Surə adını 1–ci ayədə keçən hüməzə sözündən almışdır. Söz “sıxan, qıran, əngəl olan, ayıblayan, vuran, döyən” mənalarına gəlir.
Bu surədə, bir öncəki Qiyamət surəsində, “…yalan saydı və geri durdu, sonra da gərilə–gərilə əhlinə [ailəsinə, yoldaşlarına] getdi” ifadələriylə tanıdılan, şəhvət düşgünü ağılsız insan tipinin bir başqa variantı dilə gətirilmiş, sahibi olduqları mala, mülkə güvənərək, hər şeydən arxayın kimi görünən bu zavallıların aqibətləri nümunə göstərilərək bütün insanlıq xəbərdar edilmişdir.
Surədə işarət edilən adamın kim olduğu barəsində klassik qaynaqlarda əl–Əhnəs b. Şərik, Vəlid b. Muğirə, Uməyyə b. Haləf və Cəmil b. Amir əs–Sakafi kimi adamların adları keçir. Adı keçən adamların hamısı da bənzər xüsusiyyətlərə sahib olduğundan, hər kəs öz tanıdığı adamın adını vermiş ola bilir. Məsələn, burada xarakteristik xüsusiyyətləri açıqlanan adam ilə Müddəssir/11–30–da bəhs edilən adam arasında bənzərlik olduğuna görə, bu adamın Vəlid b. Muğirə və ya Əbu Cəhl olduğu irəli sürülə bilər. Eynilə, bizim də qatıldığımız bir görüş olaraq, bu adamın Qiyamət surəsində, qiyaməti inkar edən adam olaraq düşünülən Adiyy b. Əbu Rabia olduğu da söylənə bilər. Ancaq xitab ümumi olduğu üçün surənin hansı adam səbəbiylə endiyinin bir önəmi yoxdur.
Surədə məlum və məruf adamlar deyil, “malına güvənərək yaşlanmayacağını, xəstələnməyəcəyini, ölməyəcəyini zənn edən [özünü ölümdən uzaq görən], məsuliyyətsiz, sərhədsiz yaşamaq sevdalısı” xarakterdəki hər kəs müxatib alınmışdır. Müxatib alınan bu xarakterdəki insanların bir digər xüsusiyyəti də, kütləni aydınlatmağa çalışan yaxşı insanları, üzlərinə qarşı və ya arxalarından sıxıntıya salmağa çalışan tiplər olmalarıdır.
Surədən konkret olaraq anlaşılır ki, Quran ayələri, hadisələrin axışına görə gəlir, Peyğəmbərimiz və onunla birlikdə olan inananlar, özlərinə qarşı gizli və hiyləgərcəsinə planlar quranların iç üzünün açılması yoluyla yönləndirilir. İnancsızlar və yalan sayanlar isə qəlibi, qafiyəsi və mənası ilə getdikcə daha artıq diqqət çəkən sözlərlə və şiddəti artan cəzalarla təhdid edilir. Edilən xəbərdarlıqlarda işlədilən hər söz, inancsız yalan sayanların başlarına sanki bir balta kimi enir, beyinlərinə mərmərə qazılan yazı kimi qazılır.
RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN
TƏRCÜMƏ:
Bölmə 54
- 1Arxadan çəkişdirənlərin, qaş–göz hərəkətləri ilə lağ edənlərin hamısının vay halına!
- 2,3O ki, malı toplayan və malının həqiqətən özünü sonsuzlaşdıracağını sanaraq, onu çoxaldan– təkrar–təkrar sayandır.
- 4Əsla onun düşündüyü kimi deyil! Tam yəqinliklə bilin ki, o, Hütəməyə fırladılıb atılacaqdır.
- 5Hütəmənin nə olduğunu sənə nə bildirdi?
- 6,7O, Allahın, könüllərin üzərinə dırmanıb çıxan, tutuşdurulmuş bir atəşidir.
- 8,9O, dikəldilmiş dirəklər/bitməyən sıxıntılar/kürəyində heç sağalmayacaq yaralar içində, onların üzərinə kilidlənmişdir–qapadılmışdır.
(32/104, Hüməzə/1–9)
TƏHLİL:
1Arxadan çəkişdirənlərin, qaş–göz hərəkətləri ilə lağ edənlərin hamısının vay halına!
VEYL: [ ويل veyl] sözü, “qınama, öfkə və təhdid” ifadə edən bir söz olub sözün əsli [وى لفلان vey li–fülanın=vay filankəsin] şəklindədir. Belə ki, Ərəblər tərəfindən sıx işlədilən [وى vey] sözü, zamanla özündən sonra gələn [ل lam] ilə birləşdirilərək [ويل veyl] şəklində işlədilməyə başlanmışdır.
Ərəblər, gördükləri artıq dərəcədəki çirkinlik üçün veyl, kiçik görmək üçün veys, acımaq üçün də veyh sözlərini işlədirlər.[1]
Bəzi rəvayətlərdə veyl sözünün, cəhənnəmdə bir dağın və ya bir vadinin adı olduğu da söylənmişdi. Amma bu cür rəvayətlər fərdi izah olmaqdan başqa bir şey ifadə etmir.
Rəbbimiz veyl kəlməsini burada nəkrə [qeyri müəyyən] olaraq ifadə etmişdir. Bu istifadədən anlaşılır ki, Allahdan başqa heç kimsə veylin ölçüsünü bilmir və bilməyəcək.
Bir başqa ifadə ilə Rəbbimiz, cəzasının sadəcə Özü tərəfindən bilinə biləcək ölçüdə böyük olduğunu bildirərək, inancsız insanlar tərəfindən ortaya qoyulan bu davranışların nə qədər çirkin olduğuna diqqət çəkmiş olır.
HÜMƏZƏ və LÜMƏZƏ: [همزة hüməzə] sözü, [همز həmz] kökündən törəmiş, mübaliğə [şişirtmə] qəlibində bir ism–i fail [təsirli isim] olub “sıxan, qıran, əngəl olan, ayıblayan, vuran, döyən” mənalarında işlədilir. Amma əsl mənası, “sıxan” və “çəkindirən” deməkdir. Zaman keçdikcə “arxadan qınayaraq, ayıblayaraq, pisləyərək birini bir şeydən çəkindirən, o adamı sıxıntıya salanlar” mənasında işlədilmişdir. [2] [لمزة lüməzə] isə “üzə qarşı gizli sözlə, qaş, göz, dodaq hərəkətləri ilə can sıxma, əhval pozma” mənasındakı [لمز ləmz] sözündən törəmiş bir sözdür.
Lüməzə də eynilə hüməzə kimi, mübaliğə qəlibində çoxluq mənalı bir ism–i fail olub, “üzə qarşı mimikalarla [qaş, göz və dodaq hərəkətləriylə] sıxıntı verənlər” mənasına gəlir. [3]
Ləmz sözünün törəmələrini, Hücurat/11 və Tövbə/58, 79–da görmək olar.
Hüməzə və lüməzə sözləri [فعلة fu‘alətün] qəlibindədir, Ərəblər [ضحكة duhakətün=çox gülən], [لعنة lu‘anətün=çox lənət edən] kimi sözləri də bu qəliblə işlətmişdilər. Sözlərin fərqli qiraətləri barədə söz getsə də, qiraətlərin heç birində məna müxtəlifliyi yoxdur. Bu səbəbdən də burada fərqli qiraətlərin təfərrüatına varmırıq.
Hüməzə və lüməzə sözlərinin mənaları ilə əlaqədar klassik əsərlərdə bu izahlar yer almışdır:
* Hüməzə, “qiybət edən”, lüməzə isə “eybini deyən və əylənən” deməkdir.[4]
* Hüməzə, əl–qol hərəkətləriylə, lüməzə isə dillə edilən lağ etmələrdir.[5]
* Hüməzə, üz–üzə ikən eybini deyib, lağ edən, lüməzə isə insanın arxasından eybini deyib lağ edəndir.[6]
* Hüməzə, açıqca eybini deyib, lağ edən, lüməzə isə gizlicə, qaş–göz işarətləriylə eybini deyəndir. [7]
* Hüməzə və lüməzə, insanlara xoşlanmadıqları ləqəblər taxaraq, bu ləqəblərlə çağırandır.[8]
* Hüməzə, yanında oturan kimsəni gözünün ucuyla işarət edərək, eybini deyib, lağ edən, lüməzə isə din qardaşını, özü orada olmadığı halda, pis şeylərlə anıb, eyiblərini deyəndir. [9]
* Bunlar [hüməzə və lüməzə] söz gəzdirənlər, dostların arasını vuranlar və insanlara qüsur tapanlardır. [10]
* Hüməzə dil ilə, lüməzə də göz ilə ediləndır. [11]
Göründüyü kimi, yuxarıdakı izahların hamısı da bir–birinə yaxın mənalar ehtiva edir. Ancaq fikrimizcə, bunların içərisində ayənin ləfzi quruluşuna və Quranın ümumi qaydalarına ən uyğun olanı, Lisanü’l–Arabın verdiyi mənalar istiqamətində, sözlərin orijinal mənalarıyla edilən izahdır.
Diqqət edilərsə, sözlər haqqındakı izahların hamısı, “insanların şərəf və heysiyyətiylə oynayıb, onların qüsurlarını ortaya qoymaq, onları sıxıntıya salmaq, əhvallarını pozmaq” mənalarında birləşir. Bu o deməkdir ki, hüməzə və lüməzə olaraq adlandırılanlar, İslam təbliğçilərini sıxışdırır, sıxıntıya salır, uğurlarını əngəlləmək üçün arxalarından çəkişdirir, hətta bunlarla da qane olmayıb, üzlərinə qarşı əsəbləşdirən mimika hərəkətləri edir, yamsılayırlar.
2,3O ki, malı toplayan və malının həqiqətən özünü sonsuzlaşdıracağını sanaraq onu çoxaldan– təkrar–təkrar sayandır.
Ayələrin başındakı [الّذى əlləzi] ism–i məvsulu, cümlənin davamında açıqlanan səbəbə görə, yanlış edən adamların kimlər olduğuna işarət edir. Bu kəslər, 1–ci ayədə haqqında bəhs edilən hüməzə və lüməzədir.
Başqa bir ifadə ilə, 1–ci ayədə həmz və ləmz edərək möminləri sıxıntıya salan bu kəslərin cürətləri, toplayıb, yığdıqları mal sayəsində özlərini bu dünyada əbədi zənn etmələrindən qaynaqlanır.
Ayədəki [مالا mal] kəlməsi, nəkrə–gözlənilməzliyə [qeyri müəyyənliyə] gətirilmiş və beləliklə də, bu kəlmənin mənası genişləndirilmişdir. Çünki nəkrəlik [qeyri müəyyənlik], çoxluğa da, azlığa da yozula bilir.
Qeyri müəyyənlik azlığa yozulursa, bir insanın malı [sahib olduğu şeylər], bütün dünyanın malına nisbətdə, bir heç dəyərində olacağından, ayədəki vurğu, kiçiltmə yolu ilə malın azlığına edilmiş olur.
Qeyri müəyyənlik çoxluğa yozulursa, ayədəki vurğu, önəmsəmə ilə malın çoxluğuna olur və eyni zamanda, bu yanlışın da toplanıb, yığılan önəmli miqdardakı mala güvənildiyi üçün edildiyi qəsd edilmiş olur.
Malı Saymaq: “[عدّد əddədə]” sözü, “toplayıb, yığmaq, hazırlamaq” mənasına gələn və omonim bir söz olan “uddə” kökündən törəmişdir. İnsanların müəyyən bir məqsədlə (məsələn, ola biləcək pis hadisələrə qarşı güvən olaraq) bir şeyi toplayıb, yığması “uddə” sözü ilə ifadə edilir.
“Əddədə” sözü, kökü omonim bir söz olduğu üçün, birdən çox mənaya gəlir. Sözün ilk mənası, [ عدة ədəd=say] demək olub, cümlədəki mənası da, “tək–tək saydı” mənasına gəlir. Sözün təfil babından [şəddəli] olması isə, sayılan şeyin çoxluğunu anladır. [12]
“Əddədə” sözü, yenə “say” mənasında “çoxaltdı” mənasına da gəlir. [13] Belə ki, Ərəbcədə, “…də [onda] olduqca ədəd, yəni çoxluq vardır” şəklində işlədilir.
Ayədəki, [عدّده əddədəhü=onu təkrar–təkrar sayır] ifadəsi, bəzi qiraətlərdə “əddədə” sözünün şəddəsiz şəkli ilə “ədədəhü” olaraq yer almışdır.
Bu şəklə görə isə, kök omonim olduğuna görə ifadənin mənaları belə olur:
“Mal toplayıb yığdı və o malın sayını müəyyən elədi.”
“Malının, adamlarının ədədini, sayını çoxaltdı.”
Yuxarıdakı ayələr, toplayıb, yığdıqları mal–mülklə, yetişdirdiyi övladlarla, əldə etdiyi məqam–mövqe ilə öyünüb, yekəxanalıq edənlərin və özünü hər şeydən üstün zənn edənlərin niyə belə davrandıqlarının gerçək səbəbini izah etməklə, bu zavallıların ağılsızlığını ortaya çıxarır – O, malının, özünü gerçəkdən əbədiləşdirdiyini sanır!
Halbuki bütün dünya malı, sərvəti, gəlib keçici şeylərdən ibarətdir. Özü əbədi olmayan şeyin insana əbədilik təmin etməsi mümkün deyildir.
Dünya səviyyəsində qurulacaq hakimiyyətlər belə, hər şeyi ilə fani olan bu dünyada yox olub, getməyə məhkumdur. Dolayısıyla fani dünyada sahib olunanlarla insanın özünü əbədi hiss etməsi ancaq ağılsızlıq əlamətidir.
[خلد xuld=əbədiləşmək] sözü, axirətə xas bir anlayışdır, bu səbəbdən də axirətin bir adı da Darü’l–Xuld [Əbədilik Yurdu]dur. Əslində elə Quranda cənnət və cəhənnəmin əbədiliyi də xuld sözü ilə ifadə edilmişdir.
Ayədə keçən, [أخلده əxlədəhu] sözü, xuld kökündən törəmişdir, “çölə çıxmadan, davamlı evdə qalmaq” mənasına gəlir. Bu söz, mövcud olan halın kəsilməz olaraq davam etdiyini anladır. [14] Belə ki, Vaqeə/17–də, cənnət əhlinə bir lütf olaraq veriləcək uşaqlar üçün muhallədun [əbədiləşdirilmiş] sifəti işlədilmişdir ki, bu ifadə də, o uşaqların heç böyüməyəcəyi və yaşlanmayacağı mənasına gəlir.
Əhlədəhu feli, keçmiş zaman halında olduğu üçün ayənin mənasının da, “özünü əbədiləşdirdi” olaraq verilməsi istənilir. Sözün geniş zaman, ya da gələcək zaman halında “özünü əbədiləşdirəcəyi” şəklində çevrilməsi həm yanlışdır, həm də ayədəki incə mənası yox edir. Çünki ayənin mətninə görə, “o ağılsız, malının özünü ölümsüzləşdirəcəyini deyil, ölümsüzləşdirmiş olduğunu” sanır.
Xatırlayacağımız kimi, Tin surəsində, əhsən–i təqvim üzrə yaradılmış olan insanın, iman etməməsi və salihatı işləməməsi nəticəsində, heyvandan betər edildiyi, əsfəl–i safilinə itələndiyi bildirilmişdi. 1–3–cü ayələrdə də bu inancsız insanın iyrəncləşmiş, adiləşmiş, həyasızlaşmış portreti çızılmışdır.
Bu portret, sadəcə ayənin endiyi dövrdəki bu və ya bu adamın deyil, hər zaman və hər yerdə görünən inancsız insanın portretidir: “Mala sahib olmaqla insanlığın üstün və əbədi dəyərlərinə, qürurlandırıcı hər şeyinə sahib olunacağını zənn edən, bu və ya digər şəkildə əldə etdiyi malı həyatdakı ən böyük qazanc olaraq dəyərləndirən, mala sahib olduğunda, könlünü bütünlüklə ona qapdıran, mal qarşısında bütün qavramların önəmini qeyb etdiyini, bütün dəyərlərin, bütün ölçülərin kiçildiyini hiss edən, onun qarşısında özünə hakim ola bilməyən alçaq bir tip…”
Bu patoloji insanlıq, əldə etdiyi mal və ya əmtəəni hər şeyə gücü çatan, ölümü belə başdan sovub, ölümsüzlük təmin edən bir ilah olaraq görmə halındadır. Mal tutqusunun əsiri olub, yaxşıca korlanan bu şəxs, əlindəki iqtisadi varlığı, hesaba çəkilmə və etdiklərinin qarşılığını vermə zamanı olan axirətdə Allahın verəcəyi cəzanı aradan qaldıra biləcək bir güc zənn edəcək qədər də ağılsızdır.
Bu xəstə şəxsiyyətli inancsız insan, yuxarıda sıralanan iç güdülərin yönləndirməsiylə malın ardınca düşür, onu tez–tez sayır və saydıqca da zövq alır. Bu impulsların – motivlərin şəxsiyyətinə yerləşdirdiyi çirkin duyğular isə, onu, insanların uca dəyərlərini və qürurlarını aşağılamağa sövq edir. Sonunda, ayələrdə çızılan tablo gerçəkləşir və inancsız insan həm dili, həm də hərəkətləriylə məsxərəyə başlayır. Yəni, yamsıladığı insanların istər səslərini və sözlərini, istərsə hərəkətlərini və ya fiziki xüsusiyyətlərini lağlağı mimikalarla təqlid və məsxərə edərək, onun düşüncəsiylə, onları kiçik düşürmək məqsədiylə, bir növü teatr səhnələyir.
Əslində isə, onların bu davranışları özlərinə xeyli bahalıya başa gələcək ağır bir nəticə ehtiva edir:
4Əsla onun düşündüyü kimi deyil! Tam yəqinliklə bilin ki, o, Hütəməyə fırladılıb atılacaqdır.
İşin, bu inancsız kimsənin inandığı kimi olmadığı, Rəbbimiz tərəfindən [كلاّ kəlla=xeyr! xeyr!] sözü ilə ifadə edilmişdir.
Çünki mal–mülk nə qədər çox olursa olsun, insanı ölümsüzləşdirə bilməz, əbədiləşdirə bilməz. Bu yanlış inanc, azğınlaşmış instinktlərinə əsir olan inancsız insanın, gerçəyi qəbul etmə qabiliyyətini itirərək, düşdüyü peşmanlıq verən bir yanılmadır.
Qəti olan budur ki, malın–mülkün çoxluğu bu adama heç bir fayda verməyəcəkdir. İnancsızlığından qaynaqlanan yanlış davranışları üzündən Müsəlmanlara sıxıntı verdiyi və kütlə arasında mənəvi hörmətsizlik əmələ gətirdiyi üçün, qətiliklə o, Hütəməyə fırladılıb, atılacaqdır.
Bu ayədə, [الرّدع rədd] ədatı olan kəlla sözündən başqa üç maraqlı məqam daha mövcuddur:
1) Normalda [ ينبذ yünbəzü] şəklində olması istənən felin başına [ ل lam] ədatı və sonuna da iki dənə [ن nun] hərfi gətirilməklə fel [لينبذنّ le–yünbəzənnə] halına gətirilmişdir. Beləliklə cümləyə, “qətilik” vurgusu yüklənmiş və bu işin zarafatının olmadığı, söylənənin qəti olaraq, mütləq ediləcəyi qeyd edilmişdir.
2) Ayədə keçən [نبذ nəbəzə] feli, adi bir söz olmayıb, xor görmə, təhqir etmə [aşağılama] vurğusu ilə “önəmsiz bir şeyin fırladılıb, atılması” üçün işlədilir. [15] Rəbbimiz bu sözlə, sahib olduqları sayəsində özlərini etibarlı, qürurlu, önəmli sayanlara çox özəl bir ismarıc vermiş və sanki demişdir ki: – “Siz özünüzü çox fərqli olaraq görürsünüz, amma Biz sizi aşağılayaraq, xor görərək, önəmsiz bir şey, bir cındır kimi Hütəməyə fırladıb, atacağıq.”
3) [حطمة hütəmə] sözü, “qırıb tökmək” mənasındakı hətm sözünün mübaliğə ismi–i fail qəlibi olub, “hədsiz qırıb tökən” deməkdir. Ərəblər, şiddət ehtiva edən bu sözü, ümumilikdə, sümük kimi quru və sərt şeylərin qırılması mənasında işlədirlər.
Məcazi olaraq:
– önündəki sürüsünə sahib ola bilməyən, sürüsündəki malları tələf edən çobana;
– nə tapırsa yeyib, bitirən hədsiz qarınqulu adama;
– bütün toplanıb, yığılanları tükətdirən qıtlıq ilinə;
– ailəsinin varlığını sovurub, dağıdaraq zərər verən adama;
– əkinləri, bitkiləri, meyvələri yeyən sahibsiz heyvana da hütəmə deyilmişdir.[16]
Surənin davamından, hütəmə sözüylə qəsd edilənin, “cəhənnəm” olduğu anlasılır. Bu halda cəhənnəmin yandırıcı özəlliyi ilə yanaşı, əzab üstünə əzab verən, içinə atılanları qırıb dağıdan, yeyib bitirən xüsusiyyətləri də olduğu ortaya çıxır.
Cəhənnəmin tanıdılması üçün seçilmiş olan hütəmə sözü, başqa incə ismarıclar da ehtiva edir. Sanki belə deyilir:–“Siz hüməzəlik və lüməzəlik edərək, Peyğəmbəri və inananları sıxıntıya salar, onların əhvali–ruhiyyələrini pozarsınızsa, Biz də sizi, sizin etdiklərinizdən daha çətin əzablar verən hütəməyə [qırıb tökən, yeyib bitirən cəhənnəmə] fırladıb atarıq, qırılıb tökülərsiniz”.
5Hütəmənin nə olduğunu sənə nə bildirdi?
Yəni, sən hütəməni bilməzsən, bilə bilməzsən. Ağlın onu dərk edə bilməz, onun dünyada örnəyi yoxdur. Onu ancaq Biz açıqlayarıq.
6,7O, Allahın, könüllərin üzərinə dırmanıb çıxan, tutuşdurulmuş bir atəşidir.
Quranda “cəhənnəm atəşi” üçün, [ناراللّه Allahın atəşi] ifadəsinin işlədildiyi tək ayə budur. Bunun səbəbi, sadəcə o atəşin qorxuncluğunu anladır.
Sözsüz olaraq, “O, sizin bildiyiniz atəşlərdən deyildir, o Allaha aiddir – sönməz, bitməz, tükənməz. Ona heç kimsə müdaxilə edə bilməz. Onun dəhşət və şiddətini də bilə bilməzsiniz, o Allaha aid ölçülərdədir” deyilir.
6–cı ayə, eyni zamanda, dünyada mal varlığı səbəbiylə harınlayanların Allah qatında nə qədər böyük nifrətlə qarşılandıqlarına da işarət edir.
Onları elə bir qarşılama gözləyir ki:
Nədən fuad [könüllər]:[الافئدة əf’idəh] sözü, fəvad sözünün cəmi olub, “qəlb” deməkdir. Ancaq bu söz “insanın köksündəki qəlb” üçün deyil, “insandakı şüur, idrak, hissiyyat, həvəs, qayda, düşüncə, niyət və iradə mərkəzi” üçün işlədilir.[17]
Atəşin qəlbə qədər çatması birdən artıq mənaya gələ bilir:
- a) Bu atəş, sadəcə insanın cəzalandırılmasına səbəb olan yanlış düşüncələrini, çirkin həvəslərini, pozuq qaydalarını, pis niyət və iradəsini sarmaqla qalmayıb, bu pisliklərin törədildiyi mərkəzə qədər çatır.
- b) Bu atəş, dünyadakı atəş kimi kor, layiq olanı da, olmayanı da birlikdə yandıran bir atəş olmayıb, ancaq günahına görə və haqq edilən qədər yandıran, günahkarların qəlbinə qədər çataraq, onlara vəd edilən əzabı daddıran bir atəşdir.
- c) İnsanın ən duyarlı və kövrək nöqtəsi qəlb olduğuna görə cəhənnəm atəşinin könüllərə çatmağı, əzabın ən çox ağrıyan yerə çatması və əzabın bütün şiddətiylə hiss edilməsi mənasına gəlir.
Hiss edilən ağrının nə qədər təsirli olduğunu ifadə etmək üçün dilimizdə işlədilən “Ciyərimə işlədi”, “Qəlbim qırıldı”, “Ciyərim parçalandı”, “İçim acıdı” deyimləri ilə Ərəbcədəki ıttılaun alel əf’idəh [könüllərin üzərinə dırmaşıb çıxma] deyimi eyni mənanı ifadə edir.
- d) Şirkin, küfrün, pis inancların, pozuq niyətlərin törədildiyi yer qəlbdir. İnsan könlüylə inanar və ya könlüylə inkar edər. Cəhənnəm atəşinin bu mərkəzə, qəlbə çatması cəzalandırmada “hədəfin on ikidən vurulması” mənasına gəlir ki, bu da “toxunarsan əlini qıraram” və ya “addımını atarsan ayağını qıraram” təhdidləri sonrasında, cəza olaraq, həqiqətən də əlin və ya ayağın qırılmasına bənzəyir.
8,9O, dikəldilmiş dirəklər/bitməyən sıxıntılar/kürəyində heç sağalmayacaq yaralar içində, onların üzərinə kilidlənmişdir–qapadılmışdır.
Bu ayələr, cəhənnəmi bir zindan olaraq təsvir edir: Qapıları heç açılmamaq surətiylə qapadılmış, özündən qaçılamayan bir zindan… Dəmir barmaqlıqlar yerinə uzun sütunları olan bir zindan… Sanki bir qəfəs kimi, hər yerin görünə bildiyi və hər yerdən görünə bilən, amma içindən çıxılması mümkün olmayan bir zindan…
8–ci ayədəki, [مؤصدة mu’sadə] sözü, “qapını bağladım, kilidlədim” ifadəsindən gəlmişdir və “pozulmuş, sıx–sıx qapadılmış” deməkdir. Sözün bu mənaları, cəhənnəm qapılarının açılmayacağını, oradan çıxış barədə söz belə ola bilməyəcəyini ifadə edir. [18]
Cəhənnəm haqqındakı bu ifadə, Quranda bir yerdə daha eynilə keçir:
- 19Ayələrimizi ört–basdır edənlər də uğursuzluq–bədlik güclərinin tam özləridir. 20Üzərlərində qapıları sıx–sıx bağlanmış bir atəş vardır. (Bələd/19–20)
Yuxarıdakı izahlardan anlaşılır ki, cəhənnəmlikləri fiziki əzablarla yanaşı, mənəvi əzablar da gözləyir. Çünki ayələrdə qapıların kilidli olduğu və dirəklərin dikəldilmiş olduğu vurğulanmaqla, üstü örtülü olaraq, qapıların açılmaq, dirəklərin aşılmaq istənməsi, amma bu cəhdlərin nəticəsiz qalması mənaları vardır. Yaşanan bütün bu rəzilliyin çevrədən görünən olması, qaçış təşəbbüslərinin boşa çıxmasının verdiyi sıxıntı əzabına, belə demək mümkünsə, bir də ədviyyat mahiyyətindəki utanc duyğusunu əlavə edir.
Bu günə qədər Quran ilə əlaqədar araşdırma aparanların hamısı, ayədəki [ عمد aməd] sözünün “dirək, sütun, təməl dirək, çəlik” kimi mənaları ilə sözün qiraət fərqlilikləri üzərində durmuşlar və bu çərçivədə təfərrüatlara varmışlar. Türk dilindəki “amuda qalxmaq” [təpə üstüzirvə, mıx kimi dik durmaq] deyimi də, “aməd” sözünün bu mənalarına uyğun mənada dilimizə daxil olmuşdur.
Halbuki qədim Ərəb dilində “aməd” sözünün başqa mənaları da vardır və ayənin bu mənalara görə ediləcək tərcüməsi də kifayət qədər uyğun olur.
“Aməd” sözü, yuxarıdakılardan başqa bu mənalara da gəlir: a) Yerindən köməksiz, yardımsız qalxa bilməyən xəstəyə əl–amid deyilir. b) Çox şiddətli sıxıntıya əl–amid deyilir. c) Kürəkdəki yaraya və şişə aməd deyilir. [19]
Sözün bu mənaları nəzərə alınarsa, 9–cu ayənin bu şəkillərdə çevrilməsi mümkündür: a) “Uzun xəstəliklər içində”; b) “Bitməyən sıxıntılar içində”; c) “Kürəyində heç sağalmayacaq, şəfa tapmayacaq yaralar içində”.
1–ci xəbərdarlıq: Elə etmək lazımdır ki, bilərəkdən İslam düşmənlərinin əlinə Müsəlmanların məsxərə edilə biləcəyi material verilməsin. Lakin, tarixdə hər zaman göründüyü kimi, hüməzə və lüməzə dəstəsi materiallarını özləri yaradaraq səhnəyə çıxırlar. Məsələn, Peyğəmbərimizin ətrafındakı hüməzə və lüməzə qrupundan Məkkəli Hakem b. əl–As adındakı müşrik, əldəki məlumatlara görə, yerişini təqlid etməklə, Peyğəmbərimizə lağ etmişdir. Belə olduqda, edilməsi istənən, onları Allaha həvalə etməkdir.
Quran, hüməzə və lüməzə dəstəsinin bu etdikləri üçün Peyğəmbərimizi və inananları təsəlli etmişdir:
- 10Və heç şübhəsiz, səndən əvvəl də elçilərə məsxərə edildi. Sonra da onlardan məsxərə edən adamları məsxərə etdikləri şey bürüdü. (Ənam/10)
- 10Və and olsun ki, Biz, səndən əvvəl keçmiş cəmiyyətlərə də elçilər göndərdik.
- 11Və onlara hər hansı bir elçinin gəldiyini görən kimi, tam yəqinliklə bilin ki, onu lağa qoyurdular. (Hicr/10–11)
- 41Və, heç şübhəsiz, səndən öncə bir çox elçiyə lağ edildi və içlərindən lağ edənləri, o lağ etdikləri şey bürüdü. (Ənbiya/41)
- 6–8Və Biz öncəkilərə də necə peyğəmbərlər göndərmişdik. Onlar, özlərinə gələn hər peyğəmbəri qətiliklə lağa qoyurdular da Biz, qüvvətcə onlardan daha güclü olanları dəyişimə/yıxıma uğratdıq. Öncəkilərin örnəyi də keçdi. (Zühruf/6–8)
Müsəlmanlar bu ismarıclar istiqamətində ayıq olmalı, bu beyinsizlərin təhriklərinə qapılmamalı, oyunlarına gəlməməli, onları bu dünyada cəzalandırmaq naminə özlərinə də zərər verən hərəkətlər etməməlidirlər. Həmçinin, yaxşı bilinməlidir ki, onların Allaha həvalə edilmələri, bu dünyada cəzalandırılmayacaqları mənasına gəlmir.
Rəbbimizin surədə işlətdiyi sözlər diqqətlə təhlil edildiyində, verilən ismarıcın eyni zamanda bu dünyaya da yönəlik olduğu anlaşılır. Rəbbimiz sanki belə deyir: –“Malını güc mənbəyi hesab edib, çoxluğu ilə özünün əbədiləşdiyini zənn edən, inananlara sıxıntı verən, qaş–göz hərəkətləriylə onların əsəblərini pozan o inancsızın başına elə birini bəla edərik ki, mala–mülkə önəm vermədən, onun bütün malını qırıb tökər, yeyib bitirər, itirər.
İnancsız da lap ciyərlərindən yanıb tutuşar, davamlı dərmansız xəstəliklər, bitməyən sıxıntılar, üzüntülər, yaxşı olmayan, şəfa tapmayan yaralar içində Allahın atəşini çəkər. İnkar etməsinə səbəb olan o malını Biz onun əzab qaynağına döndərərik.”
Belə ki, kütlədə bu şəkildə cəzalandırılmış olan bir çox insana hər zaman rast gəlmək mümkündür.
2–ci xəbərdarlıq: Bu təhdid hər kəsə şamil olmayıb, sadəcə “malına güvənərək, malından aldığı güclə Müsəlmanları təhdid edən, sıxıntıya salan, onların əhvalını pozan, həvəsdən salan və axirəti inkar edən bütün kafirlərə, inancsız İslam düşmənlərinə” yönəlikdir. Dolayısıyla, dedi–qodu və qiybət kimi qüsurlarına baxmayaraq, imanlı insanlar özlərini bu təhdidin müxatibi olaraq görməməlidirlər.
Lakin təəssüf ki, keçmişdə Müsəlmanları daha təqvalı bir həyata yönəltmək naminə, qüsurlu Müsəlmanların da cəhənnəmə girib, yanacağına dair rəvayətlər uydurulmuşdur.
Quran ayələriylə ziddiyyət təşkil edən yüzlərlə rəvayətdən biri olmasına baxmayaraq, yuxarıdakı ayə ilə əlaqədar klassik təfsirlərin çoxunda bəhs edilən Əbu Hüreyrə qaynaqlı bir rəvayəti ibrət olsun deyə təqdim etmək istəyirik:
Allah Təala üsyankar möminləri atəşdən çıxardıqdan sonra ki, ən uzun duran yeddi min il duracaqdır, Allah Təala cəhənnəmə atəşdən qapaqlar, atəşdən əsgərlər, atəşdən dirəklərlə bir qisim mələklər göndərəcək, o qapaqları onların üzərinə qapayacaqlar, o mıxlarla sıxacaqlar, o dirəkləri dikəldib basdıracaqlar, nə bir ruh girəcək, nə bir qayğı çıxacaq bir boşluq qalmayacaq. Əziz, cəlil, cabbar olan Allah, ərşi üzərində, onları unutmuş kimi buraxacaq. Cənnət əhli nemətləriylə məşgul olacaqlar, artıq ondan sonra o cəhənnəm əhli heç bir yardım diləyəməyəcəklər, söz kəsiləcək, artıq onların sözləri bir nəfəs alıb, verməkdən ibarət olacaq. Və budur, “Cəhənnəmliklər dikilmiş dirəklərə bağlı olduqları halda, o atəşin qapıları üzərlərinə qapadılacaqdır” ayəsinin mənası budur. [20]
Rəvayət bir yana, çox təbiidir ki, dedi–qodu, qiybət, lağ kimi çirkin davranışlar bir Müsəlmana əsla yaraşmaz. Əslində elə hamısı da möminə qadağan olunmuş davranışlardır.
Onlardan hər hansı birini işləyən bir Müsəlmanın bu qüsurlu davranışı ucbatından mütləq tövbə etməsi istənir:
- 11Ey iman etmiş kimsələr! Bir camaat başqa bir camaatı lağa qoymasın. Ola bilər ki, lağ etdikləri camaat özlərindən xeyirlidir. Qadınlar da başqa qadınları lağa qoymasın. Bəlkə də lağ etdikləri qadınlar, özlərindən xeyirlidir. Özünüzü də fırladıb atmayın–ayıblamayın, hörmətdən salmayın–bir–birlərinizi ləqəblər ilə fırladıb atmayın– hörmətdən salmayın, həqarət etməyin. İmandan sonra haqq yoldan çıxış ilə adlanmaq nə pis şeydir! Və kim xətadan dönməzsə, bax budur, onlar yanlış–öz zərərlərinə iş edənlərın tam özləridir. (Hücurat/11)
Bu mövzuların istər bu surədə və istərsə də, fərqli sözlər işlədilərək, Müddəssir surəsində dilə gətirilməsi, bir tərəfdən özlərini müdafiə etmək, digər tərəfdən də inancsızların iyrəncliklərinə qarşı dirənmək məcburiyyətində olan Müsəlmanları həm məmnun edir, həm də Allaha olan iman və güvənlərini artırırdı.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
[1] Razi; el Mefatihu’l Gayb.
[2] Lisanü’l–Arab; c. 9, s. 133–134.
[3] Lisanü’l–Arab; c. 8, s. 125.
[4] İbn–i Abbas’tan naklen.
[5] Ebu Zeyd’den naklen.
[6] Ebu’l–Aliye’den naklen.
[7]
[8] Razi; el Mefatihu’l Gayb.
[9] Hasan el–Basri və İbn–i Keysan’dan naklen.
[10] İbn–i Abbas’tan naklen Ebu’l–Levza.
[11] Süfyan–ı Sevri’den naklen.
[12] Razi; el Mefatihu’l Gayb.
[13] Razi; el Mefatihu’l Gayb.
[14] Lisanü’l Arab, “hld” mad.
[15] Lisanü’l Arab, “nbz” mad.
[16] Lisanü’l–Arab; c. 2, s. 497–498.
[17] Lisanü’l Arab, “f e d” mad.
[18] Lisanü’l Arab, “e s d” mad.
[19] Lisanü’l–Arab; c. 6, s. 433–434.
[20] Hakim–i Tirmizi, Nevadiru’l–Usul, Ebu Hüreyre’den naklen.
