Adını ikinci ayədəki الحشر [əl-həşr/toplanma] sözündən alan bu surənin, Mədinədə 101-ci sırada endiyi qəbul edilir. Surəyə, içərisində Mədinədəki Nadiroğullarının [bunlar Rəsulullahla etdikləri əhdi pozan, sonra da Rəsulullaha sui-qəsd planlayan Yəhudilərdir] sürgün edilməsindən bəhs edildiyi üçün “Nadiroğulları surəsi” də deyilir.

Surədə, Nadiroğulları döyüşü, bu döyüş sonrasında qənimətlərin bölünməsi və bu bölünmə zamanı baş verən hadisələr və münafiqlərlə Yəhudilərin müttəfiqlik etmələri, sonra da Allahın özünü tanıtması yer alır.

Surədə toxunulan mövzular nəcmlərin müxtəlif zamanlara aid olduğunu göstərir.

Tarixi hadisələrdən bəhs etdiyindən surənin yaxşı anlaşılması üçün bəhs edilən Tarixi hadisələr haqqında ilkin məlumata sahib olmaq lazımdır. Buna görə də mərhum Mevdudinin ensiklopedik nizamda xülasə etdiyi yazını təqdim edirik:

Tarixi Arxa-Plan. Bu surənin məğzini daha yaxşı qavraya bilmək üçün, Mədinə və Hicaz Yəhudilərinin Tarixinə bir nəzər salmaq lazımdır. Çünki bunu bilmədən, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Yəhudilərə olan rəftarının səbəblərini anlamaq çox çətin olar.

Ərəbistandakı Yəhudilərlə əlaqədar yazılmış etibarlı bir Tarix araşdırması mövcud olmadığı kimi, tarixləri haqqında məlumat sahibi ola biləcəyimiz öz yazdıqları bir sənəd və ya əsər də yoxdur. Ərəbistandan kənardakı Yəhudi Tarixçi və müəlliflər də onlar haqqında bir şey yazmamışdılar. Yazmamalarının səbəbi olaraq da, onların əsas Yəhudi cəmiyyətindən qopduqlarını, digər Yəhudilərlə bir əlaqələri qalmadığını göstərirlər. Bu baxımdan Ərəbistandan kənardakı Yəhudilər, onları özlərindən saymazlar, çünki Hicazlı Yəhudilər İbrani kültüründən qopduqları kimi, kültür və hətta dilləri belə ərəbləşərək assimilyasiya olmuş və İbranicəni belə unutmuşdular. B.e. I əsrinə qədər Hicazdakı heç bir Tarixi əsər və sənəddə, bir neçə Yəhudi adından başqa, onlara aid heç bir iz yoxdur. Buna görə də Hicaz Yəhudiləri ilə əlaqədar bir çox məlumat, ərəblər arasında yayğınlaşmış şifahi qaynaqlara əsaslanır. Bu məlumatların qaynağı da bilavasitə o dövrün və o bölgənin Yəhudiləridir. Ərəbistandakı Yəhudilərin iddialarına görə, onlar Hz. Musanın (s.ə.s) son dövrlərində Hicaza gəlmiş və orada yerləşmişdilər. Bunu belə xülasə edə bilərik: Hz. Musa, Yəsrib [Mədinə] bölgəsindəki Amalika qəbiləsinə qarşı bir ordu göndərib, onlara bu qəbilədən kimsəni sağ buraxmamalarını əmr edər. Bu bölgəyə gələn İsrail ordusu Hz. Musanın əmrini icra edər, amma çox yaraşıqlı bir gənc olan Amalika kralının oğlunu öldürməyib yanlarına alaraq, Fələstinə gətirirlər. Ancaq onlar hələ Fələstinə gəlmədən Hz. Musa vəfat etdiyindən, onun yerinə keçənlər: “Amalika qəbiləsindən hiç kimsəni həyatda buraxmamağınızı sizə bir peyğəmbər əmr etmişdi. Amma siz bu gənci sağ saxlamaqla onun əmrinə qarşı gəlmiş oldunuz” – deyə bu ordunu günahlandıraraq cəmiyyətdən təcrid edərlər. Onlar da bundan sonar Yəsribə [Mədinəyə] geri dönərək, oraya yerləşirlər (Kitabul-Ağani, c. 19, s. 94). Beləliklə, Yəhudilər Ərəbistana 12 əsr öncə yerləşdiklərini iddia etmiş olurdular. Ancaq bu iddianı dəstəkləyən heç bir Tarixi dəlil tapılmır. Ehtimal ki, Yəhudilər qədim və uca bir nəsildən gəldiklərinə ərəbləri inandıra bilmək üçün belə bir hekayə uydurmuşdular.

Yəhudilərin bir başqa rəvayətinə görə, e.ə. 587-ci ildə Buhtun-Nasrın Beyt-i Müqəddəsi yandırıb dağıtdığı və Yəhudiləri qovduğu bir dövrdə bir çox qəbilə Hicaza gəlib Vadıl-Kura, Teyma və Yəsrib bölgələrinə yerləşmişdilər.

Ancaq bu iddianın da Tarixi bir mənbəyi yoxdur. Bu da ehtimal ki, yenə Yəhudilərin uca və qədim bir nəsil olduqlarını sübut edə bilmək üçün uydurduqları hekayələrdən biridir.

e. 70-ci ilində Romalıların Fələstində Yəhudiləri qətl etmələri və b. e. 132-ci ilində bir hissəsini Fələstindən sürgün etmələri sabit olan Tarixi həqiqətlərdəndir. Bu dövrdə Fələstindən qaçan bir çox Yəhudi qəbiləsi gəlib Hicaza sığınmışdır. Çünki Cənubi Fələstin, Ərəbistana yaxındır. Beləliklə, onlar Ərəbistana gəlib yaşıllıq bir bölgəyə yerləşmişlər, daha sonra da hiylə ilə və xüsusilə də sələmçilik olan məsləklərini icra edərək yavaş-yavaş buraları əllərinə keçirmişdilər. Eylə, Maknə, Təbuk, Teyma, Vadil-Kura, Fədək və Xeybər hamısı onların əlinə keçmişdi. Bu qəbilələr Bəni Kurayza, Bəni Nadir, Bəni Kaynuka və Bəni Bahdal idi.

Mədinəyə yerləşən qəbilələr içərisində ən məşhurları Bəni Nadir ilə Bəni Kurayzadır. Çünki kahinlik və dini liderlik bu qəbilələrdə idi və ən soylu qəbilələr olaraq qəbul edilirdilər. Yəhudilər Mədinəyə gəldiklərində orada olan bəzi ərəb qəbilələri üzərində hökmranlıq quraraq, Mədinənin hakimi olmuşdular. Bundan təxminən 3 əsr sonra, b. e. 450 və 451-ci illərində böyük Yəmən seli (bu vaqiə Səba surəsində zikr edilmişdir) səbəbindən Səba qövmlərindən bəzi qəbilələr Yəməndən qaçıb ərəblərin bölgəsinə köç etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bu qəbilələr içində Gassanlılar Dəməşqə, Lahmilər İraka, Bəni Huzaa Ciddə və Məkkə arasında bir bölgəyə, Evs və Hazrec Mədinəyə gələrək yerləşmişdilər. Ancaq Mədinəyə Yəhudilər hakim olduğundan, başlangıcda Evs və Hazrecə torpaq verməmişlər və bu iki ərəb qəbiləsi də çölə yerləşmək məcburiyyətində qalmışdı. Sonunda Evs və Hazrecin öndə gedənlərindən bir şəxs, Dəməşqə yerləşmiş əqrəba qəbilə olan Gassanlılardan kömək istəmiş və Dəməşqdən böyük bir ordu gələrək Mədinədəki Yəhudi gücünü qırmışdır. Bundan sonra da Evs və Hazrec qəbilələri Mədinədə tamamilə hakimiyyəti ələ keçirmişlər, iki böyük Yəhudi qəbiləsi Bəni Nadir və Bəni Kurayza, şəhəri tərk etmiş və üçüncü qəbilə Bəni Kaynuka da bu iki Yəhudi qəbiləsiylə yaxşı münasibətdə olmadığından şəhər içində qalmışdır. Ancaq Bəni Kaynuka, şəhər içində qala bilmək üçün Hazrec qəbiləsinin; buna qarşı Bəni Nadir ilə Bəni Kurayza da şəhərin ətrafında qala bilmək üçün Evs qəbiləsinin himayəsi altına girmişdilər.

Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Mədinəyə hicrətindən əvvəl və dərhal sonrasında Ərəbistanda və bilavasitə Mədinədə Yəhudilərin vəziyyəti belə idi: Yəhudilərin dil, geyim, mədəniyyət, ənənə və adətləri tamamilə ərəbləşmişdi. Belə ki, çoxunun adı belə ərəbcə idi. Hətta Hicaza yerləşmiş 12 Yəhudi qəbiləsindən Bəni Zavradan başqa heç bir qəbilənin adı İbranicə deyildi. İçlərində bir neçə alimdən başqa kimsə İbranicə bilməzdi. Cahiliyyə dövrünün Yəhudi şairlərinin şeirləri ilə ərəb şairlərinin şeirləri dil, düşüncə və mövzu baxımından heç bir fərqli xüsusiyyət daşımazdı. Yəhudilərlə ərəblər aralarında qız alıb verirdilər. Əslində, onlarla ərəblər arasında, dinlərindən başqa, bir fərq olduğu söylənə bilməzdi. Amma buna rəğmən ərəblərin içində tamamilə assimilyasiya olmamışlar və inadla Yəhudilik şüurunu davam etdirmişdilər. Zahirən ərəbləşmələrinə gəlincə, Ərəbistanda qala bilmək üçün başqa çarələri yox idi.

Bu zahiri ərəbləşmə səbəbiylə yanılan bəzi orientalistlər onların əslən Yəhudi olmadıqlarını və Yəhudiliyi qəbul etmiş ərəblər olduqlarını və ya ən azından çoxluğu Yəhudi ərəblərin təşkil etdiyini sanmışdılar. Lakin Yəhudilərin Ərəbistanda öz dinlərini yaymağa çalışdıqlarını və ya onların alimlərinin, Xristiyan papazları kimi ərəblərə Yəhudilik təbliğatı etdiklərini göstərən heç bir Tarixi dəlil yoxdur. Əksinə, Yəhudilərdə milli qürur və təkəbbür olduğunu açıq şəkildə müşahidə edə bilirik. Bu yöndən ərəblərə “Centile” [Ümmi], yəni vəhşi və cahil deyirdilər. Onlar ümmilərin Yəhudilər kimi insani haqqlara sahib olduqlarına inanmır, ümmilərin mallarının qanuni və ya qeyri qanuni yolla əldə edilə biləcəyini, onların malını almağın Yəhudilərə halal olduğunu sanırdılar. Ərəblərin öndə gedən bir neçəsindən başqa, digər ərəblərin Yəhudiliyə girib, özləriylə bərabər olacaqlarına ehtimal belə verməzdilər. Bir neçə nəfərin Yəhudiliyə girdiyini göstərən xüsusi hallardan başqa hər hansı bir ərəb qəbiləsinin, ya da ərəb böyüyünün Yəhudiliyə qatıldığına dair heç bir tarixi dəlil yoxdur. Üstəlik Yəhudilərdə, dinlərini təbliğ etmək kimi bir maraq yox idi, onlar sadəcə ticarətlərini düşünürdülər. Bu səbəbdən Ərəbistanda Yəhudilik bir din olaraq yayılmamışdı və bir neçə qəbilənin milli qürur vasitəsi olmaqdan başqa bir əhəmiyyət daşımırdı. Ancaq yenə də Yəhudi bilikliləri dua yazmaq, sehir, münəccimlik kimi məsləkləri bir qazanc vasitəsi olaraq işlətmiş və ərəblər arasında özlərinə bilikli və kahin şəklində bir yer etmişdilər.

Ərəb qəbilələrinin qarşısında iqtisadi baxımdan Yəhudilər daha güclü idilər. Çünki onlar, Fələstin və Dəməşq kimi inkişaf etmiş bölgələrdən gəldiklərindən, ərəblərin bilmədiyi bir çox məsləklərə sahib idilər. Həmçinin onların Ərəbistandan başqa dünya ilə də əlaqələri olduğundan, Mədinədən və Ərəbistanın şimal bölgəsindən buğda idxal edib, xurma ixracatı edirdilər. Toyuqçuluq və balıqçılıq əllərində olduğu kimi, qumaş da toxuyurdular.

Bəzi yerlərdə meyxanalar açmışdılar və Dəməşqdən şərab gətirib buralarda satırdılar. Bəni Kaynuka, ümumiyyətlə məsləkləri olan zərgərlik, dəmirçilik və mədəni əşya emalatı ilə məşğul olurdular. Bununla çox yüksək gəlir əldə edirdilərsə də, əsl gəlir qaynaqları sələmçilik idi. Belə ki, bütün Ərəbistanda möhtəşəm bir sələmçilik şəbəkəsi qurmuşdular və beləliklə, ərəbləri tələlərinə düşürürdülər. Xüsusilə özlərindən borc alaraq, şan və şöhrətlərini artırma xəstəliyinə yaxalanan ərəb qəbilə rəisləri Yəhudilərin tələsinə düşmüşdü. Bunlar yüksək faizlərlə Yəhudilərdən borc alırlar və Yəhudilər də buna qat-qat faizi əlavə edərək onları özlərinə bağlayırdılar. Budur buna görə də ərəblər, iqtisadi baxımdan müdhiş bir maliyyə böhranı yaşayır və buna görə də Yəhudilərə böyük kin və nifrət bəsləyirdilər. Yəhudilər ticari və maliyyə mənfəətlərinə görə, ərəblərdən heç bir qəbiləni, başqa bir qəbiləyə qarşı dəstəkləməzdilər. Həmçinin ərəblərin öz aralarında döyüşmələri onların işinə yarayırdı. Çünki onlar bilirdilər ki, ərəblər bir araya gəlsələr, onların sələmçilik yoluyla qazandıqları bu qədər məhsuldar ərazi, bağ və bağça əllərindən çıxacaq. Bununla yanaşı hər Yəhudi qəbiləsi özlərinə hücum etməsindən qorxduqları başqa bir qəbiləyə qarşı, güclü bir ərəb qəbiləsinin himayəsinə girmişdi. Buna görə də zaman-zaman bir ərəb qəbiləsinə qarşı döyüşən müttəfiqinə kömək naminə, qarşı qəbilənin müttəfiqi olan bir başqa Yəhudi qəbiləsi ilə də döyüşmək məcburiyyətində qalardılar. Mədinədə Bəni Kurayza və Bəni Nadir qəbilələri Evs qəbiləsiylə, Bəni Kaynuka da Hazrec qəbiləsiylə müttəfiq idi. Hicrətdən bir müddət əvvəl Evs və Hazrec qəbilələri arasında, Buas mövqeyində çox şiddətli bir döyüş baş verdi və müttəfiq qəbilələr birlikdə döyüşdülər. Budur, bu şərtlər içərisində İslam Mədinəyə çatdı və Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) hicrət edərək orada İslam dövlətini qurdu. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dövləti qurduqdan sonra ilk iş olaraq Evs, Hazrec [Ənsar] və Muhacirləri bir araya gətirərək orada bir cəmiyyət təşkil etmişdir. İkinci iş olaraq bu Müsəlman cəmiyyət ilə Yəhudilər arasında açıq bir anlaşma etmişdir. Bu anlaşmanın şərtlərinə uyğun olaraq, heç kimsənin bir başqasının haqqını yeməyəcəyi və xarici düşmənə qarşı Mədinənin birlikdə müdafiə ediləcəyi qərara alınmışdır. Bu anlaşmaya görə, Yəhudilər ilə Müsəlmanların bir-birlərinə qarşı öhdəlikləri aşağıdakı şəkildə müəyyən edilmişdir:

Yəhudilər öz döyüş məsrəflərini özləri qarşılayacaqdılar. Tərəflər, bir hücum olduqda, bir-birlərinə kömək etməyə məcburdurlar. Bir-birlərinə yaxşı niyyətli davranacaqlar, haqq və yaxşılıq üçün köməkləşiləcək, pislik və günah üçün deyil. Bir-birlərinə zülm etməyəcəkdilər.
Məzlumlar qorunacaqdılar. Əgər döyüş uzanarsa, edilən məsrəfə tərəflər ortaq olacaqdılar. Bu andlaşmanı edənlərə Mədinədə fitnə və fəsad çıxarmaq qadağandır. Fəsad çıxma ehtimalı olan bir anlaşılmazlıqda qərarı, Allahın Kitabına görə Muhəmməd verəcəkdir. (…) Qüreyş və müttəfiqlərinə heç kimsə dəstək çıxmayacaqdır. Mədinəyə kənardan bir hücum olduqda müttəfiqlər bir-birlərinə kömək edəcəkdilər. (…) Tərəflər öz bölgələrinin müdafiəsindən özləri cavabdehdirlər. (İbn Hişam, c. 2, s. 147-150)

Bu konkret və açıq bir anlaşma idi və Yəhudilər bu anlaşmanı qəbul etmişdilər. Lakin çox keçmədən Hz. Muhəmmədə (s.ə.s), İslama və Müsəlmanlara qarşı düşməncəsinə bir münasibət göstərib zaman keçdikcə düşmənçiliklərini artırdılar. Bu münasibətləri üç səbəbdən irəli gəlirdi:

1) Yəhudilər Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) hər hansı bir qəbilə rəisi kimi görmək istəyirlər və bunun siyasi bir andlaşma olduğu fikrindən hərəkətlə, hər iki tərəfin də bu andlaşmanı öz dünyəvi mənfəətləri üçün etdiyini sanırdılar. Ancaq Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Allaha, peyğəmbərlərə, kitablara, axirətə (onların peyğəmbər və kitabları da daxil) iman etməyə, tövhidə və Allahın hökmlərinə itaətə, ilahi hədlərin içində qalmağa, eynilə öz peyğəmbərlərinin çağırdığı kimi dəvət etdiyini gördükdə, bu onlara çox ağır gəldi və bu dünyəvi hərəkat uğur qazanacağı halda, dini və milli qürurlarının qırılacağından qorxdular.

2) Evs, Hazrec [Ənsar] və Muhacirlər arasında bir qardaşlığın təsis olunduğunu və ətrafdakı ərəb qəbilələrindən İslamı qəbul edənlərin də bu qardaşlığa qatılaraq bir cəmiyyət təşkil etməyə başladıqlarını görüncə, əsrlərdir ərəb qəbilələri arasında nifaq çıxararaq mənfəət əldə etdiklərini, lakin indi bu dinin ərəbləri bir yerə toplayaraq bir güc halına gətirdiyindən, artıq əvvəlki oyunlarını sürdürə bilməyəcəklərini anladılar.

3) Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) gətirdiyi dini, əxlaqi və sosial qanunlar, sələmçilik yoluyla qazandıqlarını qeyri-qanuni qazanc olaraq elan edirdi. Buna görə də Yəhudilər Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) ərəblər üzərində bir hakimiyyət qurması halında, bunun özlərinin sonu demək olacağını düşünməyə başladılar. Bütün bu səbəbdən Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) əleyhinə çıxmaq, artıq Yəhudilər üçün milli bir mübarizəyə çevrilmişdi. Belə ki, onun məğlub edilməsi üçün hər cür yola baş vurmaqdan çəkinmirdilər. Hz. Muhəmməd (s.ə.s) haqqında bir çox yalan, iftira və şübhələr ortaya ataraq, bunları ətrafa yayırlar və beləliklə, şübhəyə düşüb bu dini tərk etmələri üçün İslama girənləri yanıltmağa çalışırdılar. Hətta özləri də əvvəl İslama girir, sonra da dönürdülər ki, beləliklə, “Demək ki, bu işdə bir problem var. Yoxsa bunlar Müsəlman olduqdan sonra dönməzdilər” deyə düşünərək, xalqda Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) ilə əlaqədar yanlış qənaətlər oyanmasını istəyirdilər. Fitnə çıxarda bilmək üçün münafiqlərlə işbirliyi edirdilər və İslam düşməni insan və qəbilələrlə əlaqədə idilər. Müsəlmanlar arasında fəsad çıxara bilmək üçün əllərindən gələni edirdilər. Bu xüsusda xüsusilə Evs və Hazrec qəbiləsini hədəf almışdılar, çünki onlarla uzun bir müddət müttəfiq olmuşdular. Aralarında yenidən döyüş çıxıb, İslamın özlərinə bağışladığı qardaşlığın parçalanması üçün ələlxüsus Buas döyüşünə təkrar-təkrar toxunurdular. Həmçinin, Müsəlmanları iqtisadi baxımdan məğlub edə bilmək üçün sanki çırpınırdılar. Belə ki, alış-veriş etdikləri birisi İslamı qəbul edərsə, ona zərər verə bilmək üçün hər cür yola əl atırdılar. Bir Müsəlmandan alacaqları varsa, bunu dərhal təsis etməyə çalışır və beləliklə, o Müsəlmanı çətin vəziyyətə salırdılar. Yox əgər borcları varsa, ödəməmək üçün borclarını inkar edirdilər və: “Biz səndən borc aldığımızda sən başqa dindəydin, indi isə dinini dəyişdirdiyindən, bizdən alacağını istəməyə haqqın yoxdur” – deyirdilər. Bu mövzudakı bir çox örnəyi Al-i İmran/75-in açıqlama qeydində, Tabəri, Nisaburi, Taberani və Alusıdən nəqlən zikr etmişdik.

Yəhudilər, andlaşmaya qarşı bu açıq-açıq düşmən münasibətlərini Bədir döyüşündən əvvəl göstərmişdilər. Bədir döyüşündə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) və Müsəlmanlar Qüreyşliləri məğlub edincə, bu səfər düşmənçilikləri daha da artmışdı. Çünki onlar Müsəlmanların Qüreyşlilər qarşısında məğlub ediləcəklərini və beləliklə, yox olacaqlarını sanırdılar. Buna görə də İslamın Bədirdəki qalibiyyət xəbəri gəlməzdən əvvəl Mədinədə ətrafa əsilsiz bir xəbər pıçıldayaraq Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) öldürüldüyünü, Müsəlmanların məğlub edildiyini və Qüreyş ordusunun Əbu Cəhlin komandirliyi altında Mədinəyə doğru irəlilədiyini yaydılar. Ancaq hadisələrin gözlədiklərinin əksinə inkişaf etməsi, onları müdhiş dərəcədə öfkələndirmişdi. Bəni Nadirin rəisi Kab b. Əşrəf bundan sonar: “Allaha and içirəm ki, Muhəmməd Qüreyşin öndə gedənlərini öldürmüşsə əgər, yerin altı bizim üçün yerin üstündən daha yaxşıdır” – demiş və daha sonra Məkkəyə gedib öldürülən Qüreyşli liderlərin ardından qızışdırıcı şeirlər oxuyaraq intiqam almaları üçün Məkkəliləri təhrik etməyə çalışmışdı. Mədinəyə döndükdən sonra da öfkəsini basdırmaq məqsədiylə Müsəlman qız və qadınlar haqqında eşq şeirləri oxumağa başlamışdı. Ən sonunda onun bu fəsad və əxlaqsızlığından bezən Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) hicri 3-cü ilin Rəbiul-Əvvəl ayında Muhəmməd b. Məsləmə əl-Ənsarini göndərib, onu öldürtmüşdür. (İbn Saad, İbn Hişam, Taberi)

Bədir döyüşündən sonra andlaşmanı ilk pozan Yəhudi qəbiləsi Bəni Kaynuka, Mədinə içində bir məhəllədə yaşayırdı. Zərgərlik, dəmircilik və mədəni əşya emalı ilə məşğul olurdular. Bu baxımdan Mədinəlilər onlarla daima alış-veriş edərdilər. Bəni Kaynuka Yəhudiləri cəsarətlərinə çox güvənirdilər. Dəmirçilik etdiklərindən, onlarda yetişən hər uşaq silahlı idi. İçlərində döyüşə biləcək halda ən az 700 silahlı müxarib var idi. Bununla yanaşı onlar Hazrecin qədim müttəfiqi olmalarına da arxalanırdılar. Belə ki, Hazrec qəbiləsinin rəisi Abdullah ibn Ubey onları dəstəkləyirdi.

Bəni Kaynuka Yəhudiləri Bədir döyüşündən sonra, bazara gələn Müsəlmanlara əziyyət etməyə başlayacaq qədər qudurmuşdular. Hətta bir gün bazarda Müsəlman bir qadını soymuşdular. Bundan sonra böyük bir fırtına qopdu və çıxan hadisədə bir Müsəlman ilə bir Yəhudi öldürüldü. İş bu nöqtəyə gəlincə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bilavasitə Yəhudilərin məhəlləsinə getdi və onları toplayaraq yola gəlmələri üçün onlara nəsihət etdi. Lakin buna baxmayaraq, onlar: “Ey Muhəmməd! Sən bizi o öldürdüyün, döyüş bilməyən Qüreyşmi sanırsan. Bizimlə döyüşməyə cəhd edərsənsə, cəsarətin nə olduğunu görərsən!” – şəklində bir qarşılıq verdilər. Bu sözlər aradakı andlaşmanı pozmaq və açıq şəkildə bir döyüş elanı demək idi. Ən sonunda Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) hicri 2-ci ilin Şəvval (başqa bir rəvayətə görə Zil-Kadə) ayında onların məhəlləsini mühasirəyə aldı və 15 gün sürən mühasirə sonunda təslim oldular. Müsəlmanlarla döyüşən bütün Yəhudi döyüşçüləri əsir alındılar. Abdullah ibn Ubeyin onların əfvi üçün şiddətlə israr etməsindən sonra, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onun istəyini qəbul etmiş və bütün mal, silah və sənaye alətlərini buraxaraq Mədinəni tərk etmələri şərtiylə Bəni Kaynukanı sərbəst buraxmışdı. (İbn Sad, İbn Hişam və Tabəri)

Bəni Kaynukanın Mədinədən çıxarılması və Kab b. Əşrəfin öldürülməsi kimi iki sərt təsirdən sonra, bunlar Yəhudiləri elə qorxutdu ki, heç bir pis hərəkət etməyə cəsarət edə bilmədilər. Hicri 3-cü ilin Şəvval ayında Bədirin intiqamını almaq məqsədiylə Qüreyşlilər Mədinəyə hücum etmək üçün böyük bir hazırlıq etdilər və Mədinəyə doğru yola düşdülər. Qüreyşin 3.000 əsgərinə qarşı Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) 1.000 əsgər çıxara bildiyini və bunlardan 300 münafiqin geri döndüyünü görən Yəhudilər Müsəlmanlara kömək etməyərək, ilk dəfə açıq şəkildə andlaşmanın əleyhinə çıxdılar. Əslində isə edilən andlaşmaya uyğun olaraq, Mədinəni Müsəlmanlarla birlikdə müdafiə etmək məcburiyyətində idilər. Üstəlik Müsəlmanların Uhud döyüşündə böyük bir zərərə uğradıqlarını görüncə Yəhudilərin cəsarətləri xeyli artmışdı. Belə ki, Bəni Nadir, Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s), sui-qəsd planlamış, lakin xain planları uğursuz qalmışdı. Bu vaqiə belə olmuşdur: Bir-i Maunə döyüşündən sonra (hicri 4-cü ilin Səfər ayı) Amr b. Umeyyə əd-Damri, intiqamını almaq istəyərkən səhvən Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) ilə müttəfiq olan Bəni Amirdən iki nəfəri öldürür. Amr b. Umeyyə əd-Damri, onları öz düşmənləri zənn edib öldürdüyü üçün mərhumların fidyəsini vermək Müsəlmanlara vacib olmuşdu. Bəni Amir ilə Bəni Nadir də müttəfiq olduqlarına görə Hz. Peyğəmbər yanına bir neçə nəfər alaraq, fidyə verilməsində iştirak etmələrini təmin etmək üçün Bəni Nadirin məhəlləsinə gedər. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) oraya çatınca, Yəhudilər onu məşgul etmək üçün söhbətə tutarlar və bu sırada Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) önündə oturduğu divarın damına çıxardıqları bir nəfərə böyük bir daşı Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) üzərinə atmasını tapşırırlar. Ancaq o adam hələ hərəkətə keçməzdən əvvəl Allah Peyğəmbərini xəbərdar edər və Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də dərhal oradan ayrılaraq Mədinəyə dönər.

Artıq bundan sonra onlara hüsn-i niyyətlə davranmağın bir mənası qalmamışdı. Buna görə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dərhal bir ultimatum göndərərək: “Etmək istədiklərinizi öyrəndim. Buna görə də on gün içində Mədinəni tərk edin. Bundan sonra sizlərdən orada kim ələ keçərsə, öldürüləcəkdir” – deyə Yəhudilərə qərarını bildirmişdir. Abdullah ibn Ubeyin onlara: “2.000 nəfərlə mən sizə kömək edərəm. Bəni Kurayza və Bəni Gatafan da köməyə gələcəklər. Heç narahat olmayın və yerinizi tərk etməyin” – şəklində bir xəbər göndərdiyinə görə, Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) nə edərsə, etsin Mədinəni tərk etməyəcəkləri cavabını verdilər. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər də hicri 4-cü ilin Rəbiül-əvvəl ayında onları əhatəyə alır və bir neçə günlük (bəzilərinə görə 6 gün, bəzilərinə görə 15 gün) mühasirədən sonra, silahlarından başqa dəvələrinə yükləyə bildiklərini özləri ilə götürmək şərtiylə Mədinəni tərk etməyə razı oldular. Beləliklə, aralarında İslamı seçib qalan iki nəfərdən başqa, bu ikinci Yəhudi qəbiləsi də Mədinəni tərk etmiş, Şam və Heybərə doğru getmişdilər.

Budur, Həşr surəsində, bu hadisə haqqında mütaliələr edilmişdir. [1]

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

TƏRCÜMƏ:

MƏDİNƏ DÖVRÜ

Nəcm: 605

¹Göylərdə və yer üzündə olan şeylər Allahı hər cür nöqsanlıqdan arındırdılar. Və O ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

²Allah, Kitab Əhlindən Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan kimsələri toplanmanın ilki üçün yurdlarından çıxarandır. Siz onların çıxacaqlarını sanmamışdınız. Onlar da, şübhəsiz ki, qalalarının onları Allahdan qoruyacağına qətiliklə inanırdılarsa da, Allahın əzabı onlara nəzərə almadıqları yerdən gəldi. Və Allah onların ürəklərinə öz evlərinin öz əlləri ilə və möminlərin əlləri ilə həlak ediləcəyi qorxusunu düşürdü. Ey sağlam düşüncə sahibləri! Artıq ibrət alın!

³Və əgər Allah onların haqqında sürgünü yazmamış olsaydı, qətiliklə, onları dünyada əzablandırardı. Axirətdə isə onlar üçün atəşin əzabı vardır.

⁴Bax budur, dünyada sürgün, axirətdə atəş cəzası, onların Allaha və Elçisinə qarşı çıxıb, arxa döndüklərinə görədir. Və kim Allahın əleyhinə çıxıb, üz döndərərsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah əzabı/qovuşdurması çox çətin olandır.

⁵Xurma ağaclarından hər hansı bir şey kəsməyiniz və ya onları kökləri üzərində saxlamağınız, ancaq Allahın izni ilə/biliyi ilə və Onun haqq yoldan çıxan insanları rüsvay etməsi üçündür.

(101/59, Həşr/1–5)

Nəcm: 606

⁶Və Allahın onlardan Elçisinə verdiyi qənimətlər [döyüşmədən, zəhmətsizcə əldə edilən gəlirlər] – siz, o gəlirlər üçün at oynatmadınız, həmçinin dəvə də sürmədiniz, heç zəhmət çəkmədiniz. Lakin Allah elçilərini, dilədiyi insanların üzərinə musallat edər. Və Allah hər şeyə ən yaxşı güc yetirəndir.

^7,8Allahın o şəhər xalqından Elçisinə verdiyi feylər [qənimətlər, döyüşmədən zəhmətsizcə əldə edilən gəlirlər], içinizdən yalnız zənginlər arasında dövlət/gücün gətirdiyi rifah olmasın deyə, Allaha, Elçiyə, yaxınlıq sahiblərinə/köç edən yoxsullara ki, onlar Allahın ərməğan və rızasını arayarkən, yurdlarından və mallarından çıxarılmışlardır, Allaha və Elçisinə kömək edərlər. Bax budur, onlar doğruların məhz özləridir, yetimlərə, acizlərə, yolçulara aiddir. Elçi sizə nə verdisə, onu dərhal alın. Sizi nədə təxirə saldısa, ondan geri durun. Allahın qoruması altına da girin. Şübhəsiz ki, Allah qovuşdurması/əzabı çox çətin olandır.

⁹Onlardan öncə o yurda və imana yerləşən kimsələr də özlərinə köç edənləri sevərlər və onlara verilənlərdən ötrü qəlblərində bir ehtiyac duymazlar. Özlərinin ehtiyacları olsa da, onları özlərinə tərcih edərlər. Kim də nəfsinin xəsisliyindən qorunarsa, bax budur, onlar uğur qazananların məhz özləridir.

¹⁰Və Peyğəmbər dövründəki inananlardan sonra gələn insanlar: “Rəbbimiz! Bizi və iman ilə bizdən önə keçmiş qardaşlarımızı bağışla, qəlblərimizdə iman edənlər üçün kin yaratma! Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən çox şəfqət və mərhəmət göstərən, asanlıq təmin edən, ən böyük mərhəmət sahibisən!” – deyərlər.

(101/59, Həşr/6–10)

Nəcm: 607

¹¹Kitab Əhlindən Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan qardaşlarına: “And olsun ki, əgər siz yurdunuzdan çıxarılarsınızsa, qətiliklə biz də sizinlə birlikdə çıxarıq, sizin əleyhinizdə kimsəyə sonsuzadək itaət etməyin. Əgər sizinlə döyüşərlərsə, mütləq sizə kömək edərik” – deyən, münafiqləşən kimsələri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Və Allah şahidlik edər ki, şübhəsiz, onlar qətiliklə yalançıdırlar.

¹²And olsun, əgər onlar çıxarlarsa, onlarla bərabər çıxmazlar. Yenə and olsun ki, əgər onlarla döyüşülürsə, onlara kömək etməzlər/and olsun ki, əgər kömək etsələr belə, qətiliklə arxalarını dönüb qaçarlar. Sonra da özlərinə kömək edilməz.

¹³Qətiliklə onlar qəlblərində Allahdan çox sizdən qorxurlar. Onların Allahdan çox sizdən qorxmaları, şübhəsiz ki, bunların yaxşı anlamayan bir kütlə olduğuna görədir.

^14–16Onlar kütlə olaraq sizinlə döyüşə bilməzlər. Ancaq, divarları möhkəmləndirilmiş şəhərlərdə yaxud divarların ardından döyüşərlər. Öz aralarındakı didişmələri, özlərindən az öncə, işlərinin günahını dadmış olan, axirətdə də özləri üçün acı bir əzab olan kimsələrin vəziyyəti kimi çox çətindir. Sən onları cəmiyyət sanarsan, halbuki, onların qəlbləri eynilə, insana: “Küfr et” – deyib, küfr etdikdə isə: “Qətiliklə mən, səndən uzağam, şübhəsiz ki, mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram” – deyən o şeytanın örnəyində olduğu kimi, darmadağınıqdır. Belədir, çünki onlar ağlını işlətməyən bir camaatdır.

¹⁷Sonunda hər ikisinin aqibəti cəhənnəm odu içində həmişəlik qalmaqdır. Və bax budur, bu şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin cəzasıdır.

(101/59, Həşr/11–17)

Nəcm: 608

^18,19Ey inanmış olanlar! Allahın qoruması altına girin – hər insan sabahı üçün nə hazırladığına bir baxsın. Və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizdən xəbərdardır. Və Allaha əhəmiyyət verməyən kimsələr kimi olmayın: Beləcə, Allah onlara özlərinə əhəmiyyət verdirməz. Bax budur, onlar yoldan çıxmış insanların məhz özləridir.

²⁰Atəşin əhli və cənnətin əhli eyni olmaz. Cənnət əhli xilas olanların məhz özləridir.

²¹Əgər Biz bu Quranı bir dağa/çox iri cüssəli bir yük götürə bilən varlığa endirsəydik, Allaha olan hörmətlə, sevgi ilə və bilik ilə ürpərtidən onu səmimiyyətlə hörmət duyan, baş əyən və parça-parça olmuş görərdin. Və Biz bu nümunələri yaxşı-yaxşı düşünərlər deyə, insanlara veririk.

(101/59, Həşr/18–21)

Nəcm: 609

²²O Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Allahdır. Görünməyəni və görünəni biləndir. O yaratdığı canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edəndir, əngin mərhəmət sahibidir.

²³O Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Allahdır. O kainatın hökmdarı, tərtəmiz, hər cür pislik və əskiklikdən uzaq, hər cür qüsurdan uzaq/sapsağlam, əmin-amanlıq verən, nəzarət edən, qoruyan, doğrulayan və etibar edilən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, dilədiyini zorla etdirən, çatılmaz, əzəmətli, ehtiyacları aradan qaldıran, işləri düzəldən, dərman verən, böyüklük və ululuqda tək olan/hər şeydə və hər hadisədə böyüklüyünü göstərəndir. Allah onların ortaq qoşduqları şeylərdən münəzzəhdir.

²⁴O, yaradan, qüsursuz yaradan, hər şeyə şəkil və surət verən Allahdır. Ən gözəl isimlər Onun üçündür. Göylərdə və yer üzündə olanlar Onu nöqsan sifətlərdən arındırırlar. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır.

(101/59, Həşr/22–24)

TƏHLİL:

Surə kainatdakı hər varlığın Allahı təsbih etdiyini, Allahın yenilməz və ən yaxşı qanun qoyan olduğunu bildirən bir ayə ilə başlayır. Bu ayə, əslində insanlara ağıllarını başlarına almaları, əks halda Allahı məğlub edə bilməyəcəkləri, bunu kainatdakı hər varlığa baxaraq anlaya biləcəkləri həqiqətini bildirir.

Bir çox dəfə ifadə etdiyimiz kimi təsbih, “Allahı, özünə yaraşmayan xüsusiyyətlərdən uzaq tutmaq, yüksəltmək, Onun hər cür kamal sifətlərlə təchiz edilmiş olduğunu qavramaq və bunu zahirə əks etdirmək” deməkdir ki, bu ən geniş çərçivədə İsra surəsində yer almışdı:

⁴⁴Bütün göylər/kosmos, yer üzü və bunların içində olanlar, Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılırlar. Onun tərifi ilə birlikdə nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılmayan heç bir şey yoxdur. Lakin siz, onların Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılmalarını yaxşı qavramırsınız. Şübhəsiz ki, O, yumşaq davranandır, çox bağışlayandır. (İsra/44)

Eyni ismarıc, Həşr surəsindən başqa da bir çox surənin [Hədid, Saff, Cuma və Təğabün] başında yer almışdır.

³Və əgər Allah onların haqqında sürgünü yazmamış olsaydı, qətiliklə, onları dünyada əzablandırardı. Axirətdə isə onlar üçün atəşin əzabı vardır.

Bu ayələrdə tarixi hadisələrə toxunulmaqla, yaşanılan hadisələrin Allahın izni/biliyi çərçivəsində reallaşdığı və bundan ibrət alınmalı olduğu bildirilir. Bu tarixi hadisənin incəlikləri surənin girişində verilmişdir. Burada o hadisələrin mahiyyətinə toxunulur. Belə ki, çox zəngin və varlı olan Nadiroğulları anlaşmaya xəyanət edib Məkkə müşriklərinin dəstək və bir sıra vədlərinə aldanaraq Rəsulullahı aradan götürmək üçün planlar qururdular. Bu plan ortaya çıxınca Rəsulullah Mədinəni on gün içində tərk etmələri üçün onlara ultimatum göndərdi. Ultimatumda daşına bilən mallarını alıb, ərazi və bostanlarına vəkil təyin etmələrini bildirdi. Münafiqlərin dəstə başçısı olan Abdullah b. Ubey onlara Mədinədən çıxmamaları və özlərinə kömək edəcəyi barəsində təlqinlər etdi. Buna aldanan Nadiroğulları, Mədinədən çıxma əmrinə tabe olmayaraq döyüş hazırlığına girişdilər. Rəsulullah da onları əhatəyə aldı. Münafiqlər onlara verdikləri sözü tutmadılar və Yəhudilər daha ağır şərtlərdə Mədinəni tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Nadiroğullarını böyük bir qorxu sarmışdı. Silahlarını, əkinlərini, bostanlarını buraxıb, sadəcə daşına bilən mallarını götürə bildilər. Ayaq dirətmələri və inadlarına görə, əvvəlkinə görə daha ağır şərtlər altında Mədinədən sürgün edildilər.

Ayədə diqqət çəkən məqam odur ki, Allah sürgün hadisəsini özünə şamil edir. Bu incəliyin anlaşılması üçün Ənfal/17, 18-ci ayələrinə və onlarla əlaqədar bu bölməyə nəzər salmaq lazımdır:

¹⁷Artıq onları siz öldürmədiniz, lakin onları Allah öldürdü. Atdığın zaman da sən atmadın, lakin Allah atdı. Və bu möminləri gözəl bir bəla ilə bəlaya düçar etmək/gözəl şəkildə sınamaq üçün idi. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir.
¹⁸Bax budur! Şübhəsiz ki, Allah kafirlərin tələsini zəiflədəndir. (Ənfal/17, 18)

Bu ayələrdə, döyüşün mənası anladılır: Döyüşdə insan qatil olmaz.

Qaynaqlarda bu ayənin enmə səbəbi ilə əlaqədar aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

Rəvayətə görə Rəsulullahın (s.ə.s) əshabı Bədirdən geri döndüklərində hər biri özünün etdiklərinidən bəhs edərək: “Mən bu qədər adam öldürdüm, onu etdim, bunu etdim” – deməyə başlayırlar. Budur, onların bu ifadələrindən qarşılıqlı öyünmə və buna bənzər hallar ortaya çıxdı. Bundan sonra, öldürənin də, hər şeyi təqdir edənin də Uca Allah olduğunu, qulun isə, bu işə yalnız və yalnız kesbi (sonradan əldə olunmuş) və qəsdi ilə qatıldığını bildirmək üçün bu ayə-ti kərimə nazil oldu. Bu ayə-ti kərimə eyni zamanda “Qulların felləri qullar tərəfından yaradılır” – deyənlərin görüşlərini də rədd edir. [2]

Mücahid belə deyir: “Bədir günündə əshab ixtilaf edərək, biri “Mən öldürdüm!”, digəri: “Xeyr, mən öldürdüm!” – deyincə, Allah bu ayəni inzal buyurdu. Yəni “bu böyük pozğun və qırma işi, bu zərər sizin tərəfinizdən olmadı. Bu, ancaq Allahın köməyi ilə baş verdi” deməkdir. Rəvayət olunduğuna görə, Qüreyş ordusu görününcə, Allahın Rəsulu: “Budur, Qüreyş! Bütün təkəbbürü və fəxriylə, sənin Rəsulunu təkzib etməyə gəlirlər. Allahım! Səndən, mənə vəd etdiyini istəyirəm!” – dedi. Bundan sonra Cəbrail gələrək: “Bir ovuc torpaq al və onu onlara at!” – dedi. İki ordu qarşı qarşıya gəlincə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Hz. Əliyə: “Mənə bu vadinin çınqıl daşlarından bir ovuc ver!” – dedi. (Daşı aldığında) Hz. Peyğəmbər bunu Qüreyşlilərin üzünə ataraq: “Üzləriniz, sifətləriniz dəişsin, pozulsun!” – dedi. Beləliklə, bütün müşriklər gözləriylə məşğul oldular, Akabedə də məğlubiyyətə uğradılar. [3]

Süddi deyir ki: Allah Rəsulu (s.ə.s) Bədir günü Hz. Əliyə (r.a): “Yerdən mənə çınqıl ver” – buyurdu. Hz. Əli üzərində torpaq olan çınqılları ona verdi və Hz. Peyğəmbər bunu müşriklərin üzlərinə atdı. Gözlərinə bu torpaqdan bir parça girməyən heç bir müşrik qalmadı. Sonra möminlər ardlarına düşdülər, onları ya öldürdülər, ya da əsir aldılar. Allah Təala, “Siz öldürmədiniz onları, lakin Allah öldürdü. Atdığın zaman da sən atmadın, ancaq Allah atdı” ayəsini endirdi.

Əbu Maşer Mədəninin Muhəmməd ibn Kays və Muhəmməd ibn Kab əl-Kurayzidən rəvayətinə görə; onlar belə demişdilər: “Qövm bir-birlərinə yaxınlaşdığında Allah Rəsulu (s.ə.s) bir ovuc torpaq alıb, bunu qövmün [müşriklərin] üzlərinə atdı və: ‘Üzləri çirkinləşsin” – buyurdu. Onların hamısının gözlərinə girdi və Allah Rəsulunun (s.ə.s) əshabı irəliləyib onların bəzisini öldürdü, bəzisini də əsir etdi. Onların məğlubiyyətə uğramaları Allah Rəsulunun (s.ə.s) onlara bu şəkildə torpaq atdığına görə olmuşdur. Allah Təala da “Atdığın zaman da sən atmadın, ancaq Allah atdı” ayəsini endirdi”.

Abdurrahman ibn Zeyd ibn Eslem “Atdığın zaman da sən atmadın, ancaq Allah atdı” ayəsi haqqında deyir ki: Bu, Bədir günüdür. Allah Rəsulu (s.ə.s) üç ovuc (torpaq, çınqıl daşı) aldı və bir ovucunu müşriklərin sağ cinahına, bir ovucunu sol cinahına, bir ovucunu da ortalarına atdı və: “Üzləri çirkinləşsin” – buyurdu ki, məğlubiyyətə uğradılar. Hər nə qədər bu, Hüneyn günündə vaqe olmuşdusa da, Urve ibn Zübeyr, Mücahid, İkrime, Katade və imamlardan bir çoxundan rəvayətə görə bu, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Bədir günü (müşriklərin üzlərinə torpaq) atması haqqında nazil olmuşdur. [4]

Ayədəki “Atdığın zaman da sən atmadın, lakin Allah atdı” ifadəsiylə əlaqədar klassik əsərlərdə bir sıra yaraşdırmalar mövcuddur:

1) Müfəssirlərin əksəriyyətinin görüşünə görə, bu ayə-i kərimə Bədir günü nazil olmuşdur. Bununla qəsd edilən şudur: Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir ovuc torpaq aldı və onu müşriklərin üzünə doğru səpərək: “Üzləriniz, sifətləriniz dəyişsin, pozulsun” – dedi. Bu torpaq, istisnasız olaraq hər bir müşrikin gözünə və burnuna dolmuşdu. Buna görə də bu, müşriklərin məğlub olmasına səbəb oldu. Budur, ayə-i kərimə bu xüsusda nazil olmuşdur.

2) Bu ayə-i kərimə Xeybər günü nazil olmuşdur. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) Xeybər qalasının qapısının önündə, əlinə yayı alıb bir ox atdı. Hz. Peyğəmbərin bu oxu hədəfini tapdı və atı üzərində duran (kafir) İbn Əbil-Haqiqi öldürdü. Budur, bundan sonra bu ayə nazil oldu.

3) Bu ayə Uhud günü Ubey b. Halefin öldürülməsi haqqında nazil olmuşdur. Çünki Ubey Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) çürümüş bir sümük gətirərək: “Ey Muhəmməd! Bu çürüyüb un kimi olmuş sümüyü kim dirildə bilər?” – demişdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də: “Allah dirildər! Belə ki, səni də öldürəcək, sonra səni yenidən dirildib cəhənnəminə soxacaqdır!” – buyurdu. Ubey b. Halef Bədir günü əsir alındı. Fidyə verib xilas olunca Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s): “Bir atım var. Onu, bir gün onun üzərində səni öldürə bilmək üçün hər gün bir az qarğıdalı ilə bəsləyəcəyəm” – dedi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) də: “Xeyr, inşallah mən səni öldürəcəyəm” – dedi. Uhud günü, Ubey, həmin o atı üzərində çapırdı. Sonra Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) yaxın bir yerə gəldi. Bəzi Müsəlmanlar, onu öldürmək üçün önünə dikildilər. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Geri durun” – dedi və ona doğru nizəsini ataraq onun bir qabırğasını qırdı. Onu müşriklər atına yükləyib götürərkən yolda öldü. Budur, bu ayə bu xüsusda nazil olmuşdur. [5]

Əslində, “Atdığın zaman da sən atmadın, lakin Allah atdı” ifadəsi, bir deyimdir. Belə ki, ərəblər “Allah sənin üçün atsın” ifadəsini işlədirlər və bununla “Allah sənə kömək olsun, sənə zəfər versin, sənin lehinə olacaq işləri etsin” mənasını qəsd edərlər. Buradakı ifadə də “sənə kömək edən, sənə zəfər verən Allahdır” deməkdir. [6]

Bu ayə, Bədirdə zəfər qazanan Rəsulullah və möminlərə bir xəbərdarlıqdır. Müsəlmanlar bu zəfərlə korlanmamalıdırlar. Döyüşü, bir çox fövqəladə köməklər yaradaraq Allah qazanmışdır. Möminlər əldə edilən uğuru özlərinə şamil etməməli; onun Allahın lütfü olduğunu bilməlidirlər.

Allah: “Artıq, onları siz öldürmədiniz, lakin onları Allah öldürdü” – buyuraraq, öldürməyi də özünə şamil edərək, Müsəlman əsgərlərin “qatil” olaraq adlandırılamayacağına işarə etmişdir. Çünki ictimai nüfuzun əmri və izniylə edilən qanuni döyüşlərdə adam öldürmək, öldürəni günahkar/qatil etməz. [7]

5-ci ayədəki bu əhatəyə alma əsnasında Nadiroğullarının bağçalarındakı xurma ağaclarının kəsilməsi, insanlar arasında o vaxtdan bəri mübahisə mövzusu edilmişdir. Bu mövzu haqqında aşağıdakı görüşlər irəli sürülmüşdür:

Əgər, kəsilmə ilə əlaqədar: “Nə üçün xüsusən xurma ağacı zikr edilmişdir?” – deyilərsə, biz deyirik ki: Əgər onların, orta hallı-normal xurma ağacları var idisə, Müsəlmanlar yaxşı cins və bərni [xas] xurma ağaclarını özlərinə saxlamaq üçün belə etmişdilər. Əgər kəsilənlər, son dərəcə dəyərli cins xurma ağacı idisə, bu, Yəhudiləri daha çox əsəbləşdirmək və narahat etmək üçün olmuşdur.

Rəvayət olunduğuna görə, iki Müsəlmandan birisi o ağaclardan yaxşı cins xurma ağaclarını, digəri isə orta hallı hurma ağaclarını kəsirdi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onlardan bunun səbəbini soruşduqda, birisi: “O yaxşı cins xurma ağacını Allahın Rəsuluna buraxdım” – dedi. O birisi də: “Yaxşı cins xurma ağaclarını, o kafir Yəhudiləri yaxşıca əsəbləşdirmək üçün kəsirəm” – dedi. [8]

Bu buyuruğun enmə səbəbinə gəlincə; Nadiroğulları Uhud günü Qüreyşin köməyi ilə andlaşmanı pozduqlarına görə, Peyğəmbər (s.ə.s) Nadiroğullarının əl-Buveyrə deyə bilinən qalalarının önündə müvəqqəti yerləşdi. Onların xurma ağaclarının kəsilib yandırılmasını əmr etdi.

Bunun səbəbi ya bu yolla onları zəiflətmək idi, yaxud da bu xurma ağaclarını kəsərək, yerin genişlənməsini təmin etmək idi. Bu, Yəhudilərə ağır gəldi. O baxımdan Kitab Əhli və Yəhudi olan Nadirlilər belə dedi: “Ey Muhəmməd! Sən islahı istəyən bir peyğəmbər olduğunu irəli sürmürsənmi? Yaxşı, bəs onda xurma ağaclarını kəsib, ağacları yandırmaq islahın tələbinə uyğundurmu? Yoxsa Allahın sənə endirdiyi buyuruqlar arasında yer üzündə fəsad çıxarmağın mübah olduğunumu görürsən?”

Bu Peyğəmbərə (s.ə.s) ağır gəldi, möminlər də içdən içə bundan narahat oldular. Hətta aralarında anlaşmazlıqlar çıxdı. Bəziləri: “Allahın bizə qənimət olaraq verdiyi şeyləri kəsməyin” – deyərkən, bəziləri də: “Onları bu yolla daha da əsəbləşdirək deyə kəsin” – dedi.

Bundan sonra ayə-i kərimə ağacın kəsilməsini qadağan edənləri təsdiq etmək və kəsənlərin də günah qazanmadıqlarını bildirmək üçün endi və beləliklə, ağacın kəsilməsinin də, kəsilməməsinin də Allahın izni ilə olduğunu xəbər verdi. [9]

Bizə görə isə ağacların kəsilmə səbəbi, ayədən də açıq şəkildə anlaşıldığına görə, möminlərin qənimət marağında olmayıb, sülh və sakitlik məqsədi güddüklərini göstərmək, işin ciddiyyətini bildirməkdir. Möminlər, Allah rızasından başqa bir şey marağında olsaydılar, ilk qoruyacaqları və sahiblənəcəkləri qənimət o xurma ağacları olacaqdı. Bu mənzərəni görən Nadiroğulları məsələni anlamış, daha artıq bəla çıxarmadan Mədinədən çıxıb getmişdilər.

Ayədə sürgün toplantısı “toplantının ilki” deyə xarakterizə edilmişdir. Bu ifadə bir neçə şəkildə anlaşıla bilir:

Birinci toplanma bu sürgün toplanması; ikincisi isə axirətdəki hesab üçün toplanmadır.
Sürgün üçün toplanma birinci toplanma; daha sonra xəlifə Ömər dövründə olduqları Xeybərdən də Nəcid və Ezriata sürgün edilmələri isə ikinci toplanma ola bilər. Buna görə, Quran gələcəkdən xəbər vermiş və bu xəbər eynilə həyata keçmişdir. Bu da Allahın bir möcüzəsidir.

^7,8Allahın o şəhər xalqından Elçisinə verdiyi feylər [qənimətlər, döyüşmədən zəhmətsizcə əldə edilən gəlirlər], içinizdən yalnız zənginlər arasında dövlət/gücün gətirdiyi rifah olmasın deyə, Allaha, Elçiyə, yaxınlıq sahiblərinə/köç edən yoxsullara ki, onlar Allahın ərməğan və rızasını arayarkən, yurdlarından və mallarından çıxarılmışlardır, Allaha və Elçisinə kömək edərlər. Bax budur, onlar doğruların məhz özləridir, yetimlərə, acizlərə, yolçulara aiddir. Elçi sizə nə verdisə, onu dərhal alın. Sizi nədə təxirə saldısa, ondan geri durun. Allahın qoruması altına da girin. Şübhəsiz ki, Allah qovuşdurması/əzabı çox çətin olandır.

Bu ayələrdə yurdlarından çıxarılan düşmənlərin buraxdığı malların nə olacağı mövzusu açıqlanır. Ayələrin söz axışından və ayələrin nüzul səbəbinə dair nəqllərdən anlaşıldığına görə, bu xüsus Müsəlmanlar arasında problem olmuşdur. Çünki ilk dəfə bir düşmən yurdu Müsəlmanların əlinə keçmişdi və bu şərtlərdə hansı hökmlərin tətbiq ediləcəyi hələ bildirilməmişdi. Ona görə də bu ayələr enmiş və bu hökm verilmişdir: Feylər [döyüşmədən zəhmətsizcə əldə edilən gəlirlər] içinizdən yalnız zənginlər arasında dolaşmasın deyə, Allaha, Elçiyə yaxınlıq sahiblərinə; köç edən kasıblara, yetimlərə, acizlərə, yolçuya aiddir.

Bunu da qeyd edək ki: Fey ilə Ənfal [qənimətlər] fərqli şeylərdir. Çünki Ənfalın bir hissəsi qazilər arasında bölünürdü:

⁴¹Yenə bilin ki, əgər siz Allaha, haqq ilə batilin ayrıldığı o gün/iki ordunun qarşı-qarşıya gəldiyi Bədir günü, qulumuza endirdiyimiz ayələrə iman etmişsinizsə, hər hansı bir şeydən qənimət olaraq əlinizə keçirdiyimiz şeylər… Artıq onların beşdə biri Allah, Elçi, yaxınlığı olanlar/yurdlarından çıxarılan imkansızlar, yetimlər, acizlər və yolda qalmışlar üçündür. Və Allah, hər şeyə qadirdir. (Ənfal/41)

Bu mövzuyla əlaqədar detal üçün Ənfal surəsinə baxıla bilər. [10]

Bu ayələrdə diqqət çəkən bir nöqtə də budur: Feylərin ictimai mülkiyyətinə aid olmasına dəlil olaraq cəmiyyətdə zənginlərin güc təşkil etməməsi, inhisarların və trestlərin yaradılmaması göstərilmişdir.

Budur, buna görə də əhatəyə alınmağa qatılan döyüşçülərə: “Elçi sizə nə verdisə, onu dərhal alın. Sizi nədə təxirə saldısa, ondan geri durun. Allahın qoruması altına da girin. Şübhəsiz ki, Allah qovuşdurması/əzabı çox çətin olandır” deyilərək, bu tətbiqatın insanlıq üçün yararlı olduğu bildirilmişdir.

Bəziləri, fey ilə əlaqədar ayəni paraqrafdan ayrı ələ alaraq Peyğəmbərə teşri/qanun qoymaq səlahiyyəti vermişlər ki, bu, dinin təhrif olunması deməkdir. Halbuki ayə feyin bölgüsünə yönəlik olub: “Rəsulullah fey mövzusunda nə edərsə ona sayğılı olun, verdiyini alın, vermədiyini istəməyin” – deməkdir.

İctimai gəlirlərinin necə və kimlərə xərclənəcəyi də Tövbə surəsində açıqlanmışdır:

⁶⁰Qətiliklə, Allah tərəfindən bir bölgü/məcburi vəzifə olaraq sədəqələr/ictimaiyyətin gəlirləri ancaq imkansızlar, acizlər/yoxsullar, işsizlər, o işi icra edən vəzifəlilər/ictimai vəzifəlilər, qəlbləri İslama isindiriləcəklər, azadlığı olmayan kölələr, ağır borc altındakılar, Allah yolundakılar [əsgərlər, tələbə və müəllimlər], yolda qalmışlar üçündür. Allah hər şeyi ən yaxşı biləndir və ən yaxşı qayda qoyandır. (Tövbə/60)

Bu paraqrafda Muhacirlər, “köç edən yoxsullara ki, onlar Allahın ərməğan və rızasını arayarkən, yurdlarından və mallarından çıxarılmışlardır, Allaha və Elçisinə kömək edərlər. Bax budur, onlar doğruların məhz özləridir” deyə; Ənsar da “Onlardan öncə o yurda və imana yerləşən kimsələr də özlərinə köç edənləri sevərlər və onlara verilənlərdən ötrü qəlblərində bir ehtiyac duymazlar. Özlərinin ehtiyacları olsa da, onları özlərinə tərcih edərlər. Kim də nəfsinin xəsisliyindən qorunarsa, bax budur, onlar uğur qazananların məhz özləridir” deyə öyülmüşdür. Ardından da, onlardan sonra gələcəklərin, “Rəbbimiz! Bizi və iman ilə bizdən önə keçmiş qardaşlarımızı bağışla, qəlblərimizdə iman edənlər üçün kin yaratma! Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən Raufsan, Rəhimsən!” – deməsi istənilmişdir.

O günün igidləri Tövbə surəsində də öyülür:

¹⁰⁰Muhacir və Ənsardan ilk öncə önə keçənlər və yaxşılaşdırmaq/gözəlləşdirməklə onları izləyən insanlar… Allah onlardan razı oldu, onlar da Ondan razı oldular. Və Allah onlar üçün içlərində təməlli qalanlar olaraq, altlarından çaylar axan cənnətlər hazırladı. Bax budur, bu, böyük bir qurtuluşdur. (Tövbə/100)

¹¹Kitab Əhlindən Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan qardaşlarına: “And olsun ki, əgər siz yurdunuzdan çıxarılarsınızsa, qətiliklə biz də sizinlə birlikdə çıxarıq, sizin əleyhinizdə kimsəyə sonsuzadək itaət etməyin. Əgər sizinlə döyüşərlərsə, mütləq sizə kömək edərik” – deyən, münafiqləşən kimsələri görmədinmi/heç düşünmədinmi? Və Allah şahidlik edər ki, şübhəsiz, onlar qətiliklə yalançıdırlar.

¹³Qətiliklə onlar qəlblərində Allahdan çox sizdən qorxurlar. Onların Allahdan çox sizdən qorxmaları, şübhəsiz ki, bunların yaxşı anlamayan bir kütlə olduğuna görədir.

^14–16Onlar kütlə olaraq sizinlə döyüşə bilməzlər. Ancaq, divarları möhkəmləndirilmiş şəhərlərdə yaxud divarların ardından döyüşərlər. Öz aralarındakı didişmələri, özlərindən az öncə, işlərinin günahını dadmış olan, axirətdə də özləri üçün acı bir əzab olan kimsələrin vəziyyəti kimi çox çətindir. Sən onları cəmiyyət sanarsan, halbuki, onların qəlbləri eynilə, insana: “Küfr et” – deyib, küfr etdikdə isə: “Qətiliklə mən, səndən uzağam, şübhəsiz ki, mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram” – deyən o şeytanın örnəyində olduğu kimi, darmadağınıqdır. Belədir, çünki onlar ağlını işlətməyən bir camaatdır.

¹⁷Sonunda hər ikisinin aqibəti cəhənnəm odu içində həmişəlik qalmaqdır. Və bax budur, bu şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin cəzasıdır.

Bu ayə qrupunda Yəhudi Nadiroğullarına dəstək sözü verərək, onları tək qoyan münafiqlərin xarakteristik xüsusiyyətləri nəql edilir, sonra da Bədirə aid bir hadisə xatırladılır. Münafiqlər din qardaşlarına, “And olsun ki, əgər siz yurdunuzdan çıxarılarsınızsa, qətiliklə biz də sizinlə birlikdə çıxarıq, sizin əleyhinizdə kimsəyə sonsuzadək itaət etməyin. Əgər sizinlə döyüşərlərsə, mütləq sizə kömək edərik” deyə yalan söyləmişdilər. Əgər onlar çıxarılarsa, onlarla bərabər çıxmazlar. Əgər onlarla döyüşülərsə, onlara kömək etməzlər; kömək etsələr belə, qətiliklə arxalarını dönüb qaçarlar. Çünki onlar qavrayışlarının zəifliyi ucbatından Allahdan çox möminləri güclü hesab edirlər. Onlar cəm halda Müsəlmanlarla döyüşə bilməzlər, ancaq, istehkamlı şəhərlərdə, yaxud divarların ardından döyüşürlər. Öz aralarındakı çəkişmələri, özlərindən az əvvəl işlərinin günahını dadmış olan, axirətdə də özləri üçün acı bir əzab olan kimsələrin vəziyyəti kimi xeyli çətindir. Onlar birlik içində görünsə də, ağlını işlətməyən bir cəmiyyət olduqlarından, onların qəlbləri, eynilə, insana: “küfr et” – deyərək, o küfr edincə də: “Qəti olaraq mən səndən uzağam; şübhəsiz mən, aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxuram” – deyən şeytanın örnəyində olduğu kimi, darmadağınıqdır. Nəhayət, ikisinin də aqibəti atəşdə daima qalmaqdır. Budur, bu, zalımların cəzasıdır.

Paraqrafdakı insana: “küfr et” – deyərək, o küfr edincə də: “Qəti olaraq mən səndən uzağam; şübhəsiz mən, aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxuram” – deyən şeytan örnəyi haqqında da bir sıra gülünc ssenariyalar törədilmişdir. Həqiqəti açıqlamazdan əvvəl qaynaqlarda zikr edilən söz-söhbəti diqqətlərə təqdim edirik:

Peyğəmbərdən (s.ə.s) rəvayət edildiyinə görə şeytanın özünə, “Küfr et!” dediyi insan, dua etmək üçün yanına sara (epilepsiya) xəstəliyi olan bir qadın buraxılan bir rahib idi. Şeytanın təşviqi ilə o qadın ilə əlaqə qurdu, qadın da hamilə qaldı. Daha sonra rüsvay olmaqdan qorxduğuna görə o qadını öldürdü. Şeytan qadının yaxınlarına onun olduğu yeri göstərdi. Monastrına gələrək rahibdən Monastrdan enməsini istədilər. Şeytan ona, özünə səcdə edəcək olarsa, onu onların əllərindən qurtaracağını vəd etdi. Rahib ona səcdə edincə də, ondan uzaq olduğunu bildirərək rahibi qadının yaxınlarıyla baş-başa buraxdı. Bunu Kadı İsmail ilə Ali b. el-Mədini, Süfyan b. Uyeynədən rəvayət etmişdilər. Süfyan, Amr b. Dinardan, o Urvə b. Amirdən, o Ubeyd b. Rifaa ez-Zürakidən, o da Peyğəmbərdən (s.ə.s) rəvayət etmişdir. Bu rahibə dair xəbəri İbn Abbas və Vehb b. Münəbbih uzun-uzun zikr etmişdilər. Hər ikisinin sözləri arasında fərqlilik vardır.

İbn Abbas uca Allahın ”..şeytanın… vəziyyəti kimidir” buyuruğu haqqında dedi ki: Fitrət dövründə Bersisa deyə anılan Monastrda 70 il boyunca ibadət etmiş və bu zaman ərzində bir göz açıb-yumacaq qədər bir müddət belə Allaha üsyan etməmiş bir rahib var idi. Bu rahib İblisi həqiqətən bezdirmişdi. İblis şeytanların azğınlarını toplayaraq dedi ki: “Aranızda, mənim yerimə Bersisanın öhdəsindən gələcək bir kimsə yoxmu?” Peyğəmbərlərlə uğraşmaqla vəzifəli olan Ebyad adındakı şeytan (ki, vəhy verirmiş kimi vəsvəsə vermək məqsədiylə Peyğəmbər (s.ə.s) əfəndimizə Cəbrail surətində görünən budur, bundan sonra Cəbrail gəlmiş, ikisinin arasına girdikdən sonra əliylə Ebyadı itələmiş və Hindin ən uzaq yerinə düşmüşdür, budur uca Allahın, “Böyük bir güc sahibidir, Ərşın sahibinin nəzdində yüksək bir mövqeyi vardır” (Təkvir/20) buyuruğu bunu anladır) dedi ki: “Sənin adından onun öhdəsindən mən gələrəm”. Bundan sonra Ebyad rahiblərin qılığına büründü. Başının ortasını da qırxdı və Bersisanın Monastrına getdi. Onu səslədi, lakin rahib ona cavab vermədi. Çünki ancaq on gündə bir namazından başqa bir yerə dönərdi və on gündə bir orucunu açardı. Qəti olaraq on, iyirmi, hətta daha çox müddət oruc tutardı. Ebyad Bersisanın ona cavab vermədiyini gördükdə, o da Monastrın dib tərəflərində ibadətə yönəldi. Bersisa namazını bitirdikdən sonra Ebyadın rahiblərə yaraşan çox gözəl bir şəkildə namaz qıldığını gördü. Buna görə də ona cavab vermədiyinə peşman oldu. “Nə istəyirsən?” – deyincə, Ebyad: “Səninlə birlikdə olmağı, sənin ədəbinlə ədəblənib, sənin əməlini örnək almağı və birlikdə ibadət etməyi istəyirəm” – dedi. Rahib: “Səninlə məşğul olmağa vaxtım yoxdur” – deyib, yenə namazına döndü. Ebyad da namaza davam etdi. Bersisa, Ebyadın çox qeyrətlə ibadət etdiyini görüncə, ona: “Ehtiyacın nədir?” – deyə soruşdu. Ebyad: “İzin ver ki, yanına çıxım” – dedi. Ona izin verdi və Ebyad bir il onunla birlikdə qaldı. Qırx gündə sadəcə bir gün oruc yeyirdi. Namazından başqa bir yerə qırx gündə bir dönürdu, bəzən səksən günə qədər sürdüyü də olurdu. Bersisa onun bu qeyrətini görüncə, özünün etdiyini kiçik hesab etməyə başladı. Sonra Ebyad ona belə dedi: “Mənim Allahın özləri vasitəsiylə xəstəni, mübtəlanı və dəlini şəfaya qovuşdurduğu bir sıra dualarım vardır” – deyib, bu duaları ona öyrətdi. Ebyad İblisin yanına çatınca: “Allaha and içirəm, o adamı həlak etdim” – dedi. Sonra bir adama musallat olub, boğazını sıxmağa başladı. Daha sonra onun əqrəbalarına (insan surətində görünərək) dedi ki: “Sizin bu adamınız dəli olub, onu müalicə edimmi?” Onlar: “bəli” – dedilər. Bu dəfə: “Ona təsir edən qadın cinnə gücüm çatmır, lakin siz bunu alın Bersisaya götürün, o Allahın ism-i əzəmini bilir. Allahdan bu adı anılaraq bir şeylər istədikdə verir, o adı anılaraq Ona dua edilirsə duanı qəbul edər” – dedi. O adamı alıb, Bersisaya götürdülər, o da bu duaları oxudu, şeytan onu buraxıb getdi.

İbn Abbasın Rəvayəti. Ebyad insanlara bu işləri etdirir, sonra onlara Bersisaya getmələrini söyləyir, gedən xəstələr də yaxşılaşırdılar. Üç qardaşı olan kralların qızlarından birisinə getdi. Ataları bir kraldı. Bu kral ölmüş, qardaşını yerinə təyin etmişdi. Bu qızın əmisi İsrailoğulları arasında bir hökmdardı. Ebyad bu qıza işgəncə etməyə və boğazını sıxışdırmağa başladı. Daha sonra yaxınlarına qızı müalicə etmək istəyən bir həkim surətində gəlib: “Onun bu şeytanı çox azğındır, ona güc çatmaz. Lakin siz bu qızı alıb, Bersisaya götürün, onun yanında buraxın. Şeytanı gəldiyində onun üçün dua edəcək və yaxşılaşacaq” – dedi. Yaxınları: “Bersisa bizim bu istəyimizi qəbul etməyəcəkdir” – dedilər. Şeytan onlara belə dedi: “Onun Monastrının yanında siz də bir Monastr inşa edin, sonra qızı oraya buraxıb: “Bu qız sənin yanında bir əmanətdir, mükafatını Allahdan gözləyərək onu müalicə et” – deyin”. Bersisadan qızı yanında tutmasını istədilər, qəbul etməyincə bir Monastr inşa edərək qızı oraya buraxdılar. Bersisa namazını buraxaraq qızı və qızın gözəlliyini görüncə çox təsirləndi. Şeytan qızın yanına gəldi və boğazını sıxışdırmağa başladı. Namazını buraxıb, qıza dua etdi, şeytan onu buraxıb getdi. Daha sonra yenə namazına yönəldi. Şeytan təkrar qızın yanına gəldi və boğazını sıxışdırmağa başladı. Bu arada Bersisa görəcək şəkildə üstünün başının açılmasını da təmin edirdi. Sonra şeytan onun yanına gələrək: “Nə olur sənə?” – dedi, “Sən onunla yat, onun bənzərini tapa bilməzsən, sonra da Tövbə edərsən”. Şeytan bu təlqinlərini ardıcıl edirdi. Sonunda rahib Bersisa qız ilə birlikdə oldu, qız da hamilə qaldı və hamiləliyi görülməyə başladı. Bu dəfə şeytan ona belə dedi: “Vay sənin halına, sən rüsvay oldun. Onu öldür ki, sonra Tövbə et və rüsvay olma! Əgər sənin yanına gəlib qızlarının harada olduğunu soruşarlarsa, “Onun şeytanı gəldi, onu alıb götürdü” – deyərsən”. Bundan sonra Bersisa qızı öldürdü və gecə vaxtı onu gömdü. Şeytan libasının bir ucundan tutaraq torpaqdan kənara çıxmasını təmin etdi. Bersisa namazına geri döndü. Daha sonra şeytan qızın qardaşlarının yuxusuna girib: “Bersisa bacınıza bunları-bunları etdi və onu öldürdükdən sonra bu təpədə gömdü” – dedi. Qardaşları belə bir şeyin ola bilməyəcəyini qəbul etməklə birlikdə Bersisaya: “Bacımıza nə etdin?” – dedilər. O: “Şeytanı onu alıb getdi” – dedi. Onlar da rahibi təsdiq etdilər və çəkilib getdilər. Daha sonra yenə şeytan yuxularına girərək: “Bacınız belə-belə bir yerdə gömülüdür. Onun libasının bir ucu da torpaqdan kənara çıxıb” – dedi. Deyilən yerə gedib bacılarını tapdılar. Rahibin Monastrını dağıtdılar, onu oradan endirib, boğazına ip dolayaraq kralın yanına götürdülər. Kralın önündə etdiklərini etiraf etdi, kral da öldürülməsini əmr etdi. Asılacağı vaxt şeytan: “Məni tanıryırsanmı?” – dedi. O: “Allaha and içirəm ki, xeyr” – deyincə, “Sənə o duaları öyrədən yoldaşın mənəm” – dedi, “İsrailoğulları arasında ən çox ibadət edən adam sən ikən Allahdan qorxmadınmı, utanmadınmı? Həm özünü rüsvay edəcək şəkildə bu etdiyin işlər sənə yetmədimi? Bu etdiklərini də iqrar etdin və sənin kimi insanları da rüsvay etdin. Əgər sən bu halınla ölərsənsə, səndən sonra sənin bənzərlərindən heç bir kimsə əsla müvəffəq olmayacaqdır”. Bersisa: “Yaxşı nə edim?” – deyincə, şeytan: “Bir tək xüsusda mənə itaət et, mən də səni onlardan qurtarım, onların səni görməmələrini təmin edim” – dedi. “İtaət etməmi istədiyin xüsus nədir?” – deyincə, şeytan: “Mənə sadəcə bir dəfə səcdə edəcəksən” – dedi. Bersisa: “Yaxşı” – deyib, ona səcdə etdi. Şeytan: “Ey Bersisa!” – dedi, “Budur, səndən istədiyim bu idi və nəhayət sən Rəbbinə kafir oldun, Onu inkar etdin. Mən səndən uzağam, mən aləmlərin Rəbbi Allahdan qorxuram” – dedi. [11]

Vehb b. Münəbbihin bu xüsusdakı rəvayəti. Vehb b. Münəbbih də dedi ki: İsrailoğulları arasında abid birisi vardı. Çağının ən çox ibadət edənlərindən idi. Onun dövründə bir bacıları olan üç qardaş vardı. Bu bacıları bakirə olub, ondan başqa da bacıları yox idi. Hər üçü də döyüşə getməli idilər. Bacılarına kimin göz-qulaq olacağını biləmədikləri kimi, etibar edərək kimin yanına buraxacaqlarını, kimə əmanət edəcəklərini də biləmədilər. Nəhayət bacılarını İsrailoğullarından o abid adamın yanına buraxmaq üçün bir fikrə gəldilər. Ona içdən içə etibar edirdilər. O abidin yanına gedib, bacılarını yanında buraxmaq istədiklərini söylədilər, bunu qəbul etməsini istədilər. Abid bunu qəbul etməyərək, onlardan və bacılarından Allaha sığındı. Onlar istəklərini qəbul edincəyə qədər ona israr edib, durdular. Nəhayət belə dedi: “Onu mənim Monastrımın qarşısındakı bir evə yerləşdirin”. Onlar da elə edib getdilər. Qız bir müddət o abidin qonşusu olaraq qaldı. Abid qız üçün Monastrın qapısına yemək qoyur, sonra qapısını kilidləyib Monastrına çıxırdı. Arxasından da qıza, evindən çıxıb, özü üçün qoyduğu yeməyi almasını söyləyirdi. Şeytan yumşaq bir şəkildə onu xeyir iş etməyə təşviq edib durdu. Qızın gündüz evindən çıxmasının böyük bir iş olduğunu ona təlqin edir və birilərinin onu görərək ona bağlanma ehtimalını xatırladaraq onu qorxudurdu. Bu şəkildə bir müddət davam etdi. Daha sonra İblis onun yanına gələrək xeyir və mükafat şövqünü artdırmağa çalışdı və ona belə dedi: “Bu qıza verdiyin yeməyi özün götürüb onun evinə burarsansa, əlbəttə ki, bu sənin alacağın əcir və mükafatı daha da artıracaqdır”. Bu təlqinlərini davamlı etdi. Nəhayət abid yeməyi qızın evinə qoymağa başladı. Bu şəkildə də bir müddət davam etdi. Sonra yenə İblis onun yanına gəldi, onu xeyir iş etməyə təşviq etdi və xeyir iş etmək arzusunu hərəkətə keçirərək dedi ki: “Sən onunla danışsan, onunla söhbət etsən… ki, o da sənin söhbətinlə sıxıntısını aradan qaldırsa… Çünki o təklikdən çox sıxılmışdır”. İblis bu xüsusdakı təlqinlərini davam etdi. Nəhayət Monastrının üst tərəfındən ona baxıb bir müddət onunla danışmağa başladı. Bundan sonra İblis yenə onun yanına gələrək dedi ki: “Bu qızın yanına ensən və Monastrının qapısında oturub, onunla danışsan, o da öz evinin qapısında oturub səninlə danışsa, bu onun yalnızlığını gidərmə xüsusunda daha yaxşı olar”. Bu xüsusdakı təlqinlərini sürdürdü, nəhayət abidin Monastrından enməsini, Monastrının qapısında oturub o qızla danışmasını, qızın da evindən çıxmasını təmin etdi. Bu şəkildə bir müddət danışmağa davam etdilər. Daha sonra İblis onun yanına gələrək, etdiyı bu davranışı buna görə də xeyir və mükafat alacağı arzusunu oyandırdı, təşviqlərdə olub dedi ki: “Monastrının qapısından çıxaraq, evinin qapısına yaxın bir yerdə otursan, bu onun üçün daha bir təsəlli edici olar”. Bunu da etdirənə qədər bu təlqinlərini davam etdi. Nəhayət bir müddət də belə davam etdi. Arxasından yenə İblis gələrək onu xeyir iş etməyə və qıza qarşı etdiyi bu münasibəti, buna görə də əldə etdiyi gözəl savabları təlqinə başladı və ona belə dedi: “Evinin qapısına yaxınlaşıb sən onunla (o da evindən çıxmadan) danışsan… – dedi. Abid bunu da etdi. Monastrından enir, qızın evinin qapısında oturub onunla danışırdı. Bu şəkildə bir müddət davam etdikdən sonra yenə İblis onun yanına gələrək belə dedi: “Onunla birlikdə evə girsən… onunla danışsan… beləliklə də, kimsəyə üzünü göstərməsinə imkan verməsən… sənin üçün daha gözəl olar…” Bu təlqinlərini də davam etdi və nəhayət evə də girdi. Bütün gün boyunca qızla danışmağa başladı, axşam olduqda çıxıb Monastrına gedirdi. Bundan sonra yenə İblis onun yanına gəldi. Qızı ona gözəl göstərib durdu, nəhayət abid əliylə baldırına vurdu, onu öpdü. İblis qızı gözündə gözəl göstərməyə və davranışını ona xoş göstərməyə davam edib durdu. Sonunda qız ilə birlikdə oldu və qız hamilə qaldı, ondan bir uşağı doğuldu. İblis onun yanına gələrək: “Yaxşı, əgər bu qızın qardaşları gəlib səndən bir uşağının olduğunu görərlərsə, sən nə edəcəksən? Sənin rüsvay olmayacağından, yaxud da onların səni rüsvay etməyəcəklərindən əmin deyiləm. Get, onun oğlunu tut, kəs və göm. Şübhəsiz ki, qız qardaşlarının ona etdiyini öyrənəcəklər qorxusuyla sənin bu etdiyini gizləyəcəkdir” – dedi. Abid bunu da etdi. Bu dəfə ona belə dedi: “Sən onun oğlunu öldürmüşkən, ona etdiklərini qardaşlarındən gizləyəcəyinimi zənn edirsən? Yaxşısı budur ki, onun da boğazını kəs və oğluyla bərabər onu da göm”. İblis bu təlqinlərini davamlı etdi. Nəhayət o qızın da boğazını kəsdi və oğluyla birlikdə onu da çuxura gömdü. Üzərinə çox böyük bir qaya örtdü və dümdüz bir şəkildə də torpaqla qapatdı. Monastrına çıxıb orada yenə özünü ibadətə həsr etdi. Bu halıyla Allahın dilədiyi qədər bir müddət qaldı. Nəhayət qızın qardaşları döyüşdən geri döndü. Adamın yanına gələrək bacılarını soruşdular. Vəfat xəbərini onlara bildirdi və qıza Allahdan rəhmətlər dilədi, ağlayıb: “O çox yaxşı bir qız idi. Budur, bu da onun qəbri, onu görün” – dedi. Qardaşları qəbrinə gedərək, qəbri başında ağladılar. Allahdan ona rəhmətlər dilədilər. Günlərlə qəbri başında durduqdan sonra, yaxınlarına geri döndülər. Gəcə vaxtı yataqlarına çəkilib yatdıqlarında şeytan röyalarında onlara bir yolçu surətində göründü. Ən böyüklərindən bacılarının vəziyyətini soruşdu. O da ona abidin sözlərini, bacılarının ölmüş olduğunu və abidin ona rəhmətlər oxuduğunu, bacılarının məzarını özlərinə necə göstərdiyini bildirdi. Şeytan bunların yalan olduğunu söyləyərək: “Abid bacınız ilə əlaqədar sizə doğrunu söyləmədi. O bacınızı hamilə buraxdı, ondan bir oğlu oldu. Boğazını kəsdi, daha sonra da sizdən qorxaraq bacınızın da boğazını kəsdi. Ondan sonra bacınızı girişin sağındakı qapının arxasına qazdığı bir çuxura gömdü. Haydı, gedib evə girin, girişin sağındakı tərəfə baxın. Şübhəsiz bacınızı və oğlunu sizə söylədiyim şəkildə orada görəcəksiniz”. Sonra da ortancılının yuxusuna girdi, ona da eyni şeyləri söylədi. Sonra kiçiklərınin yanına getdi, ona da eyni şeyləri söylədi.

Qardaşlar gördükləri röyaya görə heyrət içərisində oyandılar. Bir-birlərinə: “Mən çaşılacaq bir röya gördüm” – deyib, nələr gördüklərini söylədilər. Ən böyükləri, “Bu qarmaqarışıq, doğruyla əlaqəsi olmayan bir röyadır. Bunu buraxın da işimizə baxaq” – dedi. Ən kiçikləri: “Mən o yerə gedib, oraya baxmadan işimə getməyəcəyəm” – dedi. Nəhayət hamısı birlikdə getdilər. Bacılarının qaldığı evə girdilər, qapını açdılar. Röyalarında özlərinə deyilən yeri təsbit etdilər. Bacıları ilə oğlunun, özlərinə söyləndiyi şəkildə boğazlarının kəsilmiş olduğunu gördülər. Abiddən vəziyyəti soruşdular, o da İblisin təsiri ilə onlara etdiyi bu işin doğru olduğunu söylədi. Qardaşlar bundan sonra o abidi hökmdarlarına dəvət etdilər. Abid Monastrından endirilib asılmaq üçün gətirildi. Onu asacaqları ağaca gətirdiklərində, şeytan onun yanına gəlib belə dedi: “O qadın haqqında səni fitnəyə düşürüb, sonunda səni o qadını gəbə buraxacaq nöqtəyə gətirən, onun və oğlunun boğazını kəsməyi təlqin edənin mən olduğumu bilirsən. Bu gün mənə itaət edəcək və səni yaradan Allahı inkar edərsənsə, səni içində olduğun bu vəziyyətdən qurtararam”. Nəhayət abid Allahı inkar edib, kafir oldu. Kafir olunca da şeytan onu və ona musallat olanları baş-başa buraxdı, onlar da onu asdılar. Budur bu, “Onların vəziyyəti şeytanın insane: “Küfr et” – dediyi zamankı vəziyyəti kimidir. Küfr edincə: “Əlbəttə ki, mən səndən uzağam. Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxurım… Zülm edənlərin cəzası budur” ayəsi onun haqqında nazil olmuşdur. [12]

İndi də işin doğrusunu görək: Burada zikr edilən şeytan, Ənfal/48-də zikr edilən şeytandır. Ona görə də Ənfal/48-i və onunla əlaqədar açıqlamalarımızı burada da təqdim edirik:

^48,49Həmçinin o münafiqlər və qəlblərində xəstəlik olan/düşüncəsi pozuq insanlar: “Bu adamları dinləri aldatdı” – dedikləri zaman o pis niyyətli başçı, onlara əməllərini cazibəli göstərmiş və onlara: “Bu gün sizi insanlardan məğlub edəcək kimsə yoxdur və mən də sizin köməkçinizəm” – demişdi. Sonra isə iki camaat bir-biri ilə qarşılaşdıqları zaman o, dönüb qaçaraq: “Şübhəsiz ki, mən sizdən uzağam. Şübhəsiz ki, mən sizin görmədiyinizi görürəm, Şübhəsiz ki, mən Allahdan qorxuram” – dedi. Və Allah sonlandırması/cəzalandırması çox şiddətli olandır. Və hər kim, Allaha işin nəticəsini həvalə edərsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Ənfal/48, 49)

Məkkə və Mədinədə eyni anda baş verən iki səhnənin yer aldığı bu ayələrdə də Allahın öz Elçisinə etdiyi köməyə işarə edilir:

Məkkədəki Səhnə. Şeytan müşriklərə əməllərini cazibəli göstərib: “Bu gün sizi insanlardan məğlub edəcək kimsə yoxdur və mən də sizin köməkçinizəm” – deyərək onları döyüşə qızışdırıb əhvali ruhiyyələrini yüksəldir.

Mədinədəki Səhnə. Münafiqlər və qəlblərində xəstəlik olanlar: “Bu adamları dinləri aldatdı” – deyərək möminləri döyüşdən uzaqlaşdırmağa, onların əhvali ruhiyyələrini pozmağa çalışırlar.

Nəticə. Sonra da, iki ordu qarşılaşınca şeytan Müsəlmanların zəfər qazanacağını anlayır və: “Şübhəsiz, mən sizdən uzağam, mən sizin görmədiyinizi görürəm, mən Allahdan qorxuram” – deyərək Məkkəyə dönür.

Bu ayədə zikri keçən şeytan haqqında aşağıdakı görüşlər irəli sürülmüşdür:

Rəvayətə görə şeytan o gün onlara, Bekr b. Kinanəoğullarından Suraka b. Malik b. Cuşum surətində görünmüşdü. Qüreyşlilər, Bekroğullarının arxa tərəflərindən gəlib onlara hücum edəcəklərindən qorxurdular; Çünki Bekroğullarından birini öldürmüşdülər. Şeytan onlara görününcə: “Bu gün insanlardan sizi məğlub edə biləcək yoxdur” – dedi. Əd-Dahhak deyir ki: “Bədir günü İblis onlara, sancağı və əsgərləriylə gəldi. Qəlblərinə əsla məğlub edilməyəcəkləri və atalarının dini uğrunda vuruşduqları təlqinlərini verdi”.

İbn Abbasdan da belə dediyi nəql edilir: Uca Allah, Peyğəmbəri Muhəmmədə (s.ə.s) və möminlərə kömək edərək 1.000 mələk göndərmişdi. Cəbrail (ə.s) 500 mələklə bir qanadda, Mikail də 500 mələklə o biri qanadda idi. İblis də Mudlicoğullarından bir sıra kimsələr surətində, yanında bayraq olduğu halda şeytanlardan bir ordu ilə gəldi. Şeytan Suraka b. Malik b. Cuşum surətində idi. Müşriklərə: “Bu gün insanlardan sizi məğlub edəcək kimsə yoxdur” – demişdi. [13]

İblisin İnsan Cildinə Girməsi. Şeytan insan cildinə girər və vəsvəsə [təlqin] verir. Bu görüşdə olanlar belə demişdilər: Müşriklər Bədirə getməyə niyyət etdiklərində, Bəkr b. Kinanəoğulları qəbiləsindən nigaran qaldılar. Çünki özləri, onlardan birini öldürmüşdülər. Buna görə də, bu qəbilənin özlərini arxadan vurmasından qorxdular. Buna görə İblis, Bekr b. Kinanəoğullarından Suraka b. Malik b. Cuşum cildinə girdi. Suraka şeytanlardan ibarət olan ordunun ən öndə gedənlərindən olub, bayraq onun əlində idi. O belə dedi: “Bu gün insanlardan sizə qələbə çalacaq yoxdur. Mən də əlbəttə ki, sizin köməkçinizəm. Kinanəoğullarından sizə pislik gəlməyəcəyinə dair sizə əminlik verirəm”. İblis mələklərin endiyini gördükdə, adətləri üzrə geriyə dönüb qaçmağa başladı. Rəvayətə görə, o anda Haris b. Hişamın əlindən tuturdu. Geriyə dönüb qaçmağa başladıqda Haris dedi ki: “Bizi bu halda tək-tənhamı qoyursan?” İblis də belə cavab verdi: “Mən, sizin görə bilməyəcəyinizi görürəm”. Sonra İblis Harisin köksündən itələyib, ondan ayrıldı; kafirlər də məğlubiyyətə uğradılar. [14]

Buradakı şeytan, nə xalq düşüncəsindəki şeytandır, nə də Surakanın cildinə girmişdir. Əksinə, burada şeytan ilə “Suraka” qəsd edilmişdir.

Tarix və siyər kitablarından Bədir döyüşünün incəlikləri təhlil edildiyində adı keçən adamın, ayədə qeyd edildiyi kimi, əvvəl müşriklərə cəsarət və dəstək verdiyi, sonra da onları üzüstə buraxdığı görünür.

Bəzi müfəssirlər, əlaqədar ayədə keçən şeytan sözü ilə “Suraka”nın qəsd edildiyini, ancaq Bədir döyüşündəki Surakanın gerçək Suraka olmayıb, Suraka cildinə girmiş şeytan olduğunu, buna görə də Quranın əslində Suraka cildinə girmiş olan “şeytan”a işarə etdiyini iddia etmişlər; Surakanın döyüşə getmədiyi, hətta döyüşdən xəbəri belə olmadığı yolunda özünün etdiyi bir açıqlamanı da iddialarına dəlil olaraq göstərmişdilər. Ancaq iddiaları və iddialarına göstərdikləri dəlil inandırıcı deyil. Çünki hərbi bir şəxs olan Surakanın bir neçə min nüfuzlu Məkkədə yaşadığı halda, çalınan zurna-qavalları və qadınlar tərəfindən oxunan təhrikedici şeirləri eşitməməsi və döyüşdən bixəbər olması məntiqə uymur.

Quranın şeytani xüsusiyyətləri olan insanları “şeytan” olaraq adlandırdığına dair bir digər örnək də Bəqərə surəsində vardır:

¹⁴Onlar inanmış insanlarla rastlaşdıqları zaman: “İnandıq”– dedilər. Pis niyyətli başçılarıyla baş-başa qaldıqlarında isə: “Şübhəsiz ki, biz sizinlə bərabərik, biz sadəcə, lağ edirik” – dedilər. (Bəqərə/14)

Bəqərə-14-də zikr edilən şeytanlar da, “münafiqlərin [ikiüzlülərin] məsləhətçiləri olan insanlar”dır.

Yenə Al-i İmran/175-də keçən şeytan sözü ilə də Nuaym b. Məsud adlı bir müşrikin qəsd edildiyi klassik əsərlərdə qeyd edilir.

Daha əvvəl də ifadə etmişdik ki, Qurana görə şeytan;

Haram yeməyi, haqqsız qazanc əldə etməyi məsləhət görən/əmr edən;
Pislik, həyasızlıq və Allaha qarşı bilinməyən şeylər söyləməyi təlqin edən;
Kasıblıqla qorxudan;
Şübhələrə düşürən;
Allahın yaratdıqlarını dəyişdirməyi əmr edən;
Aldatmaq üçün ulduzlu sözlər pıçıldayan;
Vəsvəsə verib qızışqıran, zehin bulandıran;
Əməlləriylə insanları korlayan;
İnsanları azdıran;
İçki-narkotika və qumarla insanların arasına düşmənçilik və kin salmaq istəyən;
Allahı anmaqdan və Ona qulluq etməkdən geri qoymaq istəyən insanlar və güclərdir.

Buna görə şeytan, yan-yörəmizdə yaşayan, gördüyümüz-bildiyimiz biriləri ola biləcəyi kimi, görə bilmədiyimiz, amma içimizdə hiss etdiyimiz bir şey də ola bilər. Əslində elə Allah da şeytanın insanlar və görünməz güclərdən [enerjidən] olduğunu bildirir.

49-cu ayədə Mədinəli münafiqlərin və qəlblərində xəstəlik olanların, döyüşə çıxan möminlər üçün: “bu adamları dinləri aldatdı” – dedikləri bildirilir. Buradakı münafiqlər Evs və Hazrec qəbilələrinə mənsub bəzi kimsələr; “qəlblərində xəstəlik” olanlar isə Müsəlman olmalarına baxmayaraq, imanları kök etməmiş və hicrət etməmiş olan bir qrup Qüreyşlidir. Bunların bir qismi kiçik bir Müsəlman birliyinin böyük və güclü Qüreyş ordusu ilə döyüşməyə hazırlandıqlarını gördüklərində bir-birlərinə: “Dinlərinə hədsiz bağlılıq bu insanları axmaqlaşdırdı. Bunlar böyük bir fəlakətlə qarşılaşacaqlar. Peyğəmbərləri tərəfındən korlaşdırıldıqları üçün göz görə-görə ölümə getdiklərinin fərqində deyillər”; digər bir qismi isə: “Bu Müsəlmanlar ölümdən sonra dirildilməyi və şəhid olub cənnətlə mükafatlandırılmağı umaraq, ölümlərinə doğru gedirlər” – deyirdilər. Surakanın fərq etdiyi gerçək də budur, bu idi. Bu inancla döyüşən ordunun öhdəsindən gəlmək olmazdı. Ən yaxşısı qaçmaq idi.

Ayədəki “və hər kim Allaha təvəkkül edərsə, bilsin ki, şübhəsiz Allah, azizdir, hakimdir” ifadəsiylə, “İşini Allaha həvalə edən, Ona etibar edib dayanan kimsənin qoruyucusu və köməkçisinin Allah olduğu və Onun məğlub edilə bilməyəcəyi, ən yaxşı prinsipləri Onun qoyduğu, Ona təvəkkül edənin ziyana uğramayacağı” ismarıcı verilmişdir. [15]

^18,19Ey inanmış olanlar! Allahın qoruması altına girin – hər insan sabahı üçün nə hazırladığına bir baxsın. Və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizdən xəbərdardır. Və Allaha əhəmiyyət verməyən kimsələr kimi olmayın: Beləcə, Allah onlara özlərinə əhəmiyyət verdirməz. Bax budur, onlar yoldan çıxmış insanların məhz özləridir.

²⁰Atəşin əhli və cənnətin əhli eyni olmaz. Cənnət əhli xilas olanların məhz özləridir.

Burada iman-küfr və bunların inikas olmaları haqqında məlumatlar verilir, ardından da möminlərə, “Ey inanmış olanlar! Allahın qoruması altına girin – hər insan sabahı üçün nə hazırladığına bir baxsın. Və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah etdiklərinizdən xəbərdardır. Və Allaha əhəmiyyət verməyən kimsələr kimi olmayın: Beləcə, Allah onlara özlərinə əhəmiyyət verdirməz. Bax budur, onlar yoldan çıxmış insanların məhz özləridir” buyurularaq xəbərdarlıqlar edilmişdir.

Mömin ilə kafirin dünya və axirətdə bərabər olmayacağı bir çox yerdə vurğulanmışdır: Səcdə/18; Sad/28; Casiyə/21; Mömin/58.

Bu ayədə diqqətlər Qurana və Quranın böyüklüyünə çəkilmişdir: “Əgər Biz, bu Quranı bir dağa endirsəydik, Allahın haşyətindən onu hüşu edən [sayğı duyan, baş əymiş], parça–parça olmuş görərdin”.

Deyilmək istənilən budur: Dağın ağlı olsa, o böyüklük və sərtliyinə baxmayaraq, Quranın böyüklüyü qarşısında təslim olardı; Allahın haşyətindən hüşu duyardı [sayğı duyar, baş əyərdi], parça-parça olardı.

Burada kafirlərin qəlblərinin qatılığına və xarakterlərinin sərtlik və kobudlığına işarə edilmişdir. Bənzəri bir nümunə də İsrailoğulları haqqında verilmişdi:

²⁷⁴Mallarını hər zaman gizlicə və açıq şəkildə Allah yolunda xərcləyənlər… Bax budur, onların Rəbbi nəzdində mükafatları vardır. Və onlara hər hansı bir qorxu yoxdur, onlar kədərlənməzlər də. (Bəqərə/74)

²²O Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Allahdır. Görünməyəni və görünəni biləndir. O yaratdığı canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edəndir, əngin mərhəmət sahibidir.

²³O Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Allahdır. O, kainatın hökmdarı, tərtəmiz, hər cür pislik və əskiklikdən uzaq, hər cür qüsurdan uzaq/sapsağlam, əmin–amanlıq verən, nəzarət edən, qoruyan, doğrulayan və etibar edilən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, dilədiyini zorla etdirən, çatılmaz, əzəmətli, ehtiyacları aradan qaldıran, işləri düzəldən, dərman verən, böyüklük və ululuqda tək olan/hər şeydə və hər hadisədə böyüklüyünü göstərəndir. Allah onların ortaq qoşduqları şeylərdən münəzzəhdir.

Bu ayələr Quranın qaynağının ucalığını göstərir. Quran, budur, belə bir Allah tərəfindən endirilmişdir. Onun xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

O, özündən başqa tanrı olmayandır;
Görülməyəni və görüləni biləndir;
Rəhmandır [yaratdığı bütün canlılara nemət verəndir];
Rəhimdir [mərhəmətlidir];
Məlikdir [hər şeyin hakimi, bütün kainatın hökmdarıdır];

Kuddisdir [hər cür pislik və əskiklikdən uzaq, təmiz, müqəddəs, uca və sayğın olandır];
- Səlamdır [bütün eyiblərdən arınmışdır, səlam sahibidir‚ yəni hər cür eyibdən səlamətdədir‚ hər cür afətdən uzaqdır];
- Mömindir [etimad verəndir];
- Müheymindir [müşahidə edən və qoruyucu olandır, doğrulayıcı və etibarlıdır];
Azizdir [üstündür, qüvvətlidir, güclüdür, şərəflidir, məğlub edilməsi mümkün olmayandır, qalib olandır];
Cabbardır [dilədiyini zorla etdirəndir, əlçatmaz olandır, əzəmətlidir, ehtiyacları aradan qaldırandır, işləri düzəldəndir, dərman verəndir];
- Mütəkəbbirdir [böyüklük və ululuqda tək olandır, hər şeydə və hər hadisədə böyüklüyünü göstərəndir];
- Sübhandır [hər cür nöqsanlıqlardan uzaqdır];
- Xaliqdir [yaradıcıdır];
- Baridir [yaradandır, mükəmməl var edəndir];
- Müsəvvirdir [təsvir edəndir, hər şeyə şəkil və surət verəndir].

Başqa ayələrdə tək-tək zikr edilən Allahın isimlərinin bir çoxu bu ayələrdə cəm halda yer almışdır.

Allahın isimlərindən bir qismi də Bəqərə və İxlas surələrində cəm halda yer almışdır:

²⁵⁵Allah Özündən başqa tanrı olmayandır, hər zaman diridir, hər şeyin fəaliyyətini təmin edən, qoruyan, canlı və kainatın idarəsini birbaşa həyata keçirəndir. Özü mürgüləməz və yuxulamaz. Göylərdə olan şeylər və yer üzündə olan şeylər yalnız və yalnız Onun üçündür. Özünün izni/biliyi olmadan yanında kim kömək, şəfaət edə bilər? O, onların önlərində və arxalarında olan şeyləri bilir. Onlar isə Onun dilədiyindən başqa, biliyindən heç bir şeyi qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yer üzünü əhatə etmişdir. Onların ikisinin də qorunması Ona çətin gəlməz. Və O, çox ucadır, ucaldandır, sonsuz uludur. (Bəqərə/255)
¹De ki: “O Rəbb, bir tək olan Allahdır, ²Saməd olan Allahdır, ³doğmamış və doğulmamışdır. ⁴Və heç bir şey Ona tay olmamışdır”. (İxlas/1-4)

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Mevdudi, Tefhimu’l-Kuran.

[2] Kurtubi, el-Camiu li Ahkamıl-Kuran.

[3] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[4] İbn Kesir.

[5] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[6] Kurtubi, Ebu Ubeyde, Mecazu’l-Kuran‘dan naklen.

[7] Kurtubî, Ebû Ubeyde, Mecâzu’l-Kur’ân’dan naklen

[8] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[9] Kurtubi, el-Camiu li Ahkamıl-Kuran.

[10] Quranın Təbyini, VII cild, Ənfal surəsi.

[11] Kurtubi, el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[12] Kurtubi, el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[13] Kurtubi, el-Camiu li Ahkamil-Kuran.

[14] Razi, Mefatihu’l-Ğayb.

[15] Quranın Təbyini, VII cild, Ənfal surəsi.

Yüklə (PDF)

HƏŞR SURƏSİNİN TƏBYİNİ

HƏŞR SURƏSİNİN TƏBYİNİ

TƏHLİL: