç bir meyvə qa­bı­ğın­dan çıxmaz, heç bir dişi hamilə qalmaz və doğmaz, balasını salmaz. Və Allah onlara: “Mənim ortaqlarım haradadır?” – deyə səsləndiyi gün, onlar: “Bizdən heç bir şahid olmadığını sənə ərz edərik” – deyərlər.

48Öncədən sitayiş etdikləri şeylər də özlərindən uzaqlaşıb, yox oldu. Onlar özləri üçün qaçacaq bir yer olmadığını da yaxşı-yaxşı anladılar.

Bu ayələrdə qiyamətin nə zaman qopacağını ancaq Allahın bildiyi; Onun biliyi xaricində heç bir şeyin olmadığı, ola bilməyəcəyi; Allahın ən kiçik məqamı belə bildiyi bəyan edilir. Beləliklə, heç kimsə həyatını Onu nəzərə almadan keçirmə qəflətinə düşməməlidir.

Belə ki, bu qəflətə düşərək Allaha şirk qoşanlar haqqında bölmənin sonundakı bir neçə səhnədə bəhs edilərək qiyamət günündə düşəcəkləri rüsvayçılıqları dilə gətirilmişdir:

  • 31Və bu kafirlər: “Biz qətiyyən, bu Qurana inanmarıq, ondan əvvəlkinə də…” – dedilər. Sən şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənləri Rəbbi hüzurunda tutulmuş, sözü birinin digərinə geri çevirdiyini bir görsən! Zəifliyə uğradılan insanlar yekəxanalıq edənlərə: “Əgər sizlər olmasaydınız, qətiliklə bizlər mömin insanlar olardıq” – deyəcəklər.
  • 32Yekəxanalıq edən insanlar zəifliyə uğradılan insanlara: “Sizə bələdçi gəldikdən sonra, sizi ondan bizmi çevirdik? Tam əksinə, siz özünüz günahkarlar oldunuz” – deyərlər.
  • 33O zəifliyə uğradılan insanlar da, o yekəxanalıq edən insanlara: “Tam əksinə, gecənin və gündüzün tələsi! Siz bizə Allaha inanmamağımızı və Ona bəzi yoldaşlar qəbul etməyimizi əmr edirdiniz” – deyərlər. Bunlar əzabı gördükləri zaman peşmançılıqlarını gizləyəcəklər. Biz də o kafirlərin boyunlarına dəmir halqalar keçirmişik. Onlar, sadəcə, etmiş olduqlarının qarşılığını görürlər. (Səba/31-33)
  • 42Səndən o Qiyamətin qopma vaxtı barədə soruşurlar: “Onun lövbər atması nə zamandır?”
  • 43Onun anılmasından səndə nə var ki/onun barəsində nə bilirsən ki?
  • 44Onun nəticəsi, sadəcə, sənin Rəbbinə aiddir. (Nəziət/42-44)
  • 15Şübhəsiz ki, o saat/Qiyamət gə­lə­cəkdir. Onu Mən, hər kəs əməyinin qarşılığını alsın deyə, az qalır ki, giz­lə­dim. (Ta Ha/15)

Və Əraf/187, Ənam/59, Fatir/11 və Kəhf/53.

Bütün bu ayələr, müşriklərin qınanaraq və qorxudularaq şirkdən əl çəkmələrinin təmin edilməsinə yönəlikdir.

49İnsan xeyir istəməkdən usanmaz, özünə bir pislik toxunduqda isə dərhal məyus  və ümidsiz olar.

50Və əgər özünə toxunan sıxıntıdan sonra, özünə tərəfimizdən bir mərhəmət daddırsaq, heç şübhəsiz: “Bu mənim haqqımdır. Və Qiyamətin qopma anının gələcəyini sanmı­ram. Və əgər Rəbbimə döndərilərəmsə, Onun qatında heç şübhəsiz, mənim üçün ən gö­zəli vardır” – deyər. Buna görə də kafirlərə, etdiklərini mütləq bildirəcəyik və onlara qətiliklə sərt bir cəzadan daddıracağıq.

51Və Biz insana nemət verdiyimiz zaman, o üz çevirər, kənara çəkilər. Özünə bir pislik toxunduğu zaman isə, geniş-geniş dua sahibidir – yalvarar, ha yalvarar.

Bu ayələrdə insanın ümumi xarakteri, yəni mala, məqama, nüfuzlu olmağa düşkünlüyü, nankorluğu, əhlikef olması, çətinliyə düşüncə ümidsizləşməsi, çətinlikdən azad olunca korlanması kimi psixoloji xüsusiyyətləri ortaya qoyulmuşdur.

Bu mövzuyla əlaqədar daha əvvəl də bir çox ayə ilə qarşılaşmışdıq. İnsanın psixoloji quruluşunu daha yaxşı qavraya bilmək üçün bu ayələrdən bir neçəsini xatırlatmaq faydalı olar:

  • 23Və Biz, Bizə qovuşmağı ummayanların etdikləri hər əməlin qarşısını aldıq və onu dağılmış toz zərrələri halına gətirdik. (Furqan/23)
  • 38,39Musada da əlamətlər/nümunələr vardır. Bir zaman Biz onu açıq-aşkar bir dəlillə Fironun yanına göndərdikdə Firon ordusu və bütün güc qaynaqları ilə birlikdə üz çevirdi. Və: “Bu, bir sehrbazdır, hətta gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisidir” – dedi. (Zəriyət/38, 39)
  • 12Və insana bir kədər üz verdiyi zaman, yanı üstə yatarkən, oturarkən, dik durarkən Bizə tam əmin olun ki, yalvarır. Ondan kədərini aradan qaldırdıqmı, sanki özünə üz verən o kədər üçün Bizə heç yalvarmırmış kimi, vecinə almadan keçib gedər. Həddi aşanlara etdikləri şeylər, bax budur, belə bəzəkli göstərilmişdir. (Yunus/12)
  • 83Və Biz insana nemət verdiyimiz zaman, üz çevirib uzaqlaşır. Ona pislik toxunduqda isə ümidsizliyə qapılır. (İsra/83)
  • 9–11Və əgər, səbr edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərin, bax budur, bunlar özləri üçün bağışlanma və böyük mükafat olanlardır, onlardan başqa bütün insanlara, tərəfimizdən bir mərhəmət daddırıb, sonra da onu özündən çəkib alsaq, şübhəsiz ki, o, ümidsizliyə düşər, çox nankor olar. Və əgər, özünə toxunan bədbəxtlikdən sonra, ona xoşbəxtliyi daddırsaq, əlbəttə: “Pisliklər məndən getdi” – deyər. Və şübhəsiz ki, o, ərköyündür, lovğadır. (Hud/9-11)
  • 19–21Şübhəsiz, insan zəif və qərarsız yaradılmışdır; özünə pislik toxundumu sızıldayır. Özünə xeyir toxunduqda/özü imkanlı olduğunda isə kiçik bir köməyi belə əsirgəyər. (Məaric/19-21)
  • 35,36Və bu adam, özünə haqsızlıq edərək bağına girdi: “Mən bunun heç bir zaman yox olacağını sanmıram. Mən Saatın qopacağını da zənn etmirəm. Fərz edək ki, Rəbbimə geri götürüldüm, qətiliklə orada bundan daha yaxşı bir nəticə taparam” – dedi. (Kəhf/35, 36)

52De ki: “Heç düşündünüzmü? Əgər Quran Allah qatındandırsa, sonra siz bu gerçəyi ört-basdır etmisinizsə… Özü uzaq bir ayrılığın içində olan insandan daha axmaq kim ola bilər?”

53Onun haqq olduğu ortaya çıxana qədər həm kənar dünyada/xarici aləmdə, həm öz bü­növ­rə­lə­rin­də əlamətlərimizi/nümunələrimizi onlara göstərəcəyik. Rəbbinin, şübhəsiz, hər şe­yə şahid olmuş olması da yetmədimi?

Öncəki ayələrdə insanın eqoistliyi, acgözlülüyü, ikiüzlülüyü kimi təməl xarakter xüsusiyyətlərinə toxunulmuş və insanın dəyişkən bir təbiətdə yaradıldığı, əgər özündə qüvvət görürsə ala bildiyinə təkəbbürlülük etdiyi; zəiflik, gücsüzlük və iradəsizlik gördüyündə isə zillət və miskinliyini yaxşıca ortaya qoyduğu açıqlanmışdı. Bu ayələrdə isə Quranla əlaqədar bu qədər açıqlamağa baxmayaraq, Quranı hələ tanımamaqda israr edənlərə bir xəbərdarlıq daha edilmişdir. Bu xəbərdarlığa görə, Quranın haqq olduğu, afaq və enfüsdən möcüzələr ilə ortaya qoyulacaq, isbat ediləcəkdir:

  • 20heç tərəddüdsüz, qəti inananlar üçün yer üzündə və öz içinizdə necə əlamət­lər/­nümunələr vardı.
  • 22Və sizin ruziniz/sizin ruzi verəniniz, sizin vəd olunduğunuz şeylər göydədir. Hələ gör­mür­sünüzmü?             (Zəriyət/20-22)

Mövzumuz olan ayənin işarət etdiyi möcüzələr klassik qaynaqlarda çox səthi olaraq açıqlanmışdır. Demək olar ki, hamısı da enfüsdəki ayəni Məkkənin fəthi, afaqdakı ayəni isə İslamın Məkkədən kənara yayılması olaraq açıqlamışlar.

Halbuki ayə açıq şəkildə insan bədənindən, ətrafdakı varlıqlardan və sistemlərdən Quranın haqq kitab olduğu həqiqətinin anlaşılacağı ismarıcını verir.

Bu gün açıq şəkildə görürük ki, Quran bizə insan bədənində və kainatda minlərlə möcüzə olduğunu göstərmişdir. Bu möcüzələrdən bəzisı, yeri gəldikcə bu çalışmada da dilə gətirilmişdir. Bu möcüzələrin on beş əsr öncə Quranda yer almış olması, onun bir bəşər tərtibi olmayıb, Allahın endirməsi olduğunun sübutudur.

2008-ci ilə qədər, Quranda ortaya qoyulan enfüsi və afaqi möcüzələrdən bir qismi bunlardır:

Enfüsi (Subyektiv) Möcüzələr:

Hər insanda qoruyucu hüceyrələrin varlığı, cütlər halında yaradılma, məninin bir qarışıq məhlul olduğu, cinsiyyətin müəyyən edilməsi, ana bətninin divarında asılı olmaq, bir çeynəmlik ət parçası olmaq, sümüklərin formalaşması və ətlə qapanması, üç qaranlıqda yaradılma…

Afaqi Möcüzələr:

Kainatin daima genişlənməsi, yoxluqdan yaradılma, kainatin qaz mərhələsi, kainatdakı mükəmməl orbitlər, Günəşin axıb getməsi, Günəş və Ayın fərqi, ayın orbiti, göy üzünün təbəqələri, yer üzünün təbəqələri, göy üzünün qorunmuşluğu, göyün geri çevirdikləri, göy üzünün dirəksiz yüksəlişi, dünyanın geoit [Dəvəquşu yumurtasına bənzəyən, tam kürə olmayan, qütblərdən basıq, kürəvi] şəkli, dünyanın və kosmosun ölçüləri, döndükcə qütblərin basıqlaşması, dünyanın dönməsi, aşılayıcı küləklər, yağışdakı ölçü, suyun dövriyyəsi, xəndək şəklindəki dağlar, neftin əmələ gəlməsi, tənəffüs və fotosintez, göy üzünə yüksəlməyin çətinliyi, bitkilərdəki erkəklik və dişilik…

Saydığımız bu bioloji, fiziki və varlıqla əlaqəli vaqiələr, Quranın endiyi dövrdə bilinməyən şeylər idi. Buna görə də, elmin yeni kəşf etdiyi sistemlərin Quranda yer alması, Quranın Allahdan gəlmə haqq kitab olduğuna çox açıq və böyük bir dəlildir.

  • 166Lakin Allah sənə endirdiyinə… Ki, onu Öz biliyi ilə endirmişdir, şahidlik edər. Bütün ayələr də şahidlik edərlər. Şahid olaraq da Allah yetər. (Nisa/166)
  • 91–93Sən: “Mən ancaq hər şeyin sahibi olan və buranı toxunulmaz qılan, Məkkənin Rəbbinə qulluq etməklə əmr olundum. Və mən müsəlman olmağımla və Quranı oxu­yub izləməyimlə əmr olundum. Artıq kim bələdçilənən doğru yola düşərsə, yal­nız özü üçün bələdçilənən doğru yola düşmüş olar, kim də azarsa, dərhal de: “Mən sa­də­cə xəbərdarlıq edənlərdənəm”. Və bütün təriflər Allaha məxsusdur, başqası öyülə bil­məz. O, ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini sizə göstərəcək və siz onları ta­nı­ya­caq­sınız” – de.
  • Və Rəbbin, etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir. (Nəml/91, 93)
  • 51Onlara oxunan Kitabı, şübhəsiz ki, Bizim sənə endirmiş olmağımız onlara kifayət deyilmi? Bunda, inanan bir cəmiyyət üçün əlbəttə ki, bir mərhəmət və bir öyüd vardır.  (Ənkəbud/51)

54Gözünüzü açın! Şübhəsiz ki, onlar Rəbbinə qovuşmaqdan bir şübhə içindədirlər. Gözünüzü açın! Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi əhatə edəndir.

Surənin bu son ayəsində, müşriklərin öldükdən sonra dirildiləcəkləri və Allaha hesab verəcəkləri barəsində şübhə içərisində olduqlarına işarət edilmiş, Allahın elm və qüdrətiylə hər şeyi nəzarəti altında tutduğu və müşriklərin hər hərəkətinin qeyd edildiyi xəbər verilmişdir, yəni heç biri Allahdan qaça bilməyəcəkdir.

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Lisanü’l Arab, c. 7, s.588.

[2] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kuran.

[3] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kuran.

[4] Razi; el Mefatihu’l Gayb; Kurtubi, el Camiu li Ahkami’l Kuran.

[5] Mükatil.

[6] Razi; el-Mefatihu’l-Gayb.