MÜDDƏSSİR SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Müddəssir surəsinin ilk ayələri dördüncü bəhs olaraq Məkkə dövrünün əvvəllərində enmişdir. Ancaq digər ayələr, peyğəmbərimizlə müşriklər arasında bəzi münaqişələrin yaşandığı görüntüsünü verir. Beləliklə də, surənin son bölməsinin peyğəmbərimiz tərəfindən edilən dəvətin ilk mərhələlərində deyil, münaqişələrin ortaya çıxmağa başladığı daha sonrakı mərhələlərdə endiyini düşündürür.

Bundan əvvəlki üç surədə olduğu kimi, bu surədə də peyğəmbərimizin təliminə davam edilir. Təlimə davam edilməklə bərabər artıq kütlənin önünə çıxma zamanının gəldiyi də ilk dəfə bu surədə açıqlanmışdır.

Surənin təhlilinə başlamazdan əvvəl, kitabımızın giriş hissəsində dilə gətirdiyimiz bir mövzunu xatırlatmaq istəyirik. Bu mövzu, Quranın Mucizü’l–Bəyan [İfadə Möcüzəsi] olmasıdır. Buna görə də, ayələrin daha yaxşı anlaşıla bilməsi üçün Quranın möcüzə xüsusiyyətindəki ədəbi sənətlərinin bilinməsi lazımdır. Məsələn, bu surənin 3–cü ayəsində, cümlənin tərsdən də eynilə oxuna bilməsi demək olan “Kalbül–Müstəvi Cinası” edilmişdir. Ayənin ərəbcəsi “فكبّر ربّك Rəbbəkə fe kəbbir”dir. Ayənin yazıya təməl olan hərfləri isə sıra ilə “R B K F K B R” hərfləridir. Bu sıralama istər sağdan, istərsə də soldan oxunsun, cümlə iki halda da “Rəbbəkə fe kəbbir” oxunur. Bu, həqiqətən də fövqəladə bir ifadə sənətidir.

Surənin Enmə Səbəbi

Bundan əvvəlki surənin təhlilində də ifadə edildiyi kimi, mənbə olaraq qəbul edilən əsərlər Müddəssir ilə Müzzəmmil surələrinin eyni səbəblə endirildiyini bildirirlər. Bu görüşə görə Darün–Nədvə üzvləri peyğəmbərimizə qarşı ittiham edici qərarlar almış, peyğəmbərimiz də bu müddətdə müxtəlif çətinliklər yaşamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, surələrin ümumi məğzi bu görüşü təsdiq edən xüsusiyyətdə deyildir. Surələrdən ilk anlaşılan, peyğəmbərimizin hələ heç kimə bir şey söyləmədiyi, beləliklə də Darün–Nədvə üzvlərinin hələ risalətdən xəbərdar olmadığı reallığıdır. Müddəssir surəsinin başında “Qalx! Dərhal xəbərdar et!” əmrinin verilməsi bunu göstərir. Beləliklə də müşrik kütlənin ilahi vəhydən xəbərdar olması ancaq bu ayənin gəlməsindən sonra həyata keçmişdir.

Yaxşı təfəkkür edilirsə, Müddəssir surəsinin də özündən əvvəlki Ələq, Qələm və Müzzəmmil surələriylə eyni enmə səbəbini paylaşdığı görünür: Yeni elçi olaraq vəzifələndirilən Rəsulullah ə.s., hələ peyğəmbərliyə hazırlanır. Kütlənin bir peyğəmbərin rəhbərliyinə ehtiyacı vardır və o, bu vəzifə üçün seçilmişdir, başqa xüsusi bir səbəb yoxdur. Furqan surəsinin 32–ci və 33–cü ayələrindən Quran ayələrinin xüsusi problemləri həll etməyə yönəlik olaraq gəldiyini və onları çözdüyünü öyrənirik. Ancaq bu da bilinməlidir ki, ayələrin xüsusi səbəblərə dayalı olaraq enməsi, hökmlərinin ümumi olmasına əngəl deyildir.

Bu izahlar, ayə və surələri yaxşı dərk etməyimiz və peyğəmbərimizi, uydurma rəvayətlərlə üstünə örtülən ipək əbadan çölə çıxarmaq üçün edilmişdir.

Tərcümə:

¹Ey vəzifəyə hazır adam!
²Qalx! Dərhal, xəbərdar et!
³dərhal Rəbbinin ən böyük olduğunu elan et,
^4–7Şəxsiyyətini ləkələmə–təmiz tut, xətalardan dərhal uzaqlaş, pisliyi dərhal uzaqlaşdır, etdiyın yaxşılığı çox hesab edərək başa qaxma! və yalnız Rəbbin üçün səbr et!
^8–10Çünki, o boruya üflənən gün, bax, həmin o gün, çox mürəkkəb, çox çətin bir gündür. Yalnız o, kafirlər üçün heç də asan deyildir.
^11–14Tək olaraq yaratdığım, özünə hesabsız bir mal verdiyim, şahidlər olaraq oğullar verdiyim, özü üçün ala bildiyi qədər imkanlar döşədiyim adamı Mənimlə təkbətək burax!
¹⁵Bütün bunlardan sonra hirs ilə Mənim daha da artırmağımı istəyir.
¹⁶Tam yəqinliklə inan ki, onun düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz o, Bizim ayələrimizə– əlamətlərimizə–nümunələrimizə qarşı bir qənim kəsildi.
¹⁷Mən onu dik bir yoxuşa düçar edəcəyəm.
^18–25Şübhəsiz o, düşündü və ölçü qoydu. Artıq o məhv oldu. Necə bir ölçü qoydu! Yenə o məhv oldu. Necə bir ölçü qoydu!– Sonra baxdı. Sonra üzünü turşutdu, qaşlarını çatdı. Sonra, üzünü çevirdi və təkəbbürləndi də: “Bu, söz–söhbət halında gələn bir ovsundan başqa bir şey deyil. Bu, bəşər sözündən başqa bir şey deyil” dedi.
^26–30Mən, “Quran bəşər sözüdür” deyəni yaxında Səqara atacağam. Bilirsənmi nədir Səqar? O, ortada tutmaz, yox da etməz. O, insan/insan dərisi üçün fövqəladə mənzərələr edəndir–susayandır–uzaqdan görünəndir–bir nümunə olandır. Səqarın üzərinədir “on doqquz”.
³¹Biz, cəhənnəm güclərini də həmişə mələklər etdik. Saylarını da, özlərinə Kitab verilənlər yaxşı və açıq–aşkar bilsinlər, iman edənlərin imanı artsın, özlərinə Kitab verilənlər və iman sahibləri şübhəyə düşməsin deyə və həmçinin, qəlblərində mərəz olanlar və kafirlər–Allahın ilahlığını və Rəbbliyini bilərəkdən rədd edən kimsələr, “Allah bununla nəyi qəsd etdi?” desinlər deyə, kafirlər üçün bir sınaqdan başqa şey etmədiık. Bax belə. Allah dilədiyini–diləyəni azdırır, dilədiyini–diləyəni də bələdçiləndirir. Rəbbinin ordularını da, ancaq Özü bilir. Bu, bəşər üçün öyüd verici və düşündürücüdən başqa bir şey deyildir.
^32–37Xeyr, xeyr! And olsun Aya, arxasını döndüyündə gecəyə, ağarıb işıqlaşanda səhərə, and olsun ki o [Səqar], bəşər üçün; sizdən, əvvələ keçmək/irəliləmək və ya arxaya qalmaq/geridə qalmaq istəyən adamlar üçün bir xəbərdar edən olaraq həqiqətən ən böyük şeylərdən biridir.
^38,39Hər mənliyini tapmış kimsə –sağ tərəf gücləri xaric–qazancının qarşılığında bir girovdur.
^40,41Sağ tərəf gücləri, bağçalardadırlar? Günahkarlardan sualşurlar:
⁴²“Sizi Səqara sürükləyən nədir?”
⁴³Günahkarlar, “Biz, salaatçılardan deyildik,
Miskinə də yemək vermirdik–işsiz–gücsüzə də öz çörəyini qazanacaq fürsəti və imkanı vermirdik.
⁴⁵Və biz boş yerə çalışanlarla birlikdə boş yerə çalışırdıq.
^46,47Və həmçinin biz, müzakirə olunmaz və qarşı çıxılmaz olan ölüm–qiyamət bizə gələnə qədər Din Gününü yalan sayırdıq” dedilər.
⁴⁸Artıq onlara köməkçilərin, ara düzəldənlərin yardımı, ara düzəltməsi fayda verməz.
⁴⁹Yaxşı, nə olur onlara ki, öyüd verib düşündürən şeydən üz çevirirlər?
^50,51Onlar, sanki, aslandan sağa–sola qaçışan, ürkmüş çöl eşşəkləri kimidirlər.
⁵²İşin əslində içlərindən hər adam, özünə açılıb–saçılmış səhifələr verilməsini istəyir.
⁵³Əsla onların düşündüyü kimi deyil! Əslində onlar, Axirətdən qorxmurlar.
⁵⁴Əsla onların düşündüyü kimi deyil! O, bir nəsihət verəndir–düşündürəndür.
^55,56Elə isə, diləyən onu düşünər, öyüd alar və onlar, Allahın dilədiyindən başqa, öyüd ala bilməzlər. O, çəkindirməyə layiqdir və əfv etməyə qadirdir.

(4/74, Müddəssir/38-56)

Təhlil.

¹Ey vəzifəyə hazır adam!

Müzzəmmil surəsində “يا ايّها المزّمّل Ya əyyuhə’l–müzzəmmil” [Ey örtüyünə bürünən] ifadəsi işlənmişdir. Burada isə “يا ايّها المدّسّر Ya əyyuhəlmuddəssir” [Ey bayır geyiminə bürünən] ifadəsi işlənmişdir. Bir çox əsərlərdə hər ikisinə də eyni məna verilmişdir. Lakin iki kəlmə arasında incə bir məna fərqi vardır. Bu fərq diqqətə alınmazsa, ayənin ismarıcı olduğu kimi anlaşıla bilməz.

Müzzəmmil sözü, geyim, örtük, hər hansı bürüncək kimi vasitələrlə geniş mənada bir örtünməyi ifadə edir. Müddəssir isə sadəcə bayır–bacaqda, yəni cəmiyyət içində geyilə bilən bir bayır geyimi ilə örtünməyi ifadə edir.

Müddəssir sözünün əsli “متدسّر mütədəssir”dir. “دسار Dəsar”, cübbə, çuxa, kaftan kimi köynəyin üstündən geyinilən və ya örtülən geyim deməkdir.

Quranda çox saylı ədəbi sənətlərdən istifadə edilmişdir. Bu ayədə də istifadə edilmiş olan ədəbi sənət kinayə sənətidir. Bayır–bacaq geyiminin geyilməsi, kinayə olaraq çölə, bayıra, işə–gücə getmək üçün evdən kənara çıxmaq hazırlığının icra edilmiş olması mənasına gəlir. Bu kinayə ilə artıq Məhəmməd Abdullah oğluna peyğəmbərlik geyiminin geyindirildiyi və cəmiyyəti xəbərdar etmək üçün vəzifəyə hazır olduğu ismarıcı verilir. Bu hazırlıq daha əvvəl Ələq, Qələm və Müzzəmmil surələri ilə icra edilmişdi, artıq vəhyin elanı mərhələsi çatmışdır. Bəzi alimlər, “müddəssir” sözünü “müddəssər” olaraq oxumuşdur ki, bu da “bayır–bacaq geyimi geydirilmiş olan” deməkdir.

Hər iki qiraətə görə də ayənin ismarıcı, “Ey peyğəmbərlik geyimini geyinən! Ey peyğəmbərlik libasını geyinmiş, təçhiz olunmuş olan Məhəmməd!” olur.

²Qalx! Dərhal, xəbərdar et!

Ayədən Qalx! Dərhal vəzifənə başla ismarıcı alınır.

Bəzi tərcümə və təfsirlərdə “قم Qum [qalx]” əmri təhrif edilərək, “namaz qıl” deyilmək istəndiyi irəli sürülmüşdür. Ancaq bu anlayış səhvdir. Burada verilən qiyamın/qalxışın mənası, Kəhf surəsinin 14–cü ayəsində olduğu kimi, “Qalxıb dik durmaq, vəzifəyə getmək” deməkdir.

İnzar ––“إنذار İnzar” ifadəsi bir diləyin, bir istəyin yerinə yetməsi məqsədiylə müqəddəs sayılan bir gücə təqdim ediləcəyi nəzərdə tutulmuş bir şey, üzərinə borc olmayan bir şeyi hər hansı bir münasibətlə öz üzərinə borc hesab etmək mənasına gələn “نذر nəzəra” kökündən törəmiş bir sözdür. Lüğəti mənası, bir şeyin sonundakı təhlükəni xəbər verib çəkindirmək, diqqəti çəkmək, qorxudaraq ayıltmaq deməkdir. Bu mənasıyla “inzar”, sevinc xəbəri vermək, müjdələmək mənasına gələn “təbşir”in əksidir.[1]

Dini nöqteyi–nəzərdən inzar, Allahın peyğəmbərləri vasitəsi ilə qullarını xəbərdar etməsi, onları qorxudaraq, bilikləndirərək və şüurlandıraraq çəkindirməsi” deməkdir, bilikləndirmək və pis sonluğu bildirərək qorxudub, pis aqibətdən çəkindirməsidir.

Aləmlərin Rəbbi olması səbəbiylə qullarını ən yaxşı tanıyan və onlara necə xitab edilməsi lazım olduğunu ən yaxşı bilən Allah, insanlıq tarixi boyunca haqq yoldan azaraq şirk və inkar bataqlığına batmış qövmləri xəbərdar etməkləri üçün peyğəmbərlər göndərmiş, o peyğəmbərlərin xəbərdarlıqlarına qulaq asmayanları özlərindən sonrakı nəsillərə ibrət olacaq şəkildə cəzalandırmışdır. Quranın bir çox surəsində bəzən geniş, bəzən də qisa deyimlərlə anladılan bu hal, Allahın insanlara tətbiq etdiyi bir qayda olaraq xarakterizə edilmişdir.

Ayədəki “Dərhal xəbərdar et” əmri ilə əlaqədar olan, Fatihə surəsi olaraq bilinən yeddi ayədir. Rəbbimiz: “Ey vəzifəyə hazır adam! Qalx! Dərhal, “Yaratdığı bütün canlılara nemət verən, yaratdıqlarına çox mərhəmətli Allah adından öyrədirəm, xəbərdar edirəm: “Bütün təriflər, aləmlərin Rəbbi, yaratdığı bütün canlılara nemət verən, yaratdıqlarına çox mərhəmətli olan, hər kəsin yaxşı, ya da pis etdiyi bütün hal və hərəkətlərinin qarşılığını görəcəyi axirət gününün sahibi, idarəçisi Allahadır; Allahdan başqa heç kim tərifə layiq deyildir. Yalnız Sənə qulluq edərik və yalnız Səndən kömək istərik. Bizi, üzərlərinə qəzəb tökülmüşlərin və çaşqınlığa batmışların yoluna yox, özlərinə nemət verdiklərinin yolu olan dosdoğru yola yönəlt!” deyə xəbərdar et!” buyurur. Bu halda əslində Fatihə surəsi deyə adlandırılan yeddi ayə sərbəst bir surə olmayıb, Müddəssir surəsinin bölməsidir.

Diqqət edilərsə, Ələq surəsindən bu yana davamlı olaraq axirət inancı və ictimai dəstək üzərində durulur. Bildiyimiz kimi, axirətə iman insanın bir mükafat və cəza gününün varlığını qəbul edib, bu dünyada etdiklərinə görə Allahın hüzurunda sorğu–suala çəkiləcəyinə inanması deməkdir.

Bu inanca sahib olanlar etdiklərinin, hələ bununla da bitməyəcəyi və bir gün bu hərəkət üçün cavab verməli olacağı şüuru ilə hərəkət edərlər. Həm şəxsi həyatlarını, həm də ictimai davranışlarını dünyanın cazibəsinə və aldadıcılığına uymadan, axirəti düşünərək, nizamlayarlar. Beləliklə, pisliklərdən uzaqlaşaraq üstün xüsusiyyətlər qazanarlar.

Cəmiyyətdə bu xüsusiyyətdəki fərdlərin çoxalması

zülmdən, haqsızlıqdan, hər cür pislik və çirkinlikdən uzaqlaşmasına;
ədaləti, doğruluğu, dürüstlüyü, hər cür yaxşılığı və gözəlliyi təmsil edən cəmiyyətlərin meydana gəlməsinə;
belə cəmiyyətlərlə dünyanın simasının dəyişməsinə;
Beləliklə də, həm dünyanın, həm də həyatın gözəlləşməsinə səbəb olar.

Belə olduqda isə insanların diqqətlərinin çəkilməsi lazım olan ilk məqam, axirətə inanmaq və inandırmaq olmalıdır. Axirətə inam, Quranda zikr(xatırlanan) edilən ən vacibli inam prinsiplərindən biridir. Bir çox ayədə Allaha iman ilə birlikdə zikr(xatırlanan) edilməsi, bu prinsipə verilən vacibliyini göstərir. Bu prinsip mütləq mənada Quranın hər surəsində yer alır.

³Və dərhal Rəbbinin ən böyük (Əkbər) olduğunu elan et,

İlk vəhydən bu ayəyə qədər Rəbbimiz özünü bir sıra gözəl adları ilə tanıtmışdı. İndi də “Əkbər [Ən böyük]” olaraq tanıdır.

Allahın özünü tanıtması müddəti bundan sonra da davam edəcəkdir.

^4–7Şəxsiyyətini ləkələmə–təmiz tut, xətalardan dərhal uzaqlaş, pisliyi dərhal uzaqlaşdır, etdiyın yaxşılığı çox hesab edərək başa qaxma! və yalnız Rəbbin üçün səbr et!

Ayənin hərfi mənasından, hər kəs tərəfindən bilinən geyimlərin təmizləmək lazım olduğu başa düşülür. Əslində elə çox adam da ayəni belə anlamışdır. Ancaq burada da sanat yönü ilə bir izahdan bəhs edilir. Hərfi olaraq geyim zikr edilir, lakin məcaz olaraq şəxsiyyətiylə, qəlibiylə, ruhuyla, davranışlarıyla geyimin içindəki adam nəzərdə tutulur. Beləliklə də, peyğəmbərimizdən şəxsiyyəti ilə, qəlibi ilə, ruhu ilə və davranışları ilə tərtəmiz olması istənir.

Ayə peyğəmbərimizə bu ismarıcı verir: “Onlar səni əfsanələşdirmişdilər. Sen onların gözündə də sağlam, varlı və uca əxlaqlı birisən. Bu xüsusiyyətlərinə görə səni vəhyə müxatib qılıb, peyğəmbər seçdik. Qəti olaraq pisliyə bulaşmaqdan çəkin! Xarizmanı, imicini ləkələmə! Səni ləkələyəcək hər cür işdən, davranışdan uzaq dur, şübhəli işlərdən çəkin!”

Ayənin ismarıcını alan peyğəmbərimiz, ona verilən bu əmrdən sonra ticarəti və ona ləkə atıla biləcək hər cür işi tərk etdi. Əks halda əleyhdarları onun haqqında bir sıra iddialar, iftiralar düzərək insanların zehnlərini bulandıra bilirdilər. Peyğəmbərimizin Allahdan gələn bu əmrə uyması ilə müşriklərin ləkə atmaq yolları tamamilə tıxanmış oldu.

Kütləvi rollarıyla öndə olanların öhdələrinə götürdükləri risklərdən biri də əleyhdarları tərəfindən törədilən imic sarsıdan iddialara məruz qalma ehtimalıdır. Dövrümüzdə bir çox idarəçinin vəzifədən sui–istifadə və korrupsiya iddialarıyla ittiham edilməsi, hətta reallıqdan uzaq günahlandırmalarla məhkəmə önünə gətirilməsi bizə bu sosioloji qaydanın necə işlədiyini göstərir. Uca Allah yuxarıdakı əmriylə peyğəmbərini xəbərdar edir, onu öz cəmiyyəti önündə bu cür ittihamlarla yıpratılmasını önleyecek bir ahlakla donatmaktadır.

Yəni “Sən cəmiyyətə bir xidmət edəcəksən. Bu xidmətlərini, yaxşılıqlarını çox görərək başa qaxma!”

Bu ayə, İbn–i Məsud qiraətində “vəla təmnün ən təstəksira” olaraq oxunur. “منّ Mənnə” sözü vermək və verdiyini başa qaxmaq mənasına gəldiyi kimi, bəzən “zəiflik göstərmək” mənasında da işlədilir.[2] Buna görə də ayənin “Etdiyini çox görərək zəiflik, passivlik göstərmə!” şəklində başa düşmək də mümkündür.

Mövzunun axışı içində İbni Məsudun qiraətinin və bu qiraətin təmin etdiyi mənanın daha üstün ola bilən olduğu görünəcəkdir.

Səbr mövzusu Qələm surəsində geniş şəkildə verilmişdir.

^8–10Çünki, o boruya üflənən gün, bax, həmin o gün, çox mürəkkəb, çox çətin bir gündür. Yalnız o, kafirlər üçün heç də asan deyildir.

“Borunun üflənməsi” ifadəsi, keçmiş dövrlərdə istifadə edilən, toplanmaq və ya təhlükəni xəbər vermək üçün istifadə edilən bir üsuldur. Bu boru, başlıca olaraq, iribuynuzlu heyvan buynuzundan düzəldilirdi. Borunun üflənməsi, bir ictimai borunun və ya həyəcan siqnalının çalınacağını xatırladır. Biz bunu “həyəcan siqnalı verilməsi” olaraq anlaya bilərik. Bu ifadə, bu ayədən sonrakı yerlərdə “Surun üflənməsi” olaraq təqdim ediləcəkdir.

Bu ayələrdə də axirət mövzusu işlənir və insanlar axirətə iman etməyə yönəldilir.

Kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd etmiş kimsələr deməkdir

^11–14Tək olaraq yaratdığım, özünə hesabsız bir mal verdiyim, şahidlər olaraq oğullar verdiyim, özü üçün ala bildiyi qədər imkanlar döşədiyim adamı Mənimlə təkbətək burax!

On üçüncü ayənin orijinalındakı “ شهود şühuud” sözü “ شاهد şahid” sözünün cəmidir. Oğulların şahid olması, hamısının sağ, atalarının yanında və onun əmrində olmaları deməkdir. Belə bir hal, o günün şərtlərində kişilər üçün ən böyük güc mənbəyi idi.

¹⁵Bütün bunlardan sonra hirs ilə Mənim daha da artırmağımı istəyir.

¹⁶Tam yəqinliklə inan ki, onun düşündüyü kimi deyil! Şübhəsiz o, Bizim ayələrimizə– əlamətlərimizə–nümunələrimizə qarşı bir qənim kəsildi.

¹⁷Mən onu dik bir yoxuşa düçar edəcəyəm.

^18–25Şübhəsiz o, düşündü və ölçü qoydu. –Artıq o məhv oldu. Necə bir ölçü qoydu! Yenə o məhv oldu. Necə bir ölçü qoydu!– Sonra baxdı. Sonra üzünü turşutdu, qaşlarını çatdı. Sonra, üzünü çevirdi və təkəbbürləndi də: “Bu, söz–söhbət halında gələn bir ovsundan başqa bir şey deyil. Bu, bəşər sözündən başqa bir şey deyil” dedi.

¹⁵Bütün bunlardan sonra hirs ilə Mənim daha da artırmağımı istəyir.

Son ayədə “Şübhəsiz o, düşündü” deyilən zehni hərəkət təfəkkür deyil, ilk ağıla gələn fikirdir. Təfəkkür fikirdən fərqlidir.

Əğər inkarçılar təfəkkür edə bilsəydi, yəni ikinci düşüncə ilə hərəkət edə bilsəydi belə etməzdi. Qarşıda Nəcm surəsini işləyərkən də, açıqlanacağı kimi, bu ilk ağıla gələn düşüncələr axirətin yoxluğu, əgər varsa belə, malı – mülkü və oğulları sayəsində ondan yaxasını qurtara biləcəyi, hətta ən pis şərtlərdə belə, necə olsa, axirətdə günahlarının cəzasını çəkdirəcəyi bir kimsə satın ala biləcəyi şəklindəki əsassız planları idi.

Ələq, Qələm və Müzzəmmil surələrində mal, mülk və övladlarına güvənərək tağutlaşdıqları/azıb azğınlaşdıqları anladılan simvolik şəxslər, buna bənzər xüsusiyyətləri ilə bu ayələrdə də anladılmaqdadır. İlk vəhy dövründə bu simvolik şəxslər çox ehtimal ki, mövcuddur. Quran bunların adlarını açıq–aşkar vermir, adlarının əvəzinə xarakterlərini, sifətlərini təqdim edərək, düçar olacaqları acı aqibəti izah etməklə kifayətlənir. Bu yanaşma və mövzunu təqdim etmə şəkli, verilən nümunənin hər zaman, hər dövrdə və hər yerdə keçərli olduğunu göstərir. Qısacası, bu tip insanlar və bunların dəstələri, tərəfdarları, yoldaşları, ortaqları və əlbirləri hər zaman vardır və qiyamətə qədər də var olacaqdır. Düçar olacaqları pis aqibət də həmişə eyni olacaqdır.

İsmarıcı ümumi olmaqla yanaşı, yuxarıda xüsusiyyətləri sayılan şəxsin Vəlid b. Muğirə olduğu qəbul edilir. Bioqrafiyasına baxıldığında həqiqətən də doğulduğunda kimsısiz olduğu, heç bir varlığı olmadığı, sonradan mal–mülk sahibi olduğu, Məkkə ilə Taif arasında dəvə və qoyun cinsindən sürülərlə heyvanı olduğu, Taifdə yaz–qış meyvə verən bağçaları olduğu, həmçinin yeddisi Məkkə və beşi Taifdə doğulmuş on iki övlad sahibi olduğu görünür ki, bu xüsusiyyətləri surədəki izaha olduqca uyğundur.

On birinci ayədə “Mənimlə, tək olaraq yaratdığım adamı, təkbətək burax”, yəni “sən onu mənə həvalə et, onunla vaxt itirmə” deyilir. Bir başqa ifadə ilə, peyğəmbərimizdən xəbərdarlığın digər insanlara edilməsi istənilir. Xəbərdarlığa əvvəlcə kimdən başlanacağı daha sonrakı ayələrdə müəyyən ediləcək və açıqlanacaqdır.

^26–30Mən, “Quran bəşər sözüdür” deyəni yaxında Səqara atacağam. Bilirsənmi nədir Səqar? O, ortada tutmaz, yox da etməz. O, insan/insan dərisi üçün fövqəladə mənzərələr edəndir–susayandır–uzaqdan görünəndir–bir nümunə olandır. Səqarın üzərinədir “on doqquz”.

Bu ayələrin ehtiva etdiyi sözlər eyni mənalı olmaqla yanaşı, həm də məcazi mənaları da mövcuddur və Rəbbimiz bu mənalara yeni bir məna da yükləyir. Buna görə də ayələr mütəşabih qəbul edilə bilir. Ona görə də, təfsir və tərcümələrdə fərqli izahlara rast gəlmək olur. Eyni səbəblə gələcəkdə də fərqli izahların ediləcəyi mümkündür.

Fikrimizcə, bu ayə qrupunun fərqli şəkillərdə təvili də mümkündür. Bunun səbəbi ayələrdə verilən “bəşər, Səqar, levvahatün” sözlərinin omonim olmaları və Rəbbimizin Səqar sözünə yeni bir məna yükləməyidir.

Əvvəlcə bu sözlərin məna və hikmətlərini tanıdaq:

“Səqar” sözünün kökünün mənası “İstiliyin beyinə ağrı–acı verməyi” deməkdir. Belə ki, ərəblər həddən artıq istilərdə “سقرته الشّمس Səqarəthu’ş–şəmsü [Günəş onu şiddətlə yandırdı]” deyərlər. Həmçinin “həddən artıq isti bir gün” mənasına gələn “يوم مسمقر Yəvmun müsəmkırun” deyimində də eyni feldən törədilən “müsəmkırun” sözü işlədilir. “Səqar” daşıdığı bu mənalara görə cəhənnəmin xüsusi adlarından biri olmuşdur. Bu söz, qadın cinsində olan və xüsusi bir isimdir.[3]

Levvahatün sözü də omonim bir sözdür.

“Levvahatün” sözünün kökü olan “lövh”, taxta deməkdir. Gəmini əmələ təşkil edən taxtaların hər biri bu sözlə ifadə edilir. “Lövh” sözü həmçinin, “şimşək çaxması, parlamaq, uzaqdan görünmə, yandırıb qovurmaq, dərini qaraltma, sussamaq” mənalarını da verir.[4]

Qəmər surəsi 13–cü ayədə Nuhun gəmisindəki taxtalar üçün cəm halda işlədilmişdir. Söz həmçinin “istər ağac cinsindən, istərsə də başqa bir şeydən olsun, üzərinə yazı yazılan hər şey üçün də işlədilmişdir. Bürclər surəsi 22–ci ayədəki “فى لوح محفوظ Fi lövhin mahfuz [qorunmuş bir lövhədədir]” ifadəsində bu mənası ilə yer almışdır.

O halda “levha” sözü, bu günki mühitə görə, yazı yazılan, bilik saxlanan hər şey, lövhə, tablet, perqament, tablo; müasir vasitələrdən isə ekran, maqnit lenti, CD, disk və ya hard disk kimi üzərinə qeyd edilə bilən hər cür vasitəni ifadə edə bilər.

Sözün “Levvaaha” şəklindəki istifadəsi isə isimdən törədilərək əldə edilən və mübaliğə mənası qazandırılan, isim qəlibində bir kəlmədir və “fövqəladə lövhələr düzəldən” mənasını verir.

Səqar sözünə Rəbbimiz 28–30–cu ayələrdə yeni bir məna yükləmişdir:

“Səqar, üzərinə on doqquz qoyulmuş, bəşər üçün fövqəladə lövhələr düzəldən, əbədi, daimi tutmayan, yox da etməyən bir obyektdir.”

Bu təqdimata görə biz, bu obyektə bu gün üçün “kompüter” də deyə bilərik.

“Səqar”ın bu mənaya da gələ biləcəyi o gün üçün Ərəblər tərəfindən də, Peyğəmbərimiz tərəfindən də bilinmirdi. Sözün bu mənasını bilavasitə Rəbbimiz müəyyən etmişdir. Bu məna 27–30–cu ayələr yaxşı düşünüldüyündə başa düşülür. Bu, bu günə qədər gözdən qaçırılmış bir xüsusdur.

Quranda eynilə “سقر Səqar” kimi mənaları ilk dəfə, bilavasitə Rəbbimiz tərəfindən müəyyən edilmiş bir çox söz vardır. Məsələn:

يوم الدّين Yəvmiddin (İnfitar 17, 18);
يوم الفصل Yəvmul fasl (Mürsəlat 14);
سجّين Siccin (Muttaffifin 8);
علّيّين İlliyyun (Muttaffifin 19);
طارق Tarık (Tarık 2);
عقبة Akabe (Bələd 12);
هاوية Haviyə (Qaria 10);
حطمة Hütəmə (Hüməzə 5);
ليلة القدر Leylətül–qədr ([Qədr gecəsi] Qədr 1, 3);
قارعة Karia (Qaria surəsi 1);
اقّة Haaqqa (Haqqa surəsi 3).

Bəşər – “Bəşər” sözü “xalq, insan” deməkdir. Tək haldadır, kişi–qadın cinsi ayrılmadan tək və cəm hal üçün işlədilir. Mənası, insanın üstündə tük bitən üzü, başı və vücudunun üst dərisidir.[5]

“Bəşər” sözü, “əl–bəşərətu” sözünün cəm halıdır.

Beləliklə, yuxarıda sadalanan sözlərin mənaları üzərində düşünərək, 26–30–cu ayələri bir neçə cür anlamaq olar. Məsələn,

a– 26–30. Ayələr:

“Onu [Quran bəşər sözüdür deyəni] yaxında Səqara [cəhənnəmə] söykəyəcəyəm.

Bilirsənmi, nədir Səqar [cəhənnəm]?

O (Səqar/cəhənnəm), buraxmaz (baki qılmaz) və də tərk etməz (yox etməz).

O [(Səqar/cəhənnəm)], dərilər üçün yandırıb qovurandır.

Onun [(Səqarın/cəhənnəmin)] üzərinədir on doqquz.”

Bu ifadələr cəhənnəmi və cəhənnəmdəki əzabı anladır. Buna bənzər cəhənnəm təsvirləri Əla/11–13, Nisa/56–cı ayələrdə də vardır.

“Lövh” sözünün digər mənaları nəzərə alındığında 29–cu ayə aşağıdakı mənalarla də verilə bilər bilir:

1 – Bəşərə susamış (insansız fəaliyyət göstərə bilməyən);

2 – Bəşərə uzaqdan görünən;

3 – Bəşər üçün bir göstərici.

¹¹Ən bədbin olan adam da ondan çəkinəcəkdir. ¹²O adam, ən böyük atəşə atılacaqdır. ¹³Sonra onun içində nə öləcək, nə də həyat tapacaqdır. (Əla 11–13)
⁵⁶Şübhəsiz ki, ayələrimizə inanmamış bu adamları Biz, yaxında atəşə atacağıq. Dəriləri bişdikcə, əzabı dadsınlar deyə, dərilərini başqa dərilər ilə dəyişdirəcəyik. Şübhəsiz, Allah, çox güclüdür, ən yaxşı qayda qoyandır. (Nisa/ 56)

b– 26– 30. Ayələr:

Mən, “Quran bəşər sözüdür” deyəni yaxında Səqara atacağam. Bilirsənmi nədir Səqar? O, əbədi, daimi olmaz, yox da etməz. O, insan/insan dərisi üçün fövqəladə mənzərələr edəndir–susayandır–uzaqdan görünəndir–bir nümunə olandır. Səqarın üzərinədir “on doqquz.”

Bəzi alimlər “lövhələri/tabloları insanlar üçün təmin edən, həmişə göstərməyən, amma yox da etməyib hafizəsində saxlayan şey” dedikdə, bunun indiki “kompüter” olduğunu düşünürlər. Kompüter üzərindəki “On Doqquz” isə Quranın 19 sayı ilə kodlanmış ola bilər.

Bu halda bölmədən belə bir məna çıxarmaq mümkün olur:

“Qurana bəşər sözü deyənlər, yaxında üzərinə on doqquz qoyulmuş, bəşər üçün fövqəladə lövhələr edən, daim tutmayan, yox da etməyən Səqar deyilən bir şeylə tanış olacaqlar. Baxsınlar, düşünsünlər görək ki, Quran bəşər sözü ola bilərmi?”

Budur, 26–cı ayədə “yaxında” deyə ifadə edilən gün gəlmiş və insanlar kompüteri icad etmişdir. Kompüterlə birlikdə Quranla əlaqədar olaraq 19 möcüzəsi ortaya çıxmışdır. Bu elə bir möcüzədir ki, bir bəşər tərəfindən bacarmaq ehtimalı riyazi olaraq imkansızdır.

Bəşər, Səqar və Levvaha sözləri ilə surədə bir neçə dəfə cinas sənəti edilmişdir. Cinas, ədəbiyyat termini olaraq mənaları fərqli, yazılış və deyilişləri eyni və ya bənzər olan iki və ya daha artıq kəlmənin nəzm və ya nəsrdə birlikdə istifadə edilməsidir. Cinasın məqsədi müxatibdə dinləmə arzusu oyatmaqdır.

“Lövh” sözünün digər mənaları nəzərə alındığında 29–cu ayə aşağıdakı mənalarla da izah oluna bilər:

1–Bəşərə susamış

2–Bəşərə uzaqdan görünən

3– Bəşər üçün bir göstəriş

c–Səqar vicdan əzabıdır. Bu bölmədə təyin edilən ifadələr, insan hafizəsini və insanın vicdan əzabının səviyyəsini bildirir. Burada Rəbbimiz, Quranın haqq kitab olduğunu qəbul etməyənlərin ruh hallarını bizə açıqlamışdır:

²Zaman–zaman kafirlər; – “Kaş ki, Müsəlman olsaydıq!” deyə təmənna edəcəklər.
¹²Beləliklə, Biz Quranı, günahkarların qəlblərinə yerləşdirərik. (Hicr 2, 12)
^200,201Beləliklə, onu günahkarların qəlblərinə yerləşdirdik. Onlar ağrılı–acılı əzabı görməyənə qədər ona iman etməzlər. (Şüəra/200,201)

Bu ayə qruplarında, kafirlərin Quran qarşısındakı ağılsız və inadkar halları ilə aqibətləri bildirilir. Bu şübhəçilər nə qədər də qorxudulduqları əzabın dərhal gətirilməsini istəyərək inamsız görünsələr də, başlarının içində daima bir “doğrudanmı?” sualı daşıyırlar. Yəni, görünüşdə inamsız bir görüntü ortaya qoysalar da, içlərindən “əgər doğru isə, əgər varsa?” deyə şübhəyə düşər və narahat olarlar.

Bu səbəbdən də, Şüəra/200–dəki “Beləcə, onu günahkarların qəlblərinə yerləşdirdik” ifadəsini bu şəkildə təqdir etmək mümkündür: “Biz Quranı öz dillərində endirməklə, kifayət qədər yaxşı anlaşılan etməklə, onların qəlblərinə elə bir yerləşdirdik ki…”

Bu ayələrdə, o günün çətin xarakterli kafirlərin bir gün gələcək ki, peşman olacaqları bildirilir. Bu peşmanlıqları ölüm anındakı və axirətdəki peşmanlıqları deyil, dünyadakı peşmanlıqlarıdır. Çünki, hər nə qədər də, inanmamış olsalar belə, Allahın, təbiətdəki və canlılardakı ayələrə diqqət çəkərək, bu möcüzələri Quran ilə sanki, şişirdilərək gözə çarpdırılması qarşısında zaman–zaman “Kaş ki, mən də müsəlman olsaydım!” deyə təmənna etməkdədirlər. Həqiqətən də Quranın təsirli ismarıcının ciyərlərinə işləməsi nəticəsində daima narahat olan Məkkəli müşriklərin bir çoxu, hicrətdən əvvəl və ya sonra peşman olmuşdular.

İnkarçıların dünyada duyacaqları bu peşmanlıqdan başqa, ölüm anındakı və axirətdəki peşmanlıqları da bir çox ayənin, məsələn, İbrahim/44,45–in mövzusu olmuşdur.

^44,45Və sən insanları, əzabın gələcəyi gün ilə xəbərdar et. Artıq şərik qoşaraq səhv edənlər–öz zərərlərinə iş edənlər, “Ey Rəbbimiz! Bizə yaxın bir müddətə qədər möhlət ver ki, sənin dəvətinə əməl edək və elçilərə tabe olaq” deyərlər. Daha əvvəl siz, sizin üçün bitməyin/tükənməyin/yox olmağın olmadığına dair and içməmişdinizmi? Həm də siz, şərik qoşaraq özlərinə haqsızlıq edənlərin yurdlarında oturdunuz. Onlara qarşı necə davrandığımız sizə açıq–aşkar bəlli olmuşdu. Və sizə nümunələr də vermişdik. (İbrahim/44, 45)

Kafirlərin peşman olacaqlarını bildirən bu ayələr, sıxıntı içində üzən möminlər üçün də kafirlərin təzyiqlərindən qurtaracaqları və küfrə qarşı qalib gələcəkləri kimi bir müjdəni də ifadə edir.

“On doqquz” ifadəsinə gəlincə: Kimisinə görə bu rəqəm cəhənnəmdəki vəzifəli mələklərin [zəbanilərin] sayıdır. Kimisinə görə həftənın yeddi günü və ilin on iki ayı [7+12] olmaqla əzabdakı davamlılığın anladılmasıdır. Kimisinə görə də “on” sayı, “onluq rəqəmlərin ilkidir”, “doqquz” sayı da sıra saylarının sonuncusudur. Bunlar çoxluqdan kinayə olaraq işlədilirlər.

Bizə görə isə, bu ayələr mütəşabihdir; bir–birinə bənzər, müxtəlif və çox gözəl mənaları vardır. Bu mənaların təvili [ierarxiyaya uyğun düzülməsi], özünü Qurana həsr edən qeyrətli elm adamlarını gözləyir.

Rəsmi düzülüşdəki 30–cu ayədəki “on doqquz” ifadəsi, Quran üzərində on doqquz var” şəklində anlaşıldığına görə, bəzi insanlar Quran üzərində riyazi xüsusiyətlər axtarmağa başlamışlar. Aparılan araşdırmalar nəticəsində maraqlı riyazi özəlliklər, uyğunluqlar və əlaqələr ortaya çıxmışdır.

Məsələn: Ayların sayının 12 olduğunu bildirən, Quranda “ay” mənasına gələn “ شهر şəhr” kəlməsi də 12 dəfə təkrarlanır.

Dünya ətrafındakı elliptik dövrünü 27 gündə tamamlayan Ay, ərəb dilindəki qarşılığı olan “قمر Qəmər” adı ilə Quranda tam 27 dəfə verilir.

Gün mənasını verən “ يوم yəvm” kəlməsi Quranda 365 dəfə, “günlər” mənasına gələn “يومين yəvmeyn” və “ ايّام əyyam” kəlmələri isə 30 dəfə təkrarlanır. Bu saylar, Dünyanın Günəş ətrafındakı bir dövründə keçən 365,25 gün sayının və Ay təqvimindəki bir aya uyğun gələn 29,53 gün sayının yuvarlaq götürülmüş sayına bərabərdir. 19 illik bu dövrdə, ay təqviminə görə 355 gün sürən 7 artıq il və 354 gün sürən 12 tam il vardır. Bunlara əlavə olaraq, Quranda Günəş və Ayın eyni ayədə zikr edildiyi ayə sayı da 19–dur.

İsti–soyuq, dünya–axirət, ümid–qorxu, sıxıntı–rahatlıq, ədalət–zülm, yarar–zərər kimi bəzi əks mənalı sözlər də Quranda eyni sayda təkrarlanmışdır.

Kompüterin köməyi ilə edilən bu cür araşdırmalar, Quran tərəfindən diqqət çəkilən 19 sayı üzərində də ciddi şəkildə aparılmış, 19 rəqəminə əsaslanan bir çox nümunə təsbit edilmişdir. Bu nümunələr bir çox əsərdə geniş yerşəkildə almışdır.

“İl” mənasına gələn “sənə” kəlməsi, Quranda tək halda 7, cəm halda isə 12 dəfə olmaqla cəmi 19 dəfə təkrarlanmışdır. Bu rəqəm, Günəş, Dünya və Ayın eyni xəttə gəldiyi və “Meton Dövrü” ya da “Ay Çevrimi” adı verilən bir dönəmdəki il sayı olan 19–a bərabərdir. 19 illik bu dönəmdə, ay təqviminə görə 355 gün sürən 7 artıq il və 354 gün sürən 12 tam il vardır. Bunlara əlavə olaraq Quranda Günəş və Ayın eyni ayədə zikr edildiyi ayə sayı da 19–dur.

Kompüter yardımıyla edilən bu cür araşdırmalar, Quran tərəfindən diqqət çəkən 19 sayı üzərində də sıxlaşdırılmış, 19 rəqəmınə əsaslanan bir çox nümunə müəyyən edilmişdir. Bu nümunələr bir çox əsərdə ətraflı olaraq yer almışdır.

Riyaziyyatçılar, Quranın söz quruluşları, hərf sayları və hərf qruplarına əsaslanaraq, Quranda riyazi olaraq bir çox fövqəladə quruluşlar və qurğular müəyyən etmişlər. Bu təsbitlər, keçmişdəki “Hürufîlik” və “Batinilik” cərəyanlarının bu məsələyə yanaşmalarından fərqlidir. Bilindiyi kimi, Hürufilər və Batinilər, ayələrin həqiqi mənasından uzaqlaşıb ayələrdən öz sistemlərinə uyğun məna çıxarmağa çalışırdılar; ayələrin zahiri/açıq mənalarına etibar etmirdilər.

Bəqərə/23 və 24, Yunis/38, Hud/13, İsra/88 və Tur/33, 34–cü ayələrdəki “Quranın bir heç bir surəsinin belə əsla bənzərinin meydana gətiriləməyəcəyi” haqqındakı iddia, 19 sisteminə görə də, heç kimin etiraz edə bilməyəcəyi riyazi bir isbata dönmüşdür. Beləlikə, Hicr/9–cu ayəsində verilən “Quranın qorunduğu” haqqındakı ilahi təminatın mahiyyəti də anlaşılmış olur. Buna görə, Quran riyazi bir sistemə sahibdir və ən kiçik bir təhrif cəhdi belə onun sistemini pozar, bu səbəbdən də dərhal nəzərə çarpar. Kompüterin köməkliyilə belə olsa, sistemin bir insan tərəfindən planlanması mümkün olmadığı kimi, edilə biləcək hər hansı bir təhrif yolu ilə yeni və saxta bir sistemin qurulması da imkansızdır.

Bu izahlardan sonra bu bölmə ilə əlaqədar olaraq bunu da deyə bilərik ki, ərəb dili qaydarına görə ismi ədədlər (saylar) verilərkən, sayılan obyktlərin adları da, sayla birlikdə verilməlidir. Amma maraqlıdır ki, “on doqquz” ifadəsinin davamında, texniki olaraq, “on doqquz” ifadəsinin hesablananı, yəni sayılan obyektin adı verilmir.

Bu izahlardan sonra bu bölmə ilə əlaqədar olaraq bunu da deyə bilərik ki, Ərəb dilinin qaydalarına görə ismi ədədlərin (sayların), sayılanının da sayı ilə birlikdə verilməsi lazımdırr. Amma “ondoqquz” ifadəsinin davamında, texniki olaraq, “ondoqquz ifadəsinin madudu mövcud deyil. 31–ci ayənin texniki xüsusiyyətləri nəzərə alındığında, bu ayənin Mədəni olduğu, bu ayənin buraya səhvən və ya qəsdən tərtib edildiyi də anlaşılır. Surənin davamına göz atıldığında, otuz altıncı ayənin texniki olaraq otuzuncu ayənin davamı, yəni ismi ədədin sayılanı, seçiləni olduğu görünür.

Bu halda paraqrafın tərtibi “Səqarın üzərində, bəşər üçün, sizdən, önə keçmək/irəliləmək və ya arxada qalmaq/geridə qalmaq istəyən adamlar üçün, on doqquz xəbərdar edən vardır” şəklində olacaqdır. Bizim qənaətimiz də bu yöndədir. Bu izahdan sonra Quran igidlərini, Qurandakı “ondoqquz xəbərdar edən”i təsbit etməyə dəvət edirik. Bir də “on doqquz” sayının çoxluqdan kinayə olduğu qəbulundan hərəkətlə “Səqarın üzərində, bəşər üçün, sizdən, önə keçmək/irəliləmək və ya arxada qalmaq/geridə qalmaq istəyən adamlar üçün, necə xəbərdar edənlər vardır” mənası əldə ediləcəkdir.

³¹Biz, cəhənnəm güclərini də həmişə mələklər etdik. Saylarını da, özlərinə Kitab verilənlər yaxşı və açıq–aşkar bilsinlər, iman edənlərin imanı artsın, özlərinə Kitab verilənlər və iman sahibləri şübhəyə düşməsin deyə və həmçinin, qəlblərində mərəz olanlar və kafirlər–Allahın ilahlığını və Rəbbliyini bilərəkdən rədd edən kimsələr, “Allah bununla nəyi qəsd etdi?” desinlər deyə, kafirlər üçün bir sınaqdan başqa şey etmədık. Bax belə. Allah dilədiyini–diləyəni azdırır, dilədiyini–diləyəni də bələdçiləndirir. Rəbbinin ordularını da, ancaq Özü bilir. Bu, bəşər üçün öyüd verici və düşündürücüdən başqa bir şey deyildir.

31–ci Ayənin texniki xüsusiyyətləri diqqətə alındığında bu Ayənin mədəni olduğu, bu ayənin buraya səhvən və ya qəsdən tərtib edildiyi də anlaşılır. Surənin davamına göz yetirdikdə, otuz altıncı Ayənin texniki olaraq otuzuncu Ayənin davamı, yəni ismi ədədin hesablanan; ayırd etdiyi görünür.

Bu halda paraqrafın tərtibi “Səqarın üzərində, bəşər üçün: sizdən, əvvələ keçmək/irəliləmək və ya arxaya qalmaq/geridə qalmaq istəyən insanlar üçün, on doqquz xəbərdaredici vardır” şəklində olacaqdır. Bu izahdan sonra könüllü Quran tədqiqatçılarını, Qurandakı “on doqquz xəbərdaredici”ni müəyyən etməyə dəvət edirik.

“On doqquz” sayı çoxluqdan kinayə olaraq da işlədilir. Bunu da qəbul etsək, “Səqarın üzərində, bəşər üçün; sizdən, əvvələ keçmək/ irəliləmək və ya arxaya qalmaq/geridə qalmaq istəyən insanlar üçün, neçə xəbərdaredici vardır” mənası alınacaqdır.

“Mələk” anlayışı ilə əlaqədar geniş izaha, inşallah Nəcm və Qədr surələrində yer veriləcəkdir. Yenə “Allah dilədiyini/diləyəni azdırır, dilədiyini/diləyəni də doğruya və gözəl yola bələdçiləyər” ifadəsi ilə əlaqədar məqam Təkvir surəsinin 28 və 29–cu ayələrinin təhlilində veriləcəkdir.

Bu ayə ilə Quran ayələrinin bir hissəsinin birdən çox məna daşıyan ayələr olacağı ismarıcı verilir. Bu ayələr, təvilləri zaman–zaman ustadlar tərəfindən ediləcək olan, ustad olmayanların isə “Rəbbimizin bu ayəsində mütləq bir hikmət var” deyə təslimiyyət göstərəcəkləri mütəşabih ayələrdir (Al–i İmran/7 və Zümər/23). Yuxarıdakı ayədə ifadə edilən xüsuslar, İsra/60 və Bəqərə/26, 27–də də bəhs edilir.

“Mələk” qavramı ilə əlaqədar geniş izah, inşallah Nəcm və Qədr surələrində yer alacaqdır. Yenə “Allah dilədiyini/diləyəni azdırır, dilədiyini/diləyəni də doğruya və gözələ bələdçiləyir” ifadəsi ilə əlaqədar incəlik Təkvir surəsinin 28 və 29–cu ayələrinin təhlilində veriləcəkdir.

^32–37Xeyr, xeyr! And olsun Aya, arxasını döndüyündə gecəyə, ağarıb işıqlaşanda səhərə, and olsun ki o [Səqar], bəşər üçün; sizdən, əvvələ keçmək/irəliləmək və ya arxaya qalmaq/geridə qalmaq istəyən adamlar üçün bir xəbərdar edən olaraq həqiqətən ən böyük şeylərdən biridir.

32–34–cü ayələrin hərfi mənaları; gecə ilə gündüz və həmçinin Günəş ilə Ay, and cümləsindəki cavabın istinadı olmaq nöqteyi nəzərindən mümkün olmadığından, bu sözlər məcazi mənaları ilə tərcümə edilmişdir.

^32–37Tam qətiliklə inanın ki, sizin düşündüyünüz kimi deyil! Elçinin vəziyyətini, uzaqlaşmaqda olan cəhaləti, başlamış olan kütləvi aydınlanmağı (maariflənməyi) sübut göstərirəm ki, Səqar, bəşər üçün–sizdən, önə keçmək–irəliləmək və ya arxaya qalmaq–geridə qalmaq istəyən adamlar üçün, bir xəbərdar edən olaraq, həqiqətən ən böyük şeylərdən biridir.

Bu bölmədə, Quranın bəşər sözü olmadığına dair bir başqa dəlil yenə verilir, Səqarın dəyəri izah edilir. İrəlidəki surələrdə görəcəyimiz kimi, qəmər [ay] sözü, məcazən “Elçini”, gecə sözü “cəhaləti”; səhər sözü də “cəmiyyətin aydınlanması”nı ifadə edir. Buna görə də, burada birbaşa olaraq məcazi mənasını göstərdik. Bölmədə açıqca, Allahın Elçisi Məhəmmədin potensialı, Quranın cəmiyyətə etdiyi təsir, cəhaləti ortadan qaldırması, cəmiyyətə aydınlıq gətirməsi nəzərə alındığında, Quranın bəşər sözü olmadığı tamamilə anlaşılır. Səqar da, bunu bir başqa tərəfdən isbat edir.

37–ci ayə isə, insanların tam bir inanc və fikir azadlığına sahib olduqlarını ifadə edir. Buna görə, hər insan öz dəyər sistemi istiqamətində yaxşını və ya pisi seçmə azadlığına sahibdir. Quran yaxşının və pisin doğru meyarlarını verərək Allah qatındakı yaxşını və pisi tanıtmaqda, seçmə haqqını insanın öhdəsinə buraxır. Çünki, insanlar bəzən, Quran tərəfindən pis olaraq tanıdılan iş və davranışları öz dəyər meyarlarına görə pis saymamaqda, Allaha görə yaxşı olanı deyil, öz meyarlarına görə yaxşı olanı seçirlər.

Axirət həyatı, sınaq və təcrübə laboratoiyalarına qoyularaq isbatlanacaq bir məsələ deyil. Qiyamət və axirət halları tamamilə qeyblə ələqədar mövzulardır. Bu mövzudakı biliklərimizin qaynağı Allahın peyğəmbərlərinə vəhy etdiyi kitablardır. Bu səbəbdən də, axirətə inanmayan adama, onu isbatlamaq mümkün deyildir. İnsanın ilk öncə öz ağıl və vicdanının səsinə qulaq asması, Allaha və Onun peyğəmbərlər göndərdiyinə inanması lazımdır. Bununla birlikdə, Quran, insanı axirətin doğruluğuna yönəldəcək qayə, inandırıcı dəlillər irəli sürür. Bu dəlillər tamamən insan ağlına xitab edir. Yuxarıda tərcümələri verilən 32–37–ci ayələr bu cür ayələrdəndir. Mövzuyla əlaqədar, həmçinin olaraq bu ayələrə də baxıla bilər: Mömin 57; Əhkaf 33; Ya Sin 78–82; Rum 19; Bakara 28; Qiyamət 36–40; Ənam 60, 95; Müminun 115; Qələm 35, 36; Casiyə 21, 22; Təğabun 7. Bu ayələrdə çox canlı səhnələr anladılır.

^38,39Hər mənliyini tapmış kimsə –sağ tərəf gücləri xaric– qazancının qarşılığında bir girovdur.

Girov olmaq, bağlanmaq, tutulmaq və əvəzi ödənilə bilinməyən borc altında qalmaq deməkdir. Bu ayə, hər insanın bilavasitə özünün əli ilə, işlədiyi əməl [iş və davranış] ilə əvəzi ödənilə bilinməyən borc altına girmiş olduğunu bildirir.

İrəlidəki surələrdə dəfələrlə yer almış olan “sağın yaaranı”, yəni “sağ tərəf sahibləri” deyimi ilk dəfə bu ayədə istifadə edilmişdir. Ərəblər sağ tərəfi uğurlu, sol tərəfi uğursuz sayardılar. Bu baxımdan, Quranda yaxşı insanların əməl dəftərlərinin sağ tərəflərindən, pis insanların əməl dəftərlərinin isə sol tərəflərindən veriləcəyi bildirilmişdir. Ayədəki “sağın yaaranı” ifadəsi ilə əməl dəftəri sağ tərəflərindən /sağ əlinə verilmiş möminlər nəzərdə tutulur. Bu mövzunun bir başqa izahı üçün Vaqiə surəsinin 27–40–cı ayələrinə baxmaq olar.

^40,41Sağ tərəf gücləri, bağçalardadırlar? Günahkarlardan sualşurlar:
⁴²“Sizi Səqara sürükləyən nədir?”
⁴³Günahkarlar, “Biz, salaatçılardan deyildik,
Miskinə də yemək vermirdik–işsiz–gücsüzə də öz çörəyini qazanacaq fürsəti və imkanı vermirdik.
⁴⁵Və biz boş yerə çalışanlarla birlikdə boş yerə çalışırdıq.
^46,47Və həmçinin biz, müzakirə olunmaz və qarşı çıxılmaz olan ölüm–qiyamət bizə gələnə qədər Din Gününü yalan sayırdıq” dedilər.
⁴⁸Artıq onlara köməkçilərin, ara düzəldənlərin yardımı, ara düzəltməsi fayda verməz.

Buradakı “ مصلّين musallin” sözü dəstəkçi, sosial yardım üçün özünü yetirən, çalışan deməkdir. “صلاة Salaat” və bunun törəmələrindən olan “musallin” sözü ilə əlaqədar geniş bilik Kövsər surəsində veriləcəkdir.

Miskinə də yemək vermirdik.

“ مسكين Miskin” sözü fıkıh kitablarında “Fəqirdən daha da yoxsul olan şəxs” şəklində müəyyən olunur. Sözün kökü mənasından baxılarsa, “miskin” və “məsakin” sözləri ilə nəzərdə tutulanlar hərəkət qabiliyyətini itirmiş, iş görmə imkanı və fürsətləri qalmamış insanlar olduğu anlaşılır.

Bu halda Ayənin mənası,

“imkanları olmadığı üçün möhtac vəziyyətdə olanların [miskinlərin] qarınlarını doydurmalarını, çörəklərini qazanmalarını təmin etməyə çalışmır, buna qarşı bir istək duymur, bir–birimizi bu mövzuda təşviq etmirdik”

deməkdir ki, bu mövzu da irəlidə, Fəcr surəsində daha da aydın veriləcəkdir.

İnfitar surəsinin 14–19–cu ayələrindən anlaşıldığı kimi “Din Günü”, axirətdəki hesab günüdür. Hesab Günü, yaxşıların yaxşılıqlarının, pislərin də pisliklərinin tam qarşılığının veriləcəyi gündür.

^14–16Din–iman tanımayıb pisliyə batmış olanlar da qətiliklə cəhənnəmdədirlər. Din Günü ondan qeyb olmamaq üzrə oraya söykənəcəkdirlər.
¹⁷Din Gününün olduğunu sənə nə bildirdi? ¹⁸Sonra bir dəfə daha, Din Gününün nə olduğunu sənə nə bildirdi? ¹⁹Din Günü, kimsə kimsəyə yekəxanalıq edə bilməz. Və o gün–^{İnşikak 1–5}göy yarıldığı, Rəbbinə qulaq verdiyi və gerçəkləşdirildiyi zaman–yer üzü də dümdüz olduğu, içində nə varsa atdığı, boşaldığı və Rəbbinə qulaq verdiyi və gerçəkləşdirildiyi zaman ¹⁹buyuruq, Allaha aiddir. (İnfitar/ 14–19)

Peşmançılıq içindəki inkarçılar sözlərini belə sonlandırarlar:

İş işdən keçdikdən sonra geri dönüş yoxdur. Ağıllar başa toplanmalı, Quranın qiyməti bilinməli, gərəkli xəbərdarlıq ismarıcları vaxtında alınmalı və lazımlı işlər görülməlidir.

Günahkarların axirətdəki qorxunc vəziyyətləri səhnə kimi göstərildikdən sonra söz həyatdakı müşriklərə gətirilir, öyüd almaqdan və xəbərdar edilməkdən qaçmaqlarının mənasızlığı vurğulanır. Ayədə verilən şəfaət anlayışı ilə əlaqədar izah Nəcm surəsində veriləcəkdir.

⁴⁹Yaxşı, nə olur onlara ki, öyüd verib düşündürən şeydən üz çevirirlər?

^50,51Onlar, sanki, aslandan sağa–sola qaçışan, ürkmüş çöl eşşəkləri kimidirlər.

⁵²İşin əslində içlərindən hər adam, özünə açılıb–saçılmış səhifələr verilməsini istəyir.

⁵³Əsla onların düşündüyü kimi deyil! Əslində onlar, Axirətdən qorxmurlar.

⁵⁴Əsla onların düşündüyü kimi deyil! O, bir nəsihət verəndir–düşündürəndür.

Yuxarıdakı ayələrdə pislik edənlər bəzən, şiddətlə qınanmaqda, bəzən də axirət əzabıyla xəbərdar edilməkdədır.

^55,56Elə isə, diləyən onu düşünər, öyüd alar və onlar, Allahın dilədiyindən başqa, öyüd ala bilməzlər. O, çəkindirməyə layiqdir və əfv etməyə qadirdir.

Allahın diləməsi ilə əlaqədar ətraflı izah, Təkvir surəsi 28, 29–cu ayələrdə veriləcəkdir.

Ən düzünü bilən Allahdır.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Lisanü’l Arab, “nzr” mad.

[2] Lisanü’l Arab, “mnn” mad.

[3] Lisanü’l Arab, “sgr” mad.

[4] El Müfredat və Lisanü’l–Arab; Levh maddeleri

[5] Lisanü’l–Arab, “beşer” mad.

Yüklə (PDF)