NƏCM SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Nəcm surəsi Məkkədə nazil olan 23–cü surədir. Surənin endiyi dövrdə, atalarının dinindən və axirəti yalan saymaqdan əl çəkməyən müşriklərin, onları xəbərdar edən peyğəmbərə və ona inanan bir qisim insanlara etdikləri dözülməz işgəncələr hələ də davam edirdi. Ona görə də peyğəmbərimiz, tarixi mənbələrə görə 16 nəfərlik bir Müsəlman qrupunu Həbəşistana göndərmişdi [Birinci Həbəşistan hicrəti]. Məkkədəki Müsəlmanların sayı isə 20 nəfərə qədər idi.

Peyğəmbərimiz belə çətin şərtlər altında mübarizə apararkən enən Nəcm surəsini, ölüm təhlükəsi altında, Kəbədə bütün insanların qarşısında, xütbə oxuyurmuş kimi, oxumuşdur. Surədən çox təsirlənən müşriklər, bir neçəsi istisna olmaqla, hamısı birlikdə səcdə etmişlər. Bu hadisə nəticəsində Məkkə xalqının bütünlüklə Müsəlman olduqları barəsində söhbətlər yayılmış, bu söhbətlər Həbəşistana çatmış və oraya göndərilmiş olan mühacir Müsəlmanlar sevinərək ana vətənlərinə dönmüşdülər.

Bəzi iddiaların əksinə olaraq Nəcm surəsi, “Mirac”ı anlatmır. Tarixiylə, coğrafyasıyla [bir növü koordinatlarıyla] vəhyin ilk gəliş şəklini, Məkkəliləri şahid tutaraq anladır. Həqiqi ilah ilə bütlərin müqayisə edildiyi surədə salehlər təriflənir, yalan sayanlar qınanır və hər kəsin etdiyinin qarşılığını görəcəyi bildirilir. Ağıllı insanlar Allaha səcdə etməyə və Ona qul olmağa dəvət edilir. Qısacası, ilk surədən bu surəyə qədər gələn vəhylərin xülasəsi Nəcm surəsində qısa və təsirli bir şəkildə yenidən vurğulanır.

Surənin Enmə Səbəbi

Ayələrin enmə səbəbləri araşdırılarkən, vəhy müddətini və bu müddətdəki inkişafı daima nəzərə almaq lazımdır. Bu cür yaxınlaşma surələrin ismarıcları haqqında məntiqli nəticələrə çatmaq baxımından olduqca vacibdir. Bu yaxınlaşmaya uyğun olaraq Nəcm surəsinin enmə səbəbi də eyni şəkildə daha əvvəlki vəhy müddəti nəzərə alınaraq araşdırılacaqdır.

Bütün Məkkəlilər kimi, adi bir həyat yaşayan Məhəmməd (əs), bir gün xalqın qarşısına çıxaraq ona vəhy gəldiyini [peyğəmbər olduğunu] elan etmiş, bunun qarşısında Məkkəlilər də onun dəli olduğunu, cinləndiyini, azdığını irəli sürmüşdülər. Məkkəlilər bununla da qalmamış, Məhəmməd (əs)ın, vəhy ilə alaraq, söylədiyi sözləri onun özünün uydurduğunu, bunu da öz həvəsinə, səhv və yersiz düşüncələrinə və xeyrini güdərək etdiyinı iddia etmişdilər.

Nəcm surəsi, bu cür ictimai və dini hadisələrin davam etdiyi bir vaxtda enmişdir. Surə Məhəmməd (əs)ın vəhyi necə, harada və nə zaman almağa başladığını ərəblərin danışma tərziylə izah etmiş, müşriklərin irəli sürdükləri inkara əsaslanan ittihamlara sübutlar göstərərək cavab vermişdir.

Tərcümə:

Rəhman, Rəhim Allah adından

• ¹Qrup–qrup enmiş ayələrin hər bir enməsini sübut göstərirəm ki, ²yoldaşınız azmamışdır, çaşmamışdır. ³O, boş dünyəvi arzusundan da danışmır. ⁴Onun sizə söylədikləri–enən o ayə qrupları, ona edilən vəhydən başqa bir şey deyildir. ⁵Yoldaşınıza o danışdıqlarını müdhiş qüvvətləri olan, üstün ağıl sahibi, hegemonluq qurmuş olan öyrətdi.
• ^6,7Və müdhiş qüvvətləri olan, üstün ağıl sahibi olan və hegemonluq qurmuş olan ən yük­sək üfüqdə idi. ^8,9Sonra yaxınlaşdı və dərhal sallandı. Birində iki yay uzun­luğu qədər, digərində də daha yaxın olmuşdu. ¹⁰Dərhal da quluna, ¹⁴son gilas ağa­cının yanında ¹⁵–ki, yanında oturmağa dəyər qonaqlıq yeri vardır– vəhy et­diyini vəhy etdi. ¹⁶O zaman gilas ağacını bürüyən bürüyürdü. ¹¹Könlü, gör­dü­yü­nü yalan saymadı. ¹²Onun gördüyü şeydən şübhəmi edirsiniz?–Onun gördü­yü şey haq­qında Onunla mübarizəmi edirsiniz?
• ¹³And olsun onu, başqa bir enişdə daha gördü. ¹⁷Göz çaşmadı və azmadı. ¹⁸And olsun, Rəbbinin əlamətlərinin–nümunələrinin ən böyüyünü gördü.
• ^19,20Buna baxmayaraq, heç düşündünüzmü Lat və Uzzanı, digər üçüncü Mənatı?
• ²¹Erkək sizin üçün, dişi Allah üçünmü? ²²Bax bu, bu şəkildə olarsa, əskik–haqsız bir bö­lüşdürmədir. ²³Bunlar, Allah, haqlarında bir sübut endirmədiyi halda, sizin və ata­larınızın qoyduğu adlardan başqa bir şeylər deyildir. And olsun, onlara, Rəbb­lə­rin­dən doğru yolun bələdçiliyi gəldiyi halda onlar, sadəcə zənnə, bir də nəfslərinin xoş­la­dığı şeylərə tabe olurlar.
• ²⁴Yoxsa insan üçün, hər darıxaraq xəyal etdiyimi var? ²⁵Axirət də, dünya da Allahın­dır. ²⁶Və göylərdə necə mələklər var ki, Allahın, dilədiyi və məmnun olduğu kim­səyə icazə verdiyindən sonrakı vəziyyətdən başqa, köməkləri, ara düzəltmələri heç bir işə yaramaz. ²⁷O, Axirətə inanmayanlar, mələkləri tam əmin olun ki, dişi­­lərin adları ilə adlandırırlar. ²⁸Əslində isə, onların bu barədə heç bir məlumatı yox­dur. Onlar yalnız və yalnız zənnə uyurlar. Zənn isə “Haqq”dan heç bir şey qazandırmaz.
• ²⁹Bizim öyüdümüzdən– Qurandan geri çəkilən və fani dünya həyatından başqa bir şey istəməyən kimsədən dərhal üz döndər. ³⁰Onların qavraya biləcəkləri şey ancaq budur. Şübhəsiz, sənin Rəbbin, yolundan azmış olanı başqalarından daha yaxşı biləndir, bələdçiləndiyi doğru yolda olanı da başqalarından daha yaxşı biləndir.
• ^31,32Göylərdə nə varsa, yerdə nə varsa, əməlləri ilə pislik nümayiş etdirənləri cəzalan­dır­ma­sı, yaxşılaş­dıran–gözəlləşdirən kimsələri isə, bəzi kiçik xətaları nəzərə alınmazsa, gü­­­nahın böyüklərindən və iyrəncliklərdən çəkinənləri də “Ən gözəl” ilə mükafatlandırması üçün Allahındır. Heç şübhəsiz, sənin Rəbbin bağışlaması ge­niş olandır. Sizi, həm torpaqdan əmələ gətirdiyi zaman, həm də analarınızın qarnın­da rüşeym halında olduğunuz zaman, ən yaxşı bilən Odur. O halda nəfslərinizi tə­mi­­zə çıxarmayın. Allahın qoruması altına girmiş kimsəni O daha yaxşı bilir.
• ³³Yaxşı, o üz çevirən adamı gördünmü– Heç düşündünmü? ³⁴O, azca verdi və inad­la qalanını bərk– bərk tutdu. ³⁵Keçmişin, gələcəyin biliyi onun yanındadırmı və o da onu görürmü? ³⁶Ya da biliklənmədimi Musanın səhifələrındəkilər ilə? ³⁷Həm­çi­nin də, o çox vəfalı İbrahimin səhifələrındəkilər ilə–³⁸“Həqiqət budur ki, heç bir gü­nah­­kar bir başqa günahkarın günahını boynuna götürməz, daşımaz. ³⁹Həqiqət budur ki, insan üçün çalışıb əldə etdiyindən başqa şey yoxdur. ⁴⁰Və onun çalışıb nə əldə etdiyi ya­xın­da görünəcəkdir. ⁴¹Sonra qarşılığı ona heç əskiksiz veriləcəkdir. ⁴²Heç şübhəsiz, son dayanacaq yalnız və yalnız Rəbbinədir. ⁴³Heç şübhəsiz, güldürən də Odur, ağladan da… ⁴⁴Heç şübhəsiz, öldürən də Odur, dirildən də… ^45,46Heç şübhəsiz, Allah, ya­rat­ma­ğı planlaşdırdığı zaman iki cütü–erkəyi və dişini bir nütfədən–spermadan əmələ gə­­tirən də Odur. ⁴⁷Heç şübhəsiz, sonrakı yaradılış da sadəcə Onun işidir. ⁴⁸Heç şüb­hə­siz, var–dövlət verən də Odur, nemətə qərq edən də… ⁴⁹Heç şübhəsiz, Şiranın–biliyin, şüu­run Rəbbi də Odur.”
• ⁵⁰Heç şübhəsiz, sənin Rəbbin daha əvvəldən gəlmiş olan Adı dəyişikliyə, dağıntıya məruz qoydu. ⁵¹Səmudu da. Beləcə geriyə bir şey buraxmadı. ⁵²Daha əvvəl də Nuhun cəmiyyətini. Şübhəsiz onlar, bəli onlar, Allahın ortaqlarının olduğunu qəbul edərək, başqalarından daha çox səhv edən, daha azğın kimsələrdi. ⁵³Altı üstünə gəlmiş kəndləri də yerə O batırdı. ⁵⁴Oranı bürüyən bürüdü. ⁵⁵Yaxşı, Rəbbinin güc yetirdiklərinin–tayı–bərabəri olmayan gücünün, bənzərsiz nemətlərinin hansın­dan şübhəyə düşürsən?
• ⁵⁶Bax budur, Quranda izah olunanlar, ilk xəbərdarlıq edənlər kimi bir xəbərdarlıq edəndir.
• ⁵⁷Yaxınlaşan–qiyamət, ölüm yaxınlaşdı. ⁵⁸Ona Allahın yaratdığı sərvətlərdən etiraz edəcək–mane olacaq heç kim yoxdur.
• ⁵⁹Yaxşı, indi siz bu sözdənmi heyrətə düşürsünüz? ⁶⁰Və gülürsünüz, ağlamırsınız. ⁶¹Və siz, ağlından lazım olduğu qədər istifadə etməyənlərsiniz.
• ⁶²Buyurun, boyun əyib təslimiyyət göstərin Allaha və qulluq edin!

                                                                                                                 (23/53, Nəcm/1–62)

 

Təhlil

¹Qrup–qrup enmiş ayələrin hər bir enməsini sübut göstərirəm ki,

Surə andla başlamışdır. Fəcr surəsinin 5–ci ayəsindən öyrəndiyimizə görə, Uca Allah ağıllı, bilikli şəxslərin diqqətini çəkmək, onlara sübut göstərmək üçün and içir. Allahın and içməsi “Diqqət edin, diqqət çəkdiyim bu hadisə, ya da bir şeyi yaxşı araşdırın. Bunlar onların sübutudur” mənasına gəlir:

• ⁵Bax elə bunlarda, ağıl sahibi üçün güclü–fikrindən döndərici, inandırıcı bir izah vardır^.                                                                                                                                             (Fəcr/5) 

And cümləsi ilə əlaqədar məqam 2–ci surədə [Qələm surəsində] verilmişdir.

Birinci ayədə Məhəmmədin çaşmadığına, azmadığına, öz keyfinə görə danışmadığına, təbliğ etdiyi ismarıcların ona vəhy edildiyinə sübut olaraq göstərilən dəlil, bu surəyə qədər olan hissə–hissə enmiş ayə dəstələridir. Çünki, bu ayələr quruluş və məna etibariylə Məhəmmədin və ya hər hansı bir insanın ortaya qoya bilməyəcəyi, hətta bütün insanların birləşsələr belə, bir bənzərini yarada bilməyəcəkləri ilahi xüsusiyyətdə sözlərdir.

Quran ayələrinin insanlara sübut olaraq göstərilməsinin başqa nümunələri də vardır. Məsələn, Ya Sin surəsinin 2 və 3–ayələrində, Məhəmmədin peyğəmbərlərdən biri olduğunun sübutu olaraq, yenə “Hikmət sahibi Quran” göstərilir. Bu ayələrdən aydın olur ki, Rəsulüllaha baxaraq, Quranın vəhy olduğuna inanmaqdansa, Quranın möcüzəvi xüsusiyyətlərinə baxaraq, Anakəndli–Məkkəli Məhəmmədin elçiliyi qəbul edilməlidir.

“Hissə–hissə enən” deyə tərcümə etdiyimiz ifadənin orijinalı “النّجم ən–nəcm” sözüdür. “Nəcm” omonim (deyilişinə görə başqa sözə oxşayan, lakin mənaca ondan fərqlənən söz) bir söz olub, ilk olaraq “yazda torpaqdan yeni çıxan cücərti” və ya “heyvanlarda yeni çıxan buynuz” mənalarında işlədilmişdir. Sonralar vaxt keçdikcə, otlara, çayır–çəmən kimi gövdəsiz bitkilərə, ulduzların doğulmasına, ulduzların hamısına, xüsusi isim olaraq Sürəyya ulduzına və cəmiyyət içərisindən çıxmış başçılara da “Nəcm” deyilmişdir.[1]

Quranda və ərəb dilində bir neçə fərqli mənalarda işlədilən “Nəcm” sözü, Rəhman surəsinin

“ النّجمو والشّجر يسجدان otlar və ağac ikisi də səcdə edər” mənasındakı 6–cı ayəsində “otlar”ı, Tariq surəsinin 3–cü ayəsi [الثّاقب النّجم ən–Nəcmu’s–Saqib], Nəhl surəsinin 16–cı ayəsi [يهتدون بالنّجم هم و və bi’n–Nəcmi hum yəhtədun] və Saffat surəsinin 88–ci ayəsində də [النّجوم فنظر   نظرة فى Fə nəzərə nəzrətən fi’n–nücuum] “ulduzlar”ı ifadə edir.

Qaranlığı yarıb özünü göstərən və başqalarının yol tapmasını təmin edən ulduza Quranda “Nəcm” deyildiyi kimi, hər biri bir ulduz kimi işıq saçan, insanları aydınladan və onların yollarını tapmalarını təmin edən Quran ayələrinə də “Nəcm” deyilmişdir. Buna nümunə, mövzumuz olan Nəcm surəsinin 1–ci ayəsindən başqa, həm də Vaqeə surəsinin 75–ci ayəsidir:

⁷⁵Artıq xeyr.  Nəcmləri–hər endirilmədə gələn ayələrin yerlərini–zamanlarını–eni­şini sübut göstərirəm ki, –⁷⁶Və əgər bilirsinizsə, bu böyük bir sübut göstərməkdir–⁷⁷Heç şübhəsiz o, şərəfli Qurandır. ⁷⁸Saxlanmış–qorunmuş bir kitabdadır. ⁷⁹Ona zehni olaraq təmizlənmişlərdən başqası təmas edə bilməz. ⁸⁰O, aləmlərin Rəbbindən endirilmədir.                                         (Vaqeə/ 75– 80)

Məsələn, bu surənin 1–18–ci ayələri bir Nəcmdir. Qarşıda görəcəyiniz kimi, Əbəsə surəsinin 1–10–cu ayələri də bir Nəcmdir.

Surənin birinci ayəsindəki “النّجم  ən–nəcm” sözü “hissə–hissə enmiş Quran ayələri” olaraq tərcümə edilərsə, “həva” sözünün də “nüzul [eniş]” olaraq çevrilməsi lazımdır. “Həva” da Nəcm kimi omonim bir söz olub, birdən çox mənası vardır. Bununla əlaqədar olaraq Quranda da müxtəlif mənalarda işlədilmişdir. Məsələn bu surənin 1–ci və 53–cü ayələrində “yuxarıdan aşağıya düşmək, enmək” mənasında, 3–cü və 23–cü ayələrində isə “hərislik (asılılıq, bağlılıq)” mənasında işlədilmişdir. Eynilə Nəziət surəsinin 40–cı və Ta Ha surəsinin 16–cı ayələrində yenə “hərislik (asılılıq, bağlılıq)” mənasında işlədilmiş olan “həva” sözü, İbrahim surəsinin 43–cü ayəsində “bir şeyin havada qalması”, Həcc surəsinin 31–ci ayəsində isə “küləyin sovurması” mənasında işlədilmişdir.

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, “Nəcm” sözünün müxtəlif mənalarından istifadə edərək 1–ci ayəyə bu mənalar verilə bilər:

–  Sürüşən ulduz sübutdur ki,

–  Sürüşən çayır – çəmən sübutdır ki,

–  Sürüşən Sürəyya ulduzı sübutdır ki,

– İndiyə qədər parça– parça enmiş olan ayələr sübutdır ki,…

Belə ki, ayənin tərcüməsi olan cümlə, eyni zamanda, Məhəmməd (əs)’in çaşmadığına, azmadığına, öz həvəsindən danışmayıb, sadəcə vəhyləri təqdim etdiyinə sübut təşkil etməlidir. Bu vaciblilik nəzərə alındığında, “İndiyə qədər hissə–hissə enmiş olan ayələr sübutdır ki,” cümləsinin ən uyğun təvil olduğu görünür.

Ancaq “Sürüşən ulduz sübutdır ki,” cümləsinin 2–ci ayəyə sübut təşkil edəcək bir ayə olduğu da irəli sürülə bilər. Məsələn, ola bilər ki, həqiqətən də, o dövrdə Məkkədə ulduz sürüşməsi və ya göy daşı düşməsi kimi bir hadisə vaqe olmuşdur və bu hadisə də Məkkəlilərə sübut olaraq göstərilmiş ola bilər.

Bu düşüncəyə görə, Musa (əs)ın dağda bir atəş görüb yanına getməsi və oradakı ağacdan ona vəhy edilməsi hadisəsinə bənzər bir şəkildə, Məhəmməd (əs)da da ulduz sürüşməsi və ya göy daşı düşməsi maraq oyatmış, işığa doğru getmiş və son gilas ağacının yanında ona gilas ağacından vəhy edilmişdir. Bu ulduz sürüşməsı və ya göy daşı düşməsi hadisəsi ilə Musa peyğəmbərin macərasını əvvəldən bilən Məkkəlilərə Musa (əs)a vəhy edildiyi kimi Məhəmməd (əs)a da vəhy edildiyi izah edilir və peyğəmbərimizin söyldiklərinin vəhy mənbəli olduğuna sübut olaraq göstərilir. Bu fikir, İsra surəsinin 1, Təkvir surəsinin 23 və bu surənin 7–18–ci ayələri tərəfindən də dəstəklənir.

²Yoldaşınız azmamışdır, çaşmamışdır. ³O, boş dünyəvi arzusundan da danışmır. ⁴Onun sizə söylədikləri–enən o ayə qrupları, ona vəhy edilən vəhydən başqa bir şey deyildir.

Məkkəlilər arasında illərlə onlardan birisi olaraq hörmət və ehtiramla həyat sürən Məhəmməd (əs), Allah tərəfindən peyğəmbərliklə vəzifələndirildikdən sonra fərqli davranmağa başlamışdır.

Bir müddət özünə qapanan [Müzzəmmil] Məhəmməd (əs), o dövrdə gələn vəhylərlə təlimləndirilib yetişdirilmiş, daha sonra da, hazır olduğu bildirilərək, kütlənin qarşısına çıxıb, onları açıqca xəbərdar etmək əmri verilmişdir [Müddəssir]. Fatihə surəsiylə kütləni xəbərdar etməyə, onları haqqa yönləndirməyə başlayan Məhəmməd (əs), eyni zamanda ictimai fəaliyyətlərə də başlamışdır. Məhəmmədin bu davranışlarına şahid olan Məkkə başçıları isə bir tərəfdən onun bu ictimai fəaliyyətlərinə mane olmağa çalışmışlar, digər tərəfdən də onun haqqında “Məhəmməd yolunu azdı, çaşdı, dəli oldu” şəklində, hətta daha da irəli gedərək, “Məhəmməd öz həvəsinə uyur, bizdən mənfəət əldə etmək üçün peyğəmbərlik rolu oynayır, söylədiklərini əslində özü uydurur” kimi çirkin və əsilsiz söhbətlər çıxarmışdılar.

Yuxarıdakı ayələrdə Məhəmməd (əs) haqqında çıxarılan bu iddialar rədd edilərək, onun dəli olmadığı, yolundan azmadığı, öz mənfəəti üçün danışmadığı, o ana qədər enən ayələrdə onun mənfəətinə, səhv və yersiz düşüncələrinə dair heç bir ayə mövcud olmadığı və söylədiklərinin Allah tərəfindən vəhy edilmiş olduğu vurğulanır.

Kafirlər bu cür iddialarına ondan sonrakı dövrlərdə də davam etmişlər, Rəbbimiz də Quran boyunca meydan oxuyaraq, onlara təklif edir ki, bütün etdiklərini bir yerə yığsınlar və Məhəmməd (əs)ın uydurduğunu iddia etdiklərinin bir bənzərini ortaya qoysunlar.

• ^33,34Yaxud vəhy edilənləri, “Özü uydurub söylədi”mi deyirlər? Əslində onlar inanmırlar. Yaxşı, onun kimi bir sözü onlar da gətirsinlər, əgər doğru danışanlardandırlarsa. (Tur/33, 34)
• ¹³Əslində onlar, “Onu özü uydurdu” deyirlər. De ki: “Elə isə, əgər doğru danışanlardansınızsa, uydurma olaraq da olsa, buna bənzər olan on surə gətirin, Allahın yaratdıqlarından gücünüzün çatdığı adamları da çağırın.”             (Hud/13)
• ³⁸Yaxud “Onu özü uydurdu” deyirlər. De ki: “Elə isə siz bənzəri bir surə meydana gətirin, Allahın yaratdıqlarından çağıra biləcəklərinizi də çağırın. Əgər doğru kimsələrsinizsə.”                                                                                                                                              (Yunis/38)
• ⁸⁸De ki: “And olsun ki, bu günün, sabahın bütün insanları, bu Quranın bir bənzərini gətirmək üçün bir yerə yığışsalar, bir–birlərinə köməkçi də olsalar, onun bənzərini tam yəqinliklə bilin ki, gətirə bilməzlər.”                                                                                                         (İsra/ 88)
  • ²³Və əgər qulumuza endirdiyimizə şübhə edirsinizsə, buyurun, onun mislindən bir surə də siz gətirin, Allahın yaratdıqlarından bütün şahidlərinizi də çağırın. Əgər doğru doğrulardansınızsa.

(Bəqərə/ 23)

Rəbbimizin bu barədə meydan oxuması, əlbəttə Quranın endiyi dövr ilə məhdud deyildir. Müddəssir surəsinin təhlilində verdiyimiz izahlar müqayisə edildiyində, bu günə qədər Quranın bir bənzərini əmələ gətirə bilməyən insanlığın, bundan sonra da buna müvəffəq ola bilməyəcəyi aşkardır.

Peyğəmbərimizin təbliğ etdiyi ayələrin öz həvəsinin, təxəyyülünün məhsulu olmayıb, vəhy olduğunun bir digər sübutu da, kafirlərin ən gizli planlarının, hətta qəlblərindən, ağıllarından keçənlərin belə enən ayələrdə ifşa edilməsidir.

Bu cür gizli planların və hiyləgərcəsinə düşüncələrin peyğəmbərimiz tərəfindən bilinməsi mümkün deyildir. Eynilə, Cin surəsində bəhs edilən hadisələr də qeybdən gələn xəbərlər olub, ancaq Allahın bildirməsi ilə öyrənilə bilinəcək hadisələrdir.

⁵Yoldaşınıza o danışdıqlarını müdhiş qüvvətləri olan, üstün ağıl sahibi, hegemonluq qurmuş  olan öyrətdi.

Peyğəmbərimizi göyə, Allahın yanına çıxarmağı mərifət hesab edən zehniyyət, bu ayələri də təhrif etmiş və Allaha aid olan xüsusiyyətləri təəssüf ki, Cəbrayıla şamil etmişlər. Göründüyü kimi, surənin 5 və 6–cı ayələrində Quranı kimin öyrətdiyi hər hansı bir adla deyil, sifətlərlə izah olunmuşdur. Lakin rəvayətçilər, bu sifətləri Cəbrayıla vermişlər, lakin belə edincə də, 10–cu ayədə Məhəmmədin Cəbrayıla qul olması kimi məna ortaya çıxmışdır. Bu dəfə də, sırf bunu ortadan qaldırmaq üçün, bir yığın boş söz uydurmuşlar, izah etmək istəyərkən, işin içindən çıxa bilməmiş, daha da batmışlar.

Peyğəmbərimizə Quranı öyrədənin kim olduğu barəsində heç bir şübhə və tərəddüdə yer yoxdur. Quranı ona öyrədən Cəbrayıl deyil, qəti olaraq Rəhman [Allah]dır:

• ^1–4Rəhman [yaratdığı canlılara dünyada çoxlu mərhəmət edən Allah], Quranı/öyrənib–öyrətməyi öyrətdi, insanı əmələ gətirdi, ona xeyir və şəri, yaxşını, pisi ayırmağı öyrətdi.

(Rəhman/1–4)

Bu ayə də açıq–aydın ifadə edir ki, Quranı öyrədən Allahdır. Beləliklə də, onu öyrədənin Cəbrayıl olması fikri Qurana tamamilə ziddir.

Yuxarıdakı ayələrdə verilən sifətləri izah etmək faydalı olacaqdır:

Ayədə verilən “ شديد القوى şədidü’l–quva [qüvvətləri çox güclü olan]” ifadəsi, “قدير  qadir” sözünün başqa cür ifadəsidir, yəni “çox güclü olan” mənasındadır. Bu mənası “Qüvvət” kökündən gələn bir sözlə ifadə etməyə ehtiyac varsa, mübaliğə ism–i fail qəlibiylə  “قوىّ Qaviyyün” sözünü işlətmək lazım gəlir.

Əslində elə “Qaviyyün” sözü də Allahın sifətlərindən biridir. Quranda doqquz dəfə yer alır:

⁵²Eynilə Fironun yaxınları və onlardan əvvəlkilərin gedişi kimi onlar da Allahın ayələrini/ əlamətlərini/nümunələrini tanımadılar və Allah, onları günahları üzündən yaxaladı. Şübhəsiz ki, Allah, çox güclüdür, cəzası/sonlandırması çox şiddətli olan­dır.                                        (Ənfal/ 52)

Digər ayələr isə bunlardır: Hud/66, Həcc/40,74, Mömin/22, Şura/19, Hədid/25,   Mücadilə/21, Əhzab/25.

^6,7Və möhtəşəm qüvvəqləri olan, üstün ağıl sahibi olan və hegemonluq qurmuş olan ən yük­sək üfüqdə idi. ^8,9Sonra yaxınlaşdı və dərhal sallandı. Birində iki yay uzun­luğu qədər, digərində də daha yaxın olmuşdu. ¹⁰Dərhal da quluna, ¹⁴son gilas ağa­cının yanında ¹⁵–ki, yanında oturmağa dəyər qonaqlama yeri vardır–vəhy et­diyini vəhy etdi. ¹⁶O zaman gilas ağacını bürüyən bürüyürdü. ¹¹Könlü, gör­dü­yü­nü yalan saymadı. ¹²Onun gördüyü şeydən şübhəmi edirsiniz?–Onun gördü­yü şey haq­qında Onunla mübarizəmi edirsiniz?

¹³And olsun onu, başqa bir enişdə daha gördü. ¹⁷Göz çaşmadı və azmadı. ¹⁸And olsun, Rəbbinin əlamətlərinin–nümunələrinin ən böyüyünü gördü.

Quranda mütəşabih ayələrin varlığını bildirən Al–i İmran surəsinin 7–ci və Zümər surəsinin 23–cü ayələrinə diqqət yetirməyib, mütəşabih ayələrdəki hər ifadə, məcaz və kinayə mənaları nəzərə  alınmadan, zahiri, hərfi və həqiqi mənalarıyla qəbul edilərsə, bu, Quranın ruhuna zidd bir davranış olar. Məsələn, Allahın gəlməsi, enməsi, yaxınlaşması, Ərş üzərinə istiva etməsi, göydə olması, əli olması, yüksək–açıq üfüq sahibi olması, Adəm və İblis ilə üz–üzə dialoq qurması, görməsi, eşitməsi mütəşabih ifadələr olub, bunlar mütəxəssislər tərəfindən təvil edilirlər.

7–10–cu ayələrdə Allahın Məhəmmədə ilk dəfə necə vəhy etdiyi [Ələq surəsinin enməsi] təsvir edilərək, həyəcanlı bir səhnə nümayiş etdirilmişdir. Mütəşabih ayələri və məcazları anlamayan zehniyyət, bu ayələrdəki mütəşabih ifadələri təhrif edərək, fellərin öznelerini Cəbrail olaraq izah etmişdir. Bu zehniyyət sahiblərinə görə, peyğəmbərimiz orada Cəbrail ilə qarşılaşmış, Cəbrail, göydən vertolyot kimi enmiş, bir–birlərinə yaxınlaşmışlar, peyğəmbərimiz Cəbrailə [haşa] qul olmuş, Cəbrail də ona vəhy edecəyini vəhy etmişdir.

Mütəşabih ifadələrin anlaşılmasını mütəxəssisinə həvalə etmək daha doğru olar. Zaman içində mütləq hər elmdə ustad olanlar çıxar və bu təchiz olunmuş ustadlar o ayələri lazımi şəkildə təvil edərlər. Biz bu bönmədəki bəzi kəlmələrlə əlaqədar az da olsa izahat verməyi uyğun hesab edirik.

– 6–cı ayədəki “ذو مرّة zu mirra [üstün ağıl sahibi]” ifadəsi də Allahın Rəbb və müqəddir [hər şeyin ən incəliklərinə qədər hesabını edən] olduğunu bəyan edir. Bu söz başqa heç bir ayədə yer almır.

–Yenə 6–cı ayədəki “ استوى istiva edən” ifadəsi ilə qəsd edilən də Allahdır. Çünki, “İstiva” Allahın sifətlərindəndir, mələyin və ya qulların sifəti deyildir. “İstiva” məcazən “hegemonluq qurdu, nəzarəti altına aldı” deməkdir. Mütəşabih olan bu qavram ayədə məcaz olaraq işlədilmişdir. “İstiva” sözü, aşağıdakı ayələrdən başqa, Yunis surəsinin 3–cü, Rad surəsinin 2–ci, Furkan surəsinin 59–cu və Səcdə surəsinin də 4–cü ayəsində bu şəkildə keçir.

• ⁵Rəhman [yaratdığı bütün canlılara dünyada çoxca mərhəmət edən Allah], ən böyük taxt üzərinə hegemonluq qurmuşdur.             (Ta Ha/ 5)
• ⁵⁴Şübhəsiz ki, sizin Rəbbiniz, göyləri və yeri altı mərhələdə əmələ gətirən, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, gündüzü, durmadan qovalayan gecə ilə bü­rüyən və günəş, ay və ulduzları əmrinə boyun əymiş olaraq yaradan Allahdır. Yax­şı bilin ki, əmələ gətirmə və sistemlər qurub yürütmə sadəcə Ona aiddir. Aləm­lə­rin Rəbbi olan Allah, nə comərddir!  (Əraf/ 54)
• ²⁹O, yer üzündə nə varsa hamısını sizin üçün əmələ gətirəndir. Sonra da O, səmaya hegemonluq qurdu, onları vəhy edilən göy olaraq düzənlədi. O, hər şeyi ən yaxşı biləndir.                                                                                                                                            (Bəqərə/ 29)

Göründüyü kimi, ayələrdəki “ استوى istiva” sözü, mütəşabih bir anlatma yolu ilə, Allahın gücünü və qüvvətini ifadə edir. Quranda Allahın gücünü və qüvvəsini izah etmək üçün “İstiva etdi” ifadəsindən başqa, “Göydə olan”, “Taxtda oturan” kimi məcazi mənalı ifadələr də işlədilmişdir. Bu mütəşabih ifadələrin çoxu o zamanlar ərəblər arasında işlənilən ifadə qəlibləridir. Ona görə də Uca Allah da öz istəyini ərəblərin o günkü danışmaq və anlamaqlarına uyğun olan bu  cür deyim və ifadə tərzləri ilə bildirmişdir.

Bu mütəşabih ifadələrin çoxu o günkü Ərəblər arasında istifadə edilən ifadə şəkilləridir. Buna görə də Uca Allah da öz muradını Ərəblərin o günkü danışmaq və anlamaq qaydalarına uyğun olan bu deyim və qəliblərlə ifadə etmişdir.

الْاُفُقِ :  7–ci ayədə verilən “ افق üfüq” sözü, “yer üzündə və fələyin ətrafında açıq olan, görünə bilən yerlər; fikir dairəsi” deməkdir. Cəmi “afaq” olur. Sözün ismi fail qəlibi                                     “آفق afiq”, “cömərdlikdə, bilikdə, gözəl danışmaqda və bütün yaxşı şeylərdə və bütün səviyyələrdə zirvəyə çatmış adam” deməkdir. (Tac, Lisan)

Türk dil qaydaları üfüqü belə tərif edir: “ətraf, göz yetdikcə, “üfqünü genişlətmək, görüş dairəsini genişlətmək, daha geniş, daha artıq məlumat və fikir əldə etmək.”

Bizim dilimizdə də “üfqü dar”, üfqü geniş” deyimləri vardır. Və bu deyim insanlar haqqında işlədildiyində “dərin bilik, geniş dünyagörüşlü adam” deməkdir.

الْاَعْلٰىۜ :

  افق“üfüq” sözü, “الأعلى Əla” sifətiylə birgə işləndiyindən “ən uca üfüq” mənasındadır. Dünyadakı üfüqlər bu xüsusiyyətdə deyildir. Cümlə içində də “O, ən uca üfüqə sahibdir” deyilmişdir. Bu, sözün “آفق  afiq” qəlibinin mənası olub, cümlənin mənası “O, cömərdlikdə, bilikdə, gözəl danışmaqda, bütün yaxşı şeylərdə və bütün səviyyələrdə ən zirvəyə çatmış Zatdır” deməkdir. Bu xüsusiyyətlər də sadəcə Allaha məxsus olan xüsusiyyətlərdir. Burada da Təkvir/23–də olduğu kimi Məcaz–i Mürsəl olaraq bir məhəldən (yerdən) bəhs edilməyib haldan (xüsusiyyətdən) bəhs edilir. Əks halda Allaha məkan şamil edilmiş olur.

دَنَا:  8–ci ayədə yer alan “دنا  Dəna” sözü, bütün lügətlərdə “ قرب qarubə (yaxın oldu)” mənasındadır. Təbii ki, bu yaxınlıq, görüntü olaraq yaxınlıq deməkdir, xüsusiyyət olaraq deyil. Bunu bu ayələrdə də görə bilərik: Bəqərə/186, 52, Tövbə/99, Əraf/56, Hud/61, Səba/56, Kəhf/24, 81, Qaf/ 16, Vaqeə/ 85.

Allahın Yaxınlığı: Quranın buraya qədərki bölməsində, Özünü tanıtdığı ifadələrdən öyrəndiyimizə görə, Allahın zatının qullarına məsafə etibariylə yaxınlığı barədə söz getmir. Ayədə verilən Allahın yaxınlığı, məcazi bir ifadədir. Bu ifadə ilə nəzərdə tutulan məna, “insan üzərində qüdrətini göstərib, bir təsir meydana gətirmək, ona dəyər, məqam vermək, onu bilikləndirmək, onu qorumaq, ona rahatlıq, inam və etibar verməsidir ki, bu da Duha və İnşirah surələrində təfərrüatı ilə izah olunmuşdur.

تَدَلّٰىۙ
Yenə 8–ci ayədə yer alan “تدلّى  tədəlla” feli, “Dəlv” kökündən gəlmədir. “دلو  Dəlv”, “dolçanın sallanması” deməkdir. Sözün “تدلى  tədəlla” qəlibi (əsli “تدلو  tədəlləvdir) “ تقعلtəfəu’ul” babından olub, “davamlı olaraq dolça sallandı” mənası qazanır. Sözün إفعال  ifal babından feli Yusif surəsindəki 19–cu ayədə “فادلى دلوه  fe ədla dəlvəhu (o da, dolçasını salladı)” şəklində yer alır.

Davamlı olaraq dolça sallanması, eynilə Qədr surəsindəki “تنزل  tənəzzəlu (davamlı, ard arda enər)” ifadəsiylə eyni mənadadır. Və davamlı dolçanın enməsi, vəhyin nəcm–nəcm, hissə–hissə, qrup–qrup enməsindən kinayədir. Yəni, “Elçiyə dolça–dolça, dolçalar dolusu ayələr endirirdi/vəhy edirdi” mənasındadır.

Bu halda sözə “sallandı” mənası vermək və felin mübtədasını Allah etmək Qurana və tövhid inancına uyğun deyildir.

Məsələnin yaxşı qavranıla bilməsi üçün vəhy ilə əlaqədar qısa bir izah vermək yerinə düşər:

Vəhy: Lüğəti mənası olaraq “ وحى vəhy” sözünün “vəzi [ilk danışma, törədiliş]” mənası “gizlicə bilikləndirmək” deməkdir.[2] Zaman keçdikcə, bu məna çərçivəsinə uyğun olaraq “Gizli danışmaq, işarə etmək, əmr etmək, ilham etmək, vurğulamaq, pıçıldamaq, məktub yazmaq, elçi göndərmək” mənalarında da işlədilmişdir.

Vəhyin termin mənası isə “Uca Allahın vasıtəsiz olaraq və ya müxtəlif vasitələrlə əmrlərini, hökmlərini gizli və sürətli şəkildə peyğəmbərlərinə bildirməsi” deməkdir. Vəhy sözü “القاء ilqa” sözü ilə eyni mənalarda olaraq işlədilir. (Bəqərə/37, Nəml/6 və Mömin/15–ə baxmaq olar.)

“Vəhy” kəlməsinin Quranda söz mənasıyla işlədildiyi ayələr “Allah ilə əlaqədar olan” və “Allah ilə əlaqədar olmayan” olmaqla iki qrupa ayırmaq olar:

1– Allah ilə əlaqədar olaraq işlədildiyi ayələrdə “vəhy” sözü, öz mənası istiqamətində bunları ifadə etmişdir:

a– “Əmr və bir iş etdirmə” – Fussilət/12, Zilzal/4 – 5,  Nəhl/68, Ənfal/12.

b– “İşarət etmək, ilham” – Maidə/111.

c– “İlham və yuxu” – Qasas/7.

2 – Allah ilə əlaqədar olmadan işlədildiyi ayələrdə də “vəhy” sözü yenə öz mənası istiqamətində bunları ifadə edər:

a– “dolaylı olaraq anlatmaq, işarə etmək” – Məryəm/11.

b – “Pıçıldamaq, gizli danışmaq” – Ənam/112.

c– “Təşviq etmək, təlqin etmək, söyləmək” – Ənam/121.

“Vəhy” sözü termin mənasıyla Quranda 68 yerdə verilir və bu ayələrin hamısında da sadəcə Allaha aid edilmişdir. Bunun mənası, termin olaraq vəhyin sadəcə Allahın işi olduğu, nə mələk, nə peyğəmbər və nə də hər hansı bir insanın bu mənada vəhy etməsinin mümkün olmamasıdır.

Nəticə olaraq 10–cu ayədə verilən “vəhy” sözü də termin mənasında işlədildiyinə görə, burada quluna vəhy edən Allahdır, Cəbrayılın vəhyi gətirməsi barədə söz gedə bilməz.

9–cu ayədə verilən “yay boyu”, o zamanlar işlədilən və insanların bildiyi bir uzunluq ölçüsüdür. O dövrlərdə “metr” kimi qəbul edilmiş beynəlxalq ölçülər hələ icad edilmədiyi üçün yerli ölçülər işlədilirdi. “Yay boyu” da, o zamanlarda işlədilən rumh [mizraq], sevt [dəyənək], arşın, qulac, boy, isbi [barmaq], hatvə [addım], şibr [qarış], zira [qol], ox atma məsafəsi kimi bir ölçü vahidiydi. Bu ölçü anlayışı o günkü Qərb ölkələrində də keçərli idi. Məsələn, insan ayağının uzunluğunu əsas götürən “feet”, insan əlinin baş barmağının dırnaq dibindəki genişliyini əsas götürən “inch” kimi ölçülər Qərbin Qədim dövrlərdəki ölçü vahidləri idi. Beləliklə Uca Allah, ismarıcında müxatib aldığı kütlənin anlaya biləcəyi bir ölçü vahidi işlətmişdir. Bu ölçü miqdarı yardım– dəstək üçün adamların bir–birinə yaxınlaşacaqları ən uc nöqtənin Ərəb ənənəsindəki bir deyimdir. Dilimizdəki “çiyin–çiyinə vermək”, “yedikləri–içdikləri ayrı getməmək”, “aralarında su belə keçməmək” deyimləri kimi.

Ayədəki “birində iki yay uzunluğu qədər, digərində də daha yaxın olmuşdu” ifadəsindəki “ev” “(ya da)”  ədatı, hadisəni müxtəliflik olaraq izah edir. On üçüncü ayədə “¹³And olsun onu, başqa bir enişdə daha gördü” buyurulur. Bu o deməkdir ki, ilk vəhydə hadisə iki dəfə yaşanmış, birində iki yay boyu, digərində daha da artıq yaxınlaşılmışdır.

Bunun digər nümunələrini Bəqərə/74, 135, Yunis/24 və Saffat/147–də də görə bilərik.

Allahın peyğəmbərimizə necə vəhy etdiyinin anladıldığı səhnəyə geri dönərsək, bu səhnənin təsvir edildiyi 7–10–cu ayələrlə bərabər, Təkvir surəsinin 19–25–ci ayələrindəki izahları da xatırlamaq lazımdır. Belə ki, istər Musa(əs)a və istərsə də Məhəmməd (əs)a gələn ilk vəhyləri izah edən ayələrdəki “ağac” ünsürünə diqqət yetirməyin vacib olduğunu düşünürük.

• ^15–21Quranı dinləməmək üçün gizlənənlərin, qaçanların vəziyyətini, həqiqəti ört–bas­dır etməyin–cəhalətin gedişini, aydınlığın–rəşidliyin (doğru yolu tutmağın, ağıllı ol­ma­ğın) gəlişini sübut göstərirəm ki, şübhəsiz bu, güclü, Ərşin–ən böyük taxtın sa­­hibinin yanında çox dəyər verilən, itaət edilən, etibarlı dəyərli bir elçi sö­zü­dür. ²²Yoldaşınız dəli olan–gizli güclər tərəfındən dəstəklənən biri deyildir. ²³And ol­sun O, Onu açıq üfüqdə gördü. ²⁴O kimsənin görmədiyi, duymadığı, seç­mə­diyi, ona verilən vəhylər haqqında xəsislik edən də deyildir. ²⁵Bu, onun öz düşün­cə gü­cü­nün məhsulu olan söz də deyildir.                                                (Təkvir/ 15–25)  

7–10–cu ayələrdə, vəhy anında nələr olduğu haqqında bizə açıq bir bilik verilməmişdir.

Bu ayələr, ilk vəhy anında olanların bir zənn, bir yuxu, bir xəyal, bir qarabasma olmadığını, sağlam düşüncənin qətiyyən yanılmadığını vurğulayır və bu səhnənin iki dəfə yaşandığını açıqlayır. İlk vəhy olan Ələq surəsinin axışından anladığımıza görə bu enişlərin birincisi “ اقرأ iqra” ilə başlayan 1–ci və 2–ci  ayələrin gəlişində, ikincisi də yenə “iqra” ilə başlayan 3–cü və 5–ci ayələrin gəlişində olmuşdur.

Bu ayələrdə vəhy yeri (məkanı) açıqlanaraq demək olar ki, ünvan ifadə edilir. Bu ayələrə görə, 7–10–cu ayələrdə anladılan səhnə [Allahın sallanması, yaxınlaşması və quluna vəhy etməsi], yanında oturmağa dəyər bir bağça olan son gilas ağacının yanında vaqe olmuşdur.

Qədim təfsirçilər Qurana öz anlayışlarına görə nöqtələmə işarətləri [keyfiyyəti səcavənt] qoyaraq bölmənin mənasını pozmuşlar. Bilindiyi kimi, Qurandakı dayanacaqlara qoyulmuş olan “ ج cim,  م mim, ط tı və ləməlif” kimi işarələr Qurandan deyildir. Bu kimi işarələri sonradan Qurana qoyan qurralar [peşəkar oxucular] və təfsirçilər, 13–cü ayənin sonuna “ləməlif” qoymaqla ayənin mənasının burada bitmədiyini, ayənin 14–cü ayədə tamamlandığını qəbul etmişlər və 14–cü ayənin əvvəlindəki “ عند ində” məkan zərfini də 13–cü  ayədəki “başqa bir enişdə daha gördü” ifadəsinə bağlamışdılar. Halbuki, “ عند ində” məkan zərfinin bölmədəki bütün hadisələrə bağlanması, ən doğrusudur. Buna qrammatika nöqteyi nəzərindən heç bir maneə yoxdur.

Sidrətü’l–müntəha, cənnətü’l–məva [Vadidə bir məsirə]: Ayədə bəhs edilən gilas ağacı o vadidə yetişən bir ağac növü olub “sidr ağacı” və ya “Ərəbistan gilası” olaraq da tanınır.

Ümumiyyətlə, sərhəd aralarında sərhədləri müəyyən etmək üçün böyüdülən bu ağac, çöldə yaşayan çobanlar, əkinçilər, dağda yaşayanlar üçün daş, qaya, ağac, bulaq kimi bir başlangıc və hərəkət nöqtəsı olaraq qəbul edilirdi.

Ayədə verilən “cənnət”in harada olduğuna gəlincə, bununla əlaqədar olaraq da bir çox rəvayət irəli sürülmüşdür. Belə ki, bu rəvayətləri əsas götürən təfsircilər, bəhs edilən “məva cənnəti”nin yeddi qat göydən birində olduğunu qəbul etmişlər və vəziyyətə görə də onu fərqli–fərqli qatlara yerləşdirmişlər. Bu hadisə səbəbiylə peyğəmbərimizin Allahın qatına çıxdığını irəli sürən bəziləri isə Quranı tam olaraq diqqətə almadan onun axirətdəki cənnət olduğunu söyləmişdilər.

“Cənnət” sözü, “cin” sözü kimi “cənn” kökündən törəmiş bir isim olub, əsas mənası “gizlənmək, qaranlıqda yox olmaq” deməkdir. Bitkilərin budaq və yarpaqlarıyla örtdükləri torpaq parçalarına cənnət/bostan deyilir və cəm halı olan “cinnat” və “cinan” şəkilləriylə işlədilir.

Dini termin olaraq cənnət isə peyğəmbərlərin dəvətinə tabe olaraq, Allahdan gələn Haqq Dinə inanan, saleh əməllər işləyən, Allahdan çəkinən qullar üçün axirətdə hazırlanmış olan bəxtiyarlıq, səadət və mükafat yurdunu ifadə edir. Bu mənadakı cənnət, içindən çayların axdığı, bal və süddən bulaqların mövcud olduğu, içində könlün xoşlandığı xoş qoxulu bir çox yeməyin olduğu, insanlara məxsus xidmətçilərin əmrə müntəzir gözlədiyi, atlas ipəkdən geyimlərin geyiniləcəyi, qızıl və gümüşdən qabların istifadə ediləcəyi, tam bir rahatlıq və bəxtiyarlıq, səadət yurdu olaraq Quranda geniş təsvir edilir. Bu xüsusiyyətləriylə belə möhtəşəm bir mükafatı kimlərin layiq olduğu Quranın ən çox bəhs etdiyi mövzulardan biridir. Ancaq yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlərin hər birinə bir simvolun, nümunənin varlığı vurğulanır və əsllərinin daha möhtəşəm olduğu dolayı yolla anladılır [Rad/35, Məhəmməd/15, İnsan/12–22]. Ola bilsin ki, axirətdəki bəxtiyarlıq, səadət yurduna “cənnət” adı verilməsinin səbəbi, ağaclarının və kölgələrinin çox olmasındandır.

“Cənnət” anlayışı Ərəb dilindən başqa dillərdə də mövcud olduğu kimi, “Cənnət inancı” da İslamdan başqa digər dinlərdə də yeri olan bir inancdır. Belə ki, biz, mövzunu Qurandan öyrənərək aydınlaşdırmalıyıq.

“Cənnət” sözü Quranda sadəcə dini termin olaraq deyil, söz mənasıyla da işlədilmişdir. Məsələn, Adəm peyğəmbərin əhvalatındakı cənnət, söz mənasındakı cənnətdir. Yəni Adəm peyğəmbər bu dünyadakı yaşıllığı, bitkisi, ağacı bol bir yerdə yaradılmış, orada ikən Allahın əmrinə zidd davranmış və oradan çıxardılaraq çölə endirilmişdir.

Çünki, Qurandan öyrəndiyimizə görə axirətdəki cənnət bir bəxşiş və lütf yurdudur, orada qadağan olan və günaha səbəb ola biləcək bir şey yoxdur, o cənnət daimidir, əbədidir:

• ²⁵Orada boş söz, lağlağı və günaha çə­kən şeyləri eşit­məzlər.   (Vaqeə/25)
• ^27–34Və sağın dostları, nədir o sağın dostları! Onlar, tikansız gilaslar, meyvə düzülü bananlar–akasiyalar, uzanmış kölgələr, fışqıran su, kəsilməyən–tükənməyən və qadağan olunmayan bir çox meyvələr və yüksəldilmiş döşəklər içindədirlər.³⁵Şübhəsiz Biz, gilası, bananı, kölgələri, fışqıran suyu elə bir yaradışla yaratdıq. ^36–38ki onları, sağın əshabı üçün cazibəli olan və hamısı bir nizamda heç toxunulmamışlar etdik.                                                                               (Vaqeə/27, 38)
• ^71–73Allahın qoruması altına girmiş adamların ətraflarında qızıl qablar, qədəhlər gəzdirilər. Orada nəfslərin arzu edəcəyi, gözlərin zövq ala biləcəyi hər şey vardır. Və siz, orada həmişəlik qalacaqsınız. Və bax budur, bu, edərək gəlmiş olduğunuz şeylər səbəbi ilə, ona son sahib edildiyiniz cənnətdir. Orada sizin üçün bir çox meyvələr vardır. Onlardan yeyəcəksiniz.”        (Zühruf/71–73)
• ^51–57Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girmiş adamlar, Rəbbindən bir ərməğan olaraq etibarlı bir məqamdadırlar, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Onlar, qarşılıqlı oturaraq incə ipəkdən və parlaq atlasqan libaslar geyərlər. Bax budur, belə! Biz, onları iri qara gözlülərlə/ən mükəmməl tiplərlə cütləşdirdik. Onlar, orada rahatlıq içində hər növ meyvəni istəyə bilərlər. Onlar orada ilk ölümdən başqa bir ölüm dadmazlar. Və Allah onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Bax budur, bu, böyük qurtuluşun tam özüdür. (Duhan/51– 57) 

Halbuki Adəm peyğəmbər və onun həmtayının yaşadığı cənnətdə həm qadağan olunmuş ağac, həm də pislik edən və vəsvəsə verən şeytan [İblis] vardır. Üstəlik bu cənnət əbədi də deyildir. Belə ki, İblis, qadağan olunmuş ağaca yaxınlaşmaq barəsindəki vəsvəsəni ölümsüzlük vədiylə vermişdir. Quranda cənnət, söz olaraq, sadəcə Adəm peyğəmbər ilə əlaqədar ayələrdə deyil, başqa ayələrdə də işlədilmişdir.

• ²⁶⁵Allahın rizasını qazanmaq və özlərini sağlamlaşdırmaq üçün xərcləyənlərin/ başda yaxınları olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edənlərin vəziyyəti də ona bol yağış qismət edərək, məhsulunu iki qat verən, məhsuldar torpaqlardakı, bir bağçanın vəziyyətinə bənzər. Belə bir bağçaya bol yağış düşməsə də bir çiskin… Allah, etməkdə olduqlarınızı ən yaxşı görəndir.                                                                                               (Bəqərə/265)
• ^17–24Şübhəsiz Biz, o bağ sahiblərinə bəla verdiyimiz kimi onlara da bəla verəcəyik: O zaman ki, onlar, səhər olanda mütləq bağın məhsullarını yığacaqla­rına–biçəcək­lərinə and içmişdilər? Bir is­tis­na yeri də qoymamışdılar? Amma onlar yuxuda ikən Rəbbin tərəfındən bir tayfun bağın üzərindən dolanıb keçdi. Səhərə bağ, biçilmiş–yı­ğılmış kimi oldu. Səhər oyandıqları vaxt bir–birlərinə səsləndilər: “Haydı, biçə­cək­sinizsə–yığacaqsınızsa səhər–səhər tezdən gedin!” dedilər. Dərhal yola düzəl­dılər, aralarında pıçıldaşırdılar: Diqqətli olun, fikir verin ki, bu gün aranıza bir yox­sul soxulmasın!                                                                                                       (Qələm/17–24)

Haqqında bəhs edilən “Məva Cənnəti”nə dönərsək: Ayənin anlatma forması və keçmişindən “bağça qonaq evi” mənasındakı “ جنّة المأوى cənnətü’l–məva”nın axirətdə vəd edilən cənnət olmadığı, yer üzündəki müəyyən bir coğrafi məkan olduğu aydın olur. Cənnət sözü burada dini termin mənasıyla deyil, söz mənasıyla işlədilmişdir. Rəvayətçilərin təsiri altında qalmış qədim alimlər cəsarət göstərib, işin doğrusunu deyə bilməmişlər, bu ayədəki cənnəti axirətə, göyün qatlarına, hətta Allahın yanına yerləşdirən bu rəvayətlərin qaranlıq kölgəsində qalmışdılar. Məsələni belə xülasə etmək mümkündür: Nəcm 7 ilə 10–cu ayələrdə anladılan hadisələr [Allahın yer üzünə sallanması, yaxınlaşması və quluna vəhy etməsi], yanında bağça qonaq evinin [cənnətül–məvanın] mövcud olduğu son gilas ağacının yanında həyata keçmişdir. 14 və 15–ci ayələrdə bu ilk vəhyin vaqe olduğu ərazinin ünvanı verilir.

O günün Məkkəliləri istər oradakı gilas ağaclarını, istərsə də ən sonuncu gilas ağacını və onun yanındakı bağça yerini bilirmişlər ki, içlərindən heç biri bu yerin hara olduğuna dair hər hansı bir sual verməmiş və bu hadisənin peyğəmbərimizin göyə çıxıb Allah və ya Cəbrayıl ilə söhbət etdiyini anladan bir hadisə olduğuna dair heç bir iddia irəli sürməmişdilər. Peyğəmbərimizin göyə çıxması haqqındakı əks anlayış, peyğəmbərimizdən 90–100 il sonra yaşayan rəvayətçilərin müxtəlif məqsədlərlə göstərdikləri səhv fəaliyyətlərinin məhsuludur.

O zaman gilası bürüyən bürüyürdü.

Mövcud tərcümə və təfsirlərin böyük əksəriyyətində, ayənin başındakı “iz” zaman ədatı gözdən qaçırılmış, əlavə və mötərizələrlə yazanların öz inanc və düşüncələri istiqamətində tərcümələr edilmişdir. Əslində isə bu ədat, ayədə çox əhəmiyyətli bir iş görərək vəhy anını müəyyən edir: “O zaman gilası bürüyən bürüyürdü.” Yəni, 14 və 15–ci ayələrdə ilk vəhyin endiyi yeri müəyyən edən Uca Allah, 16–cı ayədə də, vəhyin “gilası bürüyənin bürüdüyü zaman” endirildiyini bildirir.

Gilas ağacında nələrin olduğu bizə təfərrüatlı olaraq izah edilməmişdir. Bəlkə də şüurumuzun dərk edə bilməyəcəyi, dilimizlə ifadə edə bilməyəcəyimiz təcəllilər həyata keçmişdir. Bu cür hallarda bizim edə biləcəyimiz, “Allahım, sənin verdiyin bilikdən başqa bir biliyimiz yoxdur” deməkdir. Rəvayət kitablarında yer alan və gilası [gilas ağacını] atəş, nur, qızıl, gümüş, mirvari, kəpənək, arı, mələk kimi şeylərin bürüdüyü və ağacın yarpaqlarının fil qulağı, meyvələrinin kub kimi olduğu, ağacın da Ərş–i Əlada, cənnətdə mövcud olduğu kimi iddialar, Qurana zidd, xəyali, ciddiyətdən uzaq və bədxah, qərəzli söhbətlərdir.

Bu barədə bizim nəzərə alacağımız tək xüsus, Allahın qulları ilə necə danışacağını bildirən Quran ayəsidir:

• ⁵¹Və bir bəşər üçün, bir vəhy ilə və ya pərdə arxasından yaxud bir elçi göndərərək izni ilə/biliyi ilə dilədiyini vəhy etməsi istisna olmaqla, Allahın ona söz söyləməsi olmaz. Şübhəsiz O, çox uca və ucaldandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan, sağlamlaşdırandır.                                                                                                                                                 (Şura/51)

Bu ayələrə istinad edərək, “gilas ağacını bürüyən bürüyürdü” ifadəsindən, bir pərdə meydana gəldiyini və Allahın o pərdənin arxasından danışdığını/vəhy etdiyini anlamaq mümkündür. Musa peyğəmbərin ilk vəhyində bu pərdənin mahiyyəti “ağac” və “atəş” olaraq ifadə edilmişdir. Ancaq Məhəmməd peyğəmbərin vəhyində bu pərdənin mahiyyəti açıq şəkildə elan edilməmiş, “şey” mənasını verən ism–i mevsul “ma”sı ilə kifayətlənilmişdir.

Peyğəmbərimizə ilk vəhyin gəlişini izah edən Nəcm surəsindəki ayələr ilə Musa peyğəmbərə ilk vəhyin necə gəldiyini izah edən ayələr birlikdə araşdırıldığında, iki peyğəmbərə gələn ilk vəhylərin gəliş şəkillərinin də bir–birinə bənzədiyi görünür:

• ^30–32Sonra oraya çatdığında o bərəkətli torpaq parçasındakı vadinin sağ tərəfındən, bir ağacdan səslənildi: “Ey Musa! Heç şübhəsiz ki, Mən, aləmlərin Rəbbi Allahın məhz özüyəm! Və təcrübələrini ortaya at! –Təcrübələrini sanki, görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə də dönüb arxasına baxmadan qaçdı.– Ey Musa! Bəri gəl, qorxma. Tam yəqinliklə bil ki, sən qorunanlar­dansan. Qoynundakı gücünü işə sal, qüsursuz, mükəmməlcə çıxacaqsan. Qanadını qorxudan özünə tərəf çək. Bax budur, bu ikisi Firon və onun adamlarına qarşı Rəbbin tərəfındən iki qəti dəlildir. Şübhəsiz ki, onlar, yoldan çıxan bir cəmiyyət olmuşdular.”                   (Qasas/30 –32)
• ⁹Musa ilə əlaqədar məlumatlar, yəqin bil ki, sənə çatdı. ¹⁰O zaman ki, o bir atəş görmüşdü və əhlinə [ailəsinə, yaxınlarına]: “Tam yəqin bilin ki, Mən bir atəş gördüm. Ondan sizə bir köz parçası gətirməyim, yaxud atəş yanında bir bələdçi tapmağım üçün siz gözləyin!” demişdi. ¹¹Sonra onun yanına gəldiyində səslənildi: “Musa! ¹²Mən, sənin Rəbbin olan Mənəm. Dərhal yaxınlarını və mallarını burada qoy, şübhəsiz sən təmizlənmiş vadidə, Tuvadasan–iki dəfə təmizlənmiş bir vadidəsən. ¹³Və Mən səni seçdim–O halda vəhy ediləcək olan şeyə– ¹⁴“Heç şübhəsiz ki, Mən, Allahın tam özüyəm. İlah deyə bir şey yoxdur Məndən başqa. O halda Mənə qulluq et və Məni anmaq üçün salaatı iqamə et. ¹⁵Şübhəsiz ki, o saat–qiyamət gə­lə­cəkdir. Onu Mən hər kəs əməyinin qarşılığını alsın deyə, az qala, giz­lə­dirəm. ¹⁶Ona görə də qiyamətə inanmayan və öz boş dünyəvi arzusuna uyan kimsə səni, qiyamətə iman etməkdən çəkindirməsin–sonra dəyişikliyə–dağıntıya məruz qalarsan” ¹⁴xəbərdarlığına qulaq as.                                                             (Ta Ha/9–16)

Bu səhnələr kitab–i Müqəddəsdə belə qeyd olunur:

“Və Musa, qaynatası Midyan kahini Yetronun sürüsünü otarırdı və Allahın dağına, Horebə gəldi. və Rəbbin mələyi bir kol ortasında atəş alovunda ona göründü və gördü ki, kol elə atəşlə yanır və tükənmir. Və Musa dedi: İndi dönüm və bu böyük mənzərəni görüm, kol niyə yanıb tükənmir. Və görmək üçün döndüyünü Rəbb görüncə, Allah ona kolun ortasından çağırıb dedi: Musa, Musa! və O: Elə mən, dedi. Və dedi: Buraya yaxınlaşma, çarıqlarını ayaqlarından çıxar, Çünki, üzərində dayandığın yer müqəddəs torpaqdır. Və dedi: Mən atanın Allahı, İbrahimin Allahı, İshaqın Allahı və Yaqubun Allahıyam. Və Musa üzünü örtdü, çünki, Allaha baxmağa  qorxurdu.”[3]

Göz çaşmadı və azmadı.

“Göz çaşmadı və azmadı” ifadəsiylə, fiziki və psixoloji olaraq bir qarabasma olmadığı, peyğəmbərimizin hər şeyi sağlam bir şəkildə dərk etdiyi izah edilir.

ayələrinin ən böyüyü

Ayənin ifadəsinə görə, İsra surəsinin 1–ci ayəsində “gecə yerişi” olaraq adlandırılan səfər, peyğəmbərimizə ayə göstərilmək üçün etdirilmiş və nəzərdə tutulan həyata keçirilmişdir.

Bu ayə, bir çox tərcümə və təfsirdə, “And olsun Rəbbinin ən böyük ayələrindən bir qismini gördü” və ya “And olsun Rəbbinin ən böyük ayələrindən gördü” şəklində yer alır. Lakin belə tərcümə “الكبرى əl–Kubra” ismi təfdilinin mənasını düzgün bir şəkildə verə bilmir. Təqdim etdiyimiz tərcümə isə, Allahın izniylə, ayənin cümlə quruluşunu tam olaraq ifadə edir. Ancaq ayələrin ən böyüyünün nə olduğu haqqında bizə məlumat verilməmişdir. Biz bunu peyğəmbərimizin şəxsinə özəl bir göstəriş olduğunu düşünürük və nə olduğunu bilmirik. Amma rəvayət kitabları, təəssüf ki, bu mövzuda da etibar edilməli olmayan və tamamilə uydurma hekayətlərlə doldurulmuşdur.

^19,20Buna baxmayaraq, heç düşündünüzmü  Lat və Uzzanı, digər üçüncü Mənatı?

İxlas surəsində Rəbbimiz bir ilahda olmalı olan xüsusiyyətləri bildirərək, bizə, özünü tanıtmış və tövhid mövzusunda ilk dərsini vermişdi. Nəcm surəsinin ilk on səkkiz ayəsində [yeni bir Nəcmdə] isə tövhid mövzusuna bir mötərizə açılmış və müşriklərin “Quranı Muhəmməd uydurur, həvəsindən danışır, o yolunu azdı, çaşdı” şəklindəki iddiaları, enmiş və enməkdə olan Quran ayələri sübut göstərilərək rədd edilmişdir.

19–cu ayədən etibarən isə İxlas surəsində ifadə edilmiş olan xüsusiyyətlər dairəsində, Allahı tanıma [tövhid] mövzusuna davam edilmiş, Məkkə müşriklərinin inancları ortaya qoyulmuş, ilah və mələk anlayışları təhlil edilmiş və insanların tabe olması gərəkən doğru inanc şəkli təqdim edilmişdir.

19 və 20–ci ayələrdə üstü örtülü olaraq, deyilir ki, “Həqiqi Rəbb, Əhəd, Saməd, doğulmamış və doğmamış, özünə heç bir şeyin tay olmadığı Allah ikən, bu sizin ilahlarınız Lat, Uzza və digər üçüncüsü olan Mənatı gördünüzmü? Heç onları düşündünmü? Bir düşünün, onlardan ilah olarmı? Necə olur ki, siz bu adi şeyləri Əhəd, Saməd, doğulmamış və doğmamış, özünə heç bir şeyin tay olmadığı Allaha ortaq tutursunuz?”

Lat, Uzza və Menat adlarının quruluşları və mənalarıyla əlaqədar geniş izahlar vermək olar. Lakin biz, üçü də qadın cinsində söz olan bu adlar haqqında ensiklopedik səviyyədə məlumat vermək fikrində deyilik. Bu adların qadın cinsində olmalarının səbəbi, ərəblərin bunları bir mələk, mələkləri də Allahın qızları olaraq qəbul etmələrindən irəli gəlir.

Lat – Taifdə, qapısında növbətçi və mühafizəçiləri olan bir bina içindəki ağ, yonulmuş, üstü örtülü bir qaya idi. Taif xalqı [Sakif qəbiləsi], Kəbədən sonra ən üstün məbədin Lat olduğuna inanır və onunla Qüreyş xaricindəki qəbilələrə qarşı öyünürdü.

“əl–Lat” sözü qadın cinsidir. Sözün sonundakı “ت T” hərfi müənnəslik [dişilik] işarəsidir. Cümlə içindəki vaqıf [duruş] hallarında müənnəs bağlayıcı olan “ ة t” hərfi, qayda olaraq “ ه h” hərfinə çevrildiyindən, “əl Lat” sözünün görünüşündə “Allah” olaraq oxunmaması üçün “ ة t” hərfi, böyük hərf olaraq “ ت T” şəklində yazılır.

Uzza – Məkkə ilə Taif arasındakı Nahlə deyilən yerdə, bir bina içində olan ağac idi. Bəzi mənbələrdə daş olduğu qeyd edilir. Qüreyş qəbiləsinin ehtiram göstərdiyi bu obyektin üzəri örtülü idi. Bu gün də Kəbənin üzərinə örtük örtülməsi, bizə bu cahiliyyət adətinin davam etdiyini düşündürir.

Mənat – Məkkə ilə Mədinə arasında Müşəlləl deyilən bir yerdə yerləşirdi. Bu bir qaya [heykəl] idi. Huzaa, Evs və Hazreç qəbilələri bu qaya–heykələ ehtiram göstərir, həccə buradan başlayar və qarşısında duraraq yağış diləyərdilər. Müşriklər müqəddəs saydıqları bu bütlərə and içər, uşaqlarına Abdullat [Latın qulu], Abduluzza [Uzzanın qulu] və Abdümənat [Mənatın qulu] kimi adlar qoyardılar. Bunlardan başqa müxtəlif qəbilələrin özlərinə məxsus, qapıçıları və xidmətçiləri olan bir çox bütləri və məbədləri var idi. Kəbəyə etdikləri kimi bunlara da qurban kəsərdilər. Hicaz bölgəsində çox insanlar tərəfindən ortaq sitayiş olunan bir tanrı olduqlarına görə ayədə bu üç bütün adı məxsusi olaraq xatırladılır.

²¹Erkək sizin üçün, dişi Allah üçünmü? ²²Bax bu, bu şəkildə olarsa, əskik–haqsız bir bö­lüşdürmədir.

Bu ayələrdə bütpərəstlərə inanclarının səhv olduğu bildirilir: “Siz qızların nöqsanlı, oğlanların tam varlıqlar olduğuna inanırsınız. O halda, nöqsan olan şeyləri necə olur ki, nöqsanlıqlardan arınıq olan Allaha yaraşdırırsınız? Siz çox ağılsız insanlarsınız ki, daşı–torpağı, adi şeyləri özünüzə ilah qəbul edirsiniz, sonra da özünüzü mükəmməlliyə daha uyğun görüb, mükəmməl saydığınız oğlan uşaqlarını özünüzə layiq hesab edirsiniz. Halbuki, sizin anlayışınıza görə mükəmməl, mükəmməl olana, dəyərsiz də aciz və həqir olana olmalı deyildimi?”

O günün müşriklərinin bu cür səhv inancları Quranın başqa yerlərində də izah olunmuşdur:

• ³⁹Ya da qızlar Ona, oğullar sizəmi?                      (Tur/ 39)
• ⁵⁷Və onlar, Allaha qızlar şamil edirlər. –Allah, bundan münəzzəhdir.– Özləri üçün də iştahlandıqları oğlan uşaqları vardır.
• ⁵⁸Və onlardan biri qız doğulması xəbəri verildiyi zaman, içi qəzəblə dolaraq, sifəti qapqara olur.
• ⁵⁹Ona verilən xəbəri/müjdəni pis hesab etdiyi üçün cəmiyyətindən gizlənir, alçaq­lıq və xorluğa baxmayaraq, qızı yanındamı saxlasın, yoxsa torpağamı basdırsın! Diqqət edin, onların verdikləri hökm/adətləri nə pisdir!
• ⁶²Və bəyənmədiklərini Allah üçün ayırırlar. Və dilləri, ən gözəlin özlərinə aid olduğunu, yalan söyləyirlər. Heç şübhəsiz, onlar üçün ancaq atəş vardır və onlar, qabaqca itələnəcəklər.

                                  (Nəhl/ 57–59, 62)

²³Bunlar, Allah haqlarında bir sübut endirmədiyi halda, sizin və ata­larınızın qoyduğu adlardan başqa bir şeylər deyildir. And olsun, onlara, Rəbb­lə­rin­dən doğru yolun bələdçiliyi gəldiyi halda onlar, sadəcə zənnə, bir də nəfslərinin xoş­lan­dığı şeylərə tabe olurlar.

“ ظنّ Zənn” – yəqinin [qəti biliyin] əksi olan, elmi olmayan, sonu və nəticəsi bilinməyən deməkdir. Məsələn ərəblər, içində su olub, olmadığını bilmədikləri quyuya “biri zanun” deyərlər.[4] “Zənn” sözünün ən gözəl izahı, zidd mənası olan yaxın sözü ilə birlikdə yer aldığı Casiyə surəsinin 32–ci ayəsində verilmişdir:

• ^31,32Bu kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd etmiş olan bu kimsələrə gəlincə də “Yaxşı, sizə ayələrim oxunmadımı ki, siz yekəxanalıq etdiniz və günah işləyən bir cəmiyyət oldunuz? Və “Allahın sözü qətiliklə doğrudur; və qiyamət anına gəlincə, onda şübhə yoxdur” deyildiyində, “Qiyamət anının nə olduğunu bilmirik, lakin biz, sadəcə zənn edirık, qətiyyən bir bilik almamışıq” dediniz.                                                                        (Casiyə/ 31, 32)

“Zənn” sözünün işlədilməsinə dair ümumi bir izah Sad surəsinin sonuna qoyulmuşdur.

Müşriklərin “zənn”dən sonrakı ikinci səhvləri, öz keflərinin istədiyi şeyə, yəni özlərinə sərf edənə inanmaqdır. Dəyişkən, bu gün bir cür, sabah başqa cür olan bu inanış, bu gün də “inandığın kimi yaşamazsan, yaşadığın kimi inanmağa başlayarsan” kimi ifadə edilir.

Beləliklə, bu ayə onu göstərir ki, bütlərin ilah qəbul edilməsinin səbəbi onların zənnə və nəfslərin istəklərinə tabe olmalarıdır.

Ayənin sonunda yer alan “And olsun, onlara Rəbblərindən hidayət gəldi” ifadəsindəki “hidayət” fikrimizcə, insanları zənndən qurtarıb, həqiqətə çatdıracaq olan “endirilən ismarıclar, göndərilən peyğəmbərlər və haqqında bəhs edilən sağlam düşüncə”dir.

²⁴Yoxsa insan üçün, hər darıxaraq xəyal etdiyimi var?

Biz əvvəlki mövzularımızda “Cavabı istənilməyən sual” şəklindəki ifadələrlə əlaqədar izahlar vermişdik. Eyni qayda burada da keçərlidir. Sual şəklindəki bu ifadə ilə izah edilir ki, hər kəs öz kefinin istədiyi kimi inanıb yaşaya bilməz, yaşam tərzi mütləq Allahın qoyduğu qaydalara görə nizamlanmalıdır, bunun əksi barədə söz ola bilməz. Hər kəs öz xeyrinə qayda qoya bilməz və öz seçimlərini üstün görə bilməz.

²⁵Axirət də, dünya da Allahın­dır.

Bu ayədə sanki, deyilir ki: – “Dünya da, axirət də Allahındır. Bu bütlər nə dünyada, nə də axirətdə heç bir şeyə sahib deyillər. O halda bunlar necə olur ki, Allaha ortaq qəbul edilə bilir?”

²⁶Və göylərdə necə mələklər var ki, Allahın, dilədiyi və məmnun olduğu kim­səyə icazə verməsindən sonrakı haldan başqa, köməkləri, ara düzəltmələri heç bir işə yaramaz.

Ayədə verilən “mələk” və “şəfaət” anlayışıları haqqında təəssüf ki, bu gün də səhv anlayışlar və inanclar hökm sürür. Bunun səbəbi odur ki, insanlar bu anlayışların mənalarını Qurandan deyil, rəvayətlərdən öyrənmək istəyirlər. İlk olaraq onu qeyd edək ki, Müsəlmanlar Fatihə surəsində bildirilən “iyyakə nəəbudu və iyyakə nəstəin [yalnızca sənə qulluq edər və yalnızca səndən kömək istəyirik]” qaydasını heç vaxt unutmamalıdırlar və bir sıra şəxslərə və qüvvələrə qul olaraq onlardan kömək ummamalıdırlar. Lakin, təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, günümüzdə bəzi insanlar, eynilə bu ayələrin endiyi günlərdə yaşamış olan müşriklərin Latdan, Uzzadan, Mənatdan, mələklərdən şəfaət [kömək] umduqları kimi, peyğəmbərlər də daxil olmaqla ölü və ya diri minlərlə insandan, türbə və heykəl kimi saysız–hesabsız əşyalardan şəfaət istəyirlər. Sadəcə o günlərdəki Lat, Uzza, Mənat ad dəyişdirmiş, günümüzdə “möhtərəm filankəs”ə döndərilmişdir.

Çox mühüm və pis nəticələri ortada olan bu inancların tərk edilməsi, ya da təkrar meydana gəlməmələri üçün əvvəlcə bu anlayışları Quran ilə izah etməyə çalışacaq, sonra da ayənin izahı haqqındakı düşüncələrimizi təqdim edəcəyik.

“Mələk” Anlayışı. Ərəb dilçiliyi mütəxəssisləri, “ ملك mələk” sözünün kökü ilə əlaqədar olaraq altı fərqli təsbit vermişlər. Bu təsbitlərin hamısının burada təqdim edilməsi səhifələr dolusu izahlar, yazılar tələb edər. Biz bunların ən uyğun olduğunu düşündüyümüz ikisini təqdim etmək istəyirik. Mövzunu geniş olaraq tədqiq etmək istəyənlər üçün aşağıdakı mənbələri təqdim etməklə kifayətlənirik: kitabu’l–Ayn, Təhzib, Cami, Kəşşaf, Məcma, Qaraib, Lübab, Ruh, El–Bahrül–Muhit, Müfrədat.

Birinci fikrə görə, “məlaikə” və bunun təki olan “mələk” sözləri, “elçi göndərmək” mənasını verən “اولوك  uluk” kökündən törəmişdir. Əsli “ مألك mələk”olan söz, ism–i zaman, ism–i məkan və məsdərdir. Beləliklə, başındakı “ م m [mim]” tamamlıqdır. Sonradan “ həmzə” ilə “ ل lam” hərfləri yer dəyişdirmiş və söz “ ملئك məl‘ək”  halına gətirilmişdir. Söz, “Allahdan elçi” mənasında isim olaraq işlədilməyə başladıqda da, həmzə tərk edilərək və ya asanlaşdıraraq qaldırılmış və “mələk” şəklini almışdır.

İkinci fikrə görə, “qüvvət, idarəetmə gücü” mənasındakı “ ملك məlk” kökündən törəmiş olan sözün başındakı “ م m [mim]” tamamlıq olmayıb, sözün əslindəndır. “Mülk, milk, malik və məlik” sözləri də bu kökdən törəmişlər və mənalarını da bu kökdən almışlardır.

Qədim təfsirçilər ümumilikdə birinci fikri qəbul etmişdilər. Bizim müəyyən etdiklərimizə görə isə, söz hər iki kökdən də törəmiş və törədiyi kökün mənasına görə fərqli mənalarda işlədilmişdir. Yəni “məlaikə” sözü bəzən birinci fikirdəki mənada, bəzən də ikinci fikirdəki mənada işlədilmişdir. Sözün Quranda hansı mənada işlədildiyi isə, yer aldığı bölmənin söz axarına uyğun olaraq ayırd edilir.

Yuxarıdakı izahları nəzərə alaraq lüğəti mənası olaraq “Qüvvət, idarəçilik gücü, elçi, xəbər verici” demək olan “mələk” sözü, termin olaraq da Allahın bütün əmrlərinə tabe olan, Ona heç üsyan etməyən varlıqları ifadə edir. Qurandan öyrəndiyimizə görə, diri və ağıllı olan, hər cildə girə bilən, davamlı olaraq Allahı zikr və təsbih edən mələklərdə cinsiyyət, şəhvət, qidalanma ehtiyacı, insanlardakı pislik etmək xüsusiyyəti kimi xüsusiyyətlər yoxdur. Bütün dinlərdə var olan “mələk” anlayışı, bu tərifə uyğun olaraq təsəvvürlərdə məsum [günahsız], qanadlı gözəl bir uşaq görünüşüylə təsəvvür edilmişdir. Bu təsəvvür, ümumi mənada “mələk” anlayışını ifadə etməkdən uzaqdır. Buna baxmayaraq, bu təsəvvür ədəbiyyata ümumi mənada “mələk” sözünün qarşılığı olaraq girmiş və nəticədə hər “mələk” sözü bu təsəvvürə görə anlaşılmış və dinimizdə bir çox səhv inanc və qəbullara yol açmışdır. Elə bu səbəbdən də, “mələk” sözünün Qurandakı işlədilmə şəkillərini təhlil etmək məcburiyyəti meydana çıxır.

“Cin” anlayışında təhlil etdiyimiz mənaya uyğun olaraq “qapalı, yəni beş duyğu ilə qəbul edilməsi mümkün olmayan, amma faydalı olan cisim, güc və enerji” deyə tərif edə biləcəyimiz “mələk”lərin nədən yaradıldığı barədə Quranda bəhs edilməmişdir. Lakin Kütüb–ü Sittədən Sahih–i Müslim və Müsnəd–i Əhməd b. Hanbəldə yer alan bir rəvayət, mələklərin “nur”dan, yəni şüadan/enerjidən yaradıldığını iddia edir. Quranda verilməyən bu məlumat peyğəmbərimizə şamil edilir.

Quranda iki ayədə təsniyə [ikili] olaraq, on iki ayədə tək olaraq, verildiyi digər ayələrdə də cəm olaraq “məlaikə” şəklində işlədilən söz, tək bir varlığı ifadə etmir. Quran ayələri və müxtəlif varlıqlar, əqli və təbii güclər üçün də bu söz işlədilmişdir. Yəni ağıl, hafızə, refleks, vicdan, diqqət, qəbul etmə, maraq, seçim, qorxu, ümid, zəka kimi zehni funksiyalar ilə təbiətdəki iradəsiz canlılardan külək, yağış, istilik kimi güclər də Quranda bu söz çərçivəsində ifadə edilmişdir.

“Mələk” sözünün əqli və təbii güclər üçün işlədildiyi ayələrə nümunələr:

–Hafizə [yaddaş] üçün işlədildiyi ayələr: Zühruf/80, İnfitar/11, Tarıq/4, Qaf/17, 18,  Kəhf/49, Casiyə/28, 29, İsra/13, 14.

–Diqqət [qoruyucu mələk] üçün işlədildiyi ayələr: İnfitar/10, Kaf/17,18, Rad/11, Ənam/61.

–Mənəviyyat, soyuqqanlılıq, cəsarət və revmatik ağrılar üçün işlədildiyi ayələr: Al–i İmran/123–127, Ənfal/9–12, 50, Tövbə/25, 26, Əhzab/9, 26, 56.

–Təbii fəlakətlərə yol açan külək, qasırga və s. üçün işlədildiyi ayələr: Qəmər/34, Əraf/84, Hud/82, Hicr/8, 73, 74, Şüəra/173, Bəqərə/210.

–Yük daşıyan heyvanlar [mal–qara, qatır, eşşək …] üçün işlədildiyi ayə: Bəqərə/248.

– Despotlar, diktatorlar üçün işlədildiyi ayə: Al–i İmran/80.

Şəfaət” anlayışıı

“ شفع Şəf‘i” kökündən törəmiş olan “ شفاعة şəfaaət” sözünün lüğəti mənası “Bir şeyi bənzəri olan başqa bir şeyə əlavə etmək, onu dəstəkləmək, bir şeyi cütləmək və qorumaq, himayə etmək”dir. Söz zaman keçdikcə “Yüksək mövqedə olan birinin ehtiyacı olan birinə kömək etməsi, onu qoruması, onun qorunmasına vasitəçi olması, onu tənha buraxmayıb ona yardım etməsi” mənasında işlənmişdir.

Sözün termin olaraq mənası isə “Bir kəsin bağışlanmasını istəmək, bir kəsdən başqa biri üçün yaxşılıq etməsini, onun zərərinə olan davranışlardan əl çəkməsini rica etmək, başqasına görə yalvarmaq, rica etmək, birinin önünə düşüb, işinin görülməsi üçün dua və niyazda olmaq” deməkdir.

Qısacası, şəfaət “vasitəçi olmaq, kömək etmək və böyüklük etmək” mənalarına gəlir. Ərəb dilində başqası üçün xahiş edənə [şəfaət edənə] “الشّافع  əş–şaafi” və ya “الشّفيع  əş–şəfii” deyilir.

 “Şəfaət” anlayışıının doğru anlaşıla bilməsi üçün mövzunu aşağıdakı başlıqlar altında təhlil edəcəyik:

– Allahdan başqa şəfaətçi yoxdur! Şəfaət sadəcə Allaha aiddir. Bu barədə ilk öyrənilməli olan məqam, şəfaət səlahiyyətinin sadəcə Allaha aid olmasıdır.

• ⁴⁴De ki: “kömək, dəstək, şəfaət Allahındır. Göylərin və yerin mülkü yalnızca Onundur. Sonra yalnızca Ona döndərilirsiniz.”                                                                      (Zümər/ 44)
• ⁴Allah, göyləri, yeri və ikisi arasındakıları altı mərhələdə yaradan, həmçinin ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurandır. Onun yaratdıqlarından sizə bir köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın və bir dəstəkçi, minnətçi yoxdur. Hələ düşünüb ibrət almayacaqsınızmı? (Səcdə/ 4)

– Uca Allah, özlərindən razı olduğu qulları üçün, dilədiyinə şəfaət/kömək icazəsi verə bilir. Allahın izni və əmri olmadan birinin digərinə şəfaət/kömək etməsi barədə söz ola bilməz. Allahın icazəsi ilə şəfaət/kömək edə bilən olarsa da, ancaq Allahın özlərindən razı olduğu qulları üçün şəfaət edə bilərlər.

• ³Şübhəsiz, sizin Rəbbiniz, göyləri və yeri altı mərhələdə yaradan, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, davamlı olaraq işi idarə edən Allahdır. Dünyada kömək edəcək, dəstək olacaq adam ancaq Onun iznindən–biliyindən sonra kömək edə bilər. Bax budur, bu, Rəbbiniz Allahdır. O halda Ona qulluq edin! Hələ də düşünüb ibrət almazsınızmı?                       (Yunis/ 3)
• ^26–28Və onlar: “Rəhman uşaq qəbul etdi” dedilər. Rəhman, bundan münəzzəhdir. Əksinə onlar ərməğanlar verilmiş qullardır. Onlar, Onun sözünün önünə keçə bilməzlər–onlar, yalnız Onun əmri ilə iş düzəldərlər. O, Rəhmanın uşaqları saydıqları şeylərin qarşılarında olanı və arxalarında olanı bilir. Və onlar, Onun məmnun olduğu kimsələrdən başqasına kömək/dəstək etməzlər. Bununla birlikdə onlar Ona duyduqları dərin hörmət və sevgiyə görə, ondan uzaq düşmək qorxusuyla tir–tir titrəyərlər.                                                             (Ənbiya/ 26–28)

Bu barədə diqqət edilməli məqam budur: Allahın özlərindən razı olduğu şəxslər şəfaət [kömək] edə bilməzlər, ancaq onlara şəfaət [kömək] edilə bilər.

– Uca Allah, gözəl bir şəfaətlə şəfaət edənə izin verdiyi kimi, pis bir şəfaətlə şəfaət edənə də izin verə bilir:

• ⁸⁵Kim xeyir və yaxşılıqlara vasitəçi olmaqla kömək edərsə, bundan ona bir pay vardır. Kim də pisliyə dəlil olmaq və kömək etməklə və ya pislik cığırını açmaqla kömək edirsə, ondan ona bir günah payı vardır. Allah hər şeyə güc yetirəndir.                                                             (Nisa/85)

Yaxşıya və gözələ vasitəçilik və kömək etmək mənasındakı “şəfaət–i hasənə”, iman edib, Allahın və qullarının haqqlarına riayət edərək möminlərin yaxşılığı və faydası üçün çalışmaq, onları pisliklərdən və məruz qala biləcəkləri zərərlərdən qorumağa çalışmaq deməkdir. Pis və zərərliyə vasitəçilik və böyüklük etmək mənasına gələn “şəfaət–i səyyiə” isə möminlərin və insanların zərərə məruz qalmaları və pisliklərə düşmələri üçün çalışmaq və pislik cığırları açmaq deməkdir.

Quran, istər “şəffat–i həsənə”də və istərsə “şəffat–i səyyiə”də olanların dünyada və axirətdə bu davranışlarının nəticələrindan pay alacaqlarını bildirir.

– O gün şəfaət yoxdur, heç kəsdən şəfaət qəbul edilməyəcəkdir:

• ⁴⁸Və heç bir kimsənin başqa bir kimsəyə hər hansı bir şey üçün qarşılıq ödəmədiyi, heç bir kimsədən köməyin, tapşırığın qəbul edilmədiyi, kimsədən fidyə­nin/qur­tarmaqlığın alınmadığı və heç bir kəsə kömək olunmadığı günə qarşı Allahın qoruması altına girin.             (Bəqərə/48)
• ¹²³Kimsənin kimsə yerinə bir şey ödəyə bilməcəyi, kimsədən qurtarmaq üçün fidyə qəbul edilməyəcəyi, köməyin, xahişin heç kimsəyə faydası olmayacağı və günahkarların kömək olunmadığı günə qarşı Allahın qoruması altına girin.                                            (Bəqərə/123)

Göründüyü kimi axirətdə kimsəyə şəfaət etdirilməyəcəkdir. O gün sadəcə Allahın izn verdikləri, bildikləri doğruya şahidlik edə bilərlər:

• ⁸⁶Və onların, Onun yaratdıqlarından yalvardıqları kəslər köməyə, dəstəyə, iltimasa malik ola bilməzlə Ancaq haqqa şahid olan Zat bunun xaricindədır. Onlar da bilirlər. (Zühruf/86) 

Yuxarıdakı Quran ayələrini nəzərə aldığımızda anlayırıq ki, haqqında bəhs etdiyimiz 26–cı ayədə verilən “mələklərin şəfaəti”, bu dünyaya dair şəfaətdir və bu şəfaət, müşriklərin uğur tanrısı, bərəkət tanrısı, yağış və rəhmət tanrısı, onların mələk şəfaətçisi, insanları Allaha yaxınlaşdıran kimi inancları ilə əsla uyğun gəlməz.

Ayədə haqqında bəhs edilən şəfaət, Uca Allahın özlərindən razı olduğu və haqqlarında kömək təqdir etdiyi qulları üçün təbiətdəki mələkləri/gücləri hərəkətə gətirərək bu qullara kömək etdirməsidir. Bunun nümunələrinin bir hissəsini “Mələk anlayışı” başlığı altında da verdiyimiz bu ayələrdə görmək mümkündür: Al–i İmran/123–126, Ənfal/9–12, 50, Tövbə/25, 26, Əhzab/9, 26, Şura/5, Zümər/43, 44, Müddəssir/48, Bəqərə/255, Ənam/51, Yunis/3, 18, Səcdə/4, Səba/23.

Xalq arasında şəfaət anlayışının təhrif edilərək, düşünülür ki, “peyğəmbərimiz,  ümmətindən günahkar olanların günahlarının əfv edilməsi üçün Allah qatında vasitəçilik edə biləcək”. Lakin yuxarıdakı ayələrdə gördüyümüz kimi, bu şəfaət anlayışı Qurana tamamilə zidddir. Peyğəmbərimizin günahkarlara dəstək olub xatirini istifadə edərək, günahkarların qurtuluşunu təmin etməsi, belə demək mümkünsə, “Allah nəzdində iltimas etməsi” mənasına gələn bu anlayış, “… Sən atəşdəkini qurtara bilərsənmi?” deyən Zümər surəsinin 19–cu ayəsinə ziddir.

Bu anlayış sahibləri bilməlidirlər ki, bu düşüncələrini dəyişdirmədikləri təqdirdə peyğəmbərimizin şəfaət deyil, şikayət etdiyi ümmətinə daxil olacaqlar:

• ³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz Mənim Cəmiyyətim bu Quranı unudulmuş/tərk edilmiş bir şey etdilər” dedi.                                    (Furqan/ 30)

²⁷O, Axirətə inanmayanlar, mələkləri tam yəqinliklə bilin ki, dişi­­lərin adları ilə adlandırırlar.

Məkkəli müşriklər həm özlərini Allaha yaxınlaşdırdığını sandıqları ilahlarına Lat, Uzza, Mənat nümunəsində olduğu kimi qadın cinsindən adlar qoymuşdular, həm də mələklərin Allahın qızları olduğuna inanırdılar.

Bu hal daha sonra Zühruf surəsində vurğulanacaqdır:

• ¹⁹Onlar Rəhmanın qul­la­rı­nın tam özü olan mələkləri də dişi saydılar. Onlar, onların yaradılışına şahidmi ol­dular? Onların şahidlikləri yazılacaq və onlar sorğu–suala çəkiləcəklər.                                                                                                                       (Zühruf/ 19) 

Müşriklərin bir başqa səhvləri də, bütünlüklə inkar etməsələr belə, axirəti peyğəmbərlərin bildirdiyi anlayış səviyyəsində qəbul etməmələri və “həşr [dirilmə, toplanma, qarşılıq görmə] deyə bir şey yoxdur, olsa belə, orada bizim şəfaətçilərimiz var, onlar problemlərimizi həll edəcək” demələridir. Bu səhv düşüncələri də Fussılət surəsində bildirilir:

• ⁵⁰Və əgər ona toxunan sıxıntıdan sonra, tərəfimizdən bir mərhəmət daddırsaq, heç şübhəsiz “Bu mənim haqqımdır. Və qiyamətin qopma anının gələcəyini sanmı­ram. Və əgər Rəbbimə döndərilərəmsə, Onun qatında heç şübhəsiz, mənim üçün ən gö­zəli vardır” deyər. Bu səbəbdən də kafirlərə, etdiklərini mütləq bildirəcəyik və onlara, qətiliklə kobud bir cəzadan daddıracağıq.                                                                                                           (Fussilət/ 50)

²⁸Əslində isə, onların bu movzuda heç bir biliyi yox­dur. Onlar yalnız və yalnız zənnə uyurlar. Zənn isə “Haqq”dan heç bir şey qazandırmaz.

Uca Allah “zənn” barəsində möminləri aşağıdakı ayələrdə də xəbərdar edir:

• ⁶⁶Gözünüzü açın! Göylərdə olan kimsələr və yer üzündə olan kimsələr, tam yəqinliklə bilin ki, Allahındır. Və Allahın yaratdıqlarından Allaha tay tutduqları ortaqlara tabe olmurlar. Onlar sadəcə zənnə qapılırlar, onlar ancaq yalan söyləyirlər.                                               (Yunis/ 66)
• ¹⁴⁸Allaha ortaq qoşan kimsələr deyəcəklər ki: “Allah diləsəydi biz ortaq qoş­maz­dıq, ata­larımız da ortaq qoşmazdılar, heç bir şeyi də haram qılmazdıq.” Onlardan əvvəl ya­lan sayanlar da əzabımızı dadıncaya qədər bax budur, belə idi. De ki: “Yanınızda Bizim qarşımıza çıxara biləcəyiniz bir bilikmi var? Siz, sadəcə zənnə qapılırsınız və siz sadəcə axmaqlayırsınız.”                                                                                               (Ənam/ 148) 
• ¹²Ey iman etmiş kimsələr! Zənnin bir çoxundan çəkinin. Şübhəsiz zənnin bir qismi günahdır. Bir–birinizin qüsurunu araşdırmayın. Bir hissəniz bir hissənizin qiybətini etməsin/onun yoxluğunda artıq–əskik danışmasın. Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyi sevərmi? Bax budur, bunu çirkin saydınız. Və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz Allah, tövbələri çoxlu qəbul edən, çox tövbə fürsəti verəndir, çox mərhəmət sahibidir.                                                      (Hücurat/ 12)
• ³⁶Və onların çoxu, ancaq bir zənnə uyarlar. Şübhəsiz ki, zənn, “haqq”dan heç bir şey qazandırmaz. Şübhəsiz, Allah, onların etdiklərini çox yaxşı bilir.                                           (Yunis/ 36)

Bu ayələrə istinad edərək, deyə bilərik ki, “Allah, axirət, mələk” kimi ciddi mövzularda zənn ilə əsl nəticəyə varmaq olmaz. Zənn ilə əməl etmək olar, amma iman etmək olmaz.

Ayədə verilən “ الحقّ əl–Haqq” sözünün əsas mənası “uyğunluq və ekvivalentlik” deməkdir. Eyni zamanda, Allahın bir sifəti olan “Haqq” sözü, əsas mənasına istinad edərək, “batil olmayan, yerinə yetirilən hökm, ədalət, varlığı sabit olan, doğruluq, reallıq, İslam, mal–mülk, pay, vacib, sadiq, yaraşan, qəti şey” mənalarında da işlədilmişdir.

Bu ikili mənalar bir əsas mərkəz ətrafında cəmlənərsə, “Haqq” anlayışı bu şəkildə tərif edilə bilər: “Sabit və ağlın inkar edə bilməyəcəyi dərəcədə həqiqi olan şey”. Bu şey eyni zamanda “doğrudur”, “sağlamdır”, “məqsədə uyğundur”, “arzu edilənə ekvivalent, uyğun olandır.”

Məna sahəsi geniş olan bu omonim söz Quranda “ الحقّ əl–Haqq” olaraq 227, “ حقّا Haqqan” olaraq 17, “ حقّه Haqqahu” olaraq isə 3 olmaqla, cəmi 247 dəfə işlənmişdir.

Bu ayədə işarət edilən “Haqq”, bizə görə, “həqiqi iman”dır. Zənn ilə iman edilməsinin mümkün olmayacağı üçün, insanlar Rəbblərindən gələn hidayət ilə “zənn”dən “yəqin”ə [haqqa, qəti biliyə] çatmalıdırlar. Rəbbimizin hidayəti isə peyğəmbərinə endirdiyi Quran və bizlərə bəxş etdiyi sağlam düşüncədən başqa bir şey deyildir. Lakin çox təəssüf ediləsi haldır ki, bu gün Müsəlmanların qəbir əzabı, İsanın enməsi, axirətə aid şəfaət anlayışı və s. kimi bir çox inancı ancaq zənnə istinad edir. Bu inancların təəssüf ki, ayədə qeyd edilən zənnə istinad edən inanclardan heç bir fərqi yoxdur.

²⁹Bizim öyüdümüzdən– Qurandan geri çəkilən və keçici dünya həyatından başqa bir şey istəməyəndən dərhal üz çevir. ³⁰Onların bilikdən çata biləcəkləri şey ancaq budur. Şübhəsiz, sənin Rəbbin, yolundan azmış olanı başqalarından daha yaxşı biləndir, bələdçiləndiyi doğru yolda olanı da başqalarından daha yaxşı biləndir.

Ayədəki “Dünya həyatından başqa bir şey arzu etməyən” ifadəsi, onların “həşr”i [axirətdə toplanmağı] inkar etmələrinə bir işarədir. Çünki, onlar dünya həyatından başqa, özləri üçün çalışıb əldə edəcəkləri bir başqa dəyər və nəticə qəbul etmirlər və Möminlər surəsinin 37–ci ayəsində deyildiyi kimi “Bu ancaq bizim dünya həyatımızdır …” deyirlər.

29–cu ayədə bu düşüncədəkilərlə artıq məşgul olunmaması istənilir. Ayədəki “اعراض i’rad” sözü, onlarla mübarizə etmək, onları məcbur etmək mənasında deyil, onlara artıq vaxt sərf etməmək, müvəqqəti olaraq əhəmiyyət verməmək, onlardan bir az aralı qalmaq mənasındadır.

30–cu ayədə isə, hidayət [Quran] üzərində olmayanların elmdə əldə edə biləcəkləri səviyyə azaldılır və Qurandan geri çəkilənlərlə hidayət üzərində olanların ayırd edilməsinin Allaha həvalə olunması istənilir.

^31,32Göylərdə nə var, yerdə nə varsa, əməlləri ilə pislik nümayiş etdirənləri cəzalan­dır­ma­sı, yaxşılaş­dıran–gözəlləşdirənləri isə, bəzi kiçik xətaları nəzərə alınmazsa, gü­­­nahın böyüklərindən və iyrəncliklərdən çəkinənləri də “Ən gözəl” ilə mükafatlandırması üçün Allahındır. Heç şübhəsiz, sənin Rəbbin bağışlaması ge­niş olandır. Sizi, həm torpaqdan əmələ gətirdiyi zaman, həm də analarınızın qarnın­da rüşeymlər halında olduğunuz zaman, ən yaxşı bilən Odur. O halda nəfslərinizi tə­mi­­zə çıxarmayın. Allahın qoruması altına girənləri O, daha yaxşı bilir.

31–ci ayədə bəhs edilən “gözəl davranıb, gözəl düşünənlər”in xüsusiyyətləri 32–ci ayədə izah olunmuşdur. Bu izahın yaxşı başa düşülməsi üçün ayədə verilən “günah–i kəbair”, “fəvahiş” və “ləmən” anlayışılarının izah edilməsi lazımdır.

Günah–i Kəbair [Böyük Günahlar]

Bəzi rəvayətlərə istinad edilərək məsləhətlər edilmiş və böyük günahların nələr olduğu, barəsində aşağıdakı nəticələr qeyd edilmişdir:

– Haqqsız yerə adam öldürmək;

– Zina etmək;

– İffətli bir qadına pislik şamil etmək;

– Müharibədə, hücum anında cəbhədən qaçmaq;

– Sehirbazlıq etmək;

– Yetim malını yemək;

– Müsəlman ana–ataya asi olmaq;

– Faiz yemək;

– Oğurluq etmək;

– Sərxoş olmaq, ağlı faydasız hala gətirmək;

– Allahın əmr etdiklərini etməmək, qadağan olunanları etməklə ailəyə qarşı etməli olduqlarını etməmək;

– Kiçik sayılmasına baxmayaraq təkidlə, davamlı olaraq edilən hər cür kiçik günah;

– Şirk;

Yuxarıdakı sıralamanın sonunda yer alan “şirk” bir günah deyil, kafirliyin məhz özüdür. Günah, imanlı insanların etdikləri xətalardır. Buna görə də “şirk”in günahlar arasında sayılması səhvdir.

Fikrimizcə, “Böyük günah”, Rəbbimizin Quranda, önünə “Böyük” sifəti əlavə etdiyi günahlardır. Bu günahlar, təspitlərimizə görə, bunlardır:

– Haram Ayda döyüşmək.

• ²¹⁷Sənə toxunulmaz olan aydan və o toxunulmaz olan ayda döyüşməkdən sualşurlar. De ki: “Onda döyüşmək, böyük günahdır. Və Allah yolundan ayırmaq, Onu və Məscid–i Haramı/ görməməzliyə qoymaq və Məscid–i Haramın xalqını oradan çıxarmaq, Allah yanında daha böyükdür. Və insanları dindən çıxartmaq–ortaq qoşmağa, Allahın ilahlığını və rəbbliyini örtməyə sürükləmək, öldürməkdən daha böyükdür.” Onlar, əgər güc yetirərlərsə, sizi dininiz­dən döndərmək üçün Sizinlə döyüşməkdən heç bir zaman geri çəkilməzlər. Sizdən də hər kim dinindən dönərsə və kafir biri olaraq can verərsə, artıq onların əməlləri, dünyada və axirətdə boşa getmişdir. Və bax budur, onlar, atəşin əshabıdırlar. Onlar orada həmişəlik qalanlardır.                 (Bəqərə/217)  

Haram aylar, Həcc, beynəlxalq ilahiyyat təhsili alınan və Ərəb adət–ənənəsinə görə, müharibənin qadağan olduğu aylardır. Bu ayəni “işarət”, “dəlalət” və “iktiza” mənalarını nəzərə alaraq, dövrümüzə tətbiq etsək, “böyük günah”ın beynəlxalq təhsilin, təlimin, elm öyrənib–öyrətməyin və ticarətin yollarını təhlükəli hala gətirmək və maneçilik törətmək olduğunu söyləmək olar.

– Yetim malı yemək

• ²Və yetimlərinizə mallarını verin. Təmizi pisə dəyişməyin. Onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin. Bunu etmək qətiliklə böyük bir günahdır.             (Nisa/ 2)  

Dövrümüzdə bu ayənin “İctimai əmlakın talan edilməməsi və ictimai gəlir olan verginin qaçırılmaması” kimi başa düşmək lazımdır. Çünki, bu gün yetimin vəlisi və hamisi ictimaiyyətdir.

– Ruzi qayğısıyla uşaqların öldürülməsi.

• ³¹Və yoxsulluq qayğısıyla uşaqlarınızı öldürməyin. Onları və sizi Biz ruziləndiririk–bəsləyirik. Onları öldürmək həqiqətən böyük bir günahdır.                                               (İsra/ 31)

Bu günə qədər, bu ayəni, ərəblərin qız uşaqlarını diri–diri torpağa basdırmaları və oğlan uşaqlarını bütlərə qurban etməkləri şəklində izah etmişlər. Halbuki, nə qız uşaqlarının diri–diri torpağa basdırılması, nə də oğlan uşaqlarının bütlərə qurban edilməsi, ayənin vurğuladığı yoxsulluq qayğısı ilə edilmiş hərəkətlər deyildir. Bu ayənin “yoxsulluq qayğısı” vurğusu nəzərə alındığında, bu gün üçün işarə etdiyi “böyük günah”, fikrimizcə, yoxsulluğu bəhanə edərək, hamiləliyin sonlandırılması və yenə yoxsulluğu bəhanə edərək, uşaqların təhsil və təlimdən məhrum edilməsi, gələcəklərinin məhv edilməsidir.

– Adamın etməyəcəyi şeyi “edəcəyəm” deməsi.

• ^2,3Ey iman etmiş kimsələr! Etməyəcəyiniz şeyləri nə üçün söyləyirsiniz? Etməyəcə­yi­niz şeyləri söyləməyiniz, Allah qatında cəza almağa səbəb olan böyük bir günah/günah ola­raq müəyyən edildi.                         (Saff/ 2 – 3)

Bu ayələrdəki hökmlər, enmə səbəbi olaraq göstərilən Uhud döyüşündə cəbhədən qaçanların müxatib alınması olaraq görünsə də, əslində bu hökmlər, bütün yalan vədlər verənləri, etməyəcəyi halda “edəcəyəm” deyərək özlərinə inanan və etibar edən insanları aldadanları, sözlərini yerinə yetirməyərək, insanların xəyallarını puç edənləri müxatib alır. Bu tiplər, xatırlayacağımız kimi, Nas surəsində “Nəffasati fi’l–ukad [sözləşmələrinə tüpürənlər]” olaraq xarakterizə edilmişdi.

Fəvahiş. “ فواحش Fəvahiş”, “çirkin iş, üz qızardıcı söz və ya davranış, lazımi həddi aşmaq, söz və cavabda özündən çıxmaq” mənasına gələn “ فحشاء fahşa” sözünün cəmidir. “Fuhş”, “fahşa” və “fahişə” kəlmələri, Raqıb əl–İsfəhani tərəfindən “əl–Müfrədat”da “son dərəcə çirkin söz və hərəkətlər” olaraq tərif edilmişdir. [5]

“Düzgün və normal ölçülərə uymayan hər şey” demək olan “fahişə” sözü, İbnu’l–Cinniyə görə cəhalətin bir növü olub, elm sözünün əksidir (İbn Mənzur, Lisanul–Arab). Al–i İmran surəsinin 135–ci ayəsində “çirkin iş” olaraq xarakterizə edilən “fahişə” sözü Quranda on üç yerdə, cəmi olan “fəvahiş” sözü isə dörd yerdə verilir. “Fahşa” sözü Quranda “birdən çoxluq, həddindən artıqlıq” üçün işlədilmişdir:

– Nisa surəsinin 19–cu ayəsində kinayə olaraq, zina üçün işlədilmişdir. İmam Fahruddin Raziyə görə isə bu ayədə verilən “fahişə” kəlməsi, qadının həyat yoldaşına və onun yaxınlarına əziyyət etməsi mənasına gəlir. [6]

– Nisa surəsinin 22–ci və Bəqərə surəsinin 169–cu ayələrində şeytanın əmr etdiyi pis davranış və həyasızlıq mənasında işlədilmişdir:

• ²²Və qadınlardan atalarınızın nigahladıqlarını nigahlamayın. Ancaq keçən keçmişdir. Şübhəsiz bu, çirkin bir həyasızlıqdır və qəzəb duyulan bir iyrənclikdir. Nə pis bir yoldur o!                                                                                                                                                (Nisa/ 22)

Nisa surəsinin 25–ci ayəsində evlilikdən sonra zina etmək mənasında işlədilmişdir.

• ²⁵Və sizdən hər kimin ki, hürr mömin qadınları nigah edəcək bir var–dövlətə gücü çatmırsa, ona da, qanun çərçivəsində himayənizə verilən, mömin gənc qızlarınızdan/xid­mət­çi­­lərinizdən nigahlamaq var. Və Allah, sizin imanınızı daha yaxşı bilir. Sizin bə­ziniz, bəzinizdəndir. O halda fühuş etməyən, gizli dost qəbul etməyən sahiblənilmiş qa­dınlar olmaq üçün yaxınlarının izni ilə/onlara bildirərək qanuni çərçivədə himayənizə verilən qadınları nigahlayın və adət–ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən qəbul edilən bir şəkildə mehirlərini verin. Sahiblənildiklərində fahişəlik edərlərsə, o za­man onlara hürr qadınlara verilən əzabın yarısı verilir. –Bax budur, bu sizdən günah işləməkdən ürpərən kimsələrədir.– Və əgər səbr edərsinizsə, sizin üçün daha xeyir­li­dir. Və Allah, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol–bol ba­ğış­la­yandır, sonsuz mərhəmət sahibidir. (Nisa/ 25)

–Əraf surəsinin 28–ci ayəsində çılpaq olaraq Kəbəni təvaf etmək və şirk qoşmaq mənasında işlədilmişdir.

–Əraf surəsinin 80, 81–ci və Ənkəbud surəsinin 28–ci ayələrində Lut Qövmünün etdiyi çirkin hərəkət [homoseksuallıq] mənasında işlədilmişdir.

• ^80,81And olsun ki, Biz Lutu da elçi olaraq göndərdik. O zaman ki, o, cəmiyyətinə demişdi ki: “Siz, sizdən əvvəl aləmlərdən heç kimsənin etmədiyi iyrəncliyimi edirsiniz? Həqiqətən və tam yəqinliklə bilin ki, siz, cinsi baxımdan aşağı olan kişilərə şəhvətlə gedirsiniz. Əslində siz hədləri aşan bir cəmiyyətsiniz.”                                    (Əraf/ 80, 81)

İsra surəsinin 32–ci ayəsində zina feli “fahişə” olaraq xarakterizə edilmişdir.

• ³²Zinaya da yaxınlaşmayın– zinaya yol açacaq yollardan uzaq olun. Şübhəsiz ki, o, iyrənclikdir və pis bir yoldur.                                                                                          (İsra/ 32)

Nur surəsinin 19–cu ayəsində insanlar arasında yayılan pislik və fuhşiyat mənasında işlədilmişdir.

• ¹⁹Şübhəsiz, inananlar içində həddini aşmağın, iffətsizliyin yayılmasını sevənlər, dünyada və axirətdə ağrı–acı verən bir əzab onlar üçündür. Və Allah bilir, siz bilməzsiniz.             (Nur/ 19)

“Fahişə” sözünün cəmi olan “fəvahiş” sözü isə Quranda had cəzasına [ağır cəzaya] layiq görülən hallar üçün işlədilmişdir. (Ənam/151, Əraf/33, Şura/37, Nəcm/32) Möminlər bu günahlardan uzaq durmalı və öz aralarında bu əxlaqsızlıqların yayılmasına fürsət verməməlidirlər. Çünki, düşmənləri bu barədə hiyləgərcəsinə çalışırlar.

Ləməm

Quranda sadəcə Nəcm Surəsində və bir dəfə işlədilən اللمم  ləməm” sözü “ləmmə” felindən törəmişdir. “Ləmmə” feli “toplamaq, yığıb saxlamaq, bir şeyi təkidlə və daimi olmamaq şərtiylə, etmək və düzəltmək” [7] mənalarına gəlir. Məsələn, dağınıq saçları düzəltmək “ləmmə”  feliylə ifadə edilir. Eyni kökdən gələn “ الم ələmə” sözü də “az miqdarda, yüngül təsir və bir şeyin yanında az müddət dayanmaq” deməkdir.

Beləliklə, “ləməm” sözü, bir adamın bir işi etməməklə yanaşı, edəcək nöqtəyə qədər gəlməsini və edərsə də, bir az etməsini ifadə edir.

Sözün mövzumuzla əlaqədar olaraq daşıdığı məna, Allahın qadağan elədiyini etməyə yaxınlaşmaq, günah işlərə yaxın olmaq, amma etməmək və ya edib, dərhal geri dönməkdir. Bu sözün dairəsinə girən davranışlar; “kəbair” və “fəvahiş” dərəcəsində olmayan və xüsusiylə də, insanın özünə dair etdiyi qüsurlardır. Rəbbimiz bu cür qüsurlardan başqa qüsur etməyənləri “gözəl davranıb, gözəl düşünənlər” olaraq xarakterizə etmiş və onlardan tərifləyərək bəhs etmişdir.

32–ci ayədə həmçinin Rəbbimizin bağışlamasının geniş olduğu vurğulanır. Diqqət ediləsi məqamlardan biri də möminlərə və onların qüsurlarına ilk dəfə bu ayələr ilə müraciət edilmiş olmasıdır. Bu ayələrdə əsas mahiyyət olaraq verilən ismarıclar, irəlidəki surələrdə daha da geniş təqdim olunacaqdır.

Ancaq biz burada sadəcə bir neçə ayəni nümunə verməklə kifayətlənirik:

• ⁵³De ki: “Ey nəfslərinə qarşı həddi aşmış olan qullar! Allahın mərhəmətindən ümid kəsməyin. Şübhəsiz Allah, günahları bütünlüklə bağışlayar. Şübhəsiz O, çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir.                         (Zümər/53)
• ¹⁶Sizlərdən cinsi pozğunluq edən iki nəfərin, dərhal hər ikisinə də əziyyət edin. Əgər tövbə edərlər və düzəldərlərsə artıq onlardan məsafəli durun. Şübhəsiz Allah, tövbələri çoxlu qəbul edən, çox tövbə fürsəti verəndir, çox mərhəmət edəndir.                                                (Nisa/16)
• ¹⁷Allahın üzərinə aldığı tövbə, ancaq cəhalət səbəbindən pislik edənlərın, sonra dərhal da tövbə edənlərinkidir. Bax budur, bunlar, Allahın tövbələrini qəbul etdikləridir. Allah, ən yaxşı biləndir, ən yaxşı hökm qoyandır.
• ¹⁸Və tövbə, pislikləri edərək, onlardan birinə ölüm anı çatdıqda: “Mən, indi həqiqətən tövbə etdim” deyənlər və həmçinin, kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər olaraq ölənlər üçün deyildir. Bax budur, bunlar, Bizim, özləri üçün ağrılı–acılı bir əzab hazırladıqlarımızdır.                                                                                                        (Nisa/17,18)
• ³¹Əgər siz, qadağan olunduğunuz şeylərin böyüklərindən çəkinərsinizsə, pisliklərinizi sizdən örtərik. Və sizi hörmətli giriş yerinə yerləşdirərik.                                    (Nisa/31)
• ⁴⁸Şübhəsiz Allah, Ona ortaq qəbul edilməsini əsla bağışlamaz. Bundan aşağı günahları dilədiyi adamlar üçün bağışlayar. Kim Allaha ortaq qoşursa, şübhəsiz çox böyük bir günah işləmiş olar.                                                (Nisa/48)
• ¹¹⁶Heç şübhəsiz, Allah, Ona ortaq qəbul edənləri bağışlamaz. Bundan aşağı səviyyəli olanları isə, onlardan dilədiyinə bağışlayar. Kim, Allaha ortaq qəbul edərsə əlbəttə, o uzaq bir pozğunluqla azmışdır.                         (Nisa/ 116)
• ^133–135Və Rəbbinizdən bağışlanmağa, bolluqda və yoxsulluqda Allah yolunda xərcləyən, qəzəblərini udan, insanları bağışlayan, çirkin bir həyasızlıq etdikləri, ya da öz–özlərinə haqsızlıq etdikləri zaman, Allahı xatırlayıb dərhal günahlarının bağışlanmasını istəyən, Allahdan başqa günahları bağışlayan kimdir? etdikləri pis şeylərdə bilə–bilə təkid etməyən, Allahın qoruması altına girmiş insanlar üçün hazırlanmış eni göy­lər­lə yer qədər olan cənnətə tələsin. Və Allah, yaxşılıq, gözəllik edənləri sevər.
• ¹³⁶Bax budur, bunların qarşılığı, Rəbblərindən bağışlanma və içində sonsuza qədər qalacaqları altından çaylar axan cənnətlərdir. Yaxşı əməl edənlərin qarşılığı/mükafatı nə gözəldir!                                                                                                                     (Al–i İmran/ 133–136)

Uca Allah qullarına bəzən xəbərdarlıq mahiyyətində bəlalar, fitnələr verir:

• ^20,21Və yoldan çıxanlara gəlincə, onların gedəcəyi\çatacağı yer də atəşdir. Hər çıxmaq istədiklərində oraya yenidən döndəriləcəklər və onlara, “Yalan saydığınız atəşin əzabını dadın” deyiləcəkdir. Heç şübhəsiz, dönərlər deyə onlara, böyük cəzanın bir az yüngülündən, ən yaxın cəzadan da daddıracağıq.                         (Səcdə/ 20, 21)
• ⁴¹İnsanlar dönərlər deyə–özlərinin əlləri ilə qazandıqları şeylər üzündən, etdiklərinin bir qismini onlara daddırmaq üçün quruda və dənizdə qarışıqlıq ortaya çıxdı.  (Rum/ 41)
• ⁴⁷Bəli, şübhəsiz şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş görən kimsələrə, bundan zəif bir əzab var, amma onların çoxu bilmir.             (Tur/ 47)

Bu mövzuya verilə biləcək digər üç nümunə isə Əraf surəsinin 186, Ənkəbud surəsinin 40 və Zühruf surəsinin 48–ci ayələridir.

Nəticədə, yuxarıda verdiyimiz məlumatlar və ayələrə istinad edərək Rəbbimizin “kəbair” və “fəvahiş” dərəcəsində olmayan və insanın sadəcə ona zərər verən qüsurlarını bağışlayacağı, amma “kəbair” və “fəvahiş” dərəcəsində olan və adamın Allahın qoyduğu qadağalara baxmayaraq, cürətlə işlədiyi günahları əfv etməyəcəyini söyləmək olar.

³³Yaxşı, o üz çevirən adamı gördünmü– Heç düşündünmü?

Ayənin başındakı “yaxşı” mənasına gələn “ ف fe” ədatı, ona gedib dayanılacaq bir cümlənin varlığını tələb edir. Fikrimizcə, bağlana bilən bu cümlə 29–cu ayədir. Çünki, haqqında söz açılan ayədə “Bizim Zikrimizdən [Qurandan] uzaq duran və keçici dünya həyatından başqa bir şey istəməyən kəsdən dərhal üz çevir!” deyilərək diqqət çəkilən dünyapərəst şəxs, 33 və 34–cü ayələrdə nəzərdə tutulan şəxsin konkret bir nümunəsini təşkil edir.

Rəvayətlərə əsaslanan mənbələr, 33 və 34–cü ayələrdə anladılan şəxs profilinin kimliyi məlum olan bir adama aid olduğu barədə eyni fikrə gəlmişlər, ancaq bu adamın Vəlid b. Muğirəmi, yoxsa peyğəmbərimizin kürəkəni III Xəlifə Osmanmı olduğu barəsində ixtilaf etmişlər. Onun Vəlid B. Muğirə olduğunu iddia edən mənbələrə görə, qatı və daş ürəkli Vəlid, Quran ismarıcı qarşısında yumşalmış və az da olsa ictimai məsələlər üçün malından xərcləməyə başlamışdır. Ancaq haradasa imana gəlmək üzrə ikən ətrafındakı yoldaşlarının “Özünü qoru, atalarının dinini buraxma”, “Qorxma, sənə bir şey olmaz, biz sənə kömək edərik”, “Biz sənə zaminik, orada sənin günahlarını boynumuza çəkərik” deyərək onu yenidən mərhəmətsiz Vəlid b. Muğirəyə döndərmişlər.

Zəmaxşərinin Kəşşafı kimi digər bəzi mənbələrdə isə, bu şəxsin Osman olduğu iddia edilir. Bu fikrə görə, Osman olduqca varlı idi və malını ictimai məsələlərdə çox xərcləyirdi. Bir gün ögey qardaşı Abdullah b. Sad b. Əbu Sərh onu xəbərdar edir ki, onun malı, artıq tükənmək üzrədir. Maliyyə köməklərində qənaət etməsə və həcmini də azaltmasa vəziyyət gərgin olacaq.

Osman, ögey qardaşının bu xəbərdarlığı və təzyiqinə qarşı çıxar və günahları olduğunu, etdiyi bu yardımlar səbəbiylə Allahın onu bağışlayacağını umduğunu söyləyir. Onda Əbu Sərh, Osmana “Əğər sən mənə, bu malla birlikdə dəvəni də verərsənsə, sənin günahlarını boynuma alaram” deyir. Bu fikrə tərəfdar olanlar qeyd edirlər ki, ögey qardaşının bu sözündən sonra Osman razılaşaraq, qardaşına istədiklərini verdiyi və bundan sonra ictimai yardımları kəsdiyi bildirilir. Bu rəvayətin doğru olub, olmamasından daha əhəmiyyətli olan xüsus budur: Peyğəmbərimizin Quranda danlanmasına razı olan, amma səhabənin səhv hərəkət edə biləcəyinə əsla dözə bilməyən bəziləri, bu hadisəni Osmana yaraşdıramamış və “iftira” olaraq xarakterizə etmişdilər.

³⁵Keçmişin, gələcəyin biliyi onun yanındadırmı və o da onu görürmü?

Bu ayədə “istifham–i inkari” sənəti edilmişdir. Yəni “Dünyapərəst olan, günahını başqasına çəkdirməyi düşünən, başqasının ona şəfaət edəcəyinə inanan bir adam bu cəfəngiyyatlara necə inanır? Bunlara necə aldanır? Yoxsa Allahın, axirətdə nələr olacağı ilə əlaqədar heç kəsin bilmədiyi [bildirilmədiyi] bir qaydasınımı bilir? Xeyr, elə bir şey yoxdur.”

³⁶Ya da biliklənmədimi Musanın səhifələrındəkilər ilə? ³⁷Həm­çi­nin də, o çox vəfalı İbrahimin səhifələrındəkilər ilə–³⁸“Həqiqət budur ki, heç bir gü­nah­­kar bir başqa günahkarın günahını çəkməz, daşımaz. ³⁹Həqiqət budur ki, insan üçün çalışıb əldə etdiyindən başqa şey yoxdur. ⁴⁰Və onun çalışıb əldə etməsi tezliklə görünəcəkdir. ⁴¹Sonra qarşılığı ona heç əskiksiz veriləcəkdir. ⁴²Heç şübhəsiz, son dayanacaq yalnız və yalnız Rəbbinədir. ⁴³Heç şübhəsiz, güldürən də Odur, ağladan da… ⁴⁴Heç şübhəsiz, öldürən də Odur, dirildən də… ^45,46Heç şübhəsiz, Allah, ya­rat­ma­ğı planlaşdırdığı zaman iki cütü–erkəyi və dişini bir nütfədən–spermadan əmələ gə­­tirən də Odur. ⁴⁷Heç şübhəsiz, sonrakı yaradılış da sadəcə Onun işidir. ⁴⁸Heç şüb­hə­siz, var–dövlət verən də Odur, nemətə qərq edən də… ⁴⁹Heç şübhəsiz, Şiranın–biliyin, şüu­run Rəbbi də Odur.”

Xatırlayacağımız kimi, “İbrahim və Musanın səhifələrində” ifadəsi Əla surəsində də yer almışdı, lakin orada bu səhifələrdəki ismarıcların nə olduğuna dair bir izah verilməmişdi. Yuxarıdakı ayələrdə isə İbrahim və Musa peyğəmbərlərin ismarıclarında olanların nələr olduğu izah olunmuşdu. Bu izahlar bizə göstərir ki, ilahi ismarıclar eyni qaydaları ehtiva edərək, İbrahim və Musa peyğəmbərlərə gələn həqiqətlər ilə Qurandakı həqiqətlər bir–biri ilə eynidir.

Qısacası, Haqq Dinin əsasları birdir. Quranın “Heç kəs bir başqasının günah yükünü çəkməz” qaydası ilə təhrifə məruz qalmasına baxmayaraq, kitab–i Müqəddəsin aşağıdakı cümləsi arasındakı oxşarlıq, bu qayda birliyini göstərən bir nümunədir:

Nə atalar uşaqlarının günahından ötrü cəzalandırılacaq, nə də uşaqlar atalarının. Hər kəs öz günahı üçün cəzalandırılacaq.[8]

36–cı ayənin əvvəlindəki “ينبّأ الم ələm yunəbbə” ifadəsi, mühüm və ciddi şeylər üçün işlədilən bir ifadədir. İfadənin içindəki “ نباء nəbə” sözü “faydası böyük olan xəbər” deməkdir. Belə bir xəbərlə “qəti bilik” və “zənni qalib” meydana gəlir. “Nəbə” sözü ilə “mütəvatir xəbər” və “mühbir–i sadiq” ifadə edilir. Mütəvatir xəbər o deməkdir ki, bu xəbər o qədər çox adamdan ibarət olan bir qrup tərəfindən verilir ki, bu qədər çox adam həmin xəbərin yalan olması barədə razılığa gələ bilməzlər. Muhbir–i sadiq isə qəti olaraq doğru xəbər verən deməkdir və bununla Allahdan gələn xəbər nəzərdə tutulur. İnsanlardan gələn xəbərlər bu sözlə ifadə edilməz.

Tarix olaraq Musa peyğəmbər müxatiblərə daha yaxın olduğu üçün o, ayədə İbrahim peyğəmbərdən əvvəl anılmışdır, Əla surəsində isə, cümlədəki söz axışına uyğun olaraq, İbrahim peyğəmbər əvvəl xatırladılmışdır.

38–ci ayədəki “Heç bir günahkar bir başqa günahkarın günahını boynuna çəkməz” ifadəsi  bizə məsuliyyətin fərdi olduğunu göstərir. Bu ayə və eyni mənadakı Ənam surəsinin 164, İsra surəsinin 15, Fatır surəsinin 18 və Zümər surəsinin 7–ci ayələri, kafirlərin Ənkəbud surəsinin 12–ci ayəsində anladılmış olan axirətə aid ağılsız inanışlarına verilmiş bir rədd cavabı və insanlar üçün ciddi bir xəbərdarlıq mahiyyətindədir.

• ¹²Və kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, möminlərə: “Bizim yolumuzla gedin, qətiliklə sizin xətalarınızı/ günahlarınızı biz boynumuza çəkəcəyik” dedilər. Əslində isə onlar, onların xətalarından, nə olursa olsun heç bir şeyi daşıyan deyildirlər. Onlar, qətiliklə yalançılardır.                         (Ənkəbud/ 12)

39–41–ci ayələrdəki “Həqiqət budur ki, insan üçün çalışıb, əldə etdiklərindən başqa şey yoxdur. Və onun çalışıb, əldə etməsi tezliklə görünəcəkdir. Sonra qarşılığı ona əskiksiz olaraq veriləcəkdir” ifadəsi, xüsusilə də dövrümüzün iqtisadi problemləri üçün bir həll üsulu ehtiva edir. Diqqət edilirsə, bu həll üsulu həm İbrahim peyğəmbər və həm də Musa peyğəmbər dövründə verilmiş bir həll üsuludur. Yəni bütün zamanlar üçün keçərli, dünyəvi bir həll üsuludur. Müsəlmanlar bu ayələrin nə ifadə etdiyini düzgün şəkildə anlamalı və tətbiq etməlidirlər. Kapitalizm “əmək” mövzusunu əhəmiyyətsiz bir üsul kimi diqqətə almamış, amma Sosializm və Kommunizm olaraq adlandırılan sistemlər bütün üst quruluşlarında “əmək” adlanan bu həll üsuluna istinad etmişlər. Fikrimizcə, bu ayələrin ifadə etdiyi həqiqətlərə uyğun olaraq, əvvəlcə mövcud iqtisadi sistemlərin səhv etdiyi məqamları müəyyən etmək, sonra da bu ilahi qaydaya uyğun olaraq zülmsüz, istismarsız, sülh içində bir dünya cəmiyyəti əmələ gətirməyə cəhd etmək lazımdır.

42–ci  ayədəki “ منتهى muntəha [zaman və məkan etibariylə son dayanacaq]” sözü, Ələq surəsinin 8–ci  ayəsində “ ربّك الرّجعى الى Rəbbinə dönüş” olaraq verilmişdi. Ələq surəsində olduğu kimi bu ayədə də Uca Allahın “Rəbb” sifəti ön plana çıxarılmış və hər şeyin Onun proqramlaşdırdığı şəkildə inkişaf edərək sona çatacağı vurğulanmışdır. İnsanların bu proqramdan kənara çıxması, başqa bir sona çatması barədə söz ola bilməz.

45 və 46–ci ayələr, Leyl surəsindəki “erkək və dişini yaradan şey” ifadəsinə görə bir az daha təfərrüatlı məlumat verir. Leyl surəsi təhlil edilərkən qeyd etmişdik ki, cinsiyyət döllənmə əsnasında atadan gələn cinsiyyət xromosomuna görə əmələ gəlir, ona görə də cinsiyyətin müəyyən edilməsindəki tək faktor atadan gələn xromosomdur. Rəbbimiz də bu xüsusiyyəti bizə izah etmək məqsədiylə “erkək və dişini yaradan” üçün “şey” təbirini işlətmişdir.

Bu izahların verildiyi Leyl surəsinin 3–cü ayəsinə nəzərən, bir az daha təfərrüatlı məlumat verən 45 və 46–cı ayələrin ismarıcını yaxşı anlaya bilmək üçün, Rəbbimizin bu təfərrüatların ifadəsində işlətdiyi sözlərin mənalarını yaxşı müəyyən etmək lazımdır. Bu barədə bir başqa məqam da Əbəsə surəsinin 18–20–ci ayələrində qarşımıza çıxacaqdır.

Nütfə. “ النّطفة ən–nutfə”; “az miqdarda maye” deməkdir. Məsələn, ərəb dilində su qablarının dibində qalan su damlaları bu sözlə ifadə edilir. Yəni “nütfə” hər mayenin ən az miqdarına, bulaşığına deyilir.

Ayədə “nütfə” sözü ilə “məni”nin az bir hissəsi ifadə edilmiş olur. Bu ifadə şəkliylə döllənmənin “məni”nin çox az bir qismi ilə həyata keçdiyi, yəni döllənmənin məninin bulaşığı ilə, milyonlarla hüceyrə içindən bir və ya bir neçə dənəsiylə olduğu aydın olur.

“ منى Məni”, tibb elmində törəmə ifrazatına, yəni yumurtalıq, prostat vəzi və məni kisəciklərinin [erkəklik suyu kisəcikləri, torbacıq vəzləri] ifrazatına [sekresiyasına] verilən addır. “Məni”, və ya ərəbcə yazılışı ilə “məniyy”, sözünün hərfi mənası “təqdir edilən” deməkdir. Bu mənasıyla söz, “təqdir etmək [qədər cızmaq, ölçüləndirmək], hesaba kitaba uydurmaq” mənasında “məny” məsdərinin bir törəməsidir.

Məsələn, ərəblər bir kəsin dəqiq, ölçülü bir iş etməsinə “mənal mani” deyirlər. İnsanın ölümü Allah tərəfindən təqdir edilmiş, zamanı, şəkli nizamlanmış olduğundan ölümə, əcələ də “məny” deyilir. İnsanın bu dünyadakı canlanması da, yenə Allahın təqdirinə görə erkəklik suyu vasitəsiylə olduğundan, bu suya da “təqdirə aid olan” mənasında “məniyy” adı verilmişdir.

Bəzi tərcümə və təfsirlərdə “nutfə” ilə “məni” sözləri eyni mənada işlədilmişdir ki, bu düzgün deyil. “Məni”, “nutfə”ni bəsləyən, içində üzdürərək rəhimə daşıyan mayedir. “Nutfə” isə döllənməni təmin edən hüceyrələrdir. “Nutfə”nin quruluşu ilə əlaqədar olaraq daha geniş izah, inşallah, möcüzəvi İnsan surəsinin 2–ci ayəsində veriləcəkdir.

Tümna. Bu söz, “təqdir etmək” mənasında olan “ منى məna” felinin bir törəməsi olub, eyni mənaya gəlir. Bu halda ayədə verilən اذا تمنى iza tümna” ifadəsi, “təqdir olunduğu zaman” şəklində tərcümə edilməlidir. “Atıldığı zaman, bətnə töküldüyü zaman” kimi tərcümələr düzgün deyil. Əslində, elə hər məni atılmasında döllənmə və yaradılış barədə söz gedə bilməz. “Təqdir olunduğu zaman” şəklindəki tərcümə, “Allah dölləməyi, yaratmağı planlaşdırdığı zaman bu yaradılış reallaşır” deməkdir. Belə ki, Əbəsə surəsinin 19–cu ayəsində bu vurğu daha da qüvvətləndirilmiş və “tümna” yerinə “fəqaddərəhü [onu təqdir etdi]” feli işlədilmişdir. “Məna” felinin və törəmələrinin verilmiş olduğu Qiyamət surəsinin 37–ci və Vaqeə surəsinin 57–59–cu ayələrində də əsas məna bu şəkildə olmalıdır.

47–ci ayədə bəhs edilən “digər yaradılış”, axirət üçün yenidən yaradılmağı ifadə etdiyi kimi, Möminlər surəsinin 14–cü ayəsində bəyan edilən nutfə sonrası yaradılış mərhələlərini də ifadə edir:

• “… Nutfədən bir ələq yaratdıq, ələqi bir ət parçası etdik, o bir parça ətdən sümüklər yaratdıq, sonra o sümüklərə ət geydirdik. Sonra ondan bambaşqa bir varlıq meydana gətirdik”                                                                                                           (Möminlər 14)

48–ci ayənin sonundakı “اقنى əğna” feli, ərəblər arasında fərqli mənalarda işlədilir. Bu səbəbdən “Heç şübhəsiz, var–dövlət verən Odur, nemətə qərq edən də” şəklində tərcümə etdiyimiz ayədən bu mənaları da çıxarmaq mümkündür:

– heç şübhəsiz, var–dövlət verən də, onu geri alan da Odur;

– heç şübhəsiz, var–dövlət verən də, verdiyini qoruyan da Odur;

– heç şübhəsiz, var–dövlət verən də, hətta daha varlı edən də Odur.

49–cu ayədə verilən “ الشّعرى əş–Şira” sözü, klassik təfsirlərdə “Şira ulduzu” olaraq izah edilir. Bu təfsirlərdəki hekayəyə görə, uğur gətirdiyinə inanılan bu ulduz, Huzaa qəbiləsinin keçmiş zamanlarından Əbu Kəbşə tərəfindən başladılan bir inancı təmsil edir. Surədə 19–cu ayədən etibarən işlədilən mövzu şirk və saf iman olduğu üçün Qədim təfsirçilər “Şira” sözünü, hekayədəki uğur gətirdiyinə inanılan və sitayiş olunan ulduza bənzətmişdilər.

Biz isə bu mənanı uyğun hesab etmirik. Belə ki, bu ayə, 36–cı ayədən başlayan və İbrahim ilə Musa peyğəmbərlərin səhifələrindəkiləri anladan bölmənin içərisində yer alır, beləliklə də “Şira” sözü ilə nəzərdə tutulanın o dövrlərdə də var olması lazım idi. Huzaa qəbiləsi o dövrlərdə var olmadığına görə, ayənin Huzaa qəbiləsinin səhv inancına istinad etməsi fikri məntiqə uyğun deyil.

Əslində “şüur” kökündən törəmiş bir məsdər olan “şira” sözünün əsas mənası “bilik və şüur, düşüncə, idrak” deməkdir və bu mənaya uyğun olaraq da “şer, şiar, şəair, məşar” kimi bir çox törəməsi vardır.

Fikrimizcə,“şira” sözü 49–cu ayədə “bilik və şüur” mənasında işlədilmişdir. Bu halda ayədən “Heç şübhəsiz, biliyin/şüurun Rəbbinin də O olduğu” mənası çıxır ki, həqiqətən “elm” də, “şüur” da Allahın plan və təqdirinə görə ortaya çıxıb inkişaf edir.

⁵⁰Heç şübhəsiz, sənin Rəbbin daha əvvəldən gəlmiş olan Adı dəyişikliyə, dağıntıya məruz qoydu. ⁵¹Səmudu da. Beləcə geriyə bir şey buraxmadı. ⁵²Daha əvvəl də Nuhun cəmiyyətini. Şübhəsiz onlar, bəli onlar, Allahın ortaqlarının olduğunu qəbul edərək, başqalarından daha çox səhv edən, daha azğın kimsələrdi. ⁵³Altı üstünə gəlmiş kəndləri də yerə O batırdı. ⁵⁴Oranı bürüyən bürüdü.

Bu ayələrdə, Qədim dövrlərdə həlak edilmiş olan qövmlərdən bəhs edilir. Daha əvvəl Fəcr surəsində həlak edildiyi bildirilmiş olan Ad və Səmud qövmlərinə, bu ayələrdə Nuh qövmü və “mütəfikə [alt–üst edilmiş yer]” əlavə edilmişdir. Ayələrdə, həlak edilən qövmlər haqqında məlumat verilmədən, hadisə barədə qısaca söz edilməsi, ərəblərin bu mövzularda məlumatlı olduqlarını göstərir. Bəlkə də ərəblər, bu məlumatları Əhli–kitabdan öyrənmişdilər. Çünki, bu qövmlər ilə əlaqədar məlumatlar kitab–i Müqəddəsdə də mövcuddur. İstər Ad və Səmud qövmlərinin ikinci dəfə nümunə göstərilməsinin səbəbini başa düşmək və istərsə də bu qövmlər ilə məkkəlilər arasındakı inanc paralelliyini daha yaxşı görə bilmək üçün, bu qövmlərlə əlaqədar olaraq, Fəcr surəsində edilən izahların yenidən gözdən keçirilməsinin faydalı olacağını düşünürük.

Nəticə olaraq, 36–54–cü ayələr bizə insanlığın gec və ya tez, İbrahim və Musa peyğəmbərlərin kitablarındakı məlumatlara çatacağını düşündürür. Belə ki, Şumer yazılarının əldə edilə bilən və oxuna bilən lövhələri, Qurandakı məlumatlarla paralellik təşkil edir.

⁵⁵Yaxşı, Rəbbinin güc yetirdiklərinin–tayı–bərabəri olmayan gücünün, bənzərsiz nemətlərinin hansın­dan şübhə edirsən?

Müraciət tək–tək hər kəsədir, yəni “Allah belə [var–dövlət verən, nemətə qərq edən] ikən, necə olur ki, sən başqa cür düşünə bilirsən!”

⁵⁶Bax budur, Quranda izah olunanlar, ilk xəbərdarlıq edənlər kimi bir xəbərdarlıq edəndir..

Ayədəki “هذا bu” işarət əvəzliui ilə “açıqlanan qaydalar [hissə–hissə enən ayələr]”, peyğəmbərimiz və ya hər ikisi birdən göstərilir.

⁵⁷Yaxınlaşan–qiyamət, ölüm yaxınlaşdı. ⁵⁸Ona Allahın yaratdığı sərvətlərdən etiraz edəcək–mane olacaq heç kim yoxdur.

Burada “yaxınlaşan” ilə nəzərdə tutulan, ölüm və qiyamətdir. Yəni, “Ölümün gəlib, çatmasına baxmayaraq, siz hələ oyun–oyuncaq zənn edirsiniz. Buna [ölümə, qiyamətə] qarşı çıxa bilməzsiniz. Siz Allah qədər güclü, qüvvətli deyilsiniz …”

⁵⁹Yaxşı, indi siz bu sözdənmi heyrətə düşürsünüz?

Yəni, “Bu izahlardanmı, Qurandanmı heyrətə, çaşqınlığa düşürsünüz?”

⁶⁰Və gülürsünüz, ağlamırsınız

Bu ayə, həyatda dəfələrlə görünən bir insanlıq halını ifadə edir. Dilimizdə “ağlanacaq hala gülmək” deyimi ilə ifadə edilən bu hal, insanın o an içində mövcud olduğu acınacaqlı və xoş olmayan halı başa düşməyəcək qədər şüursuz və laqeyd olduğu anlar üçün işlədilir.

 ⁶¹Və siz, ağlından lazım olduğu qədər istifadə etməyənlərsiniz.

Bu ayədə, ərəblərin “ سامدون samiduun” sözü işləndiyinə görə, aşağıdakı şəkillərdə də tərcümə edilə bilər:

–və siz, qafillərsiniz!

–və siz, əylənib duranlarsınız!

–və siz, dalğınlarsınız!

–və siz, çaşqınlarsınız!

–və siz, dik başlılarsınız!

–və siz, lovğalananlarsınız

Bu surə başdan sona qədər Kəbədə xalqa bir məruzə olaraq oxunmuşdur. Kəbənin ətrafındakı müxtəlif ərəb qəbilələri də bu ayəni, öz anlayışlarına görə, yuxarıda göstərdiyimiz mənaları ilə başa düşmüşlər.

⁶²Haydı, Allaha boyun əyib təslimiyyət göstərin və qulluq edin!

Yəni, “Madam ki, belədir, Muhəmməd həvəsindən danışmır, onun danışdıqları vəhydir və siz Allahı olduğu kimi tanıdınız… Buyurun, elə isə… əyləncəni, inadı, axmaqlığı buraxın və dərhal səcdə edin…”

Səcdə

“Səcdə” sözünün vəzi [ilk ortaya çıxması] təslim olmaq, boyun əymək mənasında işlədilmişdir. Bu söz “Dəvənin, sahibini üstünə çıxarması üçün, boynunu kösməsi [əyməsi]” və “meyvə yüklü xurma budaqlarının, sahibinin rahat uzanıb, toplamasına əlverişli olaraq əyilməsi” mənasındadır. Daha sonra söz “ölkə krallarının çap etdikləri pulun üstündəki qabartma rəsmlərə əyan–əşrəfin baş əyərək, təzim etməsi” mənasında işlədilmişdir.[9]

Bütün bunlar, “səcdə” sözünün “adamın şüurlu olaraq bir başqasına –özündən daha güclü olduğunu qəbul edərək təslim olması, boyun əyməsi, onun hakimiyyətindən kənara çıxmaması” mənasına gəldiyini göstərir. Quranda dəfələrlə nəql edilmiş olan “mələklərin Adəmə səcdə etmələri” də bu mənadadır.

Yəni mələklər [təbiət gücləri], özlərindən daha güclü olan Adəmə [bilikli adama] boyun əymiş və təslim olmuşdular.

Göründüyü kimi, “səcdə” sözündə “yerə qapanmaq” mənası yoxdur. Ərəb dilində “yerə qapanmaq” hərəkəti “harur” sözü ilə ifadə edilir. Belə ki, bəzi ayələrdə “harru süccədən” deyə verilir ki, bunun da mənası “səcdə edərək [təslim olaraq] yerə qapandılar” deməkdir.

“Təslim olaraq yerə qapanma” ifadəsinin yer aldığı ayələr bunlardır:

• ¹⁰⁰Və anasıyla atasını yüksək bir taxt üzərinə yüksəltdi. Və hamısı boyun əyib təslimiyyət göstərərək Onun üçün yerə qapandılar. Və Yusif: “Atacan! Bax budur, bu hal, o gördüyümün yozumudur. Həqiqətən Rəbbim onu haqq qıldı. Şeytan mənimlə qardaşlarımın arasını pozduqdan sonra, məni zindandan çıxarmaqla və sizi çöldən gətirməklə Rəbbim mənə həqiqətən ehsan buyurdu. Şübhəsiz, Rəbbim dilədiyi şeyə ərməğan vericidir. Şübhəsiz, O, ən yaxşı bilən, hökm qoyanın məhz özüdir.”                                                                                       (Yusif/ 100)
• ⁵⁸Bax budur, bunlar, Adəmin soyundan, Nuh ilə bərabər daşıdıqlarımızdan, İbrahim və İsrailin soyundan, bələdçilik etdiyimiz və seçdiyimiz peyğəmbərlərdən Allahın özlərinə nemətlər verdiyi kimsələrdirlər. Onlar özlərinə Rəhmanın [yaratdığı bütün canlılara dünyada çoxlu mərhəmət edən Allahın] ayələri oxunduğu zaman ağlayaraq və boyun əyib təslimiyyət göstərərək yerə qapanırdılar.                                                                            (Məryəm/58) 
• ¹⁵Həqiqətən Bizim ayələrimizə, ancaq özlərinə öyüd verildiyi zaman boyun əyib təslimiyyət göstərərək yerlərə qapanan və Rəbblərini öyməklə birlikdə nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılan və yekəxanalıq etməyənlər inanırlar.                                                                                          (Səcdə/15)
• ^107,108De ki: “Siz Qurana istər inanın, istər inanmayın, bu, daha əvvəl özlərinə bilik verilənlər–Quran onlara oxunduğu zaman onlar boyun əyib təslimiyyət göstə­rə­rək üzü üstə yerə qapanırlar. Və “Rəbbimiz hər cür nöqsandan münəz­zəh­dir. Rəb­bimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir” deyərlər.”                                                                                   (İsra/107–108)
• ¹⁰⁹Və onlar, ağlayaraq çənələri üstə qapanırlar. Və Quran, onların hörmətlərini, təvazökarlıqlarını artırır.                                                                                                    (İsra/109)

Bir də qorxudan yerə qapanmaq vardır ki, bu səcdə deyildir:

• ¹⁴³Nə zaman ki, Musa, müəyyən etdiyimiz vaxtda gəldi və Rəbbi ona söz söylədi. Musa, “Ey Rəbbim! Mənə Özünü göstər, sənə baxım!” dedi. Rəbbi Ona dedi ki: “Məni sən əsla görə bilməzsən, Və lakin bu dağa bax, əgər o yerində dura bilərsə, sən də Məni görəcəksən.” Daha sonra Rəbbi dağa təcəlli edincə onu paramparça etdi, Musa da huşunu itirərək yerə yıxıldı. Ayılıb özünə gələndə də, “Səni tənzih edərəm, sənə döndüm–tövbə etdim və mən inananların ilkiyəm” dedi.                                                                                                                                          (Əraf/143)

Keçmişdə bağlılığın və təslimiyyətin zahiri əlaməti yerə qapanmaq ilə əlaqədar olduğu üçün indi Möminlər namazda yerə qapanırlar. Möminlər keçmişdən gələn adətə görə Allaha təslimiyyətlərini bu simvolik hərəkətlə göstərirlər.

Səcdə sözünün həqiqi mənası bu şəkildə izah edildikdən sonra, Qurandakı “səcdə” sözlərinin düzgün başa düşülməsi daha da asan olar. Məsələn, aşağıdakı ayələrdə verilən “səcdə” sözləri, “şüurlu olaraq bir başqasına –güclü olması səbəbiylə– təslim olunması, boyun əyilməsi” mənasındadır:

• ⁴O zaman ki, Yusif, atasına: “Atacan! Şübhəsiz, Mən on bir ulduz, günəş və ayı gördüm–onları Mənə boyun əyib təslimiyyət göstərərkən gördüm” demişdi.                                (Yusif/4)
• ¹⁰⁰Və anasıyla atasını yüksək bir taxt üzərinə yüksəltdi. Və hamısı boyun əyib təslimiyyət göstərərək Onun üçün yerə qapandılar. Və Yusif: “Atacan! Bax budur, bu hal, o gördüyümün yozumudur. Həqiqətən Rəbbim onu haqq qıldı. Şeytan mənimlə qardaşlarımın arasını pozduqdan sonra, məni zindandan çıxarmaqla və sizi çöldən gətirməklə Rəbbim mənə həqiqətən ehsan buyurdu. Şübhəsiz, Rəbbim dilədiyi şeyə ərməğan verəndir. Şübhəsiz, O, ən yaxşı bilən, hökm qoyanın məhz özüdir.”                                                                                           (Yusif/100)

Atasının və qardaşlarının Yusifə səcdə etmələri, ona təslim olmaları, həyat tərzlərini onun nəzarətinə verib, onun hakimiyyətindən kənara çıxmamaları mənasına gəlir.

• ¹⁶¹Və bir zaman onlara, “Bu şəhərə yerləşin və oradan dilədiyiniz şeyləri yeyin və “Hittə” [günahlarımızı bağışla]! deyin və təslim olmuş olaraq qapıdan girin. Biz günahlarınızı bağışlayacağıq, yaxşıları artdıracağıq” deyilmişdi.                                                (Əraf/161)  

Buradakı səcdə, şəhərin qapısında yerə qapanmaq deyil, o şəhərin hakimiyyətinə təslim olmaq mənasındadır. Eyni mövzu barəsində Bəqərə/58 və Nisa/154–də də bəhs edilmişdir.

Şüurlu olaraq edilən səcdədən başqa, Quranda bir də təshiri [istər istəməz edilən] bir səcdə növü də vardır ki, bu da insandan başqa digər varlıqların Allah tərəfindən onlara kodlandığı şəkildə hərəkət etmələri və məcburi olaraq işlərini yerinə yetirmələri mənasındakı bir təslimiyyəti və boyun əyməyi ifadə edir.

• ¹⁵Və yerdə və göylərdə olan kimsələr və kölgələri, istər–istəməz hər zaman yalnız və yalnız Allaha boyun əyib təslimiyyət göstərirlər.                                                                     (Rad/15)
• ^49,50Və göylərdə və yer üzündə olan canlılar və təbii güclər, təkəbbürlənmədən Allaha boyun əyərlər. Özlərinin üstündəki, Rəbblərindən qorxarlar və əmr olun­duq­la­rı şeyləri düzəldərlər.

(Nəhl/ 49, 50)

• ¹⁸Göylərdə və yer üzündə olan kimsələrin, günəş, ay, ulduzlar, dağlar, ağaclar, tər­pə­nən canlılar və insanların çoxunun Allaha boyun əyib təslimiyyət göstərdik­lə­ri­ni gör­­mədinmi/heç düşünmədinmi? Bir çoxu da əzaba layiq olmuş olanlardır. Və Allah, kimi xor qılarsa, artıq onun üçün bir ucaldan yoxdur. Şübhəsiz Allah, di­lə­diyini edər.                                             (Həcc/ 18)

İbadət anlayışı əvvəlki surələrdə də izah olunmuşdu. Ona görə də qısaca xatırlatmaq üçün aşağıdakılar ilə kifayətlənirik:

“ العبادة ibadət” kəlməsi məsdər olub, lüğəti mənası “qulluq etmək, köləlik etmək, qeydsiz və şərtsız təslim olmaq, itaət etmək və boyun əymək”dir.

Dini termin olaraq isə “Qulun sahibinə/yaradanına qarşı, sahibi/yaradanı tərəfindən verilən vəzifələri qeydsiz – şərtsız qəbul edib yerinə yetirməsi” deməkdir.

Diqqət edilməli məqam, ibadətin Quranda bildirilən vəzifələrin hamısını əhatə edən bir anlayış olmasıdır. Ona görə də ibadət, xalq arasında yayılmış mənasıyla sadəcə oruc, salaat, salaatın iqaməsi, həcc, zəkat kimi bir neçə əməldən ibarət deyildir. Məsələn, Quranı anlayaraq oxumaq necə bir ibadətdirsə, yaxşılığı əmr edib, pisliyi qadağan etmək də bir ibadətdir.

Nəticə olaraq bu ayənin konkret ismarıcı budur:

“Verilən biliklər və sübutlara görə ağlını işlədərsənsə, həqiqəti görərsən. Həqiqəti gör və təslim ol, boyun əy, sənə verilmiş öhdəlikləri yerinə yetir.”

Ən düzünü bilən Allahdır.

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Lisanü’l Arab, “n cm” mad.

[2] Lisanü’l Arab, “v h y” mad.

[3] Çıkış, 3. Bab, 1–6. Cümlələr:

[4] Lisanü’l Arab, “z n n” mad.

[5] Müfredat; Fahşa mad.

[6] Razî; Mefatihu’l–Gayb.

[7] Lisanü’l Arab, “l m m” mad.)

[8] Tesniye 24: 16

[9] Lisanü’l Arab, “s c d” mad.