Kövsər surəsi Məkkədə enmişdir. Enmə sırasına görə 15–ci surədir.
Kövsər surəsi üç ayədən ibarətdir və Qurandakı ən qısa surələrdəndir. Buna baxmayaraq, işarə etdiyi mənalar baxımından zəngin bir mahiyyətdədir. Surənin yaxşı başa düşülməsi üçün Duha və İnşirah surələrinin də yaxşı qavranılması lazımdır. Çünki, Duha, İnşirah və Kövsər surələri, müşriklərin nalayiq davranışlarına məruz qalan peyğəmbərimizi təskin və təsəlli etmək, onu dəstəkləyib gücləndirmək üçün endirilmiş surələrdir və öz aralarında bir–birini tamamlayırlar.
Bu surə də “ibarə [söz]” mənasıyla “zata məxsus [şəxsə özəl]” olub “işarə” mənasıyla da peyğəmbər missiyasını üzərlərinə götürənlərin nemətlərə qovuşdurulacağını, düşmənlərin fəaliyyətlərinin nəticəsiz qalacağını və sonlarının olmayacağını, Quran təbliğatçılarının, çətinliklərə baxmadan, Allah naminə mübarizə etmələrinin vacib olduğunu elan edir.
Enmə Səbəbi
Fikrimizcə, surənin enmə səbəbi, peyğəmbərimizi dəstəkləmək, ona mətanət qazandırmaq və onu irəlidəki vəzifə borclarına hazırlamaqdır.
Fatiha surəsi deyə adlandırılan yeddi ayə ilə təbliğə başlayan peyğəmbərimiz, dini və tarixi qaynaqlarda qeyd edildiyi kimi, ilk gündən etibarən müşriklərin onu zəif görməsi və lağa qoymalarıyla, hazırladıqları hiylə və tələlərlə üz–üzə qalmışdır. Peyğəmbərimizin məruz qaldığı bu cür davranışlardan biri də soyunu davam etdirəməyəcəyi barədə lağa qoyulması idi. Günümüzdə bəzi primitiv ailələr tərəfindən hələ də davam edildiyi kimi, o zamanın Ərəb mədəniyyətində də qız uşaqları övladdan sayılmırdı, nəslin oğlan uşaqları tərəfindən davam etdirildiyi qəbul edilirdi və oğlu olmayanlar xor görülürdü.
Peyğəmbərimizin Xədicə xanımdan doğulan oğulları Qasım ilə Abdullah öləndən sonra, başda As b. Vail əs–Səhmi, Əbucəhil, Əbu Ləhəb, Ukbə b. Əbu Muayt kimi Qüreyşin öndə gedən müşrikləri olmaqla, peyğəmbərimizin rəqibləri onun bu vəziyyətindən istifadə edərək onu lağa qoyurmuşlar. Peyğəmbərimizə deyirdilər ki, oğulların ölüb, ona görə də sən öləndən sonra sənin başladığın işi davam etdirənin olmayacaq. Peyğəmbərimiz haqqında “Buraxın onu, onun soyu kəsikdir, zürriyyətsizdir, ölən kimi adı unudulub gedəcək, biz də ondan qurtaracağıq” deyir və ona bu məzmunda xəbərlər göndərirdilər. Bu münasibət peyğəmbərimizi çox narahat edirdi.
Uca Allah bu surə ilə həm peyğəmbərimizi “ كوثر kəvsər” ilə müjdələmiş, həm də sonsuzluq və nəsli kəsiklik qavramlarını peyğəmbərin düşmənlərinə təqdir etdiyini bildirmişdir.
Peyğəmbərimizin oğlan övladlarının uşaq yaşlarında vəfat etmələri barəsində, bir sıra rəvayətlər uydurulub. Bəziləri guya, Allahın Cəbrayılı yollayaraq peyğəmbərimizi təsəlli etdiyini irəli sürür, bəziləri də, bu ölümlərdə bir sıra hikmətlər olduğunu iddia edən izahlar edirdilər.
“Qüdsi Hədis” kimi məşhur olan və “Levlakə… Levlakə… [Sən olmasaydın… sən olmasaydın…]” ifadələriylə kainatın yaradılışını peyğəmbərimizin varlığına bağlayan uydurma rəvayətdən başqa, peyğəmbərimizin erkək övladlarının ölümlərini izah etməyə çalışan çoxsaylı şərhlər də uydurulmuşdur.
Tərcümə:
Rəhman, Rəhim Allah adından
Bölmə 29
- 1Şübhəsiz, Biz sənə bol nemət verdik.
- 2Elə isə Rəbbin üçün salaat et [maddi və zehni mənada dəstək ol–cəmiyyəti maarifləndirməyə çalış] və qarşılaşacağın çətinliklərə sinə gər!
- 3Şübhəsiz səni xor görən, sonsuzun, əməlləri işə yaramayanın məhz özüdür!
(15/108, Kövsər/1–3)
Təhlil
- Şübhəsiz Biz sənə bol nemət verdik.
Qurandakı “إنّا ,نحن Biz” sözüylə əzəmət/ululuq qəsd edilir. Bu ifadə tərzi bir çox dildə tətbiq edilir. Belə ki, krallar və güclü idarəçilər də tarixi fərmanlarında özlərindən “biz” deyə söz edirlər. Dövrümüzdə, bir ifadə olaraq, qarşımızdakı insana “siz” deyə xitab etmək də bunun kimidir.
Kövsər– “كوثر Kövsər” sözü ərəb dilində “فوعل fəv’al” qəlibində bir kəlmə olub “ كثرة kəsrət [çoxluq]” kökündən törəmişdir. Mənası “ala bildiyicə, həddindən çox” deməkdir. Ərəblərə görə sayı, dəyəri, əhəmiyyəti çox olan hər şey “kövsər”dir. Məsələn, bir adam gəzməyə çıxır və yaxınlarına hədiyyələr alaraq geri dönür. Onun gətirdiyi hədiyyələrin çoxluğunu qeyd etmək üçün “kövsər gətirdi” təbiri işlədilir. “Kövsər” sözü Ərəbcədə konkret şeylərin çoxluğu üçün işlədildiyi kimi, mücərrəd qavramların çoxluğu üçün də işlədilir. Buna nümunə olaraq böyük ədib əl–Kumeytin bir şerində görünür:
“ابن مروان طيّب يا كثير وانت və əntə kəsirun ya ibnə Mərvanə tayyibu! [Ey Mərvan oğlu, sən nə çox və xoşsan!]
“كوثرا ابن فضائل وكان ابوك və kanə abukə ibnu Fədaili kəvsəra [Baban İbnu Fədail isə daha çoxdu].[1]
Peyğəmbərimizə “kövsər”i verən Allah olduğuna görə, ayədə verilən “kövsər” sözü ilə dünyada və axirətdə “çox, lap çox xeyir və gözəl şeylər” qəsd edildiyini söyləyə bilərik. Ancaq surədə verilən “çox, lap çox xeyir və gözəl şeylər”in nələr olduğuna gəlincə, bu mövzuda bir çox fərqli fikirlər irəli sürülmüşdür. Rəvayət təfsirlərində yer alan bu fikirlərdən bəziləri belədir:
“Kövsər”
– İslam dinidir;
– Elmdir;
– Gözəl əxlaqdır;
– Bu surədəki möcüzəvi xüsusiyyətdir;
– Şəfaət məqamıdır;
– Cənnətdə bir bulağın adıdır;
– Cənnətdə bir hovuzdur;
– Peyğəmbərlikdir;
– Peyğəmbərlik şərəfidir;
– Peyğəmbərə verilən bütün nemətlərdir;
– Peyğəmbərin məziyyətləridir;
– Peyğəmbərin şan–şöhrətidir;
– Peyğəmbərin övladlarının çoxluğudur;
– Peyğəmbərin ümmətinin çoxluğudur;
– Peyğəmbərin ümmətinin alimləridir.
“Kövsər”in nə olduğu haqqında irəli sürülən baxışlar bunlarla məhdudlanmayacaq qədər çoxdur. Məsələn, təkcə fikirlərin çoxluğunda deyil, iş orasındadır ki, hər bir fikir üçün yüzlərcə izahların verilməsində də ifrata varılmışdır. Bu izahlar, peyğəmbərimizi bütün digər peyğəmbərlərin xüsusiyyətlərini özündə cəmləmiş və hamısının göstərdiyi möcüzələri tək başına göstərə bilən bir vəziyyətə gətirərək, demək olar ki, onu ilahlaşdırmağa xidmət edir.
Fikrimizcə, peyğəmbərimizə verilən “Kövsər”, Duha və İnşirah surələri ilə Hicr surəsinin 87 –ci ayəsində bəhs edilən lütflərdir:
- 6–8O səni yetim olaraq tapıb sığınacağa qovuşdurmadımı? Səni dos–doğru yoldan kənardakı biri olaraq tapıb, dos–doğru yola bələdçilik etmədimi? Səni ailə dolandırmaq çətinliyi içində tapıb varlı etmədimi? (Duha/ 6 – 8)
- 1–4Biz, sənin üçün, sənin köksünü açmadıqmı? Səndən ağır yükünü endirmədikmi? –Ki o, sənin belini bükmüşdü.– Sənin şanını da sənin üçün ucaltmadıqmı? (İnşirah/ 1 – 4)
- 87And olsun ki, Biz sənə qatbaqat necə nemətləri və böyük Quranı verdik. (Hicr/ 87)
Hicr surəsinin 87–ci ayəsindəki “سبعا من المثانى əksliklərdən yeddisini” ifadəsi üçün bir çox fikir irəli sürülmüşdür. Bu ifadə bizə peyğəmbərimizin həyatındakı yeddi əsaslı dəyişikliyi xatırladır. Görünür ki, bu dəyişikliklər, peyğəmbərimizin iradəsindən asılı olmadan və hər hansı bir cəhd etmədən, bir səbəb olmadan, Allah tərəfindən edilən dəyişikliklərdir. “Əksliklər” ifadəsi isə, bu dəyişiklikləri əmələ gətirən vəziyyətlərin müsbət və mənfi hallarının birlikdəliyi, yəni varlıq sahəsindəki əksliklərdən ibarət olan zidliklərdir. Bu zidliklərdən ibarət olan dəyişiklikləri peyğəmbərimizin həyatındakı “mənfilər” və “müsbətlər” olaraq adlandırıb siyahıya alsaq, qarşımıza aşağıdakı mənzərə çıxır ki, bu da bizə “əksliklərdən yeddisi” ifadəsini aydınlaşdırır:
Mənfilər : Müsbətlər:
- Adi biri idi Seçilib peyğəmbər edildi
- Yetim idi sığınacağa qovuşduruldu
- Çaşmış idi doğruya yönəldildi
- Dar gəlirli idi zənginləşdirildi
- Ürəyi sıxılırdı ürəyi açıldı, fərəhləndirildi
- Yükü ağırdı ağır yükü yüngülləşdirildi
- Adı unudulacaqdı adı–sanı və şəni ucaldıldı
İtaa [Vermək]–“İtaa” sözü, bir şeyi əmanət və ya müvəqqəti olaraq deyil, təyinatı üzrə və ya dövriyyə yoluyla birdəfəlik vermək mənasındadır. Bu məna eyni zamanda bir lütf olaraq verməyi də ehtiva edən bir mənadır. “İitaa” isə “itaa”nı da əhatə edəcək şəkildə, daha geniş mənada (yol açaraq, maneələri aşaraq; gətirərək–götürərək vermək) işlədilir. Yəni “iitaa” həm mülk və ya haqq olaraq, həm lütf olaraq verməyi, həm də bir vəzifə borcu olaraq müddətli, əmanət verməyi ifadə edir. Kövsər surəsində “itaa” ifadəsi işlədildiyi üçün peyğəmbərimizə verilənlərin ilahi bir lütf olduğu, bir şeyin əvəzinə verilmədiyi və əmanət olmadığı başa düşülür. Eynilə Sad surəsinin 39–cu ayəsində, Süleyman peyğəmbərə verilənlərin də eyni xüsusiyyətdə olduğu bu sözün bir başqa işlədilmə şəkli olan “عطاء Ətaa” ilə ifadə edilməsindən başa düşülür. Hicr surəsinin 87–ci ayəsində peyğəmbərimizə verildiyi bildirilənlər isə həm lütf, həm də peyğəmbərlik vəzifəsiylə bağlı olduğundan “iitaa” kəlməsi ilə ifadə edilmişdir.
2Elə isə Rəbbin üçün salaat et [maddi və mənəvi cəhətdən dəstək ol–Cəmiyyəti maarifləndirməyə çalış] və qarşılaşacağın çətinliklərə sinə gər!
Ərəb ədəbiyyatının vacib sənətlərindən biri olan və daha əvvəlcə Fatiha surəsində gördüyümüz “İltifat” sənəti bu ayədə də dərhal diqqəti çəkir. Birinci ayədə “إنّا Biz” zamiri işlədilmiş və ikinci ayədə bu söz axışına uyğun olaraq “لنا Bizim üçün” deyilməsi lazım olduğu halda, tək halında üçüncü şəxsə dönülərək “لربّك Rəbbin üçün” deyilmişdir.
“Biz” zamirindən “Rəbb” isminə dönülmək surətiylə edilən “İltifat” sayəsində həm ikinci ayə hökmünün təsiri artırılmış, həm də Ələq surəsindən bu yana həmişə diqqət mərkəzində tutulmuş olan Allahın “Rəbb” olma özəlliyi bu surədə də ön plana çıxarılmışdır. Çünki, dünyadakı və axirətdəki yaşamağımızın hər anı, Allahın “Rəbb”liyi, proqramçılığı ilə proqramlaşdırıldığı kimi həyata keçirilir və insanlar da bunu ağıllarından heç bir zaman çıxarmamalıdırlar.
Ayədə verilən “صلّ salli” sözünün kökü və törəmələrindən Salaat ilə əlaqədar geniş məlumat Ələq surəsində verilmişdir.
Nəhr. “نحر Nəhr” sözünü bizim dilimizə bir neçə kəlmə ilə tərcümə etmək mümkün olmadığı üçün eynilə saxlanılmış, izahı burada edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, “nəhr” sözü klassik əsərlərdə yaxşı araşdırılmadan dilimizə ən uzaq mənası olan “qurban kəs” şəklində tərcümə edilmişdir. Bu vəziyyət, “Ğalaat–ı məşhur, fasih lisana yeqdir [orijinalına yox, məşhur olmuş xətalı sözə üstünlük verilir]” qaydasına eynilə ekvivalent olan bir tətbiqdir. Belə ki, edilən ğalaatın/ xətanın davam etdirilməsi ədəbiyyat sahəsində ciddi bir narahatlıq yaratmaya bilər, amma dinin təməl qaydalarının ğalaat bir məna ilə pozulması, təsəvvür ediləməyəcək qədər böyük bir narahatlıqdır.
İsim olaraq işlədildiyində “sinə, gərdən” mənasını verən “nəhr” sözü, məsdər olaraq işlədildiyində “əli sinəyə dəydirmək, sinələmək, dəvənin köksünə bıçaq saplayıb kəsmək”[2] mənalarına gəlir. Azərbaycan dilindəki “intihar” sözünün əsli də buradan gəlir. Söz, ayədə “وانحر və–nhar” əmr forması ilə verildiyinə görə, sözün məsdər halının daşıdığı üç müxtəlif mənasının da araşdırılması lazımdır.
Sözün məsdər olaraq işlədilməsi halındakı birinci mənası “əlini sinənə dəydir” əmridir. İmam–i Şafii “və–nhar” əmrini “qurban kəs”, ya da “dəvə kəs” olaraq deyil, “əllərini sinənə dəydir” olaraq mənasış və namaz qılarkən alınan ara təkbirlərdə əllərin sinəyə dəydirilməsinə həmfikir olmuşdur. Bu səbəblə Şafii məzhəbinə mənsub olanlar namaz qılarkən bu fikrə uyurlar.
Şiə müfəssir və fəqihlər də, İmam Əli və əhlibeyt qaynaqlı rəvayətləri nəzərə alaraq bu əmri namazda qiyamda ikən əllərin sinəyə qaldırılması və namazda təkbir gətirərkən əllərin boğaz çuxurluğunun xəttinə qədər qaldırılması olaraq mənasış və bu şəkildə tətbiq etmişlər.
Bəziləri də eyni əmri namazda sinənin qibləyə döndərilməsi, qətiyyən başqa tərəflərə döndərilməməsi şəklində başa düşmüşlər.
Əbu Hənifənin bu ayəni necə anladığına gəlincə, ola bilsin ki, o günki siyasi iqtidarın fikirlərinə zidd olduğuna görə, əsərləri dövrün idarəçiləri tərəfindən yox edilmiş, buna görə də mövzuyla bağlı izahı bizə qədər gəlib çatmamışdır.
Ancaq bütün bu izahların namaz əsnasındakı fiziki hərəkətlərə aid edilməsi nəzərdən qaçırılmamalıdır. Əslində isə ayədə bu hərəkətin namazda olacağına dair heç bir işarə, dəlalət, ya da əl yeri yoxdur.
Fikrimizcə, namaza başlama təkbirində, ya da namazlardakı ara təkbirlərdə dilimizlə “Allahu Əkbər [Allah hər şeydən daha böyükdür]” deyərkən əllərimizi sinəmizə qaldırmağımız, eyni zamanda bədən dilimizlə də, bu inanc və anlayışımızı gücləndirdiyimiz mənasını daşıyır. Etdiyimiz bu hərəkət, Allahdan başqa hər şeyi arxada qoyğumuzu ifadə edən simvolik bir davranışdır. Surə peyğəmbərimizə xitab etdiyinə görə, Uca Allahın bu əmrlə peyğəmbərimizdən istədiyi odur ki, o, haqqında çıxarılan kin dolu söhbətləri, özünə edilən pis davranışları, düşmənçilikləri, hiylələri və tələləri arxaya atsın, nəzərə almasın, fikir verməsin, saymazyana keçib getsin.
Sözün məsdər olaraq işlədilməsi halındakı ikinci mənası “sinə gərmək, qarşı–qarşıya gəlmək” deməkdir. Sözün ən çox işlədilən mənalarından biri olaraq, ərəb şairləri tərəfindən boğaz–boğaza gəlməyi, köks–köksə döyüşməyi ifadə etmək üçün işlədilmişdir. Həmçinin “evləri köks–köksə [qarşı–qarşıya]” deyimində də bu mənada işlədilmişdir.[3]
Sözün məsdər olaraq işlədilməsi halındakı üçüncü mənası isə “dəvəni sinəsindən xəncərlə kəsmək” deməkdir. Diqqət edilirsə, bu məna içərisində “qurban” sözü yer almır. Bu mənanı əsas götürdükdə, ayədən “qurban kəs” və ya “dəvəni qurban kəs” kimi mənalar deyil, sadəcə “dəvə kəs” mənası çıxar. Belə olduqda ayənin mənası “Səni incidirlər, sənə düşmənçilik edirlər, sən də budlarını hərəkət etdir, ayağa qalx, yeri, mübarizə apar, şirkə və tağuta qarşı çıx, çox çalış, çox cəhd elə, dəstək ol, sosial kömək et və dəvə kəs!” olur. O günkü şərtlər altında peyğəmbərimizə qəssablıq etməyinin əmr edilməsi mənasızdır. Çünki, bu surə endiyində peyğəmbərimiz hələ insanlara ayələri təbliğ etməkdə çətinlik çəkir və hələ ətrafına kifayət qədər tərəfdar yığa bilməmişdir. İşlər hələ nəzəri/iman səviyyəsindədir. Təbliğdən başqa hər hansı bir hərəkətdən söhbət gedə bilməz.
Qurban ilə əlaqədar olaraq Kütüb–ü Sittədə [Altı Böyük Hədis Kitabında] 26 Rəvayət mövcuddur. Amma bunların çoxu eyni rəvayətin fərqli adamlar tərəfindən nəql edilmiş versiyalarıdır. Bu rəvayətlərin hamısında bəhs edilən qurban və qurban ilə əlaqədar fikirlər, həccdə hacıların mükəlləf tutulduğu “هدى Hədy” qurbanına [Hacıların hədiyyə olaraq kəsdiyi qurbana]” aiddir, bayram günlərində heyvan kəsmək üçün deyildir. Rəvayətlərin və tarixi sənədlərin heç birində, nə Məkkədə bu surənin endiyi dövrlərdə, nə də Mədinədə həcc fərz hesab olunana qədər hər hansı bir qurban hadisəsindən bəhs edilmir. Xülasə, bu ayələr endiyi zaman Məkkədə nə peyğəmbərimiz, nə də o dövrün Müsəlmanları qurban kəsmə şəklində bir ibadət etməmişdilər.
Raqıb əl İsfəhani də Müfrədat adlı əsərində “nəhr”i həcc əsnasında Minada kəsilməsi lazım olan hədiyyə olaraq izah edir. Ancaq Hədydən bəhs edən Bəqərə surəsinin 196–cı ayəsi, Maidə surəsinin 2, 95 və 97–ci ayələri və Fəth surəsinin 25–ci ayəsi hələ enməmişdir, Çünki, bu ayələr Mədənidir. Beləliklə, Kövsər surəsi endiyi zaman həcc ilə əlaqədar bir hökm hələ ortada yoxdur. Belə olmasına baxmayaraq, Raqibə görə də “nəhr” həccdə kəsilən hədiyyədən başqa bir şey deyildir, qurban adı altında hal hazırda edilən kəsməklə bir əlaqəsi yoxdur. Bəziləri qurban mövzusunu İbrahim peyğəmbərə bağlayırlar və onun oğlunu qurban etməsindən bəhs edən bir çox Qurana aid olmayan mədəniyyəti özlərinə qaynaq qəbul edərək təfərrüatlara fikir verirlər. Əslində isə, Saffat surəsinin 83–113–cü ayələrinə baxdığımızda, bu əhvalatların qurbanla hər hansı bir əlaqəsinin olmadığı görünür. Bəziləri də Maidə surəsinin 27–31–ci ayələrindəki “iki adəm övladı” əhvalatına istinad edərək qurbana mənbə tapmağa çalışmışlar. Əslində isə, əlaqədar bölmənin də heyvan qurban etmə kimi bir mənası yoxdur.
Yuxarıdakı izahlara istinad edərək Kövsər surəsinin 2–ci ayəsi: “Madam Rəbbin sənə kövsəri [bu qədər bol neməti] verdi, elə isə sən də Rəbbin üçün çox çalış, çox cəhd et, ayağının ombadan diz bükümünədək olan üst hissələrini hərəkət etdir– ayağa qalx, yeri, çalış, şirkə və tağuta qarşı çıx, dəstək ol, sosial kömək et, qalanına fikir vermə, düşünmə, qarşına çıxan hər çətinliyə sinə gər, səbr et!” mənasındadır.
- Şübhəsiz səni xor görən, sonu olmayanın, etdikləri işə yaramayanın məhz özüdür!
“ابتر Əbtər” sözü “بتر betər” sözündən törəmişdir. İlk mənası “quyruğu kökünə qədər kəsmək” deməkdir.[4] Quyruğu olmayan uzunqulağa “حمار ابتر hımarun əbtərü” deyilirdi. Daha sonralar xeyir işlər etməyən kimsələrə, sonsuz, övladı olmayanlara, xüsusilə də oğlan uşağı olmayanlara deyilməyə başlandı. Bilindiyi kimi, qız uşağı şərq mədəniyyətində övladdan sayılmazdı. Bu söz bizim dilimizə də keçmişdir. Birisinə qarğış edərkən “betər ol!” deyilir. Bunun mənası “sənin sonun olmasın, pərişan ol!” deməkdir. İlk andan etibarən bütün kafirlər peyğəmbərimizi müxtəlif sifət və yaraşdırmalarla pisləməyə çalışmışdılar. Kafirliyi bir xüsusiyyət olaraq düşündüyümüzdə, dünyada inkarçılar var olduqca, peyğəmbərimizi pisləmək və gözdən salmaq hərəkətlərinin də davam edəcəyi aşkardır.
Belə ki, peyğəmbərimizə və beləlikə də İslama o günlərdə sataşanların əli boş qaldığı kimi, bundan sonra da boş qalacaqdır. O günkülərin həm əməkləri boşa çıxmış, dolanışıqları, inancları bitmiş, həm də nəsəbləri, soy və nəsilləri dünya səhnəsindən silinib getmişdir. Bu ayələrdən anlayırıq ki, bu gün də, sabah da yenə eyni şəkildə olacaqdır.
Ən düzünü bilən Allahdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
[1] Lisanü’l Arab, “k s r” mad.
[2] Lisanü’l Arab, “n h r” mad.
[3] Lisanü’l Arab, “n h r” mad.
[4] Lisanü’l Arab, “b t r” mad.
