Möminlər [İnananlar] surəsi Məkkədə enən 74-cü surə olub, adını birinci ayədəki “əl-Möminun” sözündən almışdır. Surənin başında möminlərin zəfəri, inkarçıların məğlubiyyətindən bəhs edilmişdir.

Surədə yaradılış möcüzəsi sərgiləndikdən sonra “öldükdən sonra dirilmə”, “tövhid” və “elçilik” mövzuları işlənilir. “Öldükdən sonra dirilmə” surənin əsl mövzusu qismindədir. İnkarçıların bu barədəki etirazlarının və onları inandırmaq üçün verilən sübutların ortaya qoyulduğu surədə həmçinin inkarçıların peşmançılıqlarını əks etdirən axirət səhnələrinə də yer verilmişdir.

Surədə keçmiş peyğəmbərlərdən Nuhun (əs), Musanın (əs) və Məryəm oğlu İsanın həyatlarından qısa fraqmentlər verilmiş, bir çox peyğəmbərin də adı verilmədən mübarizələri nəql edilmişdir.

TƏRCÜMƏ

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 334

¹Qətiliklə, inananlar vəziyyətlərini qorudular/zəfər qazandılar.

²Onlar salaatlarında göstərişsiz/səmimi olan kimsələrdir.

³Və onlar boş şeylərdən üz çevirən kimsələrdir.

⁴Və onlar zəkatı işləyən/vergini verən kimsələrdir.

^5–7Və onlar iffətlərini qoruyan kimsələrdir, həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı, çünki buna görə qınanmazlar, lakin bundan o yana getmək istəyənlər… Bax budur, onlar sədləri aşanların məhz özləridir.

⁸Və onlar əmanətlərinə və andlaşmalarına riayət edən kimsələrdir.

⁹Və onlar salaatlarını qoruyan kimsələrdir.

^10,11Bax budur, içində təməlli qalacaqları Firdevs cənnətinə son sahib məhz onlar olacaqlar.

(74/23, Möminun/1–11)

Nəcm: 335

^12–16Və and olsun ki, Biz insanı seçilmiş bir palçıqdan əmələ gətirdik. Sonra onu çox dayanıqlı bir qərargahda bir nütfə, sonra o nütfəni bir embrion etdik. Sonra o embrionu bir ət parçasına döndərdik. Sonra o bir ət parçasını sümüklərə çevirdik. Sonunda o sümüklərə də bir ət geyindirdik. Sonra onu bir başqa yaradılışda yenidən qurduq. Bax budur, yaradanların ən gözəli olan Allah nə səxavətlidir! Sonra şübhəsiz ki, sizlər bunların ardından mütləq öləcəksəniz. Sonra şübhəsiz ki, siz Qiyamət günündə dirildiləcəksiniz.

(74/23, Möminun/12–16)

Nəcm: 336

¹⁷Və and olsun ki, Biz sizin üstünüzdə yeddi yol yaratdıq. Və Biz yaratmaq barəsində xəbərsiz, laqeyd, biganə deyilik.

¹⁸Və Biz göydən bir ölçüdə su endirdik və onu yer üzündə durğunlaşdırdıq. Və şübhəsiz ki, Biz onu aradan qaldırmağa da qadirik.

¹⁹Sonra da Biz onun sayəsində sizin üçün xurmadan və üzümdən bağçalar meydana gətirdik. Bu bağçalarda sizin üçün bir çox meyvələr vardır və siz onlardan yeyirsiniz.

²⁰Və Tur-i Sinadan çıxan, yağ bitirən, yeyənlərə qatqı olan bir ağac meydana gətirdik.

^21,22Dörd ayaqlı, iki dırnaqlı, gövşəyən və ot yeyən heyvanlarda da sizin üçün qətiliklə bir ibrət vardır. Onların qarınlarındakı şeylərdən sizə içiririk. Onlarda sizin üçün bəzi faydalar da vardır. Və siz onlardan yeyirsiniz, onların üzərində və gəmilərin üzərində daşınırsınız/yüklənirsiniz.

(74/23, Möminlər/17–22)

Nəcm: 337

²³And olsun ki, Biz Nuhu qövmünə elçi göndərdikdə o: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa tanrı yoxdur. Hələ Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?” – dedi.

^24,25Bundan sonra qövmündən kafir öndə gedənlər: “Bu, sizin kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyildir. Sizə böyüklük etmək istəyir. Əgər Allah istəsəydi, qətiliklə mələkləri endirərdi. Biz əvvəllər atalarımızın dinində bunu eşitmədik. Bu, yalnız və yalnız özündə dəlilik olan bir adamdır. Belə isə, bir müddətə qədər onu ümidlə gözləyin” – dedilər.

²⁶Nuh: “Rəbbim! Məni yalan saymalarına qarşı, mənə kömək et!” – dedi.

^27–29Buna görə də Biz ona: “Bizim nəzarətimiz və vəhyimiz ilə gəmini düzəlt. Sonra, Bizim əmrimiz gəlincə və təndir qaynayınca, hər cinsdən cüt-cüt və bir də onlardan, daha öncə əleyhində Söz keçmiş olanlar istisna olmaqla, ailəni, yaxınlarını, inananlarını gəmiyə mindir. Şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər barəsində Mənə müraciət etmə. Şübhəsiz, onlar boğulmuşlar/qəti olaraq suda boğulub öləcəklər. Sonra sən və səninlə bərabər olan insanlar gəmiyə yerləşdiyində də: “Bütün təriflər bizi, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər qövmündən qurtaran Allah üçündür, başqasını öyməyin” – de! Və: “Rəbbim! Məni bolluq olan bir yerə endir/mənə bol-bol ikram et. Sən endirənlərin/ikram edənlərin ən yaxşısısan” – de! – deyə vəhy etdik.

³⁰Şübhəsiz, bunda qətiliklə bəzi əlamətlər/nümunələr vardır. Və Biz qətiliklə sınayanlarıq.

³¹Sonra Biz onların ardından başqa bir nəsil var etdik.

³²Sonra da onların içində: “Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir tanrı yoxdur. Hələ Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?” – deyə xəbərdar edən, özlərindən bir elçi göndərdik.

^33–38Və elçinin qövmündən, küfr etmiş, Axirətə çatmağı yalan saymış və bu bəsit dünya həyatında özlərinə rifah verdiyimiz yüksək mövqedə olanlar: “Bu, sadəcə, sizin kimi bir bəşərdir, sizin yediklərinizdən yeyir, sizin içdiklərinizdən içir. Və əgər özünüz kimi bir bəşərə itaət edərsinizsə, şübhəsiz ki, o zaman siz qətiliklə ziyana uğrayarsınız. Doğrudanmı sizə vəd edir ki, siz öldüyünüzdən, torpaq və sümük olduğunuzdan sonra, mütləq surətdə çıxarılacaqsınız? Təhdid olunduğunuz şey, heç olmayacaq bir şeydir! Sadəcə, adi dünya həyatımız! Biz ölürük, yaşayırıq. Və biz dirildilməyəcəyik. Elçi, sadəcə, Allah haqqında yalan uyduran bir insandır və biz Ona inanmırıq” – dedilər.

³⁹Elçi: “Rəbbim, məni yalan saymalarına qarşı mənə kömək et!” – dedi.

⁴⁰Allah: “Çox az bir zaman sonra onlar qətiliklə peşman olacaqlar!” – dedi.

⁴¹Sonra da haqq etdikləri dəhşətli gurultu onları yaxaladı. Beləcə, özlərini selin önündəki çör-çöp halına saldıq. Artıq uzaqlaşdırma/kənarlaşdırma, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər topluluğunadır.

⁴²Sonra Biz onların ardından başqa nəsillər var etdik.

⁴³Heç bir başçılı cəmiyyət öz əcəlini nə önə ala bilməz, nə də ertələyə bilməz.

⁴⁴Sonra Biz bir-biri ardınca elçilərimizi göndərdik. Nə zaman bir ümmətə elçiləri gəldi, onlar bu elçini yalan saydılar və Biz onların bir qismini digər qisminə izlətdirdik və onları hekayətlər etdik. Artıq iman etməyən cəmiyyət üçün uzaqlıq… Canı cəhənnəmə!

^45,46Sonra da Musa və qardaşı Harunu ayələrimizlə/əlamətlərimizlə/nümunələrimizlə və açıq-aşkar bir güc ilə Firona və öndə gedənlərinə göndərdik/elçi etdik. Buna görə də özlərinin böyüklüyünə inandılar və ululuq göstərən bir cəmiyyət oldular.

⁴⁷Sonra da: “Bu ikisinin qövmü bizə qulluq edərkən biz, bizim bənzərimiz olan bu iki bəşərə inanacağıqmı?” – dedilər.

⁴⁸Beləcə, onlar hər ikisini yalan saydılar və dəyişikliyə/dağıntıya uğrayanlardan oldular.

⁴⁹Və and olsun Biz Musaya, onlar bələdçiləndikləri doğru yola girsinlər deyə, o kitabı verdik.

⁵⁰Və Biz Məryəmin oğlunu və İsanın anasını bir əlamət/nümunə etdik və ikisini yaşayış üçün uyğun, suyu olan bir təpəyə yerləşdirdik.

⁵¹Ey elçilər! Təmiz, xoş, faydalı şeylərdən yeyin və saleh əməl işləyin. Şübhəsiz ki, Mən sizin etdiklərinizi çox yaxşı bilənəm.

⁵²Və bax budur, bu, bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda mənim qorumam altına girin.

⁵³Sonra insanlar öz aralarındakı işləri hissə-hissə böldülər. Hər qrup özündə olanla sevinib təkəbbürlənməkdədir.

⁵⁴Sən indi onları bir zamana qədər azğınlıqları ilə baş-başa burax!

^55,56Onlar onları xeyirlərdə yarışdıraq deyə, özlərinə maldan və oğullardan bir şeylər verməkdə olduğumuzumu sanırlar? Tam əksinə, işin fərqinə vara bilmirlər.

(74/23, Möminlər/23–56)

Nəcm: 338

^57–61Şübhəsiz, Rəbbinə duyduqları dərin heyranlıq və hörmətin nəticəsi olaraq, Ondan uzaqlaşma qorxusundan tir-tir titrəyən bu kəslər, Rəbbinin ayələrinə inanan kəslər, Rəbbinə ortaq tanımayan kəslər, şübhəsiz, özləri Rəbbinə dönəcəklər deyə verdiklərini qəlbləri ürpərərək verən kəslər – bax budur, onlar yaxşılıqlarda yarışanlardır və yaxşılıqlar üçün öndə gedənlərdir.

(74/23, Möminlər/57–61)

Nəcm: 339

⁶²Və Biz heç kimsəni gücünün yetdiyindən başqası ilə – imkanı və bacarığı xaricindəki bir şeylə yükləmərik. Nəzdimizdə də, haqqı danışan bir kitab vardır və onlar haqsızlığa uğradılmazlar.

⁶³Tam əksinə, onların qəlbləri bu xüsusda örtük içindədir. Və onların bundan aşağı bəzi pis işləri vardır ki, onlar o pis işləri edirlər.

⁶⁴Sonunda onların rahatlıq içində olanlarını əzabla yaxaladığımızda dərhal fəryada başlayırlar.

^65–67Bu gün fəryad etməyin! Şübhəsiz ki, siz Bizdən kömək görə bilməzsiniz. Şübhəsiz ki, ayələrimiz sizə oxunurdusa da, siz buna qarşı təkəbbürlənərək və gecə ikən sayıqlamalar saçaraq üz döndərib gedirdiniz.

(74/23, Möminlər/62–67)

Nəcm: 340

⁶⁸Onlar Quranı heç düşünmədilərmi? Yoxsa özlərinə daha öncə keçmişdə, atalarına gəlməyən bir şeymi gəldi?

⁶⁹Ya da onlar özlərinə gələn elçini tanımadılarmı ki, onu tanımırmış kimi davranmağa cəhd edirlər?

⁷⁰Yoxsa: “Onda bir dəlilik varmı?” – deyirlər. Əksinə elçiləri özlərinə haqqı gətirmişlər. Onların çoxu da haqqı xoşlamayan insanlardır.

⁷¹Və əgər haqq onların ehtiraslarına uysaydı qətiliklə göylər, yer üzü və bunlarda olan insanlar pozulub, gedərdi. Əslində, Biz onların şanını/öyüdlərini gətirdik, sonra da onlar öz şanlarından/öyüdlərindən üz çevirənlərdir.

⁷²Yoxsa sən onlardan bir vergimi istəyirsən? Bax budur, Rəbbinin vergisi daha xeyirlidir. Və Rəbbin ruzi verənlərin ən xeyirlisidir.

^73,74Və şübhəsiz, sən qətiliklə onları dosdoğru bir yola çağırırsan. Axirətə inanmayan bu insanlar isə, bu yoldan qətiliklə azanlardır.

⁷⁵Və əgər onlara acıyaraq, içində olduqları sıxıntını aradan qaldırsaydıq, qətiliklə yaxşıca korlaşaraq, azğınlıqlarında büsbütün dirənərdilər.

⁷⁶Və and olsun ki, Biz onları əzab ilə yaxaladıq. Buna baxmayaraq, Rəbbinə boyun əymədilər və Allah barəsində zəlil olduqlarını heç göstərmədilər.

⁷⁷Ta ki, üzərlərinə əzabı çox şiddətli olan bir qapı açdığımız zaman… Bir də baxarsan ki, onlar orada ümidsiz qalmışlar!

⁷⁸Və Allah sizin üçün duyğunu, gözləri və qəlbləri inşa edəndir. Sizə verilən nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz!

⁷⁹Və Allah sizi yer üzündə törədib, çoxaldandır. Və sadəcə Ona toplanacaqsınız.

⁸⁰Və Allah dirildər və öldürər. Gecə ilə gündüzün bir-birini təqib etməsi də yalnız və yalnız Onun işidir. Hələ ağlınızı istifadə etmirsinizmi?

(74/23, Möminun/68–80)

Nəcm: 341

⁸¹Əslində onlar öncəkilərin söylədiklərinin bənzərini söylədilər.

^82,83Onlar: “Biz ölüb bir torpaq və sümüklər olduqdamı qətiliklə, dirildiləcəyik? And olsun ki, biz və atalarımız bundan öncə bununla qorxudulmuşduq. Bu, əvvəlkilərin məsəllərindən başqa bir şey deyildir!” – dedilər.

⁸⁴De ki: “Əgər bilirsinizsə, bu yer üzü və onun içindəki kimsələr kimə aiddir?”

⁸⁵Onlar: “Allaha aiddir” – deyəcəklər. “Belə isə, siz düşünüb daşınmazsınızmı?” – de.

⁸⁶De ki: “Vəhy edilən göylərin Rəbbi və çox böyük taxtın Rəbbi kimdir?”

⁸⁷Onlar: “Allahındır/Allahdır” – deyəcəklər. Sən: “Belə isə, Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?” – de.

⁸⁸De ki: “Əgər bilirsinizsə, hər şeyin mülkiyyəti və idarəçiliyi Özünün əlində olan və Özü hər şeyi qoruyub müdafiə edən, lakin Özü qorunmayan kimdir?”

⁸⁹Onlar: “Allahındır/Allahdır” – deyəcəklər. Sən: “Belə isə necə ovsunlanırsınız?” – de.

⁹⁰Əslində Biz onlara haqqı gətirdik, onlar isə qətiliklə yalançılardır.

(74/23, Möminun/81–90)

Nəcm: 342

^91,92Allah övlad deyə bir şey qəbul etməmişdir. Onunla bərabər heç bir tanrı da yoxdur. Əks təqdirdə hər tanrı qətiliklə öz əmələ gətirdiyi şeylə birlikdə gedər və qətiliklə digərləri üzərində üstün olardı. Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni və açığı bilən Allah onların vəsf etdikləri şeylərdən münəzzəhdir. O, onların ortaq qoşduqları şeylərdən də çox ucadır.

(74/23, Möminun/91–92)

Nəcm: 343

^93,94De ki: “Rəbbim! Onların təhdid olunduqları şeyləri mənə qətiliklə göstərəcəksən. Rəbbim! Bu vəziyyətdə məni, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar kütləsi içində tutma”.

⁹⁵Və şübhəsiz, Biz onlara vəd etdiyimiz şeyləri sənə göstərməyə əlbəttə, ki, güc yetirənlərik.

⁹⁶Sən pisliyi ən gözəl bir şeylə sovuşdur. Biz onların yaraşdırmaqda olduqları şeyləri çox yaxşı bilirik.

^97,98Və de ki: “Rəbbim! Şeytanların təhrik etmələrindən sənə sığınıram! Və Rəbbim! Onların yanımda olmalarından da, sənə sığınıram”.

(74/23, Möminun/93–98)

Nəcm: 344

^99,100Sonunda onlardan birinə ölüm gəldiyində: “Rəbbim, tərk etdiyim şeylərdə saleh əməl işləməyim üçün, məni geri döndər” – dedi. Əmin olun ki, onun düşündüyü kimi deyil! Bu, şübhəsiz, onun söylədiyi bir sözdür. Onların təkrar dirildiləcəkləri günə qədər, onların arxalarında bir əngəl vardır.

¹⁰¹Artıq Sura üfləndiyi zaman, bax budur, o gün aralarında nəsil-nəsəb əlaqəsi yoxdur, kimsə kimsədən bir şey istəyə bilməz də.

¹⁰²Beləcə, kimlərin çəkiləri ağır gələrsə, bax budur, onlar əsl qurtuluşa çatanlardır.

¹⁰³Kimlərin də çəkiləri yüngül gələrsə, artıq onlar da özlərinə heyf etmişlər/cəhənnəmdə həmişəlik qalarlar.

¹⁰⁴Orada onlar dişləri ağarmış halda ikən, atəş üzlərini yalayar.

¹⁰⁵Mənim ayələrim sizə oxunmadımı? Siz də onları yalan sayırdınızmı?

^106,107Dedilər ki: “Rəbbimiz! Biz azğınlığımıza məğlub olduq və biz bir azğınlar qövmü olduq. Rəbbimiz! Bizi buradan çıxar. Əgər bir daha eynisini edərsək, onda, o zaman gerçəkdən biz səhv/öz zərərlərinə iş edənlərik”.

¹⁰⁸Allah dedi ki: “Yatın oraya! Mənə də heç nə deməyin. ¹⁰⁹Şübhəsiz, mənim qullarımdan bir qrup: “Rəbbimiz! Biz iman etdik, artıq bizi bağışla, bizə mərhəmət et, Sən mərhəmətlilərin ən yaxşısısan” – deyirdilər. ¹¹⁰Bax budur, siz onları lağa qoydunuz! Sonunda da onlar sizə mənim anılmamı, öyüdümü unutdurdu/tərk etdirdi. Və siz onlara gülürdünüz. ¹¹¹Şübhəsiz ki, bu gün Mən səbr etmələrinə qarşılıq, onları mükafatlandırdım. Onlar qazanclı çıxanların məhz özləridir”.

¹¹²Allah: “Yer üzündə il sayı olaraq neçə il qaldınız?” – dedi.

¹¹³Onlar: “Bir gün və ya günün bir qismi qədər qaldıq. Haydı, sayanlardan soruş” – dedilər.

¹¹⁴Allah: “Siz, sadəcə, çox az bir müddət qaldınız! Kaş ki, siz bilmiş olsaydınız!” – dedi.

(74/23, Möminun/99–114)

Nəcm: 345

¹¹⁵Yaxşı, siz Bizim sizi, sadəcə, boş yerə yaratdığımızı və şübhəsiz, sizin yalnız və yalnız Bizə döndərilməyəcəyinizimi sandınız?

¹¹⁶Bax budur, gerçək sahib, idarəçi Allah, ucalardan ucadır. Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. O, hörmətli olan və ən böyük idarəçilik məqamının Rəbbidir.

¹¹⁷Hər kim heç bir dəlili olmadığı halda, Allah ilə birlikdə digər bir ilaha yalvarırsa, bilsin ki, o insanın hesabı ancaq Rəbbinin nəzdindədir. Şübhəsiz, kafirlər vəziyyətlərini qoruya bilməzlər, zəfər qazana bilməzlər.

(74/23, Möminun/115–117)

Nəcm: 346

¹¹⁸Və de ki: “Rəbbim! Bağışla və mərhəmət et! Və Sən mərhəmətlilərin ən xeyirlisisən”.

(74/23, Möminun/118)

TƏHLİL:

¹Qətiliklə, inananlar vəziyyətlərini qorudular/zəfər qazandılar.

²Onlar salaatlarında göstərişsiz/səmimi olan kimsələrdir.

³Və onlar boş şeylərdən üz çevirən kimsələrdir.

⁴Və onlar zəkatı işləyən/vergini verən kimsələrdir.

^5–7Və onlar iffətlərini qoruyan kimsələrdir, həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı, çünki buna görə qınanmazlar, lakin bundan o yana getmək istəyənlər… Bax budur, onlar sədləri aşanların məhz özləridir.

⁸Və onlar əmanətlərinə və andlaşmalarına riayət edən kimsələrdir.

⁹Və onlar salaatlarını qoruyan kimsələrdir.

^10,11Bax budur, içində təməlli qalacaqları Firdevs cənnətinə son sahib məhz onlar olacaqlar.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz, vəziyyətini qoruyan, zəfər qazanmış olan möminləri açıqlayır. Bu açıqlamada, bir sıra fəaliyyətlərlərin edilməsi, imanın gərəyi, imanın meyvəsi olaraq sayılmışdır. Bununla tək imanın yetmədiyi, imanın mütləq gözəl əməllər ilə zahirə əks olunmalı olduğu ismarıcı verilir.

Rəbbimiz, salaatlarında hüşulu olan, boş şeylərdən üz çeviren, zəkatı işləyən, iffətlərini qoruyan, əmanətlərinə və əhdlərinə riayət edən və salaatlarını qoruyan möminlərin fəlah tapdığını bəyan edir. “فلاح fəlah” sözü əsasən “qurtuluş” olaraq tərcümə edilmişdir. Bu söz Quranda on üçü “ مفلح muflih” qəlibiylə “fail isim” olaraq, digərləri də fel olmaqla qırx dəfə keçir. Ərəbcədə, dolayısıyla Quranda “qurtuluş” qavramı “ نجاة nəcat”, “ فلاح fəlah”, “ فوز fəvz” və “ خلاص xalas” sözləri ilə ifadə edilir. Buna görə də bölməni yaxşı anlamaq üçün əvvəlcə “fəlah” sözünün mənasını təhlil etməliyik.

“ فلاح Fəlah” sözünün əsas mənası “yarmaq” deməkdir. Torpağı şumlayan əkinçiyə, dənizi yararaq keçən dənizçilərə “ فلاّح fəllah” deyilir. Bu söz, “uğur, qurtuluş, nemət və xeyirdə baki qalmaq” deməkdir. [1]

Buradan anlaşıldığına görə, sözün əsas mənası, maddəni – torpaq və su kimi şeyləri yarıb məqsədi reallaşdırmaq demək ikən, bu mənaya paralel olaraq mənəvi çətinlikləri yarmaq, onlardan zərər görməmək mənasında da işlədilmişdir. Biz bu mənanı, “seviniləcək bir vəziyyətə çatmaq; zəfər və mövcud vəziyyəti qorumaq; zərərə düşməmək” şəklində ifadə edə bilərik.

Qurana baxıldığında fəlah sözü və törəmələrinin həm dünyada zəfər qazanmaq, həm də axirətdə xoşbəxt sona çatmaq mənasında işlədildiyi görünür.

Mövzumuz olan bölmədə də “fəlah tapma” ifadəsi, həm axirət üçün qazanclı çıxmaq, həm də dünyada vəziyyəti qorumaq/zərərə uğramamaq mənasındadır.

Bu ayələrdə Rəbbimiz möminlərin vacib xüsusiyyətləri olaraq bunları sayır:

Onlar, salaatlarında hüşulu olanlardır.

Burada möminlərin “salaat” sahibi olduqları və salaatlarını “hüşu” ilə etdikləri, ona görə də fəlaha çatdıqları açıqlanmışdır. “Salaat”ın “ictimai dəstək – mənəvi mənada zehni olaraq insanların təlimləndirilməsi, maddi mənada isə bütün problemlərinin aradan qaldırılması üçün dəstək vermək, öhdəlik götürmək” olduğunu bir çox dəfə açıqlamışdıq. İnananlardan bu məsuliyyəti üzərinə götürmələri istənilirkən, eyni zamanda bu öhdəliyin hüşulu olaraq edilməli olması vurğulanır.

الخشوع Xüşu: Bu söz, gözü yerə dikmək, gözün baxışını əngəlləmək, səsi qısmaq; sözü boğazın içindən söyləmək” – deməkdir. [2]

Biz bunu “vücud orqanlarının sayğısı”; dolayısıyla “ümumi sayğı” olaraq ifadə edə bilərik. Hüşu sözü Quranda fel, isim və sifət formalarında on yeddi dəfə yer almışdır.

Möminlərin salaatlarında hüşulu olmaları istənilirkən, sayğısızca, göstərişlə, dəbdəbə və təntənəylə edilən salaatların işə yaramayacağı ismarıcı verilir.

^45,46Bir də səbr etməklə, salaatla kömək istəyin. Şübhəsiz ki, salaat və səbrlə kömək istəmək, hörmətli olanlardan – həqiqətən Rəbbinə qovuşacaqlarına və həqiqətən özlərinin Ona dönəcək olduqlarına inanan insanlardan başqasına çox ağır gəlir. (Bəqərə/45, 46)
^4–7Artıq, salaatlarında laqeyd, duyğusuz, göstəriş olsun deyə salaat edən və adi bir ev əşyalarının belə, bir ehtiyacı olana çatmasına mane olan insanların, vay halına! (Maun/4-7)
³⁵Və onların Beytin/Kəbənin yanında “dəstək vermələri”, sadəcə fit çalmaq və əl çırpmaqdır, bir göstərişdir. Belə isə küfr etdiyinizə görə əzabı dadın! (Ənfal/35)
^142,143Şübhəsiz ki, münafiqlər Allahı aldatmağa çalışırlar. Halbuki O, onların aldadıcısıdır. Və onlar salaata qalxdıqları/cəmiyyət içinə çıxdıqları zaman ikisi arasında gedib-gələn qərarsızlar olaraq, tənbəl-tənbəl qalxarlar, nə möminlərlə, nə də kafirlərlə olmazlar, insanlara göstəriş olsun deyə, onlar kimi edərlər. Və Allahı, ancaq çox az olaraq anarlar. Və Allah kimi azdırarsa, sən artıq ona bir yol tapa bilməzsən. (Nisa/142,143)
⁵⁴Və onların xərclədiklərinin özlərindən qəbul olunmasına, sadəcə, onların küfr etməsi, Onun Elçisinin həqiqi elçi olmasını bilərək rədd etmələri və salaata tənbəl-tənbəl getmələri, həmçinin Allah yolunda xərcləmələrini könülsüz etmələri əngəl oldu. (Tövbə/54)
- Və onlar boş şeylərdən üz çevirənlərdir,

Ərəb dilində “lağv” sözü, insanın məqsədinə çatmasında yararı olmayan hər cür boş və mənasız şeyləri əhatə edir. Yalanı, qiybəti, çəkişməni, çəkişdirməyi, iyrənc mahnıları, açıq-saçıq lətifələri və bunlara bənzəri şeyləri də əhatə edər. [3] İnananların bir özünəməxsusluğu da “boş şeylərdən üz çevirmələri”dir.

Möminlərin boş şeylərdən üz çevirməli olmaları daha əvvəl Furqan və Qasas surələrində gündəmə gətirilmişdi:

⁷²Və Rəhmanın qulları, yalan yerə şahidlik etməzlər, boş bir şeylə rastlaşdıqları zaman hörmətli bir şəkildə keçərlər. (Furqan/72)
⁵⁵Və onlar, boş söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirərlər və “Bizim işlərimiz yalnız və yalnız bizim üçün, sizin işləriniz də yalnız və yalnız sizin üçündür. Sizə salam olsun! Biz cahilləri axtarmırıq” – deyərlər. (Qasas/55)
- Və onlar, zəkatı işləyənlərdir,

“Fəlaha yetən möminlər”in bir xüsusiyyəti də “zəkatı işləmələri” olaraq bildirilmişdir. Burada “zəkat” sözü “زكى zəka, تزكّى təzəkka” kimi fel halında deyil, “ الزّكوة əz-Zəkat [Vergi]” mənasında xüsusi isim olaraq gəlmişdir.

Buradan anlaşıldığına görə Zəkat iddia edildiyi kimi Mədinədə deyil, Məkkədə fərz qılınmışdır. Belə ki, Ənam/141 də bunu müəyyən edir:

¹⁴¹Və Allah sərilmiş və sərilməmiş bağçaları, xurmaları, məhsulları çeşid-çeşid əkinləri, zeytunları və narları, bir-birinə bənzəyən və bənzəməyən quruluşda yaradandır. Meyvə verincə meyvəsindən yeyin, məhsul yığımı günü də onun haqqını verin və bədxərclik etməyin. Şübhəsiz, Allah bədxərclik edənləri sevməz. (Ənam/141)

Mövzumuz olan ayələrdəki açıq ifadələrdən, buradakı zəkatdan məqsədin nəfsin şirk və kirlərdən təmizlənməsi olduğunu qəbul etmək yanlış bir anlayış olacaqdır. Nəfsin arınmasına yönəlik ifadə Quranda fel halında verilmişdir:

Mənliyini təmizləyən həqiqətən nicat tapmışdır. (Şəms/9-10)

Bilindiyi kimi zəkat [vergi] Məkkə idarəçiliyində var olan ictimai bir öhdəlik idi. Məkkə idarəçiləri vətəndaşlarından vergi alır, bu vergiləri din fərqi qoymadan ehtiyaclılara yardımda istifadə edirdilər.

Bir dövr möminlərə əziyyət vermək üçün zəkatı kəsdilər və ehtiyacı olan möminlər bundan zərər gördülər. Bu mövzu Fussilət surəsində yer almışdı:

^6,7De ki: “Mən sadəcə sizin kimi bir bəşərəm. Mənə: “Sizin ilahınızın bir tək tanrı olduğu” vəhy edilir. Ona görə də, Ona dosdoğru yönəlin və Ondan bağışlanma diləyin”. Və zəkatı/vergini verməyən və Axirəti bilərək rədd edən o insanların/inanmayanların məhz özləri olan ortaq qoşanların vay halına! (Fussilət/6-7)
- Və onlar iffətlərini qoruyan kimsələrdir, həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı, çünki buna görə qınanmazlar, lakin bundan o yana getmək istəyənlər… Bax budur, onlar sədlərı aşanların məhz özləridir.

Bölmənin bu hissəsində, “qurtuluşa yetən inanmış insanlar”ın iffətlərini qoruduqları, zina etmədikləri, fühuş etmədikləri, cinsi ehtiyaclarını nikah və qanuni sözləşmələr çərçivəsində etdikləri ifadə edilərək, möminlərə belə etməli olduqları ismarıcı verilir.

Ayədə cinsi yararlanmağın kimlər ilə olacağı açıqlanırkən “həyat yoldaşları” və ya “ma mələkət əymanukum [andlarınızın, sözləşmələrinizin sahib olduqları] deyə iki sinifdən bəhs edilir. Eyni prinsipdən Məariç surəsində də bəhs edilir:

^29–31Və salaatçılar namuslarını qoruyanlardır. Ancaq həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları istisnadır. Çünki onlara yaxınlaşdıqlarında qınanmazlar. Artıq ondan artığını istəyənlər… Bax budur, onlar həddi aşanların məhz özləridir. (Məaric/29-31)

Ayələrdə keçən “ ما ملكت ايمانهم ma mələkət əymanuhum [sözləşmələrinin sahib olduqları] ifadəsi, əsasən “cariyələr” olaraq anlaşılaraq bu günə qədər gəlmişdir. Cariyələrlə əlaqədar say məhdudiyyəti olmadığı kimi onlarla nikahın da lazım olmadığı kimi bir anlayış hakim olmuşdur.

O halda “ma mələkət əymanuhum [sözləşmələrinin sahib olduqları]” ifadəsiylə kimlərin qəsd edilməsi məsələsi təhlil edilməlidir:

Bilindiyi kimi, İslam dini gəldiyi zaman dünyanın hər tərəfində olduğu kimi, Ərəbistan coğrafiyasında da köləlik müəssisəsi mövcud idi. Satın alınma, miras yoluyla gəlmə, güclə qaçırma, hərbi əsirlərinin kölələşdirilməsi və kölə bağışlanması kimi yollarla köləlik müəssisi davam edib, gedirdi. İslam dini qaynar döyüşdən başqa əsir almağı, döyüş vaxtı alınan əsirlərin isə kölələşdirilməsini qadağan etdi (Ənfal/62 və Muhəmməd/4). Beləliklə, İslamiyyət köləlik müəssisəsini tədricən tamamilə qadağan etmiş oldu. 19-cu yüzildə başlayan müddətdə isə İngiltərə başda olmaqla, digər dövlətlər də köləliyi qadağan edərək bu müəssisəni ortadan qaldırdılar. Təəssüf ki, bir İslam dövləti olan Osmanlı Dövləti, zənci kölə ticarətini 1857-də, ağ kölə ticarətini isə ancaq 1909-da qadağan etmişdir.

Köləlik müəssisəsinin davam etdiyi müddətdə, qadın və kişi kölələr müəyyən şərtlər, sözləşmələr çərçivəsində qoruyucu ailələrin himayələrinə verilirdilər. Bu hami ailələr onların işindən gücündən yararlanır və onları himayə edirdilər. Kölələr din və vicdan azadlığına sahib olmalarına rəğmən, iqtisadi və siyasi nöqteyi nəzərdən azad olmazdılar. Miras yoluyla, qəsb yoluyla kölələşdirmə ortadan qalxdıqdan sonra hərbi əsirlərindən dəyişidirilməyə tabe tutulmayan, fidyə verilməyən və öz ailəsindən himayə edəcək kimsəsi olmayan qadınlar, yenə müəyyən şərtlər daxilində, birilərinin himayəsinə verilirdi. Bəzən də köləliyin qalxmadığı qonşu bir ölkədən hədiyyə olaraq kölələr göndərilirdi.

Bölmədə bəhs edilən “ma mələkət eymanühüm [sözləşmələrinin sahib olduqları]” qadınlar bu şərtlər daxilində “İctimaiyyətin himayəsi altında olanlar”dır. Ayələrdə “insanların sahib olduğu” deyə bir məna yoxdur. Bu qadınlar, o günün adətlərinə görə müəyyən məqamlarda kəsir sayılırdılar.

Mövzumuz olan ayədə “və ya sözləşmələrinin sahib olduqları” ifadəsi ilə anladılan qadınlar bunlardır. Bunlarla cinsi əlaqəyə girə bilmək üçün mütləq yaxınlarından izin alınmalı və ənənəyə görə mehirləri verilərək nikahlanmaları şərtdir (Nisa/24). İslam dini nikahsız cinsi əlaqəni təsdiq etmir. Nikahsız gönüllü əlaqəni zina, nikahsız və könülsüz əlaqəni isə təcavüz sayır.

Ərəbcədəki “ev” bağlayıcısının bir mənası da “et Tafsilü ba’de’l icmal (xülasə kimi verilən ifadədən sonra geniş açıqlama” dır. [4] Quranda bunun nümunələrini görürük.

Bəqərə/135:

¹³⁵Və Yəhudilər: “Yəhudi olun ki, bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız! Xristianlar da: “Xristian olun ki, bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız” – dedilər.

Buradakı məna: “Bəziləri: “Yəhudi olun ki, bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız” – dedilər…, bəziləri də “Xristiyan olun ki bələdləndiyiniz doğru yolu tapasınız” – dedilər … ” şəklindədir.

Zəriyət/52:

⁵²Bax budur, belə, onlardan öncəkilərə hər hansı bir elçi gəlincə, onun haqqında da qətiliklə onlar: “Bir sehrbazdır!” və ya “Bir gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisidir!” – dedilər.

Bu ayədə də məna, “bəziləri: Bir sehrbazdır! – dedilər, bəziləri də: “Bir gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisidir!” – dedilər” şəklindədir.

Mövzumuz olan ayələrdə də “həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı” ifadəsi “Nikahlı xanımları ayrı ki, bəzisi “normal şəkildə evlənmişdir”, bəzisi də “qanunların sahib olduğu; ictimaiyyətin himayəsindəki qadınla evlənmişdir” … deyilir.

Ayədə bu qadınların “və ya” ifadəsiylə ikinci bir qrup sayılması, keçmişlərindəki bilinməz nöqtələr və o günün ənənəsində mehir sarıdan əsl həmşəhriləriylə bərabər olmamalarından qaynaqlanır. Nikahın təməli bir olmasına rəğmən, detalda fərqlilikdən bəhs edilir. İnşaallah bu nöqtələr Nisa surəsində geniş şəkildə ortaya qoyulacaqdır.

Bu cür qadınlara konkret örnək olaraq bu isimlər verilə bilər: Peyğəmbərimizin həyat yoldaşlarından “Möminlərin Anası Safiyə” bir döyüş əsiridir; Mariyə isə ona göndərilmiş hədiyyədir. Peyğəmbərimiz hər ikisi ilə də nikahlanmışdır. Həmçinin bu iki qadın Quranda [Təhrim və Əhzab surələrində] Rəsulullahın “həyat yoldaşları” olaraq xarakterizə edilmişdir.

Muta Nikahı-Siğə. Ədəbiyyata “Muta Nikahı” deyə keçən və qadınların sadəcə cinsi yararlanma üçün kiralanması mənasına gələn bu nikah növü, kiralanan qadın qanuni həyat yoldaşı, gerçək xanım olmadığından bu cür bir tətbiqat həddi aşmaq olur və qadağan əhatəsindədir.

Və onlar (xilas olan möminlər) əmanətlərinə və andlaşmalarına riayət edən kimsələrdir.

“Xilas olan möminlər”in bölmənin bu qismində açıqlanan bir digər xüsusiyyəti də “əmanətlərinə və andlaşmalarına riayət edənlər” olmalarıdır. “Riayət etmək” “çobanlıq etmək, qorumaq, ehtiyat etmək, nəzarət etmək” deməkdir.

“Əmanət”, “etibar edilib verilən şey”; “əhd” də “insanın özünü Rəbbinə yaxınlaşdıracaq şeylər mənasında “etməyi öhdəsinə götürdüyü şey” deməkdir. Əmanət və əhd istər Allah ilə insan arasında, istərsə də insan ilə insan arasında edilmiş olsun, bütün andlaşma, sözləşmə və söz vermələri əhatə edir. Əmanət və əhdin əhəmiyyəti, Allahın üzərində durduğu çox əhəmiyyətli bir mövzudur. Bu mövzu ilə əlaqədar Nəhl surəsində də açıqlamalar yer almışdı. Əhəmiyyətinə görə əlaqədar bölmənin təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

Və onlar, salaatlarını qoruyan kimsələrdir.

Bölmənin bu hissəsində də fəlah tapan möminlərin salaatlarını qoruyan insanlar olduğu vurğulanmışdır. Görəcəyimiz kimi salaat qorxu anında belə laqeyd yanaşılmamalı olan bir vəzifədir. Salaat cəmiyyətdəki pislikləri, həddi aşmaları ortadan qaldırır. Salaatın ortadan qalxmasıyla cəmiyyətdə cəhənnəm həyatı hökm sürməyə başlayar. Ona görə də salaat, dinin sərgilənməsi və dirəyi qəbul edilmişdir

^{238, 239}Salaatları və ən xeyirli salaatı [ən yararlı olanı – həftəlik toplantı günü salaatını] hamılıqla qoruyun. Və Allah üçün daima hörmətlə duraraq, qalxın/işə başlayın – təhsil, təlim və sosial kömək qurumunu işlədin. Amma əgər qorxulu bir şəraitdə olarsınızsa, o zaman piyada və ya minikli olaraq gedərkən/hərəkət halında qoruyun, yerinə yetirin. Sonra da təhlükəsizliyə çatdığınızda bilmədiyiniz şeyləri sizə öyrətdiyi kimi, Allahı dərhal anın. (Bəqərə/238, 239)
⁴⁵Sən sənə kitabdan vəhy ediləni oxu/izlə və salaatı iqamə et. Qəti bilin ki, salaat həddi aşmaqdan, pislikdən çəkindirər. Və Allahın anılması, əlbəttə, daha böyükdür. Və Allah, edib törətdiyiniz şeyləri bilir. (Ənkəbud/45)
^59–61Sonra onların ardından pis bir nəsil gəldi ki, salaatı tərk etdilər/həyatlarından çıxarıb atdılar. Və şəhvətlərinə uydular. Buna görə də tövbə edən, iman edən və saleh əməl işləyənlər istisna olmaqla, onlar azğınlıqlarının cəzası ilə qarşılaşacaqlar. Bax budur, tövbə edən, iman edən və saleh əməl işləyənlər cənnətə – Rəhmanın qullarına, görmədikləri halda, vəd etdiyi Ədn cənnətlərinə girəcəklər və heç bir şəkildə haqsızlığa uğradılmayacaqlar. Şübhəsiz, Onun vədi, tam yəqinliklə bilin ki, yerinə yetəcəkdir. (Məryəm/59-61)
- Bax budur, içində təməlli qalacaqları Firdevs cənnətinə son sahib məhz onlar olacaqlar.

“Fəlaha yetən möminlər”in yuxarıdan bəri sayılan xüsusiyyətlərə sahib olduqları bəyan edildikdən sonra, bölmənin bu son qismində də Firdevs cənnətinə varis olacaq olanların da bu möminlər olduğu bildirilmişdir.

Firdevs sözü bir başqa ayədə belə keçir:

^107,108Şübhəsiz, iman etmiş və düzəltmək yönündə işlər etmiş bu kimsələr… Onlara içlərində həmişəlik qalmaq üçün Firdevs bağçaları ikram olunmuşdur. Onlar oradan heç ayrılmaq istəməzlər. (Kəhf/107, 108)

“Firdevs” sözü, ümumi qənaətə görə sonradan ərəbcəyə keçmiş bir sözdür. Rumca “bağça” deməkdir. Firdevs sözünün cəmi olan “Fəradis” Suriyada bir yer adıdır. [5]

Klassik qaynaqlardakı nəqllərə görə, Katade, Firdevsin cənnətin mərkəzi və ən üstün yeri olduğunu irəli sürərkən, Kab: “Cənnətlər içində Firdevsdən daha üstün və ucası yoxdur” – deyir.

Bu ayədən Rəbbimizin axirətdə möminləri Firdevs bağçaları ilə mükafatlandıracağı anlaşıldığı kimi, bu ayələr endiyi dövrdə hələ Bizans torpağı olan Suriyadakı Firdevs cənnətlərinin bir gün möminlərin olacağı müjdəsi də anlaşılır.

Möminun surəsindəki bu bölmənin bənzərləri Furqan və Məaric surələrində də yer alır:

⁶⁷Və Rəhmanın qulları, xərclədiklərındə bədxərclik etməzlər, xəsislik də etməzlər və bu ikisi arasında bir mövqe tutarlar.
^68–71Və budur, Rəhmanın qulları Allah ilə bərabər başqa bir tanrıya yalvarmazlar. Allahın haram etdiyi canı öldürməzlər. Ancaq haqq ilə öldürərlər. Zina da etməzlər. Və kim bunları edərsə, günahla qarşılaşar. Qiyamət günü əzabı qat-qat olar və orada alçaldılaraq əbədi olaraq qalar. Ancaq tövbə edən, iman edən və saleh əməl edənlər istisnadır. Bax budur, Allah, onların pisliklərini yaxşılıqlara çevirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. Və hər kim tövbə edər və saleh əməl işləyərsə, əmin olun ki, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər.
⁷²Və Rəhmanın qulları, yalan yerə şahidlik etməzlər, boş bir şeylə rastlaşdıqları zaman hörmətli bir şəkildə keçərlər.
⁷³Və Rəhmanın qulları… Onlara Rəbbinin əlamətləri/nümunələri xatırladıldığında onlar barəsində kar və kor kimi davranmazlar.
⁷⁴Və Rəhmanın qulları: “Rəbbimiz! Bizə həyat yoldaşlarımızdan və bizdən sonrakı nəsillərimizdən göz aydınlığı olacaq insanlar bəxş et/bağışla. Və bizi Allahın qoruması altına girmiş insanlara başçı et!” – deyərlər.
^75,76Bax budur, Rəhmanın qulları! Səbr etmələrinə qarşılıq olaraq cənnətin ən yüksək məqamlarında, orada sonsuz olaraq qalmaqla mükafatlandırılacaqlar, orada hörmət və salamla qarşılanacaqlar. Orası nə gözəl bir qərargah və nə gözəl bir iqamətgahdır! (Furqan/67-76)
²²Ancaq “salaatçılar” bundan istisnadır.
²³O salaatçılar ki, salaatlarını davam etdirənlərdir.
^24,25Və salaatçılar öz mallarında istəyən və istəməyə utanan yoxsullar üçün bəlli bir haqq olan insanlardır.
²⁶Və salaatçılar cəza gününü təsdiq edərlər.
²⁷Və salaatçılar Rəbbinin əzabından qorxanlardır.
²⁸Şübhəsiz ki, Rəbbinin əzabından amanda/arxayın olmaq olmaz.
^29–31Və salaatçılar namuslarını qoruyanlardır. Ancaq həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları istisnadır. Çünki onlara yaxınlaşdıqlarında qınanmazlar. Artıq ondan artığını istəyənlər… Bax budur, onlar həddi aşanların məhz özləridir.
³²Və salaatçılar əmanətlərinə və əhdlərinə riayət edərlər.
³³Və salaatçılar şahidliklərini yerinə yetirərlər.
³⁴Və salaatçılar, salaatlarını qoruyanlardır.
³⁵Bax budur, bu salaatçılar cənnətlərdə xoş qarşılanırlar. (Məaric/22-35)

Quranda “qurtuluşa çatanlar”ın xüsusiyyətləri bir çox ayədə (Bəqərə/3-5, 189, Al-i İmran/104, 130, 200, Maidə/35, 90, Əraf/8, 69, 157, Ənfal/45, Həcc/77, Nur/31, 51, Rum/38) yer alır.

^12–16Və and olsun ki, Biz insanı seçilmiş bir palçıqdan əmələ gətirdik. Sonra onu çox dayanıqlı bir qərargahda bir nütfə, sonra o nütfəni bir embrion etdik. Sonra o embrionu bir ət parçasına döndərdik. Sonra o bir ət parçasını sümüklərə çevirdik. Sonunda o sümüklərə də bir ət geyindirdik. Sonra onu bir başqa yaradılışda yenidən qurduq. Bax budur, yaradanların ən gözəli olan Allah nə səxavətlidir! Sonra şübhəsiz ki, sizlər bunların ardından mütləq öləcəksəniz. Sonra şübhəsiz ki, siz Qiyamət günündə dirildiləcəksiniz.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz, insanları axirətdə yenidən dirildəcəyini isbat etmək üçün ilk yaradılışın mərhələlərini bildirir. Buna görə, insan ilk əvvəlcə bir palçıq [cansız maddə], sonra nütfə, sonra embriyon, sonra da ət parçası olmuşdur. Sonra ət parçasının bir qismi sümüyə dönmüş, sonra da sümüklərə ət geydirilmişdir. Bu mərhələdən sonra da fərqli bir yaradılışla yenidən qurulmuşdur.

Burada sayılan mərhələlər eynilə Həcc surəsində də sayılmışdır:

⁵Ey insanlar! Əgər öldükdən sonra dirilməkdən şübhədəsinizsə, bilin ki, nə olduğunuzu sizə ortaya qoymaq üçün, şübhəsiz ki, Biz sizi torpaqdan, sonra nütfədən, sonra bir embriyondan, sonra quruluşu müəyyən – qeyri-müəyyən bir ət parçasından yaratmışıq. Və Biz dilədiyimizi bəlli bir müddətə qədər bətnlərdə tuturuq. Sonra sizi bir uşaq olaraq, sonra da yetkinlik çağına yetişməyiniz üçün çıxardırıq. Bununla yanaşı, kiminiz keçmişdə etdikləri və etməli olduğu halda etmədikləri bir-bir xatırlatdırılır/öldürülür, kiminiz də öncəki biliyindən sonra heç bir şey bilməyərək, ömrünün ən rəzil zamanına çatdırılır. Bir də yer üzünü görərsən ki, sönmüşdür. Sonra Biz onun üzərinə su endirdiyimiz zaman hərəkətə keçər, qabarar və hər gözəl cütdən bitkilər bitirə (Həcc/5)

Daha əvvəl “nütfə” və “ələq” sözləri ilə əlaqədar geniş açıqlamalar etmişdik. Burada ilk dəfə bəhs edilən “bir başqa yaradılışda yenidən qurulma” mərhələsi isə, əvvəlcədən anaya bağlı bir parazit mövqeyindəki canlı körpənin özünün fizioloji sistemləri əmələ gəlmiş müstəqil bir insan halına dönməsi mərhələsidir.

Elmi mətnlərdə insanın yaradılış mərhələlərindəki bu fövqəladəliklər haqqında geniş məlumatlar verilir.

İnsan deyilən varlığın hamısı istisnasız bu proqram çərçivəsində dünyaya gəlmişdir. İsa peyğəmbər də ana bətninə fərqli bir yöntəmlə nazil olmuşdur (ilkah edilmişdir), amma o da nütfə, ələq və digər mərhələləri keçirərək dünyaya gəlmişdir.

⁵⁹Şübhəsiz ki, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin/hər insanın vəziyyəti kimidir. O, onu torpaqdan əmələ gətirdi, sonra ona: “Ol!” – dedi, o da dərhal oldu. (Al-i İmran/59)

Yaradılışa aid proqramlar xatırladıldıqdan sonra “Sonra şübhəsiz ki, sizlər bunların ardından mütləq öləcəksəniz. Sonra şübhəsiz ki, siz Qiyamət günündə dirildiləcəksiniz” buyurularaq, peyğəmbərlər də daxil olmaqla, hər canlının mütləq öləcəyi və bütün insanların axirətdə toplanacağı barədə xəbərdarlıq edilir. İnsanın ölüm və dirilmə qarşısında müqavimət göstərmək gücü yoxdur. Ölümün və axirətin haqq olması insanların acizliklərini dərk etmələrinə və dünyada davranışlarını tarazlaşdırmağa imkan verir. Öldükdən sonra dirilib, etdiklərinın qarşılığını görəcəyinə inanan insanlar, dünyadakı həyatlarını azmadan, korlanmadan, ümidli bir gözləyiş içərisində keçirirlər.

³⁵Hər canı olan varlıq ölümü dadacaq. Və əridib, saflaşdırmaq üçün Biz sizi xeyir və şər ilə sınayarıq. Və siz, yalnız Bizə döndəriləcəksiniz. (Ənbiya/35)
⁵⁷Hər bir fərd/varlıq ölümü dadacaqdır. Sonra da ancaq Bizə döndəriləcəksiniz. (Ənkəbud/57)
³⁰Şübhəsiz ki, sən, əmin ol ki, öləcəksən, şübhəsiz onlar da, qətiliklə öləcəklər. (Zümər/30)
²⁰Onun sizi bir torpaqdan yaratması da Özünün əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Sonra da siz, indi dağılıb-yayılan bir bəşərsiniz. (Rum/20)
⁷Ki, O, yaratdığı hər şeyi ən gözəl edən və insanı yaratmağa bir palçıqdan başlayandır. ⁸Sonra onun nəslini bir mahiyyətdən, adi bir sudan etmişdir. ⁹Daha sonra onu düzəldib bir formaya saldı və onu bilikləndirdi. Sizin üçün qulaq, gözlər və könüllər var etdi. Sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz? (Səcdə/7-9)
^20–22De ki: “Yer üzündə gəzib dolaşaraq, Onun yaratmağa necə başladığına bir baxın. Sonra Allah, son quruluşu inşa edəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. O, dilədiyi kimsəyə əzab edər, dilədiyi kimsəyə də mərhəmət edər. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz. Və siz yer üzündə və göydə aciz buraxanlar deyilsiniz. Və sizin üçün Allahın yaratdıqlarından bir qoruyucu, yol göstərici yaxın və köməkçi yoxdur”. (Ənkəbud/20-22)
²⁰Biz sizi dəyərsiz bir sudan yaratmadıqmı?
^21,22Sonra onu müəyyən bir ölçüyə/vaxta qədər sağlam bir yerin içində tutduq. ²³Deməli, Bizim gücümüz çatdı. Nə gözəl güc çatdıranlarıq Biz. ²⁴O gün, yalan sayanların vay halına! (Mürsəlat/20-24)

¹⁷Və and olsun ki, Biz sizin üstünüzdə yeddi yol yaratdıq. Və Biz yaratmaq barəsində xəbərsiz, laqeyd, biganə deyilik.

¹⁸Və Biz göydən bir ölçüdə su endirdik və onu yer üzündə durğunlaşdırdıq. Və şübhəsiz ki, Biz onu aradan qaldırmağa da qadirik.

¹⁹Sonra da Biz onun sayəsində sizin üçün xurmadan və üzümdən bağçalar meydana gətirdik. Bu bağçalarda sizin üçün bir çox meyvələr vardır və siz onlardan yeyirsiniz.

²⁰Və Tur-i Sinadan çıxan, yağ bitirən, yeyənlərə qatqı olan bir ağac meydana gətirdik.

^21,22Dörd ayaqlı, iki dırnaqlı, gövşəyən və ot yeyən heyvanlarda da sizin üçün qətiliklə bir ibrət vardır. Onların qarınlarındakı şeylərdən sizə içiririk. Onlarda sizin üçün bəzi faydalar da vardır. Və siz onlardan yeyirsiniz, onların üzərində və gəmilərin üzərində daşınırsınız/yüklənirsiniz.

Bu ayələrdə Rəbbimiz, insanlara lütf etdiyi nemətləri sadalamışdır. Bu nemətlər daha əvvəl də bir çox dəfə xatırladılmışdı.

17-ci ayədəki “sizin üstünüzdə yeddi yol” ifadəsi, səmanın qatlarını, kosmosu ifadə edir. “Yeddi” sayı çoxluqdan kinayə olub, “yeddi göy” ifadəsi Quranda bir çox dəfə yer almışdır:

^3,4O, yeddi qat göyü bir-biri üzərində uyğun şəkildə yaradandır. Rəhmanın yaratmasında bir çatlaq/uyğunsuzluq görməzsən. Buyur, gözünü döndər, bir pozuqluq görürsənmi? Sonra gözünü iki dəfə daha döndər. Gözün aciz və çox yorğun olaraq, sənə dönəcəkdir. (Mülk/3, 4)
⁴⁴Bütün göylər/kosmos, yer üzü və bunların içində olanlar, Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılırlar. Onun tərifi ilə birlikdə nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılmayan heç bir şey yoxdur. Lakin siz, onların Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılmalarını yaxşı qavramırsınız. Şübhəsiz ki, O, yumşaq davranandır, çox bağışlayandır. (İsra/44)
^15,16Allahın yeddi göyü təbəqələr halında/uyğun bir şəkildə necə yaratdığını və ayı onların içində bir işıq etdiyini, Günəşi də bir çıraq etdiyinı görmədinizmi? (Nuh/15, 16)
¹²Allah vəhy edilən göyü və yerdən də onlar qədərini yaradandır. Allahın hər şeyə qadir olduğunu və Allahın biliyinin hər şeyi əhatə etdiyini biləsiniz deyə, buyuruq göylər və yer arasında nazil olar. (Talaq/12)

Ayənin sonundakı “Və Biz, yaratmaqdan qafil deyilik” ifadəsiylə Rəbbimiz yaratdığı hər şeyin öz nəzarətində olduğunu, hər şeyin hər halından xəbərdar olduğunu və hər şeyin qeyd altında tutulduğunu bildirmişdir.

²Allah yerə girəni və yerdən çıxanı, göydən enəni və göydə yüksələni bilir. Və O, əngin mərhəmət sahibidir, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayandır. (Səba/2)
⁴O, göyləri və yeri altı mərhələdə yaradan, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, yer üzünə girəni, ondan çıxanı, göydən enəni, ona çıxanı biləndir. Və harada olursunuzsa olun, O, sizinlə birlikdədir. Və Allah etdiklərinizi ən yaxşı görəndir. (Hədid/4)
⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)

18-ci və 19-ci ayələrdə isə göydən müəyyən ölçüdə su endirildiyi və bu suyun yer üzündə durğunlaşdırıldığı [yığılıb saxlandığı]; yığılıb saxlanan bu su sayəsində də meyvələrin və tərəvəzlərin yetişib insanların onlardan faydalandığı diqqətlərə çatdırılmışdır.

Burada bəhs edilən “su”, kainatda ilk yaradıldığı halıyla var olan və yer ilə göy arasında yox olmadan, əskilmədən dövr edən su ola bilir. Bu da böyük bir mucüzədir.

²¹Və hər şeyin xəzinələri yalnız Bizim yanımızdadır. Və Biz onu ancaq müəyyən bir ölçü ilə endirərik. (Hicr/21)

Rəbbimiz suyu göydən ölçü ilə endirir və onunla həyatın davam etməsini təmin edir. Bu mövzuya aid detal daha əvvəl verilmişdir.

18-ci ayənin sonunda Rəbbimiz “Və şübhəsiz ki, Biz onu aradan qaldırmağa da qadirik” buyuraraq insanları təfəkkürə və şükür etməyə dəvət edir.

³⁰De ki: “Heç düşündünüzmü? Əgər suyunuz yerin dibinə çəkdirilərsə, sizə kim bir bulaq suyu gətirə bilər?” (Mülk/30)

20-ci ayədə Rəbbimiz insanlara lütf etdiyi zeytun və zeytun yağına diqqət çəkir.

Daha əvvəl bir neçə yerdə açıqladığımız kimi, Tur-i Sina, Şam [bu günkü Suriya, Fələstin və İordaniya torpaqları] ərazisindəndir.

“Tur” sözü, Quranda yer aldığı ayələrdə [Bəqərə/63, 93, Nisa/154, Məryəm/52, Ta Ha/80, Möminun/20, Qasas/29, 46, Tur/1, Tin/2] Musa peyğəmbərin vəhy aldığı xüsusi dağın adı olaraq işlədilmişdir. Musa peyğəmbərə Allah tərəfindən ilk xitabın edildiyi dağın adı olan “Tur” sözü, “Sina, Səna” kimi sözlərlə birləşdirildiyində “Sina Dağı” mənasına gəlir. Bu mövzu ilə əlaqədar detal Məryəm surəsinin təhlilində verilmişdir.

Ayədə zeytun ağacına diqqət çəkilərkən zeytunun bir çox bölgədə yetişməsinə rəğmən “Tur Dağı”nda yetişdiyinin ifadə edilməsi, o günün insanlarının Tur dağındakı zeytunluğu yaxşı bildiklərindən və zeytunçuluğun ana yurdunun Tur dağı olduğunu qəbul etdiklərinə görədir.

21, 22-ci ayələrdə Rəbbimiz, Ənam surəsində [dörd ayaqlı, iki dırnaqlı, gövşəyən və ot yeyən heyvanlarda] insanlar üçün ibrətlərin və bir çox faydanın olduğunu xatırlatmışdır. Bu xüsus Ənam, Ya Sin və Nəhl surələrində də geniş olaraq yer almışdı. Burada əlaqədar ayələri xatırladırıq: (Nəhl/5, 7, 66, 80, Mömin/79, 80, Ya Sin/71- 73).

^24,25Bundan sonra qövmündən kafir öndə gedənlər: “Bu, sizin kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyildir. Sizə böyüklük etmək istəyir. Əgər Allah istəsəydi, qətiliklə mələkləri endirərdi. Biz əvvəllər atalarımızın dinində bunu eşitmədik. Bu, yalnız və yalnız özündə dəlilik olan bir adamdır. Belə isə, bir müddətə qədər onu ümidlə gözləyin” – dedilər.

²⁶Nuh: “Rəbbim! Məni yalan saymalarına qarşı, mənə kömək et!” – dedi.

^27–29Buna görə də Biz ona: “Bizim nəzarətimiz və vəhyimiz ilə gəmini düzəlt. Sonra, Bizim əmrimiz gəlincə və təndir qaynayınca, hər cinsdən cüt-cüt və bir də onlardan, daha öncə əleyhində Söz keçmiş olanlar istisna olmaqla, ailəni, yaxınlarını, inananlarını gəmiyə mindir. Şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər barəsində Mənə müraciət etmə. Şübhəsiz, onlar boğulmuşlar/qəti olaraq suda boğulub öləcəklər. Sonra sən və səninlə bərabər olan insanlar gəmiyə yerləşdiyində də: “Bütün təriflər bizi, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər qövmündən qurtaran Allah üçündür, başqasını öyməyin” – de! Və: “Rəbbim! Məni bolluq olan bir yerə endir/mənə bol-bol ikram et. Sən endirənlərin/ikram edənlərin ən yaxşısısan” – de! – deyə vəhy etdik.

³⁰Şübhəsiz, bunda qətiliklə bəzi əlamətlər/nümunələr vardır. Və Biz qətiliklə sınayanlarıq.

Rəbbimiz insanlara verdiyi nemətləri sadalayarkən 22-ci ayədə “və gəmilərin üzərində daşınırsınız, yüklənirsiniz” deyərək, insanın ağlına və sudan faydalanma qabiliyyətinə də toxunmuşdur. Buna örnək olaraq bu bölmədə Rəbbimiz Nuh peyğəmbəri gündəmə gətirmiş və onunla əlaqədar xülasə şəklində bir açıqlama etmişdir.

Nuh peyğəmbərlə əlaqədar keçmiş surələrdə (Nuh surəsi, (Əraf/59-64, Yunus/71-73, Hud/25-48, Qəmər/11, 12) çox uzun açıqlamalar yer almışdır.

Nuh əhvalatına baxdığımızda görünür ki, Nuhun (əs) cəmiyyəti də Rəsulullahın cəmiyyəti [Qüreyşlilər] kimi elçinin bəşər olmasını bəhanə edib, atalar dinini kor-koranə təqlid etməkdə dirənən cahil və dərrakəsiz bir cəmiyyətdir. Keçmisdə Nuh ilə Rəsulullah arasında yaşamış elçilərlə qövmləri arasında da həmişə eyni şeylər yaşanmışdır.

Ayədəki “təndir qaynayınca” ifadəsi, tufanın başlamasını məcazən ifadə edən, “iş qızışdı” mənasında bir deyim ola biləcəyi kimi, tufanın başlama saatını bildirən “şəfəq söküldüyü zaman” mənasında bir deyim də ola bilər.

³¹Sonra Biz onların ardından başqa bir nəsil var etdik.

^33–38Və elçinin qövmündən, küfr etmiş, Axirətə çatmağı yalan saymış və bu bəsit dünya həyatında özlərinə rifah verdiyimiz yüksək mövqedə olanlar: “Bu, sadəcə, sizin kimi bir bəşərdir, sizin yediklərinizdən yeyir, sizin içdiklərinizdən içir. Və əgər özünüz kimi bir bəşərə itaət edərsinizsə, şübhəsiz ki, o zaman siz qətiliklə ziyana uğrayarsınız. Doğrudanmı sizə vəd edir ki, siz öldüyünüzdən, torpaq və sümük olduğunuzdan sonra, mütləq surətdə çıxarılacaqsınız? Təhdid olunduğunuz şey, heç olmayacaq bir şeydir! Sadəcə, adi dünya həyatımız! Biz ölürük, yaşayırıq. Və biz dirildilməyəcəyik. Elçi, sadəcə, Allah haqqında yalan uyduran bir insandır və biz Ona inanmırıq” – dedilər.

³⁹Elçi: “Rəbbim, məni yalan saymalarına qarşı mənə kömək et!” – dedi.

⁴⁰Allah: “Çox az bir zaman sonra onlar qətiliklə peşman olacaqlar!” – dedi.

Bu ayə qrupunda da yenə verilən bir örnək üzərindən keçmisdəki müşrik cəmiyyətlər və onlara göndərilən elçilərdən bəhs edilərək inkarçı cəmiyyətlərin elçilərə inadla qarşı çıxmaları və axirətə yönəlik xəbərdarlıqları təkəbbürlə ələ salmaları nəql edilir. Bəhs edilən inkarçıların bölmədə nəql edilən bu söylədikləri, çağımızdakı ateist, dünyəvi və zövq ardınca qaçan inancsızların bu günkü yaxınlaşmalarını da ifadə edən xüsusiyyətdədir:

“Sizə vəd edir ki, siz öldüyünüzdən, torpaq və sümük olduğunuzdan sonra, mütləq surətdə çıxarılacaqsınız? Təhdid olunduğunuz şey, heç olmayacaq bir şeydir! Sadəcə, adi dünya həyatımız! Biz ölürük, yaşayırıq. Və biz dirildilməyəcəyik.”

Digər surələrdəki bölmələrdən anlaşıldığına görə, Nuh qövmünün həlakından sonra gələn nəsil Ad qövmü, daha sonra da Səmud qövmü idi. Hətta sayha [qışqırıq] ilə həlak olunmaları nəzərə alınarsa, Şüeybin qövmü də bunların içinə girər.

⁴²Sonra Biz onların ardından başqa nəsillər var etdik.

⁴³Heç bir başçılı cəmiyyət öz əcəlini nə önə ala bilməz, nə də ertələyə bilməz.

Bu bölmədə də daha sonra gələn nəsillərdən ad verilmədən bəhs edilmişdilər. Rəbbimiz hər cəmiyyətdən sonra bir başqa cəmiyyəti var etmişdir. Hər cəmiyyətə elçi göndərmiş, elçiləri yalan sayan cəmiyyətləri isə tarix səhnəsindən silmişdir.

^45,46Sonra da Musa və qardaşı Harunu ayələrimizlə/əlamətlərimizlə/nümunələrimizlə və açıq-aşkar bir güc ilə Firona və öndə gedənlərinə göndərdik/elçi etdik. Buna görə də özlərinin böyüklüyünə inandılar və ululuq göstərən bir cəmiyyət oldular.

⁴⁷Sonra da: “Bu ikisinin qövmü bizə qulluq edərkən biz, bizim bənzərimiz olan bu iki bəşərə inanacağıqmı?” – dedilər.

⁴⁸Beləcə, onlar hər ikisini yalan saydılar və dəyişikliyə/dağıntıya uğrayanlardan oldular.

⁴⁹Və and olsun Biz Musaya, onlar bələdçiləndikləri doğru yola girsinlər deyə, o kitabı verdik.

Bu ayələrdə, Musa və Harun peyğəmbərlərin Firon və öndə gedənlərini xəbərdar etmək üçün elçi göndərilmələri, Firon və tərəfdarlarının bu iki elçiyə qarşı ortaya qoyduqları həyasız və yekəxana münasibət nəql edilir. Firon və öndə gedən əyanları iki elçiyə “Bu ikisinin qövmləri bizə qulluq edərkən biz, bizim bənzərimiz olan bu iki bəşərə inanacayıqmı” deyə qarşı çıxmış, bu təkəbbür və həyasızlıqları üzündən Allahın həlak etmə cəzasına uğramışdılar.

Qurandan öyrəndiyimizə görə, Firon özünü cəmiyyətinin tanrısı və Rəbbi olaraq görür, İsrailoğullarını ictimai status, hüquq və iqtisadi baxımdan qul olaraq istifadə edirdi.

Daha əvvəl bir çox surədə uzun-uzadı anladılan Musa-Firon əlaqələrinə xatırlatma məqsədiylə burada çox qısa şəkildə toxunulmuşdur. Musa ilə Firon arasında keçənlərin bütün təfərrüatları Bəqərə/49-50, Əraf/103-136, Yunus/75-92, Hud/96-99, İsra/101-104, Ta-Ha/9-80-ci ayələrdə keçir.

Burada Musaya verildiyi bildirilən Kitab Tövratdır. Musa və Haruna verildiyi bildirilən “ayələr və açıq-aşkar bir güc” isə Tövratdakı ayələr və “əsa”, “əlin ağarması”, “çəyirtgə hücumu” və digər möcüzələrdir.

^48,49Və and olsun ki, Musa və Haruna Furqanı və görülməyən, eşidilməyən, seçilməyən kimsəsiz yerdə Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan, qiyamətin qopmasından içləri titrəyən, Allahın qoruması altına girənlər üçün bir işıq və öyüd verdik. (Ənbiya/48, 49)
⁴³Və and olsun ki, Biz ilk nəsilləri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıqdan sonra Musaya, öyüd alarlar deyə, insanlar üçün açıq-aşkar dəlillər, bələdçi və mərhəmət olaraq Kitabı/Tövratı verdik. (Qasas/43)

⁵⁰Və Biz Məryəmin oğlunu və İsanın anasını bir əlamət/nümunə etdik və ikisini yaşayış üçün uyğun, suyu olan bir təpəyə yerləşdirdik.

Bu ayədə keçmişə yönəlik olaraq İsa peyğəmbərə toxunulmuş, İsanın (əs) və anası Məryəmin bir ayə qılındığı və hər ikisinin də yaşayışa uyğun, suyu olan bir təpəyə yerləşdirilib, orada həyat sürdükləri bildirilmişdir.

Rəbbimiz, Məryəm ilə İsanı (əs) bilavasitə doğumları etibarıyla bir ayə [möcüzə] qılmışdır. Çünki İsa (əs) atasız doğulmuş; Məryəm isə onu ərsiz doğmuşdur.

Məryəm ilə İsanın (əs) yerləşdirildiyi yer üzərində fikir yürüdənlər, ayədəki tanıma Dəməşq, Raməla, Qüds və Misir kimi bir neçə yerin uyduğunu irəli sürmüşdülər.

Möminlər/50-ci ayədəki “ikisini, yerləşməyə uyğun, suyu olan bir təpəyə yerləşdirdik” ifadəsi, Məryəmin oğlu ilə birlikdə Fələstindən ayrılıb, başqa bir yerə; yaşamağa uyğun, suyu olan bir təpəyə getdiklərini bildirir. Yenə Quran ayələrindən, İsa hələ doğulmadan, dəri və göz xəstəlikləri həkimi, qida qoruma mütəxəssisi olacağı anası Məryəmə bildirildiyinə gorə Məryəmin bu mövzularda təhsil verilən bir yerə getməsi lazımdır. Elə isə İsa peyğəmbərin dəri xəstəlikləri, göz xəstəlikləri və qıda qurutma, saxlama sahəsində mütəxəssis birisi olaraq yetişdiyini öyrəndiyimizə gorə, Məryəm və İsanın getdikləri yer KUMRANdır. İsa, orada İSKƏNDƏRİYYƏ məktəbində yetişmişdir. Sonra həkim və bir qida mütəxəssisi olunca da, Allah onu, yoxsulluq çəkən, dəri və göz xəstəlikləri ilə mübarizə edən İsrail oğullarına elçi olaraq göndərmişdir. [i]

Bir əvvəlki surə olan Ənbiya surəsinin 91-ci ayəsi təhlil edilərkən Məryəm və İsanın ayə olmaları ilə əlaqədar açıqlama edildiyindən, oradan oxunmasını məsləhət görürük.

⁵¹Ey elçilər! Təmiz, xoş, faydalı şeylərdən yeyin və saleh əməl işləyin. Şübhəsiz ki, Mən sizin etdiklərinizi çox yaxşı bilənəm.

⁵²Və bax budur, bu, bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda mənim qorumam altına girin.

Bu ayələrdə “İltifat” sənəti edilərək bütün elçilər müxatib alınmış, onlara “Təmiz, xoş, faydalı şeylərdən yeyin və saleh əməl işləyin. Şübhəsiz ki, Mən sizin etdiklərinizi çox yaxşı bilənəm. Və bax budur, bu, bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda mənim qorumam altına girin” – deyilərək tövdid yolundan başqa bir yol olmadığı və olmayacağı vurğulanmışdır.

Demək olur ki, Rəbbimiz, ilk elçisindən son elçisinə qədər “Tayyibat”ı – təmiz, xoş, nəfis və yararlı şeylərin yeyilməsini qullarına halal qılmışdır.

⁴Səndən özlərinə nəyin halal qılındığını soruşurlar. De ki: “Sizə yaxşı və təmiz şeylər və Allahın sizə öyrətdiyindən təlim verərək, yetişdirdiyiniz ovçu heyvanların ovladıqları halal qılındı”. Artıq onların sizin üçün etdiklərindən yeyin və üzərində Allahın adını anın və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, Allah hesabı çox tez görəndir. (Maidə/4)
⁸⁷Ey iman edənlər! Allahın sizə halal etdiyi təmiz, nəfis və gözəl şeyləri haram saymayın. Və həddinizi aşmayın. Şübhəsiz ki, Allah həddini aşanları sevməz. (Maidə/87)
³¹Ey Adəmoğulları! Hər məscidin yanında; cəmiyyət içində bəzəklərinizi geyinin, yeyin-için, lakin israfçılıq etməyin; tam əmin olun ki, Allah israfçıları sevməz.
³²De ki: “Allahın, qulları üçün çıxardığı zinətləri və tərtəmiz ruziləri kim haram etmiş?” De ki: “Bunlar, keçici dünya həyatında inananlar üçündür/qiyamət günündə yalnız onların olmaq üçün”. Bax budur, beləliklə, Biz ayələri bilən bir cəmiyyətə ətraflı olaraq açıqlayırıq. (Əraf/31, 32)
^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”. (Əraf/155, 157)

52–ci ayədəki “Və bax budur, bu, bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda mənim qorumam altına girin” ifadəsiylə keçmiş peyğəmbərlərin hamısınin tövhid inancını yerləşdirmək üçün mübarizə etdiklərini bildirir, həmçinin ismarıcı verir ki, ediləcək bənzər mübarizələr də mütləq tövhid mərkəzli olmalı və Allaha qarşı məsuliyyət şüuru ilə təchiz olunmalıdır.

⁵³Sonra insanlar öz aralarındakı işləri hissə-hissə böldülər. Hər qrup özündə olanla sevinib təkəbbürlənməkdədir.

⁵⁴Sən indi onları bir zamana qədər azğınlıqları ilə baş-başa burax!

^55,56Onlar onları xeyirlərdə yarışdıraq deyə, özlərinə maldan və oğullardan bir şeylər verməkdə olduğumuzumu sanırlar? Tam əksinə, işin fərqinə vara bilmirlər.

56-cı ayədəki “Onlar onları xeyirlərdə yarışdıraq deyə, özlərinə maldan və oğullardan bir şeylər verməkdə olduğumuzumu sanırlar?” ifadəsi Məkkədə varlı müşriklərinin öz zənginliklərinin Allah tərəfindən özlərinə xeyirlər etsinlər deyə verilən xüsusi lütf olduğunu sanırdılar. Və cəmiyyətin yoxsullarına yardım və dəstəyi öz monopoliyalarında görürdülər. Bunu Ələq surəsində “Kərim-Əkrəm” sözlərinin təhlilində geniş olaraq təqdim etmişdik.

Bu ayələrdə Rəbbimiz, elçiləri tək bir ümmət halında [tövhid əhli] olmaları üçün qeyrət göstərmiş olmalarına baxmayaraq, insanların öz aralarındakı işlərini parça-parça bölərək və hər qrupun özündə olan ilə sevinib yekəxanalıq edərək haqq yoldan ayrıldıqlarını bəyan edib, Rəsulullaha bu cür qruplarla zaman sərf etməməsi barədə xəbərdar etmişdir: “Sən indi onları bir zamana qədər azğınlıqları ilə baş-başa burax!”

⁶⁸Və ayələrimiz – əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında boş yerə çalışıb çabalayanları gördüyün zaman, onlar ondan başqa sözə uyuncaya qədər, dərhal onlardan uzaq dur. Və əgər şeytan, bunu sənə unutdursa da, xatırladıqdan sonra o şərik qoşaraq səhv davrananlarla/öz zərərlərinə iş edənlərlə bərabər oturma. (Ənam/68)
^140,141Və Allah sizə Quranda: “Allahın ayələrinin bilərək rədd edildiyini və onlarla lağ edildiyini eşitdiyiniz zaman, başqa bir mövzuya keçmədikcə, onlarla bərabər oturmayın. Əks halda siz də onlar kimi olarsınız” – deyə endirdi. Şübhəsiz ki, Allah sizi müşahidə edən kimsələrin/münafiqlərin və kafirlərin hamısını cəhənnəmdə toplayandır. Artıq Allah tərəfindən sizə bir zəfər olarsa, onlar: “Biz sizinlə bərabər deyildikmi?” – deyərlər. Kafirlər üçün bir pay olunca da: “Sizə üstünlük təmin etmədikmi, sizi möminlərdən qorumadıqmı?” – deyərlər. Artıq Allah, qiyamət günündə aranızda hökmünü verəcəkdir. Allah qətiyyən möminlərin əleyhinə kafirlərə bir yol verməyəcəkdir. (Nisa/140, 141)

53-cü ayənin sonundakı “Hər qrup, özündə olanla sevinib təkəbbürlənir” ifadəsi, insanların cahilcəsinə təəssübkeşliklərinə [fanatizmlərinə] işarə edir. Dində təfriqəyə düşənlər, məzhəb və məşrəblərə ayrılanlar; ölçmədən, biçmədən öz qruplarıyla öyünür, futbol fanatları kimi ən böyük məzhəbin və ya məşrəbin özlərininki olduğu düşüncəsinə qapılırlar. Bu düşüncələri isə onları öz məzhəblərinin, təriqətlərinin, məşrəbindəkilərin cənnətə gedəcəkləri; digər qrupların isə cəhənnəmə düşəcəkləri iddiasına sürükləyir.

Özlərinə kitab endirilməsinə, elçi göndərilməsinə rəğmən, bu vəziyyətə düşən və təkəbbürlənən müşriklər “Onlar onları xeyirlərdə yarışdıraq deyə, özlərinə maldan və oğullardan bir şeylər verməkdə olduğumuzumu sanırlar? Tam əksinə, işin fərqinə vara bilmirlər” – deyə qınanır və təhdid edilirlər.

Bu ifadədən aydın olur ki, mal-mülk və övlad sahibi olan bəzi müşriklər elə düşünürlər ki, Allah bunu onlara xeyir versin deyə vermişdir. Belə ki, ilahi ismarıc onların bu fikirlərini təkzib edir, mallarının və övladlarının onları xilas edə bilməyəcəyi barədə xəbərdar edir.

⁷⁷Yaxşı, əlamətlərimizi/nümunələrimizi, Allahın tanrılığını və rəbbliyini qəbul etməyən və: “Əlbəttə, mal və uşaq veriləcəkdir” – deyəni gördünmü/heç düşündünmü?
^78–80O yalan sayan insan, bilməyəcəyi, ağlının çatmayacağı mövzulara bilik sahibimi oldu, ya da Rəhmanın qatından bir sözmü aldı? Tam yəqinliklə bilin ki, onun düşündüyü kimi deyil! Biz onun söylədiyi şeyləri yazarıq və onun üçün əzabdan uzatdıqca uzadarıq. Və onun söylədiyi şeylərə Biz mirasçı olacağıq/son söz və yerinə yetirmə/tətbiqetmə Bizimdir və o, Bizə tək başına gələcəkdir. (Məryəm/77-80)
¹⁸Hər kim tələm-tələsik keçən dünyanı istəyərsə, istədiyimiz insana dilədiyimiz şeyi tezləşdirərik. Sonra onun üçün cəhənnəmi hazırlayarıq, qınanmış və qovulmuş olaraq oraya girər. ¹⁹Kim də axirəti istəyərsə və mömin olaraq axirətə yaraşan bir cəhd ilə, axirət üçün çalışarsa, bax budur, elələrinin çalışmalarının qarşılığı verilər. ²⁰Hamısına – dünyanı istəyənlərə və axirəti istəyənlərə Rəbbinin ehsanından verərik. Rəbbinin ehsanı məhdud deyildir. (İsra/18-20)
⁵⁵Belə isə onların malları və övladları səni şirnikdirməsin. Ancaq Allah bunlarla onları bəsit dünya həyatında cəzalandırmaq, onların canlarını kafir biriləri ikən almaq istəyir. (Tövbə/55)

^57–61Şübhəsiz, Rəbbinə duyduqları dərin heyranlıq və hörmətin nəticəsi olaraq, Ondan uzaqlaşma qorxusundan tir-tir titrəyən bu kəslər, Rəbbinin ayələrinə inanan kəslər, Rəbbinə ortaq tanımayan kəslər, şübhəsiz, özləri Rəbbinə dönəcəklər deyə verdiklərini qəlbləri ürpərərək verən kəslər – bax budur, onlar yaxşılıqlarda yarışanlardır və yaxşılıqlar üçün öndə gedənlərdir.

Bir əvvəlki ayə qrupunda Rəsulullahın izində bir tək ümmət olmaq yolunu buraxıb param-parça olanlar qınanmışdılar. Burada isə “tövhid”ə sarılaraq bir tək ümmət olma yolunda cəhd edənlərdən bəhs edilmiş və ortaya qoyduqları şüur, münasibət və xüsusiyyətlərə görə öyülmüşlər.

Bölmədə keçən “Rəbbinin ayələrinə inanan kəslər” ifadəsindəki “ayələr” sözündən həm peyğəmbərə gələn vəhylər [Quran ayələri], həm də insanın afaq və enfüsdə gördüyü təqvini ayələr anlaşıla bilər.

Tək bir ümmət olanlar “yaxşılıqlarda yarışanlardır və yaxşılıqlar üçün öndə gedənlərdir” deyə təltif edildikdən sonra; bu ayədə də, belə olmağın çətin bir şey olmadığı; bu vəziyyətin hər kəsin edə biləcəyi ölçülərdə olduğu və bunun [kimsəyə çəkə bilməyəcəyi bir yükü yükləməməyin] ilahi bir prinsip olduğu vurğulanmışdır ki, eyni vurğu, Əraf/42, 43, Ənam/152, Bəqərə/233, Talaq/7, Bəqərə/285, 286-da da edilmişdir.

⁶³Tam əksinə, onların qəlbləri bu xüsusda örtük içindədir. Və onların bundan aşağı bəzi pis işləri vardır ki, onlar o pis işləri edirlər.

⁶⁴Sonunda onların rahatlıq içində olanlarını əzabla yaxaladığımızda dərhal fəryada başlayırlar.

^65–67Bu gün fəryad etməyin! Şübhəsiz ki, siz Bizdən kömək görə bilməzsiniz. Şübhəsiz ki, ayələrimiz sizə oxunurdusa da, siz buna qarşı təkəbbürlənərək və gecə ikən sayıqlamalar saçaraq üz döndərib gedirdiniz.

⁶⁸Onlar Quranı heç düşünmədilərmi? Yoxsa özlərinə daha öncə keçmişdə, atalarına gəlməyən bir şeymi gəldi?

⁶⁹Ya da onlar özlərinə gələn elçini tanımadılarmı ki, onu tanımırmış kimi davranmağa cəhd edirlər?

⁷⁰Yoxsa: “Onda bir dəlilik varmı?” – deyirlər. Əksinə elçiləri özlərinə haqqı gətirmişlər. Onların çoxu da haqqı xoşlamayan insanlardır.

⁷²Yoxsa sən onlardan bir vergimi istəyirsən? Bax budur, Rəbbinin vergisi daha xeyirlidir. Və Rəbbin ruzi verənlərin ən xeyirlisidir.

^73,74Və şübhəsiz, sən qətiliklə onları dosdoğru bir yola çağırırsan. Axirətə inanmayan bu insanlar isə, bu yoldan qətiliklə azanlardır.

⁷⁵Və əgər onlara acıyaraq, içində olduqları sıxıntını aradan qaldırsaydıq, qətiliklə yaxşıca korlaşaraq, azğınlıqlarında büsbütün dirənərdilər.

⁷⁶Və and olsun ki, Biz onları əzab ilə yaxaladıq. Buna baxmayaraq, Rəbbinə boyun əymədilər və Allah barəsində zəlil olduqlarını heç göstərmədilər.

⁷⁷Ta ki, üzərlərinə əzabı çox şiddətli olan bir qapı açdığımız zaman… Bir də baxarsan ki, onlar orada ümidsiz qalmışlar!

Bu ayə qrupunda, bir tək ümmət olmaq üçün cəhd etməyənlərin vəziyyətləri və Allahın onlara qarşı olan münasibətləri sərgilənmiş, daha sonra da bu haqq düşmənlərinin aqibətləri nəql edilmişdir. Onlar qəlblərini, könüllərini imana və İslama qapatmış insanlardır. Onlar daima pislik işləyərlər.

Belə ki, belələri Allahın cəzasına çarpılacaq, peşman olub, fəryad edəcəklər. Lakin özlərinə xoş görü ilə yaxınlaşılmayacaqdır. Çünki bunlar Quran üzərində heç təfəkkür etməmişdilər. Əllərində öz inanclarının doğru olduğunu bəyan edəcək bir sənədləri də yoxdur. Özlərinə gələn elçi də onlardan bir mənfəət əldə etməyi düşünməmiş, buna rəğmən onu və gətirdiyi ismarıcı yalan saymaqdan əl çəkməmişdilər. Oysa elçilərin gəlişi onlar üçün açıq bir qürurdu. Özlərinə fürsət verilsə, yenə köhnə hallarını davam etməyə yönəlirdilər. Budur, buna görə də cəzalandırıldılar. İndi də ümidsiz və çarəsiz bir haldadırlar.

Klassik qaynaqlarda bu bölmənin enməsi ilə əlaqədar bu hadisə nəql edilir:

Sümamə b. Esal əl-Hanəfi müsəlman olub, Yəmaməyə qatılınca, Məkkəlilərdən yeməyi kəsdi. Beləliklə, Allah Təala da onlara bir neçə il qıtlıq verdi. Belə ki, dəriləri, leşləri yedilər. Sonra Əbu Süfyan, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) yanına gələrək: “Sən, aləmlərə rəhmət olaraq gəldiyini iddia etmədinmi? Sonra da, atalarımı qılıncla, oğul-uşağımı da aclıqla öldürdün. Allaha dua et ki, bu qıtlığı bizdən qaldırsın” – dedi. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dua etdi, Allah da onlardan bunu qaldırdı. Budur, buna görə də bu ayəni endirdi. Buna görə məna: “Biz onları aclıqla da qınadıq. Amma onlar itaət etmədilər.” [6]

Bu tip insanlar Allahın elmində yazılıdır. Kimin nə edəcəyini Rəbbimiz şübhəsiz bilir. Bu bölmədə anladılan müşriklərə aid davranışları və bunların təbii nəticələrini bildirən bir çox ayə mövcuddur. Bunlardan bir qismini təqdim edirik: Ənam/28, Rum/12, Zühruf/74-76, Səba/4 7, Sad/86, Şura/23, Ya Sin/20, 25.

⁷⁸Və Allah sizin üçün duyğunu, gözləri və qəlbləri inşa edəndir. Sizə verilən nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz!

⁷⁹Və Allah sizi yer üzündə törədib, çoxaldandır. Və sadəcə Ona toplanacaqsınız.

⁸⁰Və Allah dirildər və öldürər. Gecə ilə gündüzün bir-birini təqib etməsi də yalnız və yalnız Onun işidir. Hələ ağlınızı istifadə etmirsinizmi?

Bu ayələrdə Rəbbimiz, inancsız olanları müxatib alaraq, diqqətlərini təkrar eşitmə, görmə, iç duyğular, yer üzündə yaradılma, gəcə gündüzün bir-birini təqib etməsiylə həyatın sıxıntısız davam etməsi kimi nemətlərinə çəkmiş və “hələ də bu ayələrə diqqət edərək ağıllarını işlətməyəcəklərmi?” – deyə onları qınamışdır. Çünki bu nemətlərin fərqində olan insan bunları işlədəcək, yəni eşidəcək, görəcək, ağlını işlədərək təfəkkür edəcək və beləliklə, Allahı lazım olduğu kimi təqdir edib, iman etmək məcburiyyətində qalacaqdır.

⁸¹Əslində onlar öncəkilərin söylədiklərinin bənzərini söylədilər.

^82,83Onlar: “Biz ölüb bir torpaq və sümüklər olduqdamı qətiliklə, dirildiləcəyik? And olsun ki, biz və atalarımız bundan öncə bununla qorxudulmuşduq. Bu, əvvəlkilərin məsəllərindən başqa bir şey deyildir!” – dedilər.

Bu ayələrdə, müşriklərin düşüncələrindəki təməl bağlılıqları açıqlanmışdır: O da, bütün pis davranış və münasibətlərin altında yatan “öldükdən sonra dirildilmə”yə olan şübhə və inancsızlıqlarıdır. Əslində yeni bir şey söyləmirlər. Onlar da köhnə beyinsizlərin yolundan gedir və “Biz ölüb bir torpaq və sümüklər olduqdamı qətiliklə, dirildiləcəyik? And olsun ki, biz və atalarımız bundan öncə bununla qorxudulmuşduq. Bu, əvvəlkilərin məsəllərindən başqa bir şey deyildir!” – deyirlər.

^10,11Onlar: “Biz təkrar köhnə/əvvəlki halımıza döndəriləcəkmişik? Biz çürümüş sümüklər olduqdan sonramı?” – deyərlər.
¹²Dedilər ki: “Belə isə bu, çox zərərli bir dönüşdür”. (Nəziət/10-12)
⁷⁷Və o insan özünü bir nütfədən, bir damla sudan yaratdığımızı görmədimi ki, indi o açıq-aşkar bir düşməndir?
⁷⁸Və öz yaradılışını diqqətə almayaraq, Bizə bir məsəl də çəkdi. Dedi ki: “Kim dirildəcəkmiş o sümükləri? Onlar çürümüş ikən!”
^79,80De ki: “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə yamyaşıl ağacdan bir atəş/oksigen düzəldəndir. İndi də siz ondan/oksigendən yandırırsınız. (Ya Sin/77- 80)
^15–17Və onlar: “Bu aşkar ovsundan başqa bir şey deyildir. Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqiqətənmi biz təkrar diriləcəkmiyik? Əvvəlki atalarımızdamı?” – deyirlər. (Saffat/15-17)

Və Saffat/53, Qaf/2, 3, Səcdə/10, İsra/49, İsra/98, Möminun/35.

⁸⁴De ki: “Əgər bilirsinizsə, bu yer üzü və onun içindəki kimsələr kimə aiddir?”

⁸⁵Onlar: “Allaha aiddir” – deyəcəklər. “Belə isə, siz düşünüb daşınmazsınızmı?” – de.

⁸⁶De ki: “Vəhy edilən göylərin Rəbbi və çox böyük taxtın Rəbbi kimdir?”

⁸⁷Onlar: “Allahındır/Allahdır” – deyəcəklər. Sən: “Belə isə, Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?” – de.

⁸⁸De ki: “Əgər bilirsinizsə, hər şeyin mülkiyyəti və idarəçiliyi Özünün əlində olan və Özü hər şeyi qoruyub müdafiə edən, lakin Özü qorunmayan kimdir?”

⁸⁹Onlar: “Allahındır/Allahdır” – deyəcəklər. Sən: “Belə isə necə ovsunlanırsınız?” – de.

Bu ayələrdə, Rəbbimiz Elçisi vasitəsiylə müşriklərə ağıllarını başlarına almaları üçün bir sıra suallar yönəldir və bu suallara onların da “Allah” deyə cavab verəcəklərini bildirir. Suallar bunlardır:

* Əgər bilirsinizsə, bu yer üzü və onun içindəki kimsələr kimə aiddir?

* Yeddi göylərin Rəbbi və çox böyük taxtın Rəbbi kimdir?

* Əgər bilirsinizsə, hər şeyin mülkiyyəti və idarəçiliyi Özünün əlində olan və Özü hər şeyi qoruyub müdafiə edən, lakin Özü qorunmayan kimdir?

Bu suallara müşriklərin də həmişə “Allah!” – deyə cavab verəcəkləri bildirilir, bu həqiqətin hər kəsə aşkar bir xüsusiyyət daşıdığı ismarıcı verilir. Bu ismarıc verildikdən sonra ağıllarını başlarına almaları üçün Rəsulullahdan onlara “Belə isə, siz düşünüb daşınmazsınızmı?”, “Belə isə, Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?”, “Belə isə necə ovsunlanırsınız?” suallarının yönəldilməsi əmr edilmiş, beləliklə, dərrakəsizliklərini fərq etmələri və haqqı qəbul etməyə yönəlmələri hədəflənmişdir.

Ayələrin ismarıcından anlaşıldığına görə, müşriklərin Allahın varlığı mövzusunda heç bir problemləri yoxdur. Onlara çətin gələn öldükdən sonra dirilməyi, yəni axirət həyatını, cənnət və cəhənnəmi inkar etmək idi.

²⁵Yenə and olsun ki, onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qəti olaraq: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allahadır. Başqası öyülə bilməz!”. Əslində onların çoxu bilməzlər. (Loğman/25)
⁶¹Yenə and olsun ki, onlardan soruşsan ki: “Göyləri və yeri kim yaratdı, Günəşi və Ayı kim nəzarəti altına aldı/qulların yararlanacağı quruluş və özəllikdə kim yaratdı?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. O halda necə çevrilirlər? (Ənkəbud/61)
⁶³Və and olsun, əgər onlardan soruşsan: “Kim göydən suyu endirib və onunla yer üzünü ölümündən sonra diriltdi?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allaha məxsusdur/başqası öyülə bilməz”. Əksinə, onların çoxu dərk etməzlə (Ənkəbud/63)

Əlimizdəki Rəsmi tərcümədə 87 və 89-cu ayədəki “للّه lillahi” ifadəsi, Bəsrə və TİEM Rəsmi Düzülüşlərində “ اللّه Allah” olaraq yazılıbdır. [7] Biz hər iki yazılışa görə də tərcümə təqdim edirik.

⁹⁰Əslində Biz onlara haqqı gətirdik, onlar isə qətiliklə yalançılardır.

^91,92Allah övlad deyə bir şey qəbul etməmişdir. Onunla bərabər heç bir tanrı da yoxdur. Əks təqdirdə hər tanrı qətiliklə öz əmələ gətirdiyi şeylə birlikdə gedər və qətiliklə digərləri üzərində üstün olardı. Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni və açığı bilən Allah onların vəsf etdikləri şeylərdən münəzzəhdir. O, onların ortaq qoşduqları şeylərdən də çox ucadır.

Bu ayələrdə Rəbbimiz yenə tövhid inancının təməl çərçivəsini xatırladır. Rəbbimiz inkarçılara haqq və həqiqəti bildirən kitabını və elçisini göndərmiş, onlar isə bildik kafa etıməlum olan təfəkkürləri ilə o Kitabı və Elçini yalanlama yoluna tutmuşdular. Bu inkarçılar eyni zamanda Allah haqqında da yalanlar ortaya atmışdılar.

Rəbbimiz bölmənin digər ayələrində, inkarçıların qapıldığı ağlasığmaz axmaq inanışlardan bəhs edərək, onlara ağıl və vicdanlarının rədd edə bilməyəcəyi açıqlamalar edir: Allahın övlad qəbul etməsi mümkün deyildir. Belə bir inanc nə ağla, nə məntiqə, nə də vicdana uyğundur. Allahdan başqa tanrı da yoxdur. Əslində bütün inkarçıların ağıl və məntiqləri də qəbul edər ki: Əgər bir neçə tanrı olsa idi, hər biri öz tərəfdarlarını toplayıb, digərlərindən üstünlük göstərməyə çalışardı. Allah inkarçıların bu pozğunca səciyyələndirmələrindən münəzzəhdir.

İnkarçıların Allah haqqında ortaya atdıqları yalanlar Maidə/72, 73, Tövbə/30, 31 və İsra/40-da bəhs edilənlərdir:

⁷²And olsun: “Allah, Məryəm oğlu Məsihin özüdür” – deyən kimsələr qətiliklə kafir olmuşlar. Halbuki, Məsih: “Ey İsrailoğulları! Mənim Rəbbim və sizin Rəbbiniz Allaha qulluq edin. Şübhəsiz, kim Allaha ortaq qoşarsa, qətiliklə Allah ona cənnəti haram edər, onun sığınacağı da atəşdir. Və şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün köməkçilərdən kimsə yoxdur” – demişdi.
⁷³And olsun: “Allah üçün üçüncüsüdür” – deyən insanlar qətiliklə, kafirlər olmuşlar. Halbuki, tək Tanrıdan başqa Tanrı yoxdur. Əgər söylədiklərindən əl çəkməzlərsə, qətiliklə onlardan kafirlərə ağrı verən bir əzab toxunacaqdır. (Maidə/72, 73)
³⁰Və Yəhudilər: “Uzeyr Allahın oğludur” – dedilər. Xristianlar da: “Məsih Allahın oğludur” – dedilər. Bu, onların ağızları ilə gəvələdikləri sözlər olub, guya bununla daha öncə yaşayan kafirlərin sözlərini təqlid edirlər. Allah onlarla vuruşmuşdur. Necə də döndərilirlər!
³¹Onlar Allahın yaratdıqlarından biliklilərini, rahiblərini və Məryəm oğlu İsanı özlərinə rəbblər qəbul etdilər. Halbuki, onlara, sadəcə, bir tək olan Allaha qulluq etmək əmr olunmuşdılar. Allahdan başqa Tanrı deyə bir şey yoxdur. O, ortaq qoşanların ortaq qoşduğu şeylərdən də münəzzəhdir. (Tövbə/30, 31)
⁴²De ki: “Əgər dedikləri kimi, Allahla yanaşı bir sıra tanrılar olsaydı, o zaman o tanrılar ən böyük taxtın sahibinə – Allaha bir yol axtarardılar”.
⁴⁰Rəbbiniz oğulları sizə məxsusi olaraq verdi və Özünə mələklərdən qızlarmı qəbul etdi? Şübhəsiz ki, siz çox yekə-yekə danışırsınız!.
⁴³Allah onların dediklərindən böyük bir ululuqla arınıq və çox ucadır. (İsra/42, 40, 43)
¹⁴⁹İndi soruş onlardan: Qızlar Rəbbinin, oğlanlar onlarınmı?
¹⁵⁰Yoxsa Biz mələkləri dişi yaratmışıq, onlar da şahidlər imiş?
^151,152Gözünüzü açın! Onlar, şübhəsiz, uydurduqları iftiralarına görə: “Tam əmin olun ki, Allah doğdu” – deyirlər. Və heç şübhəsiz ki, onlar, tam əmin olun ki, yalançıdırlar.
¹⁵³Allah qızları oğlanlardan üstünmü tutmuşdur?
¹⁵⁴Sizə nə olur? Necə hökm verirsiniz?
¹⁵⁵Hələ düşünmürsünüzmü?
¹⁵⁶Yoxsa sizin üçün açıq bir gücmü/sübutmu var?
¹⁵⁷O halda, əgər doğru insanlarsınızsa, gətirin kitabınızı.
¹⁵⁸Və onlar, Allah ilə gizli güclər arasında bir qohumluq bağı qurdular. Halbuki, and olsun, gizli güclər özlərinin tam yəqinliklə bilin ki, hazır edilənlər/məhşərdə toplananlar olduqlarını bilirlər.
¹⁵⁹Allah, onların xarakterizə etdiyi şeylərdən münəzzəhdir. (Saffat/149-159)

Rəbbimiz tanrıların çoxluğu fərz edilərsə, kainatdakı olacaqları daha əvvəl belə açıqlamışdı:

²²Əgər yer ilə göydə Allahdan başqa tanrılar olsaydı, bunların ikisi də qətiliklə qarışıqlıq içində olardı/nizamları pozulardı. O halda, ən böyük taxtın Rəbbi olan Allah onların isnad etdikləri şeylərdən münəzzəhdir. (Ənbiya/22)

^93,94De ki: “Rəbbim! Onların təhdid olunduqları şeyləri mənə qətiliklə göstərəcəksən. Rəbbim! Bu vəziyyətdə məni, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar kütləsi içində tutma”.

⁹⁵Və şübhəsiz, Biz onlara vəd etdiyimiz şeyləri sənə göstərməyə əlbəttə, ki, güc yetirənlərik.

⁹⁶Sən pisliyi ən gözəl bir şeylə sovuşdur. Biz onların yaraşdırmaqda olduqları şeyləri çox yaxşı bilirik.

^97,98Və de ki: “Rəbbim! Şeytanların təhrik etmələrindən sənə sığınıram! Və Rəbbim! Onların yanımda olmalarından da, sənə sığınıram”.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz Rəsulullaha, inkarçılardan gördüyü çətinlik və əziyyətlərə qarşı Özünə necə dua və yalvarış etməli olduğunu bildirir. Elçi: “Rəbbim! Onların təhdid olunduqları şeyləri mənə qətiliklə göstərəcəksən. Rəbbim! Bu vəziyyətdə məni, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar kütləsi içində tutma!” – deyə dua etməlidir. Bu duanın işarə etdiyinə görə, çox yaxın bir zamanda Məkkəli zalım müşrikləri bir müsibət gözləyir.

Müşrik inkarçılara vəd edilən cəzaları verməyə hər zaman qadir olduğunu bildirən Rəbbimiz, daha sonra “Sən pisliyi ən gözəl bir şeylə sovuşdur. Biz onların yaraşdırmaqda olduqları şeyləri çox yaxşı bilirik” – deyə əmr edərək Rəsulullahdan özünə düşən təbliğ və xəbərdarlıq öhdəliyini ən gözəl şəkildə; pisliyi yaxşılıqla savaraq davam etdirməsini istəmişdir. Peyğəmbərimizə öyrədilən bir digər mövzu da odur ki, Peyğəmbər şeytanların qızışdırmalarından, ətrafında şeytan olmasından Allaha sığınmalıdır.

Ancaq unudulmamalıdır ki, Elçinin şəxsində ortaya qoyulan bu əmr və yönəltmələr əslində bütün möminlər üçün də keçərlidir.

Müşriklərlə necə mübarizə ediləcəyi bir çox ayə ilə öyrədilmişdir:

^33,34Və Allahı çağırıb/yalvarıb saleh əməl edən və: “Mən müsəlmanlardanam” – deyəndən daha gözəl sözlü kim vardır? Və gözəlliklə çirkinlik/yaxşılıqla pislik bir olmaz. Pisliyi ən gözəl şəkildə dəf et. O zaman səninlə arasında düşmənçilik olan insan, sanki, isti bir yaxınındır.

³⁵Bu yetkin davranışa, ancaq səbr edənlər qovuşdurulur, buna ancaq böyük bir pay sahibi olanlar qovuşdurulur. (Fussilət/33-35)

Rəbbimiz heç bir insana, hətta vəhşi, gözü dönmüş müşriklərə belə kobud davranılmasını uyğun görməmişdir:

¹²⁵Rəbbinin yoluna haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalarla, həmçinin gözəl öyüdlə çağır! Və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin Öz yolundan azanları ən yaxşı biləndir və O, bələdçiləndikləri doğru yolda olanları da ən yaxşı biləndir.

¹²⁶Və əgər cəza verəcək olarsınızsa da, sizin cəzalandırıldığınızın misli ilə cəza verin. Və əgər səbr edərsinizsə, əlbəttə, o, səbr edənlər üçün daha xeyirlidir. (Nəhl/125, 126)

¹⁵⁹Bax budur, sən sırf Allahın mərhəmətinə görə onlara qarşı yumşaq davrandın. Əgər qaba, qatı ürəkli olsaydın, onlar sənin ətrafından dağılıb, gedərdilər. Artıq onları bağışla, onlar üçün bağışlanma dilə. İşlərdə onlarla müşavirə et – işin ən gözəlini ortaqlaşaraq tapıb ortaya çıxar, bir dəfə də əzm etdinmi, artıq Allaha işin nəticəsini həvalə et. Şübhəsiz ki, Allah işin nəticəsini Özünə həvalə edənləri sevər. (Al-i İmran/159)

⁴⁵Və Biz Tövratda onlara zata zat, gözə göz, buruna burun, qulağa qulaq, dişə diş yazdıq. Yaralara qisas vardır. Bununla bərabər kim qisas haqqını bağışlayarsa, bu özü üçün kəffarət olur. Və kim Allahın endirdiyi ilə hökm etməzsə, bax budur, onlar səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özləridir. (Maidə/45)

Və Şura/40, Al-i İmran/134, Furqan/72, Təğabun/14, Nur/22, Maidə/100.

^99,100Sonunda onlardan birinə ölüm gəldiyində: “Rəbbim, tərk etdiyim şeylərdə saleh əməl işləməyim üçün, məni geri döndər” – dedi. Əmin olun ki, onun düşündüyü kimi deyil! Bu, şübhəsiz, onun söylədiyi bir sözdür. Onların təkrar dirildiləcəkləri günə qədər, onların arxalarında bir əngəl vardır.

¹⁰¹Artıq Sura üfləndiyi zaman, bax budur, o gün aralarında nəsil-nəsəb əlaqəsi yoxdur, kimsə kimsədən bir şey istəyə bilməz də.

¹⁰²Beləcə, kimlərin çəkiləri ağır gələrsə, bax budur, onlar əsl qurtuluşa çatanlardır.

¹⁰³Kimlərin də çəkiləri yüngül gələrsə, artıq onlar da özlərinə heyf etmişlər/cəhənnəmdə həmişəlik qalarlar.

¹⁰⁴Orada onlar dişləri ağarmış halda ikən, atəş üzlərini yalayar.

¹⁰⁵Mənim ayələrim sizə oxunmadımı? Siz də onları yalan sayırdınızmı?

^106,107Dedilər ki: “Rəbbimiz! Biz azğınlığımıza məğlub olduq və biz bir azğınlar qövmü olduq. Rəbbimiz! Bizi buradan çıxar. Əgər bir daha eynisini edərsək, onda, o zaman gerçəkdən biz səhv/öz zərərlərinə iş edənlərik”.

¹⁰⁸Allah dedi ki: “Yatın oraya! Mənə də heç nə deməyin. ¹⁰⁹Şübhəsiz, mənim qullarımdan bir qrup: “Rəbbimiz! Biz iman etdik, artıq bizi bağışla, bizə mərhəmət et, Sən mərhəmətlilərin ən yaxşısısan” – deyirdilər. ¹¹⁰Bax budur, siz onları lağa qoydunuz! Sonunda da onlar sizə mənim anılmamı, öyüdümü unutdurdu/tərk etdirdi. Və siz onlara gülürdünüz. ¹¹¹Şübhəsiz ki, bu gün Mən səbr etmələrinə qarşılıq, onları mükafatlandırdım. Onlar qazanclı çıxanların məhz özləridir”.

Bu ayə qrupunda, ağlını işlətməyən, inadkar müşriklərin ölüm anları, məhşərə çıxmaları və məhşərdəki rüsvayçılıqları canlandırılır. Ölüm anında bütün etdikləri gözlərinin önünə gəlmiş və hər şeyi anlamışlar. Dönüş üçün çarə axtarırlar. Belə ki, geri dönüş yoxdur. Heç bir kimsədən xeyir görəcək bir vəziyyətdə də deyildirlər. Orada ədalət tərəzisi qurulmuş, tərəzisi ağır gələn özünü qurtarmış, yüngül gələnlər isə özlərinə zülm etmişdilər. Onlar cəhənnəmdə daimi olaraq qalacaqlar.

^50,51Və sən mələklərin/vəzifəli güclərin kafirlərin üzlərinə və kürəklərinə vuraraq: “Dadın görək, qızğın atəşin əzabını! Bax budur, bu, sizin öz əllərinizlə etdiklərinizə görədir. Və şübhəsiz ki, Allah qullara heç bir şəkildə haqsızlıq edən deyildir” – deyə onlara keçmişdə etdiklərini və etməli olduqları halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırarkən, bir görsəydin. (Ənfal/50, 51)

O gün müşriklər “Rəbbimiz! Biz azğınlığımıza məğlub olduq və biz bir azğınlar qövmü olduq. Rəbbimiz! Bizi buradan çıxar. Əgər bir daha eynisini edərsək, onda, o zaman gerçəkdən biz səhv/öz zərərlərinə iş edənlərik” – deyə yalvaracaqlar, lakin yalvarışlarına “Yatın oraya! Mənə də heç nə deməyin!” – deyə töhmətlə qarşılıq görəcəklər.

¹²Günahkarları Rəbbinin hüzurunda başları önə əyilmiş olaraq: “Ey Rəbbimiz! Gördük və dinlədik, indi bizi geri göndər ki, saleh bir əməl işləyək, biz artıq qəti bir şəkildə inanırıq” – deyərlərkən bir görsən! (Səcdə/12)
²¹Və Allah haqqında yalan uydurandan və ya ayələrini yalan sayandan daha səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Heç şübhə yoxdur ki, şərik qoşaraq səhv davranan/öz zərərlərinə iş edən bu insanlar qurtuluşa çata bilməzlər.
²²Və o gün hamısını toplayacağıq. Sonra Biz ortaq qoşan insanlara: “Hanı, haradadır o həqiqətin əksinə olaraq inandığınız ortaqlarınız?” – deyəcəyik. ²³Sonra onların atəşlərə atılmaları: “Rəbbimiz, Allaha and olsun ki, Biz ortaq qoşanlardan deyildik” – deməkdən başqa bir şey deyildi.
²⁴Bax, öz əleyhlərinə necə də yalan söylədilər! O uydurduqları şeylər də özlərindən ayrılıb yox oldu.
²⁵Onlardan sənə qulaq asanlar vardır, halbuki Biz onu qavrayıb anlamalarına/qəlbləri üzərinə qat-qat örtüklər və qulaqlarında bir ağırlıq əmələ gətirdik. Onlar bütün əlamətləri/nümunələri görsələr də ona inanmazlar. Belə ki, o kafirlər sənin yanına gəldiklərində, səninlə mübahisəyə girişərək: “Bu, öncəkilərin uydurma məsəllərindən başqa bir şey deyildir” – deyərlər.
²⁶Və onlar ondan imtina edərlər və özləri ondan uzaq durarlar. Və onlar şüursuzca, yalnız və yalnız özlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğramağa sürükləyirlər.
²⁷Və onların atəşin üzərində durdurulduqları zaman: “Ah, nə olardı, dünyaya döndərilsəydik, Rəbbimizin ayələrini yalan saymasaydıq və möminlərdən olsaydıq!” – dediklərini bir görsəydin!
²⁸Əksinə, işin əslində, daha əvvəl gizlədikləri aşkar oldu. Geri döndərilsəydilər, yenə qadağan olunduqları şeyə tam əmin olun ki, dönərdilər. Bəli onlar həqiqətən yalançılardır.
²⁹Və onlar: “Bizim, bu keçici dünya həyatımızdan başqa bir həyat yoxdur, biz dirildiləcək də deyilik” – demişdilər.
³⁰Və Rəblərinin hüzurunda durdurulduqları zaman onları bir görsən! Rəbləri: “Bu, bir gerçək deyilmiymiş?” – deyər. Onlar: “Rəbbimizə and içirik ki, gerçəkdir” – deyərlər. Rəbləri: “Elə isə küfr etmiş olduğunuza görə əzabı dadın!” – deyər.
³¹Allaha qovuşmağı yalan sayanlar, tam yəqinliklə bilin ki, itkiyə/zərərə uğrayıb acı çəkmişdilər. Qiyamət anı qəfildən gəlincə, onlar, günahlarını kürəklərinə yüklənmiş olaraq, deyəcəklər ki: “Dünyada etdiyimiz qüsurlara görə vay halımıza!” Diqqət edin, yükləndikləri/günahları nə pisdir!
³²Və fani dünya həyatı, sadəcə əyləncə və oyundur. Son yurd – Axirət yurdu isə Allahın qoruması altına girənlər üçün, tam yəqinliklə bilin ki, daha xeyirlidir. Hələ də ağılla hərəkət etməzsinizmi? (Ənam/21-32)
³⁶Və bu kafirlər, özləri üçün cəhənnəm atəşi olanlardır. Onlar haqqında hökm verilməz ki, ölsünlər. Özlərindən, cəhənnəm atəşinin bir azı da yüngülləşdirilməz. Bax budur, Biz kafiri, həddini aşan hər insanı belə cəzalandırırıq.
³⁷Və onlar orada fəryad edərlər: “Rəbbimiz! Bizləri çıxar, etmiş olduqlarımızdan başqa, düzgün əməl edək”. Sizə düşünməli olanın düşünəcəyi qədər ömür vermədikmi? Sizə xəbərdar edən də gəlmişdi. O halda dadın! Artıq şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir köməkçi də yoxdur. (Fatir/36, 37)

Və Münafiqlər/10, 11, İbrahim/44, 45, Əraf/53, Şura/44, Mömin/11, 12.

101-ci ayədəki “o gün aralarında nəsil-kök əlaqəsi yoxdur” ifadəsiylə, o gün inkarçıların arasında hər hansı bir əqrəbalıq bağının qalmayacağı bildirilmişdir.

İnkarçıların bir-birindən qaçacaqları, bir-birlərini günahlandıracaqları bir çox ayədə dilə gtirilmişdir:

^33–36Sonra, şiddətlə toqquşmanın çıxardığı qorxunc səs gəldiyi zaman… O elə bir gündür ki, adam qardaşından, anasından, atasından, həyat yoldaşından, oğullarından qaçar.
³⁷O gün onlardan hər biri üçün, onu boş buraxmayacaq bir məşğulliyyət vardır. (Əbəsə/33-37)
^8–10O gün göy ərimiş bir mədən kimi olar. Dağlar da didilmiş rəngli yun kimi olar. Və bir isti/yaxın dost özünün bir isti/yaxın dostundan əhvalını soruşmaz. (Məaric/8-10)

Möminlərin isə belə bir problemləri yoxdur:

^25–28Bir-birlərinin üzünə dönüb, soruşurlar: “Doğrusu, biz daha öncə ailəmiz içində qorxanlardan idik. Allah bizə lütf etdi və bizi içimizə işləyən əzabdan qorudu. Şübhəsiz, biz daha öncə, Ona yalvarırdıq. Şübhəsiz ki, O, yaxşılıq edənin, acıyanın məhz özüdür”. (Tur/25-28)
^19–19–24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)
⁵⁵Həqiqətən cənnətin əhli bu gün bir könül şənliyi içindədirlər.
⁵⁶Onlar və onlara təqdim olunan müşayiətçi yoldaşlar kölgələr altında, taxtlar üzərinə oturmuşlar.
⁵⁷Yalnız və yalnız onlara orada meyvələr vardır. İstəyəcəkləri hər şey də onlarındır.
⁵⁸Söz olaraq onlara əngin mərhəmət sahibi Rəbdən “salam” vardır. (Ya Sin/55-58)
^7–9Artıq kitabı sağ əlinə verilənlərə gəlincə… O, asan bir hesabla hesaba çəkiləcək və o, sevincli olaraq yaxınlarına dönəcəkdir.
^10–14Kitabı özünə arxasından verilənə gəlincə isə o, ölümü çağıracaq və alovlu atəşə girəcəkdir. Şübhəsiz ki, o, yaxınları içində sevincli idi. Şübhəsiz ki, o, qətiyyən dönməyəcəyinə qane idi. (İnşiqaq/7-14)

¹¹²Allah: “Yer üzündə il sayı olaraq neçə il qaldınız?” – dedi.

¹¹³Onlar: “Bir gün və ya günün bir qismi qədər qaldıq. Haydı, sayanlardan soruş” – dedilər.

¹¹⁴Allah: “Siz, sadəcə, çox az bir müddət qaldınız! Kaş ki, siz bilmiş olsaydınız!” – dedi.

¹¹⁵Yaxşı, siz Bizim sizi, sadəcə, boş yerə yaratdığımızı və şübhəsiz, sizin yalnız və yalnız Bizə döndərilməyəcəyinizimi sandınız?

Bu ayələrdə, dünyanın dəyərsizliyi, dünyadakı keçici nemətlər üçün əbədi axirət həyatını fəda etməyin yanlışlığı, Rəbbimizin məhşərdə müşriklərlə olan bir dialoqu verilərək anladılır:

* Yer üzündə il sayı olaraq neçə il qaldınız?

* Bir gün və ya günün bir hissəsi qədər qaldıq. Buyur, sayanlardan soruş.”

* Siz sadəcə çox az bir müddət qaldınız; kaş ki, siz bilmiş olsaydınız! Yaxşı siz, Bizim sizi, sadəcə, boş yerə yaratdığımızı və şübhəsiz, sizin yalnız və yalnız Bizə döndərilməyəcəyinizimi sandınız?

Göründüyü kimi, dünya nemətlərinə saplanıb qalaraq axirəti fəda edənlər, dünya nemətlərindən doymadıqlarını, onların dəyərsizliyini etiraf edirlər. Bundan sonra özlərinə boş yerə yaradılmadıqları, yer üzündə heyvanlar kimi başıboş bıraxılmadıqları, nəyə görə ağıllarını yaxşı işlətməyərək yaradılışlarında bir əsas məqsəd olduğunu düşünmədikləri soruşulur.

³⁶Yoxsa o insan özbaşına buraxılacağınımı sanır? (Qiyamət/36)
⁵⁵Və Qiyamətin qopacağı gün günahkarlar bir saatdan artıq qalmadıqlarına and içərlər. Onlar bax budur, belə döndərilirdilər. (Rum/55)

¹¹⁶Bax budur, gerçək sahib, idarəçi Allah, ucalardan ucadır. Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. O, hörmətli olan və ən böyük idarəçilik məqamının Rəbbidir.

¹¹⁷Hər kim heç bir dəlili olmadığı halda, Allah ilə birlikdə digər bir ilaha yalvarırsa, bilsin ki, o insanın hesabı ancaq Rəbbinin nəzdindədir. Şübhəsiz, kafirlər vəziyyətlərini qoruya bilməzlər, zəfər qazana bilməzlər.

Yuxarıdakı bütün açıqlamalardan sonra, bu ayələrdə də biliyi, dəlili olmadan hələ də yanlış düşüncələrində israr edənlərə səslənilmişdir:

“Bax budur, gerçək sahib, idarəçi Allah, ucalardan ucadır. Ondan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. O, hörmətli olan və ən böyük idarəçilik məqamının Rəbbidir. Hər kim heç bir dəlili olmadığı halda, Allah ilə birlikdə digər bir ilaha yalvarırsa, bilsin ki, o insanın hesabı ancaq Rəbbinin nəzdindədir. Şübhəsiz, kafirlər vəziyyətlərini qoruya bilməzlər, zəfər qazana bilməzlər”.

Ərş “taxt, hökmdar kürsüsü” deməkdir. Sözün burada “sayğın” sifətiylə bərabər işlədilmiş olması, bu taxtın adi bir taxt olmadığını ifadə edir. Rəbbimiz özünü “sayğın taxt”ın sahibi olmaqla xarakterizə edərək kainatın nəzarətinin sadəcə özündə olduğuna, mülkünü kimsəylə paylaşmadığına diqqət çəkir.

¹¹¹Və de ki: “Bütün təriflər, özünə heç bir övlad götürməyən, sahiblikdə və idarəçilikdə özünün hər hansı bir ortağı olmayan, zəif olmadığı üçün köməkçiyə ehtiyacı olmayan Allaha aiddir/başqası öyülə bilməz”. Və Allahı uca tutduqca uca tut! (İsra/111)

^13,14Allah gecəni gündüzə, gündüzü də gecəyə qatır. Günəşi və ayı insanlığın faydalanacağı quruluş və fəaliyyət halında yaratmışdır. Hamısı müəyyən olunmuş bir müddət üçün axıb gedir. Bax budur, bu mülk Özünün olan, sizin Rəbbiniz Allahdır. Onun yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqlarınız bir xurma çəyirdəyinin pərdəsinə belə sahib ola bilməzlər. Onları çağırarsınızsa, onlar çağırışınızı eşitməzlər. Eşitsələr belə, sizə cavab verə bilməzlər, qiyamət günü də ortaq qoşduğunuzu qəbul etməzlər. Sənə hər şeydən xəbərdar olan Allah kimi heç kimsə xəbər verə bilməz. (Fatir/13, 14)

⁴⁰De ki: “Allahın yaratdığı sərvətlərdən yalvarıb durduğunuz, ortaq qoşduqlarınızı heç düşündünüzmü? Göstərin Mənə, onlar yer üzündən nəyi yaratmışlar?

Ya da onlar üçün göylərdə bir ortaqlıqmı var? Ya da Biz onlara bir kitab vermişik və onlar, ondan bir dəliləmi əsaslanırlar?” Tam əksinə, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o kəslər, bir-birlərinə yalandan başqa bir vəd vermirlər.

⁴¹Heç şübhəsiz, göyləri və yer üzünü yox etmələrindən Allah qoruyur. And olsun ki, əgər göylər və yer üzü yox edilərsə, onları Ondan sonra kimsə tuta bilməz. Həqiqətən O, çox yumşaq davranan, çox bağışlayandır. (Fatir/40, 41)

⁴⁰Allah, sizi yaradan, sonra sizə ruzi verən, sonra sizi öldürən və sizi dirildəndir. Heç sizin ortaq qoşduqlarınızdan, bunlardan birini edəcək kimsə varmı? Allah, onların ortaq qoşduqlarından münəzzəh və çox ucadır. (Rum/40)

⁴⁶De ki: “Heç düşündünüzmü, əgər Allah sizin eşitməyinizi və görməyinizi alarsa və qəlblərinizi möhürləyərsə, onları sizə Allahdan başqa gətirə biləcək tanrı kimdir?” Bax, Biz ayələri necə açıqlayırıq. Sonra da onlar arxa çevirib, mane olurlar? (Ənam/46)

²⁵⁵Allah Özündən başqa tanrı olmayandır, hər zaman diridir, hər şeyin fəaliyyətini təmin edən, qoruyan, canlı və kainatın idarəsini birbaşa həyata keçirəndir. Özü mürgüləməz və yuxulamaz. Göylərdə olan şeylər və yer üzündə olan şeylər yalnız və yalnız Onun üçündür. Özünün izni/biliyi olmadan yanında kim kömək, şəfaət edə bilər? O, onların önlərində və arxalarında olan şeyləri bilir. Onlar isə Onun dilədiyindən başqa, biliyindən heç bir şeyi qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yer üzünü əhatə etmişdir. Onların ikisinin də qorunması Ona çətin gəlməz. Və O, çox ucadır, ucaldandır, sonsuz uludur. (Bəqərə/255)

¹¹⁸Və de ki: “Rəbbim! Bağışla və mərhəmət et! Və Sən mərhəmətlilərin ən xeyirlisisən”.

Surənin bu son ayəsində Rəbbimiz, Elçisinə “Rəbbim! Bağışla və mərhəmət et! Və Sən mərhəmətlilərin ən xeyirlisisən” – deyə yalvarmasını əmr etmişdir. Rəbbimiz bu dua ilə bizə özündən başqa sığınacaq bir qapının olmadığı ismarıcını verir.

Bu dua əslində bütün insanlıq üçün də böyük bir nemətdir. Hər kəs eyni şəkildə Rəbbimizə sığınmalı, O mərhəmətlilər mərhəmətlisindən bağışlanma və mərhəmət istəməlidir.

Nuh peyğəmbər də insanlığa eyni istiqamətdə çağırış etmişdi:

^5–12Nuh dedi ki: “Rəbbim! Şübhəsiz, mən qövmümü gecə-gündüz/daima dəvət etdim. Lakin, mənim çağırmağım onların, sadəcə, uzaqlaşmalarını artırdı. Və şübhəsiz, mən onları Sənin onları bağışlamağın üçün hər dəvət etdiyimdə, onlar barmaqlarını qulaqlarına tıxadılar, libaslarına büründülər, israr etdilər, təkəbbürləndikcə, təkəbbürləndilər. Sonra şübhəsiz ki, mən onları yüksək səslə çağırdım. Sonra, şübhəsiz ki, onlar üçün elan etdim. Onlar üçün gizli-gizli də söylədim. Sonra dedim ki: “Rəbbinizin sizi bağışlamasını istəyin. Qətiliklə O, çox bağışlayandır. Üzərinizə göydən bol yağış yağdırsın. Sizə mallar və oğullar ilə kömək etsin, sizin üçün bağçalar, çaylar yaratsın. ¹³Sizə nə olur ki, Allahın “ağır davranış”edə biləcəyinə ümid etmirsiniz? (Nuh/5-12)

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] (Lisanü’l Ərəb, c.7, s. 155,156. “flh” mad.)

[2] (Lisanü’l Ərəb, c.3 , s.101 “hşa” mad)

[3] (el-İsfehani; el Müfredat, tvd mad.)

[4] El İtkan ()marifeti meani’l edevat; ev Mad.

[5] (Lisanü’l Ərəb, c. 7, s.55, 56)

[6] (Razi; el Mefatihu’l Gayb)

[7] (Mushaf-ı Şerif, İSAM Yayınları, Mushaflar Arası Farklar Bölməü)

[i] Kirbet Qumran kimi tanınan Qumran xarabalıqları bu gün Fələstinin Qərb Sahilində yerləşir. O, Ölü dənizin şimal-qərb sahilində, Yerixonun 13 km cənubunda və Yerusəlimdən təxminən 40 km şərqdə yerləşir.

Kumran (xarabalıqlar) Ölü dənizə baxan hündür bir təpədədir. Qumran çayı xarabalıqların yanından (qərbdə) axır. Qumran çayı; Qüdsdən gələn və Ölü dənizə tökülən Kidron çayının qoludur.

Essenlər; Qumran çayı üzərində qurduqları bəndin sularını kanallar vasitəsilə öz ərazilərinə apararaq istifadə ediblər. Qumranın cənubunda Eyn Feşkha (Einot Tzukim) bölgəsində qurduqları üzüm və xurma kimi digər meyvə bağlarını yenə kanalların köməyi ilə suvardılar.

(Ein Feshkha sahil xəttidir, Qumranın cənubundakı düz ərazidir, Ölü dənizlə yüksək təpələr arasındadır.)

Əraziyə Qumran yazıları olan 11 mağara səpələnmişdir.)

Yüklə (PDF)

MÖMİNLƏR SURƏSİNİN TƏBYİNİ

MÖMİNLƏR SURƏSİNİN TƏBYİNİ

TƏHLİL: