NAS SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Nas surəsi Məkkədə nazil olan 21–ci surədir. Fələq surəsi ilə birlikdə bir tamlıq təşkil edir. Çünki, bu surədə də insanların Allaha sığınmaqları lazım olan şərlərin [zərərlilərin] sayılmasına davam edilir.

Tərcümə:

Rəhman, Rəhim Allah adından

  • 1–6“Görünməyən varlıqlardan, bilinən varlıqlardan: – hamısından, insanların ağıl­la­­rın­da pislik pıçıl­da­yan hiyləgər düşmənin pis pıçıltılarının şərindən, insanların ila­hı­na, insanların hökmdarına və insanların Rəbbinə sığınıram” de!

(21/114, Nas/1–6)

Təhlil

1–3De ki: “Sığınıram insanların Rəbbinə! İnsanların hökmdarına. İnsanların ilahına”.

Surənin ikinci və üçüncü ayələri, birinci ayənin açıqlayıcısı olub bu ayəni izah edir. Bu üç ayənin daha yaxşı başa düşülməsı üçün ayələrdə verilən sözlərin mənalarını bir–bir aydınlaşdırsaq, daha faydalı olar:

MƏLİK: Allahın gözəl isimlərindən biri olan “məlik”, “hökmdar” deməkdir. “Məlik” sözü, “mə–lə–kə” felindən törəmişdir. “Mə–lə–kə”, “malik və sahib olmaq [idarəetmə gücü]” deməkdir. Bu kəlmə, həm bir şeyə sahib olmağı, həm də qüvvətli olmağı ifadə edir. Sahib və malik mənasında “məlik, malik, məliik” kəlmələri işlədilir. “Mə–lə–kə” felinin məsdəri olan “mülk” və ya “milk”, sahib olunan və üzərində istifadə olunan şeyi ifadə etdiyi kimi, istifadə olunmağı da ifadə edir. Bu istifadə əvvəlcə insanlar, daha sonra da mallar üzərindəki istifadədir. Belə ki, Uca Allah üçün “İnsanların Məliki” deyilirsə, Onun insanlar üzərində mütləq istifadə sahibi olduğu deməkdir.

Məlik, ya da malik olmaq, malik olunan şey üzərində istənildiyi kimi istifadə etməyi lazım bilir. Bu mənada, mütləq məlik ancaq və ancaq Allahdır. Çünki, Quranda mülkün yalnız və yalnız Allaha aid olduğu dəfələrlə təkrarlanır.

Bütün kainat Allahın mülküdür və Allah mülkündə istədiyi kimi istifadə sahibidir. Belə ki, Allah adil, haqq və tək ilah olduğu üçün kainatda heç bir natarazlıq və haqsızlıq olmaz.

Allah İNSANı şərəfli qılmışdır, yer üzünü və yer üzündəki varlıqları onun xidmətinə vermişdir. İnsana yer üzündə verilmiş məliklik xüsusiyyəti müvəqqəti, nisbi bir məliklik səlahiyyəti olaraq müəyyən edilmişdir. Çünki, İNSAN yer üzündə ancaq, Allahın endirdiyi ilə istifadə ediləcək. Bu səlahiyyət, mütləq mənada bir səlahiyyət olmadığı kimi, insanın öz ixtiyarına da buraxılmamışdır.

Allahın, yer üzündəki həyatın gərəyi olaraq, müxtəlif formalarda, rənglərdə, qabiliyyətlərdə və müxtəlif sənətlərə sahib olacaq şəkildə yaratdığı insanlar, bu məliklik səlahiyyətinə, hamısı birlikdə sahibdirlər. Beləliklə, hər kəsin müəyyən bir istifadə sahəsi vardır. Lakin, bu istifadə heç bir zaman mütləq olmayıb, Allahın insana öhdəlik olaraq verdiyi sahə ilə məhduddur. Yəni, sadəcə bir əmanətdir. Digər tərəfdən, tək–tək insanların necə mülk sahibi olacaqlarını və mülklərində necə rəftar edəcəklərini müəyyən edən qaydaları da Allah, hər insana ayrı–ayrı deyil, insanlar arasından seçdiyi elçilər vasitəsiylə, bütün insanlığa bildirmiş və ümumi mənada yer üzündəki mülkiyyətinin bu elçilər vasitəsiylə bildirdiyi qaydalar əsasında həyata keçməsini əmr etmişdir.

Beləliklə həqiqi Məlik olan Allah, yer üzündəki məlikliyini, özü müəyyən etdiyi sərhədlər daxilində və özü seçdiyi elçilər vasitəsiylə bildirdiyi qaydalara uyğun olaraq, insanlar vasitəsi ilə həyata keçirir.

Allahın məlikliyini, yenə Allahın müəyyən etdiyi sərhədlər daxilində və əmanət olaraq işlədilən və işlədən insanların vəzifə borcları ondan ibarətdir ki, müvəqqəti də olsa, onların istifadələrinə verilən yer üzündə [Allahın mülkündə], Allahın iradəsinin hakim olmasını təmin edəcək sistemlər qursunlar, idarəedicilər seçsinlər. Əgər insanlar bu vəzifə borclarını layiqincə yerinə yetirə bilməzlərsə, Uca Allah, insanların layiq olduqları xüsusiyyətlərə sahib olan adamların məlik/idarəedici olmalarına icazə verməklə, səhv edən insanları bu dünyada da cəzalandırmış olur. Belə ki, Musa peyğəmbərə əziyyət verən Firon və İbrahim peyğəmbərə əziyyət verən Nəmrud, bu cür cəzalandırmanın iki tipik nümunəsini təşkil edirlər.

“Məlik” sözünün “hökmdar” və ya “dövlət başçısı” mənasında işlədilməsinə İslamiyyətdən əvvəl rastlanılmışdı, lakin İslamiyyəti qəbul edən dövlətlərdəki hökmdarlar bu adı ümumiyyətlə işlətməmişdilər. O zamanlar bu söz, xarici ölkələrin hökmdarlarını ifadə etmək üçün işlədilirdi. “Məlik” sözü, İslam tarixində ilk dəfə olaraq, Əməvi dövlətinin qurucusu Müaviyə tərəfindən işlədilmişdir. Lakin bu söz, peyğəmbərimizin idarəçiliyindəki dövrdən [Əsr–i səadətdən], Dörd Xəlifə [Hüləfa–i Raşidin] dövrünün sonuna qədər olan müddətdə, icra edilən idarəçilik prinsiplərinə zidd bir idarəçilik kimi düşünülürdü. Ona görə də, Müaviyənin “məlik” adını alması yaxşı qarşılanmamış, hətta bəzi alimlər tərəfindən şiddətlə qınanmışdır.

İlah: Lüğəti mənası “örtünmək, gizlənmək, alışmaq və qulluq” demək olan “ilah” sözü, ümumilikdə “ibadət edilən, sitayiş edilən, ulu tutulan” obyektlərin ortaq adı olmuşdur. “İlah” sözünün “ibadət edilən varlıq” mənasında işlədilməsinin səbəbi o idi ki, insanlar bu sözə “ehtiyacları aradan qaldıran, işlənən əməlin qarşılığını verən, sükunət bəxş edən [hüzur, rahatlıq verən], ucalıq, hökmü altına alıb qoruyan, müsibət anında qoruyan” kimi mənalar yükləmişlər.

İslamiyyətin saf tövhid əqidəsi, sitayiş ediləcək, ibadət ediləcək və ulu tutulacaq olanın, kainatı və maddəni yaradanın, yoxdan var edənin sadəcə Allah olduğunu qəbul edir.

Göründüyü kimi İslamiyyətdəki “Allah” qavramı ilə digər dinlərdəki “ilah” qavramı arasında, mübahisəyə yer qalmayacaq şəkildə, böyük fərqlər vardır. Digər dinlərdəki ilahlar, bu dinlərə mənsub olan insanların qorxularının, ehtiyaclarının məhsulu olub, insanların istəklərinə görə formalaşdırılmışdır. Hökm vermə xüsusiyyətləri olmayan və insanların qorxularının, ehtiyaclarının ortadan qalxdığı zaman funksiyalarını itirəcək olan bu ilahlar, insanlarla birlikdə var olub, insanlarla birlikdə də yox olurlar.

Lakin İslamda insan, ilahını öz ehtiyacları istiqamətində seçə bilməz. Belə ki, İslam, ibadət ediləcək ilahın tək, mütləq yaradan [hər şeyi yaradan] və tək hökm qoyan olduğu əsas üzərində qurulmuşdur. İslam, insanları elə bu ilaha, yəni Allaha iman və ibadət etməyə çağırır. İslamdakı ilah olan Allah, mütləq yaradıcı olduğundan hər şeydən əvvəl də vardır. Varlığı zatı ilə daimidir. Varlığını sübut etmək üçün özündən başqa heç bir köməyə ehtiyac hiss etməz və əbədi olduğu üçün də insanla birlikdə yox olmaz.

“İlah” sözü Quranda həm “İstər Haqq olsun, istərsə də batıl olsun, fərq qoymadan, insanların sitayiş etdiyi varlıq” mənasında, həm də “Həqiqətən ibadətə layiq olan Haqq məbud” mənasında işlədilmişdir.

İlah qəbul etmək: Yer üzündə bilik verilən ilk insan və ilk peyğəmbər olan Adəmlə başlayan tövhid inancı, göndərilən hər peyğəmbərlə birlikdə davam etmiş və peyğəmbərimiz ilə kamala çatmışdır.

Bütün peyğəmbərlər özlərindən əvvəlki peyğəmbərləri təsdiq edici xüsusiyyətdə olan tövhid yolunda mübarizələrini davam etmişlər. Onlar göndərildikləri qövmləri xəbərdar etmişlər ki, Allahdan başqa ilahlar qəbul etməsinlər və onları Allaha qulluq etməyə çağırmışlar.

Ancaq peyğəmbərlər bu mübarizələri dövründə yanlarında olan çox az mömin görə bilmişlər. Hətta bəziləri də yanlarında görə bildikləri kütlənin daima təhqir və lağlarına məruz qalmışlar, yaşadıqları yerdən uzaqlaşdırılmışlar və ya öldürülmüşlər.

Peyğəmbərlərin xəbərdarlıqlarına diqqət yetirməyən kütlələr öz inanclarında inad etmişlər, özləri üçün ilah ola biləcəyinə inandıqları şeylərin qorxulu və sıxıntılı anlarda özlərini qoruya biləcəyini zənn edərək, Allahdan başqa ilahlar qəbul etmişlər və onlara sitayiş etməyə davam etmişlər. Quran, bu insanları bizə aşağıdakı kimi tanıdır:

  • 81Və onlar, özləri üçün bir güc, şan, şərəf olsun deyə Allahın yaratdığı sərvətlərdən ilahlar qəbul etdilər.                           (Məryəm/81)
  • 74Bir də onlar, özlərinə kömək etmələri üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən ilahlar– tanrılar qəbul etdilər.                           (Ya Sin/74)
  • 101Və onlara Biz haqsızlıq etmədik–fəqət onlar özlərinə haqsızlıq etdilər, yanlış–öz zərərlərinə iş etdilər. Onun üçün Rəbbinin əmri gəldiyində, Allahın yaratdığı sərvət­lər­dən sitayiş etdikləri tanrıları, onlara heç bir şey edə bilmədi və onlara ziyandan başqa bir şey artırmadılar.                                                                                                  (Hud/101)
  • 20,21Və onların Allahın yaratdıqlarından yalvardıqları şeylər hər hansı bir şey əmələ gətirə bilməzlər, özləri əmələ gətirilmişlər, ölülərdir, diri deyildirlər. Nə zaman diriləcəklərini də tam bilə bilməzlər. 22Sizin ilahınız tək bir ilahdır. Artıq axirətə inanmayan bu kimsələr, onların qəlbləri, Allahı tanıtmamağa çalışır və onlar, özlərinin böyük olduğuna inanan kimsələrdir.  (Nəhl/20, 22)
  • Allahın yaratdıqlarından Allaha tay tutduqları ortaqlara tabe olmurlar. Onlar sadəcə zənnə qapılırlar, onlar ancaq yalandan başqasını söyləmirlər.                                         (Yunis/ 66)
  • 88Və Allah ilə bərabər başqa bir tanrıya yalvarma. Ondan başqa heç bir ilah yox­dur.

 (Qasas/88)

Bu ayələrdən aşağıdakı nəticələri çıxarmaq mümkündür:

  1. Cahiliyyə dövrünün insanları özlərinə qorxulu və çətin anlarında dua edib kömək istədikləri ilahlar qəbul edirdilər.
  2. Bu ilahlar sadəcə cinlər, mələklər və bütlərdən ibarət deyildi. Daha əvvəl yaşayıb ölmüş olan şəxslər də sitayiş edilən ilahlar arasında idi. Belə ki, “Onlar dirilər deyil, ölülərdir. Nə zaman diriləcəklərini də bilməzlər” (Nəhl 21)ayəsi bunu sübut edir.
  3. Müşriklər, ilah qəbul etdikləri bütlərin özlərinin dua və yalvarışlarını eşitdiklərini və onlara kömək edə biləcək qüvvələrə sahib olduqlarına inanırdılar.

Bu nəticələrə əsaslansaq, deyə bilərik ki, ilah qəbul etmək, dua və yalvarışları eşidə bilən və lazım olanı edə bilən bir gücün varlığına inanmaqdır, həmçinin o gücü qavraya bilməkdir. Bu tərifə görə insan, bu qüvvənin sadəcə Allahda olduğuna inanır və buna uyğun hərəkət edərsə, bu o deməkdir ki, həmin insan Allahı ilah qəbul etmişdir. Əgər bu gücə sahib başqa bir “şey”lərin də varlığına inanır və buna uyğun davranırsa, Allahdan başqa “şey”ləri də ilah qəbul etmiş sayılır.

Ancaq, həyatın içindəki səbəb–nəticə qaydalarına uyğun olaraq insanların bir–birlərindən aldıqları köməklər bu mənaya gəlmir. Məsələn, ac olan bir insanın başqa birindən yemək tələb etməsi, ya da xəstə birinin onu yaxşılaşdıracağını umduğu bir həkimdən kömək istəməsi, kömək istədiyi bu adamları özünə ilah qəbul etdiyi mənasına gəlməz. Çünki, bu şərtlərdə istənilən köməklər, həyatın təbii axışı içərisində, bəzi insanların sahib olduqları imkanlar və biliklər sayəsində başqalarına edə biləcəkləri köməklərdir. Elə Uca Allah da bu halı, işlərini bir–birlərinə gördürmək üçün insanları fərqli yaratdığını söyləyərək, Quranda açıq–aydın qeyd etmişdir. Amma yuxarıdakı nümunəyə görə, ac və ya xəstə olan insan, ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün bir ölüdən, bir əşyadan [bütdən] və ya bu ehtiyacları qarşılaya bilən imkanı və biliyi olmayan hər hansı birindən fövqəladə yollarla kömək umarsa, o “şey”i ilah qəbul etmiş olar.

Günümüzdə çox tez–tez rastlanan formaları ilə bir ölüdən və ya bir diridən ehtiyaclarının qarşılanması [pul, ev, maşın, iş], pozulmuş sağlamlığının yaxşılaşdırılması və ya yaxşı olan sağlamlığının pozulmaması üçün istəkdə olmaq, istəyi ünvanlandırdığının ilah qəbul edilməsindən başqa bir şey deyildir. Həmçinin, yeni evlənən cütlərin, özlərinə xoşbəxtlik gətirəcəyinə inanaraq, müxtəlif şəxslərin məzarlarını ziyarət etmələri və nəzirlər etmələri də Allahdan başqa ilahlar qəbul etməyin və Allaha ortaq qoşmağın ən yayılmış nümunələrindəndir.

Əslində insanın ilah qəbul etdiyi şeylərə dua etməsinə və onlardan kömək istəməsinə səbəb olan düşüncə, o şeylərin təbiət qanunları üzərində hökmü olduğuna inanması və onların təbiət qanunlarının təsirindən kənar bir qüvvəyə sahib olmasını, sözsüz olaraq, qəbul etməsi deməkdir.

Uca Allah, özündən başqa ilah qəbul edənlərin vəziyyətlərini Quranda bu şəkildə açıqlayır:

  • 27,28Qətiliklə, Biz öz qonşularınız olan diyarları dəyişimə/dağıntıya uğratdıq. Ayələri, onlar dönsünlər deyə, təkrar–təkrar açıqladıq. Belə isə Allahın yaratdıqla­rın­dan, guya, Ona yaxınlaşmaq üçün vəsilə qəbul etdikləri uydurma tanrılar, onların əzabını onlardan uzaqlaşdırmağa kömək etməli deyildimi? Əksinə, o uydurma tanrılar, onlardan ayrılıb yoxa çıxdılar. Bu, onların yalanlarıdır/ uydurmaqda olduqları şeydir.                                                    (Əhqaf/27, 28).

İnsanların həqiqi Yaradanı kənara qoyub, öz əlləriylə düzəltdikləri bütlərı ilah qəbul etmələrinin başlangıcı isə Quranda belə bildirilmişdir:

  • 21–24Nuh: “Rəbbim! Şübhəsiz cəmiyyətim mənə üsyan etdi. Malı və övladı ona zərərdən başqa bir şey verməyən kimsəyə tabe oldular. Və onlar böyük tələlər qurdular. Və “Əsla ilahlarınızı buraxmayın. Və əsla Vədd, Suva, Yağus, Yəuk və Nəsri buraxmayın” dedilər– dedi. (Nuh/21–23).

Ayədə bəhs edilən bu bütlər, tarixi məlumatlardan öyrəndiyimizə görə, daha sonralar Ərəbistan yarımadasının müxtəlif yerlərində yenidən qurulmuşdur.

Qədim zamanlarda yaşamış, tövhid inancından xəbəri olmayan qövmlər də özlərinə, insan kimi davranışlar edə bilən, bir çox ilah qəbul etmişdilər. Məsələn, Qədim Misirin mifoloji dinlərində, bir qaynağa görə zaman, bir başqa qaynağa görə yer üzü ilahı Keb [və ya Geb] ilə göy üzü ilahəsi Nutun [Neuth, Nuit] evlənməsindən meydana gələn Osiris, qısqanclıq üzündən Seth [Set] tərəfindən öldürülmüş və on iki [ya da on dörd] parçaya bölünmüşdü.

Qədim Çin dini olan Sinizmə görə tanrı Çanq–Tinin nəslindən gələn Çin hökmdarları, göyün oğulları idi. Hind dinlərindəki ilahlar da, hər cür bəşəri əksikliklərdən uzaq deyildilər. Məsələn, göy gurultusu, yağış, fırtına kimi hadisələrin ilahı olan və ildırım ilə şimşəyi silah olaraq işlədən İndira, çox zalım və qəddar bir ilahdı. Həmçinin şumerlərin ilahı olan Marduk, üluhiyyəti, eynilə insanlar arasındakı krallar kimi, digər tanrılarla döyüşərək əldə etmişdi. İran dini Məcusilikdə isə bir qaynağa görə xeyir tanrısı olan Hörmüz ilə şər tanrısı Əhrimən, başqa bir qaynağa görə Bilgə Tanrı Ahura Mazdanın öz iradəsi ilə yaratdığı və sonradan xeyir və şər prinsiplərinə çevrilən iki ruh Hörmüz ilə Əhrimən, daim mübarizə aparırdılar. Hansı qalib gələrsə, ona bağlı olaraq, yer üzündə xeyir və ya şər qalib gəlirmiş. Bu günkü Avropalıların ataları olan Keltlərin dinində, insanları vəhşicəsinə ilahlara qurban edirdilər.

Bir qaynağa görə Asteklərin, hərb tanrısı olaraq qəbul etdikləri Çiçli–Puçli, başqa bir qaynağa görə isə Müharibə və Günəş Tanrısı Huitzilopochtli, insan ürəyi yeməkdən həzz alan zalım və döyüşkən bir ilahdı. Yəhudilərin milli ilahı olan Yehova [YHVH, YAHVE, YeHoVah], öz qövmü olan İsrailoğullarından başqa, qalan qövmlərə qarşı son dərəcə zalım və qəddardı. Bunlarla yanaşı Qədim Yunanların mifoloji Olimpos tanrılarını da unutmamaq lazımdır. Həmçinin Orta Asiya Türklərinin müxtəlif şeyləri, xüsusilə də onları qurtardığına inandıqları bir qurdu (canavarı) necə ilahlaşdırdıqları məlumdur. [İslam Ensiklopediyası və Ana Britannica ]

Bu günkü Qərb dünyası, Yunan və Roma çoxtanrılığını, adı istisna omaqla, hər şeyi ilə eynilə götürmüşdür. Qərb dillərində ilah sözünün qarşılığı olaraq işlədilən kəlmələr [İngiliscə “Qod”, Almanca “Qott”, Fransızca “Dieu”, İtalyanca “Dio”], əslində Yunanca Theos və Latinca Deivo kəlmələrinə, bu kəlmələr də Yunan mifologiyasının insan şəklindəki tanrı anlayışına istinad edir. Qədim Yunanlardan qaynaqlanan və ümumiyyətlə bəşəri zəif və əksiklik daşıyan bu ilah anlayışı, əvvəlcə Romaya, oradan da Xristiyanlığa keçmişdir. Beləliklə də İsa ilə Məryəm heykəlləri məbədlərin mütləq bütləri halına çevrilmişdir.

Göründüyü kimi İslam ilə digər dinlərin ilah anlayışı bir–birindən çox fərqlidir. İslamdan başqa qalan dinlər, saf tövhidə və tövhiddə var olan hər şeydən arındırılmış Allah anlayışına heç cür yaxınlaşa bilməmişlər. Bu dinlər İslamiyyətin ilah anlayışına anlayış olaraq yaxınlaşa bilmədikləri kimi, ad olaraq da yaxınlaşa bilməmişlər, ilahlarına “Tanrı”, “Rəbb”, “İlah”, “Huda”, “Çalap” kimi adlar veriblər, amma “Allah” adını heç verməyiblər, bəlkə də verə bilməyiblər.

İslamiyyətdəki İlah inancı, 3–cü ayənin bildirdiyi kimi, Onun sadəcə Müsəlmanların deyil, bütün insanların ilahı olduğu həqiqətinə əsaslanır.

Rəbbün–nas (insanların rəbbi):

“Rəbb” sözünün “Tərbiyə edib təlimləndirən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama uyğun olaraq bir sıra hədəflərə çatdıran, təkamülü proqramlayıb idarə edən” mənasına gəldiyini və “Yaradıcı”, “İlah” kimi anlayışlarla qarışdırılmaması lazım olduğunu əvvəl də ifadə etmişdik. Uca Allah da bu surənin 1–ci ayəsində “insanların Rəbbinə”, 3–cü ayəsində də “insanların İlahına” ibarələrini eyni cümlə içində işlətməklə, “Rəbb” və “İlah” sözlərinin fərqli mənalar daşıdığını göstərmişdir.

Heç şübhəsiz, Allah bütün varlıqların Rəbbidir. Lakin göründüğü kimi, ayədə “Rəbbünnas/insanların Rəbbi” deyilmişdir. Bunun səbəbləri haqqında aşağıdakıları söyləmək olar:

– İnsan kainatdakı yaradılmışlardan üstündür.

– Burada sığınması əmr edilən, insanlardır. İnsan bu surədəki ifadələrlə sığındığı vaxt “Ey Rəbbim, Ey İlahım, Ey Məlikim sənə sığınıram” demiş olur.

– Buradaki sığınma, insanların qəlblərindəki [zehinlərindəki] vəsvəsə verən “hənnas”ın şərindən sığınmaqdır. “İnsanlara vəsvəsə verən hənnasın şərindən, insanların işlərinə hakim olan Rəblərinə sığınıram. O Rəbb, insanların ilahıdır, məbududur” deyilərək, edilən bir sığınmadır. Bu sığınma eynilə, təhlükəyə məruz qalan bir qulun, xidmətində olduğu hamisinə müraciət edib, kömək istəməsi kimidir.

Diqqət edilərsə, Rəbbimiz Fələq surəsində sığınılması lazım gələn dörd şey üçün tək bir sifətini zikr etmişdi. Burada, işin ciddiyyətinə görə, sığınılması lazım gələn tək bir şey üçün üç sifətini zikr edir. Buradan da “hənnas”ın insanlara nə dərəcədə zərər verə biləcəyi aydın olur.

4–6Hənnasın pis pıçıltılarının şərindən ki, o, insanların kökslərində vəsvəsə verir. İstər cinlərdən olsun, istərsə də insanlardan.

Allaha sığınılması lazım olan kənar (zahiri) düşmənlər, Fələq surəsində tanıdılmışdı. Bu surədə isə içimizdəki düşmən tanıdılır. Bu düşmən arxa planda, gizlənərək, şərə salmaq üçün daima vəsvəsə verir, hiyləgər təlqinlər edərək zərər vermək istəyir.

1–3–cü ayələr qrupunda olduğu kimi, bu ayələr qrupunda da bəzi sözlərin mənaları üzərində bir–bir durmaq lazımdır:

Vəsvəs: Vəsvəsə “alçaq bir səslə, pıçıltı ilə gizli bir düşüncə aşılamaq, bir işə, hərəkətə yönəltmək” deməkdir. Quranda bu surədən başqa Əraf/20, Kaf/16 və Ta Ha/120–ci  ayələrində də verilir.

Hənnas: “hənnas” sözü, “hunus” kökündən törəmiş mübaliğə ism–i faili olub, “Çox hiyləgər, gizlənən, gizlilik siyasəti güdən” mənasındadır. Bu sözün fərqli bir qəlibi olan “hunnəs” sözünü Təkvir surəsinin 15–ci ayəsində görmüşdük.

“Hənnas” sözünü “gizli düşmən, dərin düşmən” olaraq da anlaya bilərik və buna görə də bu gizli düşməni iki qrupda təhlil edə bilərik:

Birinci qrup gizli düşmən, içimizdəki gizli düşməndır. Bu bizim içimizdəki şeytanımız, xam düşüncəmiz olan İblisdir. Yəni həvəsimizdir, pis xasiyyətlərimizdir, eqomuzdur, nəfsimizdir. Belə ki, Rəbbimiz bunu bizə belə bildirmişdir:

  • 16Və and olsun insanı Biz yaratdıq/əmələ gətirdik. Nəfsinin ona nələr pıçıldadığını da bilirik. Və Biz ona şah damarından daha yaxınıq.               (Qaf\16)

5–ci ayədə “fi suduri’n–nas [insanların kökslərində, qəlblərində, ağıllarında, zehinlərində] deyərək, gizli düşmənin kənarda deyil, insanın içində olduğunu vurğulamışdır. Bu ayəni savadsızca, “kökslərinə/qəlblərinə, ağıllarına, zehinlərinə” şəklində tərcümə edənlər tam qətiliklə, böyük bir səhv etmişlər. Çünki, ayənin bu şəkildə tərcümə edilməsi üçün ayənin orijinalı “ila sudurinnas” olmalı idi. Halbuki, ayə “fi suduri’n–nas” şəklindədir. Yəni 4–cü ayədə haqqında söhbət gedən “hənnas”, edəcəyini kənarda deyil, kökslərdə [qəlblərdə, ağıllarda, zehinlərdə] edir. Beləliklə də, gizli düşmən öz içimizdə fəaliyyət göstərir.

İkinci qrup gizli düşmən isə cəmiyyət içərisindəki hənnasdır. Bunlar, cəmiyyətin beyni səviyyəsindəki təşkilatlara yerləşib oradan cəmiyyətin fəsadı üçün vəsvəsə verirlər, cəmiyyətin ziyanına səbəb olurlar. Həmçinin bunlar, ətrafımızdakı şeytanlaşmış adamlar, qüvvələr və təşkilatlardır.

Cəmiyyətdə özlərini heç vaxt açıq–aşkar göstərməzlər, həmişə, şahmat təbiri ilə desək, piyada, yəni məcazən, onlara tabe olan iradəsiz adamlar işlədərlər. Ya da müxtəlif təsir yollarıyla [şer, rəsm, musiqi, kino, teatr, televiziya, kitab, məktəb kimi vasitələrlə] zəhərlərini yeridərlər, ağıl və fikirləri istifadə edərək adamları və təşkilatları istiqamətləndirər, müxtəlif bəlalara salarlar. Bunlar insanları Allah yoluna getməkdən uzaqlaşdırır, hətta din və imandan çıxarır, ya da din və imana gəlmələrinə mane olur, onları əbədi fəlakətə apararlar. Bu ikinci qrup “hənnas”, Ənam surəsində bizə belə açıqlanmışdır:

  • Və şübhəsiz, şeytanlar öz yaxın dostlarına sizinlə mübarizə et­mə­ləri üçün gizlicə təlqin edirlər. Və əgər onlara boyun əyərsinizsə, deməli siz, şübhəsiz ki, ortaq qoşanlar oldunuz.                                                                                                                                           (Ənam/121).
  • 112,113Beləlıklə Biz, hər peyğəmbər üçün gizli–aşkar şeytanlarını düşmən etdik: ki, dünya malına aldandıqları üçün, axirətə inanmayan kimsələrin qəlbləri ona aldansın, ondan məmnun olsun və etməkdə olduqlarını etsinlər deyə bunların bəzisi bir digərinə sözün bəzəklisini gizlicə təlqin edər–pıçıldar. –Və lakin Rəbbin istəsəydi onu etməzdilər. Elə isə onları və uydurduqları şeyləri burax!                                                                                                                     (Ənam/112, 113).

Ayədə verilən “vəhy edər” sözü, “gizli–gizli, hiyləgər–hiyləgər təlqin edər, məlumat verər” deməkdir. Tam qarşılığı olmasa da, “pıçıldar” deyə də başa düşmək olar. Eyni sözü Ənam surəsinin 121–ci ayəsində də görürük.

Ənam surəsinin 112–ci ayəsindən aydın olur ki, peyğəmbərlərin aşkar və gizli düşmənləri vardır. Bunlar bir–birləriylə, gizli–gizli iş birliyi edirlər. Bir–birlərinə cazibəli sözlər öyrədirlər. Bu hiyləgər planlarının səbəbləri isə aşağıdakılardır:

  • Dünya malına, mənfəətinə aldanmaq! Çünki, onlar cəmiyyətin müftəxorları olub, dünya malına hər şeydən çox dəyər verirlər. Peyğəmbərlər isə onların nizamlarını, qurğularını pozur, bu işdə xeyirlərinə mane olur;
  • Axirətə inanmayanların [hələ Müsəlman olmamışların] qəlblərini Qurana alternativ olaraq, istehsal etdikləri bəzəkli sözlərə yönəltmək;
  • Bu sözlərlə axirətə inanmayanları [hələ Müsəlman olmamışları] məmnun etmək;
  • Beləliklə işləməkdə olduqları günahı işləməyə davam edərək, düşmənlərini döndərmək, gəmilərini üzdürmək, səltənətlərini yaşatmaq, istismar nizamını davam etdirmək. Qısaca, mənfəətlərini davam etdirmək.

Bu hiyləgər şər üsullarından biri də dövrümüzdə icad edilmiş olan “Subliminal Reklam” –Şüuraltı reklam üsuludur. Bu deyim dilimizə “Şüuraltına nüfuz edən/İşləyən Reklamlar” deyə tərcümə edilir.

Bu tip reklamlara və obrazlara məruz qalanlar, əslində şüurlu dərketmə səviyyəsindən çox aşağı təkanlara, stimullaşdırıcılara məruz qalırlar. Bu tip stimullaşdırıcıların insanlar tərəfindən dərk edildiyini sübut edən ən əhəmiyyətli sınaq 1957–ci ildə keçirilib. Market tədqiqatçısı Ceyms Vicary kino ekranında çox sürətli bir şəkildə parlayan ismarıcların insanların ərzaq seçmələrinə təsir etdiyini bildirib.  “Kola için və partladılmış qarğıdalı yeyin” yazıları hər 5 saniyədən bir və saniyənin 1/3000–i qədər qısa bir müddətdə göstərilmiş və nəticə olaraq kola satışlarının 18,1 %, qarğıdalı satışlarının isə 57,5 % nisbətində artdığı müşahidə edilmişdir.

Bir araşdırmaya görə bu cür ismarıclar adamların maraq dairəsinə girməyən mövzularda tətbiq ediləndə, nəticəsiz qalmışdır, məsələn koladan xoşu gəlməyən adamlarda belə dəyişiklik müşahidə edilməmişdir. Siqareti və ya alkoqollu içkiləri tərgitmək, ətraf mühitin qorunması layihələri kimi müsbət məqsədlər üçün işlədilə bilən bu üsul, mənfi məqsədlər üçün də işlədilə bilər.

Məsələn, üzərində təcrübə aparılan adamlara bu üsulla “ananıza hücum edin” ismarıcı verilmişdi və bununla da onlarda depressiv halların meydana gəlməsi müşahidə edilmişdir. Təsirlərinin qısa müddətli olduğu təcrübələrlə təsdiq edilmiş olan bu üsulla edilən reklamlar, bəzi ölkələrdə əxlaqi səbəblərdən qadağan edilmişdir.

CİN: Bu surə vasitəsi ilə Quranda yeni tanış olduğumuz bir digər qavram da “cin” anlayışıdır. Ancaq “cin” anlayışının yaxşı anlaşıla bilməsi üçün, bu anlayışla birlikdə, aralarında yaxın bağ olduğu üçün, “ins” anlayışına, “ins və cin” ifadəsinin nə mənaya gəldiyinə, daha sonra da qısaca “şeytan” və “İblis” anlayışlarına müraciət etmək lazımdır.

“Cin”, xalqın düşüncəsinə görə, insan kimi yeyib içən, törəyən, inanan, bəzən bacarıqlı insanlar tərəfindən işçi kimi işlədilən, fövqəladə güc və biliklərə sahib olan, insanları vuran, istədiklərinə zərər verən, çatdıran, yüksək dəyərlər ilham edən gizli dəstəkçi güc, görünməyən yaradılış” olaraq bilinir.

“Cin” sözü “cənn” kökündən törəmiş bir söz olub, sözün əsl mənası “bir şeyi duyğulardan gizləmək”dir. Ərəb dilində “cənnəhül–leylü [gecə onu örtdü], əcənnəhü [onu örtdürdü], cənnə əleyhi [üzərinə örtdü]” şəkillərində işlədilir. Belə ki, Quranda, İbrahim peyğəmbərdən bəhs edən bir bölmədə “fələmma cənnə əleyhilləylü [nə zaman ki, gecə özünü gizlədi, yəni yaxşıca qaranlıq çökdü]” şəklində yer almışdır (Ənam/76).

Aşağıdaki sözlər də “cənn” kökündən törəmişdir:

Cənnət: “Torpağı ağac yapraqlarıyla gizlənmiş yer” deməkdir.

Cinnət: “Ağlın, fikrin gizlənməsi, dəli olmaq” deməkdir.

Cənin: Döl. Ana bətnində gizləndiyi üçün bu adı almışdır.

Cünnət: “Müharibədə işlədilən qalxan”, insanı oxdan nizədən gizlədiyi üçün ona bu ad verilmişdir.

Nəticə olaraq, bütün qədim və yeni lüğətlərdə “İnsanın beş duyğu üzvü ilə qavraya bilmədiyi, qəbul etməyə bağlı olan, mövcudiyyəti qəti olan varlıqlara və ya güclərə cin deyildiyi” qeyd edilir.

Quranda bu söz “mikrob, elektrik, maqnit, şüa, radiasiya, agent [casus], xarici, kimliyi məchul adam” mənalarında işlədilmişdir. Bu işlədilmələrin təfərrüatını Cin surəsinin təhlilində təqdim edəcəyik.

İNS, İNSAN: “İnsan” sözü, “fi liyan” qəlibində olub, “ins” sözündən törəmişdir və əsli “insiyan”dır.

Söz olaraq mənası “beş duyğu ilə hiss edilə bilən, bilinən, görünən, tanış, əlaqə qurula bilən, yox olmayan, daima ortalıqda olan” deməkdir.

Sözün mənasının bu olmasına və kainatdakı bütün görünə bilən varlıqları əhatə etməsinə baxmayaraq, bu sözün sırf insana ad olaraq verilməsinin səbəbi, insanın yaradılışı etibariylə, qarşılıqlı ünsiyyətə möhtac olmasıdır. Yəni insanın sosial bir varlıq olması, başqa varlıqlar ilə və xüsusilə də insanlar ilə əlaqə qurmadan, bir şey edə bilməməsidir.

İbni Abbas kimi bəzi təfsirçilər “insan” sözünün “nisyan” sözündən törəmiş olduğunu və insan verdiyi sözləri unutduğu üçün bu adla adlanmış olduğunu söyləmiş olsalar da, bu fikrə həm dilçilər tərəfindən etibar edilməmişdir, həm də Qurandakı işlədilməsinə ziddir.

İNS və CİN: Cin mövzusu əhatəsində, Quranı doğru başa düşmək üçün çox əhəmiyyətli hesab etdiyimiz və həssas bir məqama toxunmaq məcburiyyətindəyik. Bu məsələ “ins” və “cin” sözlərinin “ins və cin” şəklində birlikdə və bir sıralama ilə işlədilməsidir.

Bu bitişik ifadə, ümumiyyətlə “İnsanlar və Cinlər” olaraq tərcümə edilir. Halbuki bu bitişik ifadələrdə sözlərin mənası fərqliləşir, başqalaşır və zənginləşir.

Qurandan misal göstərərək, bu halı izah edək:

Məğrib [qərb] və məşrik [şərq] sözləri, “qərb–şərq” şəklində söyləndiyində mənası, sadəcə iki istiqaməti əhatə etməz, bütün istiqamətləri əhatə edər. Məsələn, Müzzəmmil surəsinin 9–cu ayəsində “Rəbbul–məşriki və’l–məğribi [şərqin, qərbin Rəbbi]” ifadəsi, sadəcə şərq ilə qərbi deyil, bütün istiqamətləri və məkanları ifadə edir. Bu da “Allah hər yerin Rəbbidir” deməkdir. Bu iki sözdən ibarət olan birləşik ifadə ilə əlaqədar digər misallar aşağıdakılardır: Nur/35, Bəqərə/115, 142, 177, Şüəra/28, Rəhman/17.

Dünya və axirət sözləri birlikdə deyildiyi zaman “hər yer və hər zaman” mənasını ifadə edər. Bu sözlər ilə əlaqədar Quran ayələri bunlardır: Bəqərə/217, 220, Al–i İmran/22, 45, 56, Nisa/134, Tövbə/69, 74, Yunis/64, Yusif/101, Həcc/15, Nur/14, 19, 23 və Əhzab/57.

  1. Yaş, quru sözləri birlikdə işlədildikləri zaman “hər şey, hər nə varsa” mənasını əhatə edir. Misal üçünƏnam surəsinin 59–cu ayəsindəki“… Yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, apaçıq bir kitabda mövcud olmasın” ifadəsi sadəcə yaşı və qurunu deyil, canlı və ya cansız hər şeyi ifadə edir.
  2. Səhər, axşam sözləri də Quranda fərqli ifadələr içində çöx sıx rast gəlinir və “daima, hər zaman” mənasına gəlir.

Bu sözlər ilə əlaqədar ayələr də bunlardır: Əraf/205, Rad/15, Nur/36, Mömin/46, 55, Ənam/52, Kəhf/28, Məryəm/11, 62, Fəth/9, Furkan/5, Əhzab\42, İnsan/25, Al–i İmran/41.

Gördüyümüz kimi, bir–birinin əks mənası olan sözlər birlikdə, bir qəlib halında işlədildiyində, qəlibin mənası sözlərin özünəməxsus mənalarından fərqliləşir, zənginləşir.

Haqqında söhbət gedən “ins və cin” qəlibində də vəziyyət eynidir. Qəlibi təşkil edən sözlərin mənalarına baxdığımızda, “cin”in dərk edilməyən varlıq, “ins”in isə dərk edilən varlıq olduğunu, beləliklə də “cin” və “ins” sözlərinin bir–birlərinin əksi olan sözlər olduğunu görürük.

Bu ziddlik, “insan” və “cin”in yaradılışları haqqında bizə məlumat verən Quran ayələrində də görünür:

  • O, insanı [görünən, bilinən varlıqları] bişmiş palçıq kimi quru palçıqdan [dəyişkən bir maddədən] yaratdı. və cannı atəşin dumansızından [enerjidən] yaratdı.              (Rəhman/14, 15).
  • 26,27Və and olsun ki, Biz, insanı–görünən, bilinən varlıqları cingildəyən gildən, işlənə bilən palçıqdan–haldan hala girən bir maddədən əmələ gətirdik. Və cannı–görünməz varlıqları da daha əvvəl, ən incə dəlikdən belə keçə bilən yandırıcı bir əsintinin atəşindən–əngəl tanımayan enerjidən əmələ gətirmişdik.                                                 (Hicr/26, 27).

Belə isə, ayələrdəki “cann atəşdən yaradılmışdır” ifadəsinin mənası, “elektrik, maqnit dalğaları, şüa kimi görünməz güclər, enerjidən yaradılmışdır” deməkdir. “İnsan torpaqdan yaradılmışdır” deyilməsinin mənası da “beş duyğu üzvü ilə hiss edilə bilən, bilinən, görünən, tanış, əlaqə qurula bilən, yox olmayan, daim ortalıqda olan varlıqlar maddədən yaradılmışdır” deməkdir.

Mənalarının bir–birlərinə əks olduğunu gördüyümüz “ins” və “cinn” sözləri, birlikdə bir qəlib halında işlədildiklərində, “gördüyünüz–görmədiyiniz, bildiyiniz–bilmədiyiniz, tanıdığınız–tanımadığınız, yəni hər kəs və hər şey” mənasına gəlir. Bunun Qurandakı nümunələri isə aşağıdakılardır:

  • 56,57Mən, bilmədiyiniz və bildiyiniz, gəlmiş getmiş hər kəsi yalnızca, Mənə qulluq etsinlər deyə yaratdım/əmələ gətirdim.               (Zəriyət/56).
  • 88De ki: “And olsun ki, bu günün, sabahın bütün insanları, bu Quranın bir bənzərini gətirmək üçün bir yerə yığışsalar, bir–birlərinə köməkçi də olsalar, onun bənzərini tam yəqinliklə bilin ki, gətirə bilməzlər.”                                                                                    (İsra/88).
  • 5Doğrusu biz, bildik–bilmədik hər adamın Allah haqqında əsla yalan söyləməyəcəyinə inanırdıq.                                                                                                                        (Cin/5).
  • 33Ey cin və ins camaatları! Əgər göylərin və yerin kənarlarından aşıb keçməyə gücünüz çatırsa, dərhal aşın, ancaq üstün bir güc olmadan aşa bilməzsiniz.              (Rəhman/33).
  • 56Oralarda, daha əvvəl bilinən, bilinməyən, keçmiş, gələcək heç kim tərəfindən toxunul­ma­mış–əl və göz dəyməmiş, baxışlarını dikənlər vardır.               (Rəhman/56).

Bu barədə digər nümunələr bunlardır: Ənam/112, 130, Əraf/38, 179, Fussilət/25, 29, Əhkaf/18, Nəml/17, Rəhman/39, 74, Nas/6, Hud/119 və Səcdə/13.

ŞEYTAN: Şeytan Quranda pisliyin simvoludur. Pislik və şər təlqin edən hər şey “şeytan” olaraq adlandırılır. Pislik təlqin edən bir insana “şeytan” deyildiyi kimi, qısqanclıq, qəzəb kimi pis duyğulara da “şeytan” deyilmişdir. Beləliklə də şeytan görünməz və müstəqil bir varlıq deyildir. Qurandan uzaq qalmış xalq mədəniyyəti şeytanı sərbəst, görünməz, insanların başına bəla edilmiş bir düşmən varlıq olaraq mənimsəmişdir. Əslində Quran ilə yaxın olan bir kimsənin şeytanı belə bir varlıq olaraq anlaması və qəbul etməsi mümkün deyildir. Çünki, Quranda, aşağıdakı ayədə gördüyümüz kimi, insanlara da “şeytan” deyilmişdir:

  • 48Həmçinin o münafiqlər və qəlblərində xəstəlık olan–zehniyyəti pozuq kimsələr, “Bu adamları dinləri aldatdı” dedikləri zaman, o pis niyyətli komandir, onlara əməl­lə­rini cazibəli göstərmiş və onlara, “Bu gün sizi insanlardan pozğuna uğradacaq kim­­sə yoxdur və mən də sizin köməkçinizəm” demişdi. Sonra da, nə zaman ki, iki ca­­maat bir–birini gördülər, o, iki topuğu üstündə geri döndü və: “Şübhəsiz mən siz­dən uzağam. Şübhəsiz mən, sizin görmədiyinizi görürəm, şübhəsiz mən, Allah­dan qorxuram” dedi. Və Allah, sonlandırması/cəzalandırması çox şid­dət­li olandır.                                                                                                                       (Ənfal/48).

Göründüyü kimi Quran, insanlarla içlərindən biri olaraq danışan bir insandan “şeytan” olaraq bəhs etmişdir. Bu ayədə şeytan olaraq xarakterizə edilən adamın kimliyi haqqında tarixi sənədlər və bütün rəvayətlər eyni məlumatı verir. Belə ki, şeytanı mütləq sərbəst və görünməz olaraq görmək istəyən bəzi qədim təfsirçilər, ayədə şeytan olaraq xarakterizə edilən adamın, əslində o adamın cildinə girmiş şeytan olduğunu irəli sürmüşlər. İttifaqla “şeytan”ın, cildinə girdiyi söylənən adam Bən–i Kənanə qəbiləsi, Müdlic oğullarından Süraka b. Malik b. Cuşumdur. Məkkəlilərin Bədir məğlubiyyətini, Sürakanın ayədə qeyd edilən davranışı ilə əlaqələndirməklər qarşısında, qədim təfsirçilər, Sürakanın döyüşə getmədiyini, hətta döyüşdən xəbəri belə olmadığını, ayədə bəhs edilənin isə Süraka cildinə girmiş “şeytan” olduğunu söyləyərək, yuxarıdakı ayədə verilən şeytanı, düşüncələrindəki “şeytan” anlayışına uyğunlaşdırmağa çalışmışdılar. Əslində isə iddialarını istinad etdikləri ehtimala [Sürakanın döyüşdən xəbərsiz olma ehtimalı], inanmaq mümkün deyil və məntiqsiz bir ehtimaldir. Çünki, bir neçə min evlik bir şəhərdə yaşayan və hərbi mükəlləfiyyətli olduğu söylənilən birinin, döyüşdən xəbərsiz olması barədə söz ola bilməz.

Quranda insanlar üçün “şeytan” xüsusyiyyətinin deyildiyi bir digər nümunə də Bəqərə surəsindədir:

  • 14Onlar, inanmış kimsələrlə rastlaşdıqları zaman da, “İnandıq” dedilər. Pis niyyətli başçılarıyla təkbətək qaldıqlarında isə, “Şübhəsiz biz sizinlə bərabərik, biz sadəcə lağ–lağı edirik” dedilər.  (Bəqərə/14).

Quranda “şeytan”dan bəhs edən bütün ayələr nəzərə alındıqda:

– Haram yeməyi, haqsız qazanc əldə etməyi məsləhət bilən/əmr edən;

– Pislik, həyasızlıq və Allaha qarşı bilmədiyimiz şeyləri söyləməyimizi təlqin edən;

– Bizi fəqirliklə qorxudan;

– Bizi yanlış və yersiz düşüncələrə düşürən;

– Allahın yaratdıqlarını dəyişdirməyi əmr edən;

– İnandırmaq üçün bizə ulduzlu sözlər pıçıldayan;

– Vəsvəsə verib təhrik edən, zehin bulandıran;

– Etdiyimiz əməllərimizlə bizim həddimizi aşmağımıza səbəb olan;

– Bizi azdıran;

– İçki/narkotika və qumarla, aramıza düşmənçilik və kin salmaq istəyən;

– Bizi Allahı anmaqdan və Ona qulluq etməkdən çəkindirmək istəyən insanlar və güclərdir.

“Şeytan” başlığı altında çox qısa olaraq bəhs edilməli olan bir xüsus da “şeytan–i racim” qavramıdır. Bu mövzuda da təəssüf ki Quranın öyrətdiklərindən başqa bir fikir formalaşmış və “şeytan” ilə “şeytan–i racim [qovulmuş, lənətlənmiş şeytan]” arasında fərq nəzərə alınmadan hər iki qavram da eyni olaraq qəbul edilmişdir. Halbuki, “Əşşeytanirracim [Qovulmuş Şeytan]”, ümumi şeytandan fərqli olan xüsusi bir şeytandır. Qovulmuş, lənətlənmiş şeytan “İblis”dir. Mövzunun daha geniş təhlil edilməsi “İblis” başlığı altında Təkvir surəsində verilmişdir.

Surənin 6–cə ayəsi dilçilik nöqteyi–nəzərindən təhlil edildiyində, ayənin əvvəlindəki “min” ədatının dəyərləndirilməsinə görə ayənin mənasının dəyişdiyini görürük.

“Min” ədatının “bəyan” üçün işlədildiyini qəbul etsək, ayədən “hənnas”ın “cin”lərdən və “ins”lərdən [tanımadıqlarımızdan və yaxşı tanıdıqlarımızdan] istisnasız hər insanın içinə vəsvəsə verdiyi aydın olur.

“Min” ədatının “iptida–i qayə” üçün işlədildiyinin qəbul etsək isə, “hənnas”ın “cin”lər və “ins” [tanımadığımız və yaxşı tanıdığımız hər kəs] haqqında vəsvəsə verdiyi anlaşılır. “Min” ədatının iki şəkildə də dəyərləndirilməsi mümkündür, ayəyə verilən hər iki məna da doğru və uyğundur. Hər iki mənaya görə də üzərində dayanılması lazım gələn məqam, “ins və cin” şəklində işlədilən bitişik qavramın iki ayrı yaradılış qrupunu deyil, insanların tanınanını–tanınmayanını, bilinənini–bilinməyənini, qısaca hər kəsi ifadə etməsidir.

Surənin 6–cə ayəsi üçün verilən bir başqa məna da qədim təfsirçilərdən Kəşşaf sahibinin verdiyi mənadır.

Ona görə “sudurin–nas” ifadəsindəki “nas” sözü, bizim “insan” olaraq tərcümə etdiyimiz söz deyildir. Bu söz, “unudan adam” mənasındakı “ən–nasi” sözüdür ki, sözün axarına uyğun olaraq, sonundakı “ye” hərfi düşmüşdür. Bu halda ayənin mənası “O vəsvəsə verən, cin və insdən olan unudanların qəlblərinə vəsvəsə verir” deməkdir. Beləliklə də, bilinən bilinməyən hər kəsin Allahı unuda biləcəyi, Allahı unudanların da vəsvəsəçilərin vəsvəsəsiylə yoldan çıxarılacağı vurğulanmış olur.

Fələq və Nas surələrindən ibarət olan iki sığınma surəsi [Muavvezəteyn] birlikdə baxıldığında, cəmisi beş qrupun şərindən [zərərlərindən] Rəbbimizə sığınılmasının əmr edildiyi görünir. Allaha sığınılmalıdır, Çünki, insanların bu beş qrupda qeyd edilən şeylərə qarşı tədbir almaq imkanı yoxdur.

Bunlar görünməz və bilinməz düşmənlərdir. Bu düşmənlər Allaha həvalə edilməli və zərərlərinin Rəbbimiz tərəfindən aradan qaldırılması istənilməlidir. Quranda bizə bildirilmiş olan keçmiş ümmətlərin sığınma nümunələri də bu beş qrupda qeyd edilənlərə daxildir.

Sığınılması lazım gələn beş şər/pislik qrupu və bu pisliklərlə əlaqədar ayələr aşağıdakılardır:

  • Yaradılanların [afətlər, təbii fəlakətlər] şəri: Fələq/2
  • Qaranlığın [cəhalətin] şəri: Bakara/67, Hud/47, Mömin/56, Məryəm/18, Cin, Duhan/20
  • Sözləşmələrini pozanların [xainlərin] şəri: Yusif/23, 79;
  • Həsədçinin şəri: Mömin/27, Duhan/19–21;
  • Hənnasın şəri:Möminlər/97, Məryəm/18, Al–i İmran/36, Fussilət/36, Nəhl/98, Əraf/200, Mömin/56 və Nas surəsi.

Bu ayələr bizə, Rəbbimizə hansı məsələrdə sığınmağımız lazım olduğunu nümunələriylə öyrədir. Rəbbimizə sığınmağımız lazım gələn məqamlara baxaraq, özümüz üçün bir dua etikası müəyyən edə bilər, bir şey istəyərkən də Allahın o ankı tələbimizə uyğun olan isim və sifətlərini işlədə bilərik.

Məsələn, günahlarımızın əfvini istəyəcəyiksə “Ey günahları Bağışlayan [Ya ğaffaraz–zünub!] Bizi bağışla!”

Ruzi istəyəcəyiksə “Ey Ruzi verən [Ya rəzzaq]! Bizə bol ruzi ehsan eylə!”

Eyiblərimizin örtülməsini istəyəcəyiksə “Ey eyibləri Örtən [Ya səttaral–uyup!] Eyiblərimizi ört!” deyə bilərik.

Fələq və nas surələri bizə, Rəbbimizə sığınacağımız mövzuları bildirdiyinə görə, əvvəlində olan “qul [de ki]” sözünü götürərək, bu surələri də bir dua olaraq dilə gətirə bilərik.

 

Ən düzünü bilən Allahdır.

 

Yüklə (PDF)