QAF SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Adını 1–ci ayədəki, [ق qaf] hərfindən alan surənin enmə tarixi tam olaraq bilinməsə də, mövzusundan Məkkə dövrünün ortalarında 34–cü surə olaraq endiyi qəbul edilir.

Əvvəlki surə olan Mürsəlat surəsinin, “Artıq bundan [Qurandan] sonra hansı sözə inanacaqlar? ” tərcüməsindəki son ayəsinin davamı olaraq başlayıb, davam edən surədə Quran və Peyğəmbər əlaqəsi açıqlanır, axirətə aid bəzi səhnələr canlandırılır və digər surələrdə olduğu kimi keçmişdə yaşamış olan inancsızların pis sonları ibrət olaraq təqdim edilir.

Bildiyimiz kimi, öldükdən sonra diriləcəklərinə və etdikləri hər cür əməlin hesabını verəcəklərinə inanmaq, Məkkəli müşriklərə sərf etmirdi. “Bu iş ola bilməz… Ola biləcəyini ağıl da qəbul etməz. Hər zərrəmiz torpaqda darmadağın olduqdan və üstündən minlərcə il keçdikdən sonra bu dağınıq parçaların təkrar bir araya gətirilməsi, vücudumuzun yenidən nizamlanıb–dirildilib ayağa qaldırılması ola bilərmi?” deyə bu inancı rədd edirdilər.

Uca Rəbbimiz bu surədə də, inancsızları fikirlərindən döndərmək üçün, yenə insanın həm öz daxilindən, həm də ətrafından dəlillər göstərir, ölümdən sonra dirilmənin və həşrın qətiyyətlə gerçəkləşəcəyini bildirir.

Quranda quruluş və mövzu baxımından bu surənin ekizi deyə biləcəyimiz bir başqa surə də Sad surəsidir. Buna görə də Qaf surəsinin anlamaq üçün Sad surəsinin də oxunması və anlaşılması faydalı olar.

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

TƏRCÜMƏ:

Bölmə 56

• ¹Qaf–100. Çox şərəfli–şanı uca Quran sübutdur ki, ²²tam yəqinliklə bilin ki, sən bundan xəbərsiz idin, məlumatın yox idi. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün itidir–Quran sayəsində qərarlı biri oldun.
• ^2,3Amma onlar, özlərinə içlərindən xəbərdar edicinin gəlməsinə çaşdılar və kafirlər: – “Bu, çaşılacaq bir şeydir! Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu, uzaq bir dönüşdür” dedilər.
• ⁴Biz, yerin onlardan nəyi əksiltdiyini əlbəttə bilmişdik. Yanımızda da çox yaxşı qeyd edib, qoruyan bir kitab vardır.
• ⁵Əksinə, gerçək özlərinə gəldiyi zaman onu yalan saydılar, onun üçün onlar qarmaqarışıq bir iş içindədirlər.
• ⁶Yaxşı, onlar üstlərindəki göyə baxmadılarmı ki, onu Biz heç yarığı olmadan necə bi­na etmişik və bəzəmişik! ^7,8Və Biz, Allaha yönələn hər qula könül gözünü açmaq və ona öyüd olsun deyə, yeri yayıb döşədik və ona sabit dağlar buraxdıq. Orada gö­rü­nüşü iç açıcı–göz oxşayan hər cütdən bitkilər bitirdik, ^9–11Biz, göydən bərəkətli bir su en­dirdik. Onunla bağçalar və biçiləcək dənələr, qullara ruzi olmaq üçün tumur­cuq­ları bir–biri üzərinə düzülmüş böyük və yüksək xurma ağaçları bitirdik. Və Biz, onun­la ölü bir bölgəni canlandırdıq. Bax budur, diriliş belədir.                                                            (34/50, Qaf/1–11)
• ¹²Onlardan əvvəl Nuhun cəmiyyəti, Əshab–i Rəss və Səmud yalan saymışdı. ^13,14Ad, Firon və Lutun qardaşları, Əshab–i Eykə və Tubba cəmiyyəti də. Bunların hamısı peyğəmbərləri yalan saydılar ki, Mənim əzabım haqq oldu.
• ¹⁵Yaxşı, Biz, ilk əmələ gətirməkdə acizlikmi göstərdik? Xeyr, amma onlar yeni bir yaranışdan şübhə içindədirlər.
• ¹⁶Və and olsun insanı Biz yaratdıq/əmələ gətirdik. Nəfsinin özünə nələr pıçıldadığını da bilirik. Və Biz ona şah damarından daha yaxınıq.
• ^17,18Onun sa­ğın­dan və solundan (hər yanından) yerləşmiş iki təsbit edici onun hər işini təsbit edib du­rarkən, insan elə bir söz söyləməz ki, yanında hazır gözləyən olmasın.
• ¹⁹Ölümün sərxoşluğu həqiqətən gerçək ilə gəlmişdir de: –“Ey insan! Bax budur, bu, sənin qaçıb çatdığın şeydir.”
• ²⁰Və Sur da üflənmişdir. –“Bax budur, bu, qorxudulan gündür.” ²¹Və hər kəs, özüylə bərabər bir sürüyəni və bir şahid olaraq gəldi.
• ²³Və onun yaşıdı olan yoldaşı–İblis dedi ki: “Bax budur, yanımdakı hazır.”
• ^24,25“Haydi, İblis və şahid–ikiniz, bütün inadkar, kafir, xeyirə mümkün olduğu qədər mane olan, özünə haqsızlıq edən və şübhəçi olan o adamları atın cəhənnəmə! ²⁶O ki, özünə, Allahla birlıkdə başqa bir ilah da qəbul etmişdi. Haydi, ikiniz birlikdə, onu şiddətli əzaba atın!”                                                                                                                       (34/50, Qaf/12–26)
• ²⁷Onun yaşıdı olan yoldaşı–İblis dedi ki: “Rəbbimiz! Mən onu azdırmadım. Lakin özü uzaq bir pozğunluq içindəydi.”
• ²⁸Allah dedi ki: “Mənim hüzurumda çəkişməyin! Mən sizə daha əvvəl təhdid göndərmişdim. ²⁹Mənim hüzurumda Söz dəyişdirilməz. Və Mən qullara əsla yanlış iş edən–etdikləri yaxşı əməlləri nöqsanlaşdıran, haqsızlıq edən biri deyiləm.”
• ³⁰Biz, o gün, cəhənnəmə, “Doldunmu?” deyərik. O da, “Yenə varmı?” deyər.
• ³¹Cənnət də, Allahın qoruması altına girmiş adamlara uzaq olmayıb yaxınlaşdırıl­mışdır.
• ^32–35Bax budur, bu, çoxca yönələn və çoxca qoruyan Rəhmandan–yaratdığı bütün can­lılara dünyada çoxca mərhəmət edən Allahdan görünmədiyi, eşidilmədiyi–se­çilmədiyi yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərən və könüldən bağlı olan hər kəs üçün verilən sözdür. –“Salam ilə oraya girin. Bax budur, bu sonsuzluq gü­nü­dür.”– Orada onlara nə istəyərlərsə, vardır. Qatımızda daha artığı da vardır.
• ³⁶Biz onlardan əvvəl özlərindən daha üstün gücə sahib necə nəsilləri dəyişikliyə, yıxıma uğratdıq. Elə ki, onlar dəlilləri dəlik–deşik edirdilər. Heç qaçıb qurtaracaq yer varmı? (34/50, Qaf/27–36)
• ³⁷Şübhəsiz ki, bunda ağlı, anlayışı, vicdanı olan və ya özü şahid olaraq qulaq verən kimsə üçün əlbəttə, öyüd vardır.
• ³⁸Və tam yəqinliklə bilin ki, Biz göyləri, yeri və ikisi arasında olanları altı mərhələdə əmələ gətirdik. Və Bizə heç bir yorgunluq toxunmadı. ^39,40O səbəbdən də, sən onların söylədikləri qarşısında səbr et. Və günəşin doğulmasından əv­vəl və batmasından əvvəl və gecədən bir bölümdə–hər fürsətdə Rəbbinin tərifi ilə bir­lıkdə nöqsanlardan münəzzəh qıl. Və boyun əyib təslim olanların–bütün sualla­rı­na cavab alıb, razı qalanların ardından–inkarçıya iman etdirdikdən sonra da Onu arın­dır.
• ⁴¹Və sən bir səslənənin yaxın bir yerdən səslənəcəyi günə qulaq ver– ⁴²o gün, o qışqırtını gerçək olaraq eşidərlər. Bax budur, bu, çıxış–diriliş günüdür.
• ⁴³Həqiqətən Biz, Bəli Biz, həyat veririk və öldürürük. Dönüş də yalnızca Bizədir.
• ⁴⁴O gün yer onlardan sürətlə yarılar. Bax budur, bu, sadəcə Bizə asan olan bir toplamadır.
• ⁴⁵Biz, onların söylədiklərini daha yaxşı bilirik. Və sən, onların üzərində məcbur edən deyilsən. O halda sən, Mənim təhdidimdən qorxan kimsələrə Quran ilə öyüd ver.

                                                                                                            (34/50, Qaf/37–45)

TƏHLİL:

¹ Qaf–100. Çox şərəfli–şanı uca Quran sübutdur ki,

Qaf [100]: [ ق qaf] hərfinin tək başına olduqda hər hansı bir mənası yoxdur. Xatırlayacağımız kimi, bu cür tətbiq ilk olaraq Qələm surəsində ortaya çıxmışdı və o surənin ilk ayəsində də [ن  nun] hərfi tək başına yer almışdı.

“Hüruf–i mukattaa” [kəsik hərflər] deyilən bu hərflərin hər biri haqqında keçmişdə çox fərqli izahlar edilmişdir. Bu görüşlərdən bir qismi Qələm surəsinin təhlilinin edildiyi səhifələrdə oxucuya ərz edilmişdi. O açıqlamalar istiqamətində ifadə etmək gərəkirsə, surənin başındakı [ ق qaf] hərfi, ola bilər ki, Əbcəd hesabına görə “100” sayını ifadə edir. (Əbcəd hesab tablosu və açıqlama Qələm surəsində verilmişdir.)

Ağılla düşünən Müsəlmanlar üçün bir xəbərdarlıq olacağını düşünərək, mövzu haqqında mövcud əsərlərdə bəhs edilən görüşlərdən qaf hərfi ilə əlaqədar olan bəzilərini təqdim edirik:

“O, yer üzünü əhatə edən və rənginə görə də səmanın yaşıl göründüyü yaşıl zümrüddən bir dağdır. Səmanın hər iki yanı onun üzərindədir. Səma isə onun üzərində qübbə şəklində örtülmüşdür. İnsanların ələ keçirdikləri zümrüdlər bu dağdan düşənlərdir.” (İbn–i Zeyd, İkrimə və əd–Dehhak)

“O, Qaf dağıdır. Zülqərneyn Qaf dağını gördü. (Vehb)

“O, Allahın adlarındandır.” (İbn–i Abbas)

“O, Quranın adlarındandır.” (Katade, İbn–i Abbas)

“O, Allahın Qadir, Qahir, Qarib, Qabid, Qahhar adlarının baş hərflərdir.” (əl–Kurazi)

“O, [قف qıf=dur] deməkdir. Yəni, “bizim verdiyimiz əmr və qadağalara uy, onları aşma” mənasında bir əmrdir.” (Əbu Bəkr əl–Verrak)

“O, Peyğəmbərin qüvvətidir.” (İbn–i Aata)[1]

Göründüyü kimi məntiqi bir istinadı olmayan və sadəcə adı keçən zatların şəxsi tərcihlərini əks etdirən bu görüşlərin hər hansı bir ciddiyyəti yoxdur. Buna rəğmən ciddiyə alınaraq bir çox əsərdə yer verilən bu görüşlər, təəssüf ki, kütlələr tərəfindən də ciddiyə alınır.

“Mukattaat” deyilən bu hərflər sadəcə bir hərfmidir, yoxsa rəqəmmidir? Nə mənaya gəlir və ya nəyi simvolizə edirlər? Fikrimizcə, bununla əlaqədar gerçəklər Peyğəmbərimiz və ilk Müsəlmanlar tərəfindən bilinirmiş. Belə ki, bu mövzu ilə əlaqədar bilinənlərin bizə qədər çata bilmədiyini düşünürük. Fikrimizcə bu, ancaq hicri I yüz ildən sonra, biganəlik nəticəsində ortaya çıxmış ola bilər.

Çox şərəfli/çox böyük Quran dəlildir ki,

Bu ayədə Quran, Bürclər/21–dəki kimi, Rəbbimizin sifətləri arasında yer alan əl–məcid sifətiylə xarakterizə edilmişdir. [المجيد əl-məcid] sözü, “çox şərəfli və çox böyük” demək olub Bürclər/15–də, bilavasitə, Rəbbimizin sifəti olaraq da yer almışdır. Məcid sözü bu ayədə

1. a) “Çox böyük” olaraq qəbul edilərsə, ayədəki ifadə də “çox böyük Quran” olaraq anlaşıla Quranın “çox böyük” olaraq xarakterizə edilməsi, insanlığa olan faydasının çox möhtəşəm olduğu üçündür. Həmçinin Quran, əzim olan Allahın bir öyüdü olduğundan və böyüyün öyüdü də böyük olacağından, bu sifətlə xarakterizə edilmişdir.

Quran eyni zamanda böyüklük, ululuq dəlilidir də… Çünki heç kimsə Quran kimisini gətirməyə müqtədir olamamışdır, olmayacaqdır da… Beləliklə də, batilin ona önündən–arxasından yaxınlaşması barədə söz ola bilməz. O dəyişdirilə bilməz, buna güc yetirilə bilməz.

1. b) “Çox şərəfli” olaraq qəbul edilirsə, ayədəki ifadə də “çox şərəfli Quran” olaraq anlaşılır. Əslində elə Quran da, aradığını onda tapmaq istəyən hər kəsin umduğu biçimdə kərimdir [şərəflidir]. Çünki Quran özünə yapışan heç kimsəni başqa şeylərə möhtac etməz. Özünə baş vuran hər kəsi axtardığına qovuşdurmaqla məqsədinə çatdırır. Buna görə də Quran, möhtac olana umduğunu vermə mənasında da yaxşılığın, kərəmin [şərəfin] və cömərdliyin zirvəsidir.

Diqqət edilirsə, 1–ci ayə, bir and cümləsinin and bölməsidir. Belə ki, görünüşdə and cümləsinin anda cavab bölümü, olması gərəkən yerdə yoxdur. Bu hal, and cümləsinin yarımçıq buraxıldığı görüntüsünü verir. Çünki, çox şərəfli Quran dəlil göstərilərək gücləndirilmək istənən mühakimə, ayənin davamında yoxdur.

Diqqət çəkicidir ki, istər qədim və istərsə də çağdaş Quran alimləri bu durumdan heç narahat olmamışlar, bir ədəbiyyat möcüzəsi olan Quranda belə əksikliklərin, məna pozuqluqlarının olamayacağına zehin yormadan, eynən bundan öncəki and cümlələrində də tənqid etdiyimiz “yola vermə” adətlərinə sadiq qalaraq, burada da 1–ci ayənin sonuna nöqtəni qoymuşlar, ya da özlərindən bir cavab uydurub keçmişlər. Belə ki, müxtəlif tərcümə və təfsirlərdə and cümləsi, and vurğusu imiş kimi dəyərləndirilmiş, buna qarşılıq, andın cavabının nə olduğu haqqında qane edici bir izah edilməyərək, and cümləsinin ilk bölümü yarımçıq buraxılmışdır.

Məhəmməd Əsəd kimi bəzi çağdaş alimlər isə, çarəni and cümləsini pozmaqda tapmışlar, and cümləsinə “inşa cümləsi” [dilək kipi] xüsusiyyətli olaraq “…düşün!” şəklində bir məna yükləməyə cəhd etmişlər.

Bu anlayışda olanlar fikrimizcə, çox xətalı bir iş nümayiş etdirərək ayələrə

• Əsr surəsində, “Zamanın axıb gedişini düşün!”;
• Tin surəsində, “Ənciri və zeytunu düşün!”;
• Duha surəsində, “Aydınlıq sabahı düşün!”;
• Fəcr surəsində, “Şəfəqi düşün!” şəklində mənalar vermişlər.

Beləliklə də Quranın əksık və yanlış anlaşılmasına yol açmışlar.

Bəziləri isə anda gizli bir cavab tapma yoluna getmişlər və mövzumuz olan and üçün “…and olsun ki, sən xəbərdar edicisən” və ya “…and olsun ki, ölümdən sonra dirilmə və dönüş mütləq olacaqdır” şəklində cavablar təqdir etmişlər. Hətta təqdir edilən bu cür cavabların, bəzi tərcümə və təfsirlərdə ayənin orijinalında varmış kimi, göstərildiyi belə olmuşdur. Əslində, ədəbiyyatda cümlənin bir bölümünün söylənməməsi, gizli buraxılması şəklində məna zənginləşdirməyə yönəlik bir tətbiqat vardır və Ərəbcədə bu tətbiqə “həzf sənəti” deyilir.

Ancaq, bir örnəyini Ələq/11–12–də gördüyümüz, bir digər örnəyini də bu surənin 3–ci ayəsində görəcəyimiz “həzf sənəti” and cümlələrində tətbiq olunmaz. Çünki digər cümlə növlərində mənaya zənginlik qatan bu sənət, and cümləsində mövzunun məqsədini itirir. Hələ üstəlik də and cümləsinin birinci bölməsinin söylənib, ikinci bölməsinin zikr edilməməsi, kəlamı kəlamlıqdan çıxarır. Burada təqdir edilən cavablar surənin başlangıc bölməsini qismən mənalı hala gətirsə də, andın cavabının olduğu bölmədə ortaya çıxmış olan məna qarışıqlığına bir çarə ola bilməzlər. Buna görə də burada həzf sənətinin tətbiq edildiyi fikrinə qatılmırıq.

Bu mövzu ilə əlaqədar gerçəkçi bir çözüm törədə bilmək üçün, bilik, səmimiyyət və cəsarətdən ibarət üç tərəfli bir təsisat lazımdır. Daha öncə də qeyd edildiyi kimi, surələrin tərtibi Allah və Peyğəmbərimiz tərəfindən edilməmişdir – Quran səhabə tərəfindən toplanıb kitablaşdırılmışdır. Beləliklə də, bəhs etdiyimiz ayədə olduğu kimi, bizə görə surənin nizamlanmasından qaynaqlanan bu cür xətaların, bu incəlikləri düşünəcək qədər uyğun mühitə sahib olmayan səhabədən qaynaqlanması mümkündür.

Budur, sözü edilən səmimiyyət və cəsarət bu məqamda lazımdır və təsbit edilən gerçəklər açıqlanmalıdır. Bunların keçmişdə dilə gətirilməmiş olması, susmaq üçün bir əsas vermir. Bu halda ediləcək şey, eynilə Bürclər surəsində etdiyimiz kimi, Qaf surəsinin ayələri içində anda cavab formatında olan bir ayənin var olub–olmadığını araşdırmaqdır. Ediləcək tədqiq nəticəsində 4, 18, 22 və 37–ci ayələrin anda cavab formatında olduqları görünəcəkdir. Məsələnin həlli, bu dörd ayənin 1–ci ayədəki andın cavabı ola biməsi və ya bilməməsi yönündən diqqətlə təhlil edilməsinə bağlıdır. Bu təhlil edildiyində ortaya aşağıdakı nəticələr çıxır:

⁴Biz, yerin onlardan nəyi əksiltdiyini əlbəttə bilmişdik. Yanımızda da çox yaxşı qeyd edib qoruyan bir kitab vardır.

Müsbət fel cümləsi olan bu ayədə, normal şərtlərdə, ل [lə] və قد [qad] ədatlarının tapılması istənirkən, ل [lə] ədatı mövcud deyildir. Ancaq, qədim Ərəbcədə bir çox örnəyi olduğu və Quranda da bir çox tətbiqi göründüyü kimi, bəzi hallarda lə ədatı qaldırıla bilir. Digər tərəfdən, bu ayə öz paraqrafındakı məna bütünlüyünün bir parçasını təşkil edir.

Beləliklə də, bu ayənin yerləşdiyi paraqrafdan alınıb başqa bir yerə bağlanması halında həm ayənin öz mənası, həm də yerləşdiyi paraqrafın mənası pozulır. Nəticə olaraq, bu ayənin andın cavabı olaraq dəyərləndirilməsi uyğun deyildir.

¹⁸insan elə bir söz söyləməz ki, yanında hazır gözləyən olmasın.

Orijinalı mənfi bir fel cümləsi olan bu ayə, dilçilik qaydalarına görə and cümləsinin cavab qismini təşkil edə bilir. Belə ki, bu ayə də 4–cü ayə kimi öz paraqrafına aiddir. Oradan alınıb, başqa bir yerə bağlandıqda həm öz mənası, həm də yerləşdiyi paraqrafın mənası pozulur. Buna görə də, ilk örnəkdəki kimi, bu ayənin də andın cavabı olaraq dəyərləndirilməsi uyğun olmur.

²²tam yəqinliklə bilin ki, sən bundan  xəbərsiz idin, məlumatın yox idi. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün itidir–Quran sayəsində qərarlı biri oldun.

Bu ayə də dilçilik qaydalarına görə anda cavab ola biləcək bütün şərtləri daşıyır. Ancaq digərlərindən fərqli olaraq, məna etibariylə yerləşdiyi bölmə ilə bir uyğunluq göstərmir, sanki orada yad kimi durur.

³⁷Şübhəsiz ki, bunda ağlı, anlayışı, vicdanı olan və ya özü şahid olaraq qulaq verən kimsə üçün əlbəttə, öyüd vardır.

Dilçilik qaydalarına görə anda cavab ola biləcək bir cümlə olmasına qarşılıq, bu ayə də yerləşdiyi bölmənin məna bütünlüyü ilə uyğundur və bu ayənin də başqa bir yerə bağlanması çox uyğun görünmür.

Yuxarıdakı mühakimələr nəticəsində andın cavabının 22–ci ayə olduğu anlaşılır. Bu o deməkdir ki, ilk rəsmi düzülüşü hazırlayan səhabə, 1–ci ayədəki andın cavabı olan cümləni 22–ci sıraya yerləşdirmişdir. Buna bənzər bir başqa təsbitimizi də, inşallah, Sad surəsinin araşdırılmasında təqdim edəcəyik.

Bu halda surənin 1–ci və 22–ci ayələrindən ibarət olan and cümləsi bu şəkildə olur:

¹Qaf–100. Çox şərəfli–şanı uca Quran sübutdur ki, ²²tam yəqinliklə bilin ki, sən bundan  xəbərsiz, məlumatsız idin. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün itidir–Quran sayəsində qərarlı biri oldun.

Bu hökm tarixi gerçəklərlə də uyğun gəlir. Çünki Peyğəmbərimiz, Peyğəmbər seçilməzdən əvvəl Qurandan xəbərsiz və bütün vəhylər haqqında da qafildi [laqeyd idi, maraqlanmırdı]. Yəni, vəhy və vəhyin mövzusu barəsində məlumat sahibi deyildi, bu mövzularda kitab oxumamış və yazmamışdı [Özünə Peyğəmbərlik veriləcəyini bilmirdi və ummurdu]. And cümləsində də qeyd edildiyi kimi, bu xüsusların doğruluğuna şərəfli Quran ayələri də şahiddir, dəlildir:

• ⁶⁷De ki: “O–Quran, çox böyük, vacib bir xəbərdir. ⁶⁸Siz ondan üz çevirirsiniz. ⁶⁹On­lar bir–birləri ilə dartışarkən, Mənim “ən üstün fikirlərin doldurulduğu–Qurana dair bir məlumatım yox idi. ⁷⁰Ancaq mən, bəli mən açıq–aşkar bir xəbərdar edən oldu­ğum üçün mənə vəhy edilir.”                                         (Sad/67–70)
• ^52,53Bax budur, beləcə Biz, sənə də Öz əmrimizdən/Öz işimizdən olan ruhu/Quranı vəhy etdik. Sən, kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Fəqət, Biz onu, qullarımızdan di­lə­diyimizi özü ilə bələdçilədiyimiz bir nur/işıq etdik. Heç şübhəsiz sən də dos­doğ­ru bir yola; göylərdə və yerdə olanlar Özü üçün olan Allahın yoluna bələdçi­lik et­mək­dəsən. Gözünüzü açın, işlər yalnız Allaha dönər.                                                                                    (Şura/52)
• ³Sənə bu Quranı vəhy etməklə Biz, sənə hekayətlərin ən gözəlini anladırıq. Hal­buki sən, bundan əvvəl, tam yəqinliklə bilin ki, bu mövzu haqqında eşitmə­miş­din– məlumatsızlardan idin. (Yusif/3)
• ⁴⁸Və sən bundan əvvəl hər hansı bir kitabdan oxumurdun–sən Quranı özündən yazmırsan. Əgər belə olsa idi, batilə inananlar qətiliklə şübhə duyacaqdılar. (Ənkəbud/48)
• ⁸⁶Və sən Kitabın sənə vəhy ediləcəyini–endiriləcəyini ummurdun. O, ancaq Rəbbindən bir mərhəmət olaraq verildi. Elə isə əsla kafirlərə–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlərə arxa çıxma– yardımçı olma. (Qasas/86)

22–ci ayənin yerləşdiyi bölmədən alınıb 2–ci sıraya qoyulmasından sonra isə 22–ci ayənin yer aldığı bölmə bu hala gəlir:

²⁰Və Sur da üflənmişdir. –“Bax budur, bu, qorxudulan gündür.” ²¹Və hər kəs, özüylə bərabər bir sürüyəni və bir şahid olaraq gəldi.

²³Və onun yaşıdı olan yoldaşı–İblis dedi ki: “Bax budur, yanımdakı hazır.”

^24,25“Haydi, İblis və şahid–ikiniz, bütün inadçı, kafir–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən, xeyirə mümkün olduğu qədər mane olan, özünə haqsızlıq edən və şübhəçi olan o adamları atın cəhənnəmə! ²⁶O ki, Allah ilə birlıkdə başqa bir ilah da qəbul edilmişdi. Haydi, ikiniz birlikdə, onu şiddətli əzaba atın!”–

²⁷Onun yaşıdı olan yoldaşı–İblis dedi ki: “Rəbbimiz! Mən onu azdırmadım. Fəqət özü uzaq bir pozğunluq  içindəydi.”

²⁸Allah dedi ki: “Mənim hüzurumda çəkişməyin! Mən sizə daha əvvəl təhdid göndərmişdim. ²⁹Mənim hüzurumda Söz dəyişdirilməz. Və Mən qullara əsla yanlış iş edən–etdikləri yaxşı əməlləri nöqsanlaşdıran, haqsızlıq edən biri deyiləm.”

İstər 1–ci ayədəki and cümləsi, istərsə də 22–ci ayənin içində yerləşdiyi bölmə, yuxarıdakı tərtiblə oxunduğunda, Rəbbimizin ismarıcı tamamilə yaxşı anlaşılır, əks təqdirdə isə hər iki bölmə də anlaşıla bilmir.

22–ci ayənin 1–ci ayədən sonrakı sıraya yerləşdirilməsi nəticəsində, diqqətlərin Qurana çəkildiyi görünür və edilmış olan açıqlamadan anlaşılır ki, Quranın möcüzəliyinin Peyğəmbərimizlə bir əlaqəsi yoxdur.

Gerçəklər belə ikən kafirlərin buna verdikləri reaksiya isə bu şəkildədir:

^2,3Amma onlar, özlərinə içlərindən xəbərdar edicinin gəlməyinə çaşdılar və kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, “Bu, çaşılacaq bir şeydir! Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu, uzaq bir dönüşdür” dedilər.                          

Quranın daha əvvəl enmiş olan bölmələrindən də bilirik ki, Allahın, Elçisi vasitəsiylə bildirdikləri, Məkkənin azğın və tərbiyəsiz irəli gələnlərinin mövcud nizamlarına və idarəçiliklərinə uyğun düşməmişdir. Bu səbəblə bu “şişka”lar öz nizamlarının pozulmaması üçün bir çox bəhanələrin arxasına sığınaraq, Rəbbimizin bildirişlərinə qarşı çıxmışdılar. Gah özləri kimi bəşərdən bir Peyğəmbər gəlməsini qəbul edə bilməyərək, “Niyə bir mələk gəlmədi?” demişlər, gah da “Öldükdən sonra dirilməkmi olurmuş?” deyərək inkar mənasında bir çaşqınlıq nümayiş etdirmişdilər.

Əslində isə heyrətləndikləri vəziyyət, sağlam düşüncəli insanların asanca və könül rahatlığı ilə qəbul edə biləcəyi normal bir haldır. Çünki Rəhman və Rəhim Allah, xəbərdarlıqçı və öyüdçü olaraq, özləri ilə eyni hissləri duyan, eyni şeyləri hiss edən, öz dillərini danışan, onları hər yönüylə anlayan və özlərinin təhəmmül dərəcələrini bilən birini Peyğəmbər seçmişdir. Uca Allah öz içlərindən birini seçib, elçi etmişdir ki, içində olduqları yanlış vəziyyəti davam etdirəcək olarlarsa, bu elçi onları gözləyən fəlakət barəsində diqqətlərini çəksin və aralarında məsuliyyətləri ilk yüklənən, ismarıcı ilk tətbiq edən şəxs olaraq, digərlərinə örnək olsun, onlara doğru istiqaməti necə tapa biləcəklərini göstərsin.

Lakin ayələrdən, müşriklərin Peyğəmbərlik müəssisəsinin bilavasitə özünü qəribə qarşıladıqları, xüsusilə də bu xəbərdarlıqçı Peyğəmbərin duyurduğu yenidən dirilmə mövzusuna heyrət etdikləri anlaşılır.

Əslində isə ilk ayədən buraya qədər gələn vəhylər bizə göstərir ki, “yenidən dirilmə” mövzusu, İslam inanc sisteminin təməli xüsusiyətindədir. Çünki sadəcə Allaha təslimiyyəti və yalnızca Allahın ismarıcına uymağı öyüdləyən İslam, Rəbbimizin heç kimsəyə zərrəcə haqsızlıq etməyəcəyini, hər kəsin etdiklərinin qarşılığını mütləq görəcəyini söyləyir. Yəni, hər əmələ mütləq qarşılığı veriləcək, yaxşılar mükafatlarını alacaq, pislərin etdikləri yerdə qalmayacaqdır. Ancaq, bu qarşılıqlar bəzən yer üzündə veriləcək, bəzən da yolçuluğun ən sonundakı qəti hesaba ertələnəcəkdir. O halda qəti hesabın görünəcəyi bir başqa dünya [axirət] mütləq var olmalıdır. Başqa sözlə desək, qəti hesabın görülməsi üçün yenidən dirilmə qaçılmazdır.

⁴Biz, yerin onlardan nəyi əksiltdiyini əlbəttə bilmişdik. Yanımızda da çox yaxşı qeyd edib qoruyan bir kitab vardır.

İnkarçıların 3–cü ayədə nəql edilən, “Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz vaxtmı? Bu uzaq bir dönüşdür” şəklindəki etirazları və Allaha dönüşü inkar etmələri başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

• ¹⁰Və onlar: “Biz, yer üzünün içində qeyb olduğumuzdamı, gerçəkdən bizmi yeni bir ya­radılışda olacağıq?” dedilər. Əslində onlar, Rəbblərinə qovuşmağı–Onun rahatlı­ğı­na çatmağı bilərək rədd edən /inanmayan kimsələrdir. (Səcdə/10)

4–cü ayə, inkarçıların bu bəhanələrinə verilən cavabdır. İnkarçıların yenidən dirilməyi imkansız zənn etmələri, yaradılış gerçəyini və bölmələrini təfərrüatlarıyla bilməmələrindən, yəni məlumatsızlıqlarından qaynaqlanır. Həyat elminin bütün sirləri kəşf edilmiş olsa idi, hər halda ölümdən sonra dirilmə də ağıllara çox uzaq gəlməzdi.

Amma Uca Allah bu sirləri bilir və ona görə yaradır:

• ^79,80De ki: “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə o yamyaşıl ağacdan bir atəş–oksigen düzəldəndir. İndi də siz oksigenden yandırırsınız. (Ya–Sin/79,80)

Rəbbimiz, öldükdən sonra çürüyüb torpaq olanlara nə olduğunu, varlıqlarını nələrin əmələ gətirdiyini və varlıqları təşkil edən parçalardan nələrin qeyb olub, nələrin qeyb olmadığını, nələrin şəklini dəyişdirərək, olduğu kimi qaldığını [varlıqlarını qoruduğunu], bu parçalar arasındakı bağların nələr olduğunu bilir. Ayədə bu məlumatların qorunduğu da bildirildiyinə görə, insanların öldükdən sonra çürüyüb, torpağa qarışmaları, onların qeyb olub, getdikləri mənasına gəlməz. Həyatın bu torpaqdan [maddədən] yenidən başlaması, daha öncə bir dəfə gerçəkləşmişdir və davamlı gerçəkləşməyə davam edir.

⁵Əksinə, gerçək özlərinə gəldiyi zaman onu yalan saydılar, onun üçün onlar qarmaqarışıq bir iş içindədirlər.

Əsr surəsinin təhlilində geniş açıqlandığı kimi, لحقّ [haqq] sözünün əsl mənası, “uyğunluq və ekvivalent olma” deməkdir.[2] Xülasə olaraq təkrarlamaq gərəkirsə, Quranda haqq, qəti möcüzələrlə sabit olan Peyğəmbərliyi, Peyğəmbərimizin doğruluğuna dair olan əqli dəlilləri, endirilən Furqanı [Quranı] və mütləq gerçəkləşəcək olan həşri [axirətdə dirilib toplanmanı] ifadə edir.

Ayəyə görə inkarçılar, “haqq”ı, yəni özlərini yaratmış olan Allahın elmini, göndərdiyi kitabını və Peyğəmbərini gələn kimi yalan saymışdılar. Bu yalan saymalarının nəticəsi olaraq da, çox qarışıq bir hal içində çalxalanırlar. Peyğəmbərimizə də bəzən sehirbaz, bəzən kahin, bəzən şair deyərək, çaşqınlıq içində inkar edir, amma eyni zamanda da iztirab içində üzürdülər.

Hər kəs bilir ki, haqdan uzaq yaşayanlar həvəslərinə uyaraq, sıxıcı işlərə təvəssül edərlər və bunun nəticəsində də davamlı bədbinlik içində yaşayarlar. Vicdanları onları narahat edər, cəmiyyət içində utancaq və əzik qalarlar.

Qarmaqarışıq Bir İş: Ayədəki, مريج [məric] sözü, “bomboş, müxtəlif, qarışıq, sıxıntı verən” mənalarına gəlir. [3]

Buna görə də ayədən bir neçə gözəl məna çıxarmaq mümkündür:

* Müşriklər özlərinə gələn haqqı yalan saymışdılar, amma bu inkarları bir tərəfdən də vicdanlarını narahat edir. Çünki cavabını qəti olaraq bilmədikləri bir şeyi yalan saymaları nəticəsində ağıllarında, “Əcəba varmı, əgər varsa?” kimi suallar meydana gətirmişdir və bu suallar içlərini davamlı narahat edir. Beləliklə də qərarsız qalmışlar, sıxıntıya düşmüşlər, işləri qarmaqarışıq hala gəlmişdir.

* Müşriklər çox yaxından tanıdıqları halda, bəzən şair, bəzən sehirbaz, bəzən kahin dedikləri Peyğəmbərimiz haqqında etdikləri bu itthamların doğru olmadığını yaxşı bilirlər və öz aralarında bunu bir–birlərinə etiraf edirdilər. Yəni, söylədiklərinə özləri də inanmır, əsassızlıqlarının fərqində olaraq da, bəzən Peyğəmbərimizə yaraşdıracaq pis sifət tapa bilmirdilər.

* Peyğəmbərimizin Peyğəmbər seçilməzdən öncə də hər kəs tərəfindən bilinən üstün xüsusiyyətləri və özəllikləri vardı. Bu mənada Onun, sahib olduqlarıyla əlaqədar olaraq kimsəyə minnət borcu olmayan, gözəl əxlaqlı, əmin [güvənilir–doğru] və zehni yöndən tamamilə sağlam bir adam olması, əslində Allahın Elçisi olaraq söylədiklərinin doğruluğu barəsində yetərli bir dəlil təşkil edirdi. Məkkəli müşriklərin o günə qədər hər mövzuda olduğu kimi bu mövzuda da Peyğəmbərimizin sözlərinə inanmaları gərəkirkən, belə etməyib işi tam tərsinə çevirmələri və öz məntiqlərinə də tərs düşən bir davranış içinə girmələri çox yanlış idi. Bu yanlış yaxınlaşmalarının nəticəsində özləri də çaşqınlıq içinə düşmüş və aralarında bir qarışıqlıq meydana gəlmişdir.

⁶Yaxşı, onlar üstlərindəki göyə baxmadılarmı ki, onu Biz heç yarığı olmadan necə bi­na etmişik və bəzəmişik!

Belə ayələrdə Rəbbimizin الصّبورsabur] sifətinin təcəlliləri görünür: Uca Allah günahları ucbatından insanları dərhal qəhr etməz, onlara davamlı olaraq fikrindən döndərici örnəklər verir, düşünüb anlaya biləcəkləri əqli dəlillər göstərir. İşarət etdiyi daxili [özündən] və xarici [ətrafından] sübutlarla insanı doğru inanca yönləndirir. Rəbbimizin bu ayədə diqqət çəkdiyi sübut səmadır.

Burada [السّماء əssəma=göy], ağlagəlməz dərinlik və böyüklükdəki “kainat”ı ifadə edir. Böyüklüyü, günəşin parlaqlığı səbəbindən gündüzlər çılpaq gözlə yetəri qədər görünə bilməyən kainat, gecələr milyardlarla ulduzun saçdığı işıqla böyüklüyü haqqında insanı heyrətə düşürür. Harada başlayıb, harada bitdiyi bəlli olmayan bu böyüklük, xüsusilə də teleskopla baxıldığında daha da baş döndərən bir hal alır.

6–cı ayədə ifadə edilən səma, içində günəşdən minlərlə dəfə daha parlaq ulduzların, dünyadan minlərlə dəfə daha böyük planetlərin olduğu, bütün bu göy cisimlərinin uçan bir obyekt kimi içində üzdükləri böyük kainatı simvolizə edir. Səmanın insanlığın gözü önünə sərilən ilahi bir sübut olduğu, Quranda başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

• ^3,4O, vəhy edilən göyü, bir–biri üzərinə uyğun olaraq əmələ gətirəndir. Rəhmanın yaratmasında bir çatlaqlıq–uyğunsuzluq görməzsən. Haydi, gözünü döndər, bir pozuqluq görürsənmi? Sonra gözünü iki dəfə daha döndər. Gözün, aciz olaraq və çox yorğun olduğu halda sənə dönəcəkdir. (Mülk/3–4)
• ⁸¹Göyləri və yeri əmələ gətirən, onlar kimilərini də əmələ gətirməyə güc yetirən deyildirmi? Bəli, əlbəttə güc yetirəndir! və O, çox–çox mükəmməl əmələ gətirəndir, çox yaxşı biləndir. (Ya–Sin/81)
• ⁵⁷Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılması, insanların yaradılmasından daha böyükdür. amma insanların çoxu bilmirlər. (Mömin/57)
• ³³Onlar, şübhəsiz göyləri və yer üzünü yaradan və onları yaratmaqla yorulmamış olan Allahın ölüləri diriltməyə də güc yetirən olduğunu görmədilərmi/düşünə bilmədilərmi? Bəli şübhəsiz ki, O, hər şeyə gücü yetəndir. (Əhqaf/33)

Yuxarıdakı ayələri də nəzərə alaraq 6–cı ayənin təqdirini belə etmək mümkündür: “Bu heyrətə düşürən böyüklüyə, dərinliyə rəğmən sübut nizamı o qədər sağlamdır ki, kainatın içindəki planet, ulduz, qalaktika, qalaktika sistemleri, aralarında hər hansı bir yarıq, çatlaq olmadan bir–birləri ilə uyumlu və qopmaz bir irtibat içindədir. Göylərin quruluşunun insanın quruluşundan daha böyük olmasına rəğmən, insandan daha qarışıq quruluşda olan bu möhtəşəm səmada heç bir nizamsızlığın olmaması, Bizim gücümüzün nə qədər böyük olduğunu göstərir.”

Hələ də yeni kəşflərin edildiyi günəş sistemini içində saxlayan samanyolu qalaktikası, bünövrəsində günəşə bənzər təxminən 100.000.000.000 ulduz saxlayır. Görünə bilən kainatda isə təxminən 10.000.000.000 qalaktika olduğu təxmin edilir.

Bu rəqəmlər, bu böyüklüklər sadəcə kainatın görünə bilən qismi üçün keçərli olub, bəlkə də kainatın gerçək ölçüləri qarşısında okeandakı bir damla kimidir. Dolayısıyla bu möhtəşəm varlıq aləmini yaradarkən heç yorğunluq duymadığını bildirən Allahın qüdrət və əzəməti sonsuzdur. Bu qüdrət və əzəməti nəinki ölçmək, düşünmək belə insan ağlının əhatəsini aşır. Belə isə, “Öldükdən sonra təkrar necə dirildilə bilərik?” –deyə edilən inkar, sağlam düşünən ağlın edəcəyi bir şey deyildir.

“Səma”nın quruluşu haqqında elm və texnika kitablarından müfəssəl məlumat almaq olar.

^7,8Və Biz, Allaha yönələn hər qula könül gözünü açmaq üçün və ona öyüd olsun deyə, yeri yayıb döşədik və ona sabit dağlar buraxdıq. Orada gö­rü­nüşü iç açıcı–göz oxşayan hər cütdən bitkilər bitirdik,

Bu ayədə keçən “dağlar” və “yerin döşənməsi” mövzuları Şəms və Mürsəlat surələrinin təhlilində açıqlandığı üçün burada təkrar edilməmişdir.

8–ci ayə, özündən öncəki [6–7–ci] ayələrdəki fellərin “mütləq” və ya “lieclih” məf‘ulü halındadır. Bu məful növləri dilimizdəki “hal zərfi”nə uyğun gəlir.

Buna görə də bu üç ayə [6–8–ci ayələr], bir cümlə içində toplanaraq bu şəkillərdə təqdir edilə bilir:

1) Yaxşı onlar, üstlərindəki göyə baxmadılarmı ki, Biz onu Allaha yönələn hər qula, könül gözünü açmaq və ona öyüd olaraq, heç yarığı olmadan necə bina etmişik və bəzəmişik.

2) Yaxşı onlar, üstlərindəki göyə baxmadılarmı ki, Biz onu Allaha yönələn hər qula, könül gözünü açması və ona öyüd olması üçün, heç yarığı olmadan necə bina etmişik və bəzəmişik.

3) və Biz, Allaha yönələn hər qula, könül gözünü açması üçün və ona öyüd olaraq yeri də yayıb döşədik və ona sabit dağlar buraxdıq. Orada müxtəlif görünüşlü hər çütdən bitkilər bitirdik.

4) və Biz Allaha yönələn hər qula, könül gözünü açması və ona öyüd olması üçün yeri də yayıb döşədik və ona sabit dağlar buraxdıq. Orada müxtəlif görünüşlü hər çütdən bitkilər bitirdik. 8–ci ayədəki, Allaha yönələn hər qul ifadəsi, ağlını işlədib, təfəkkür edən adamların arasında, ancaq Allaha yönələnlərin öyüd ala biləcəyini bildirir.

Bilindiyi kimi, elm naminə olduğu iddia edilən yaxınlaşmaların bir çoxunda, yer üzündə və göy üzündə milyardlarla ildən bəri meydana gələnlər, bir “yaradıcı” qavramının “elm”lə uyğun gəlmədiyi anlayışıyla, daima təsadüflərlə izah edilmişdir. Əslində isə kainatdakı dəyişiklik və inkişaf qanunlarının təsadüflərlə açıqlanması, bu möhtəşəm nizamın, hesablanması belə az qala imkansız kiçiklikdəki ehtimallara əsaslandırılması deməkdir ki, əslində elmlə [riyaziyyat, məntiqlə] uyğun gəlməyən anlayış da budur.

Əslində bu kainat, hər dildə oxuna bilən və hər vəsilə ilə anlaşıla bilən, hər kəsə açıq bir kitabdır. Bu kitab, gözü baxa–baxa kor olmamaq şərti ilə, yüksək səviyyədə biliyi olanlar tərəfindən də, dağ başında mədəniyyətdən uzaq yaşayanlar tərəfindən də oxuna bilir. Yəni, Allaha yönələn və ağlını işlədən hər kəs, bu kainatın şüurla dizayn edildiyini, müəyyən bir proqrama uyğun olaraq davam etdiyini anlaya bilir və belə möhtəşəm bir nizamı da ancaq uca bir Yaradıcının [Allahın] proqramlaya biləcəyini idrak edə bilir.

^9–11Biz, göydən bərəkətli bir su en­dirdik. Onunla bağçalar və biçiləcək dənələr, qullara ruzi olmaq üçün tumur­cuq­ları bir–biri üzərinə düzülmüş böyük və yüksək xurma ağaçları bitirdik. Və Biz, onun­la ölü bir bölgəni canlandırdıq. Bax budur, diriliş belədir.

6–8–ci ayələrdəki qısa açıqlamalardan sonra kainat kitabının bəzi səhifələrini gözlər önünə sərməyə davam edən Rəbbimiz, bu ayələrdə də yenidən dirilmə mövzusunu gündəmə gətirmişdir.

“Çıxış”ın, eynilə bərəkətli bir suyun göydən ölü torpağa endirilməsi nəticəsində ölü torpaqdan bitki və ağacların çıxması kimi olacağını bildirən Uca Allah, bu təriflə inancsızlara diriltmənin sanki laboratoriyada tətbiqi olaraq göstərir.

Bu ayələr, özəlliklə Ərəbistan kimi quraq iqlim şərtlərində yaşayan insanlara, tam anlayacaqları dildən xitab edir. Belə ki, Ərəbistan xalqı yaşarkən görir ki, bəzən beş il boyunca bir damla belə yağış düşməyən bölgələrdə, qovrularaq nə bitki, nə də heyvan–heç bir canlının yaşayamayacağı hala gələn torpaqlarda, azacıq da olsa yağış yağması ilə otlar bitir, böcəklər canlanr.

Uca Rəbbimiz bu ayələrdə sanki belə deyir: – “Yer kürəsini canlı yaradılışların yaşaması üçün uyğun bir yer edən, yer üzünün cansız torpağını göy üzünün cansız suyu ilə birləşdirərək, bağ və baxçalarda göz oxşayan min bir cür bitkini yaradan, bu bitkiləri bütün canlılar üçün ruzi və həyat qaynağı qılan Allah haqqında ölümdən sonra diriltməyə gücü yetməyəcəyi şəklində bir düşüncəniz ağılsızca bir zənndir.

Siz, tamamilə quru və cansız olan bir bölgənin, yağış dənələri düşər düşməz, həyat tapdığını, ölmüş olan köklərin bir anda dirildiyini, min bir cür böcəyin o ölü torpaqdan çıxaraq, qaçmağa başladığını gözlərinizlə görürsünüz. Budur bu gördüyünüz, ölümdən sonra dirilmənin imkansız olmadığının apaçıq isbatıdır.”

Rəbbimiz başqa ayələrdə də yağış ilə ölü torpaqdan bitkilərin çıxmasını ölümdən sonra axirətdə dirilməyə örnək olaraq göstərmişdir:

• ³³Və ölü torpaq, laqeyd cəmiyyətə bir dəlildir. Biz ona həyat verdik və ondan dənələr çıxardıq ki, ondan yeyirlər.                                   (Ya–Sin/33)
• ²⁴Yenə Onun ayələrindəndir ki, sizə həm qorxu və həm də ümid vermək üçün şimşəyi göstərir. Və göydən bir su endirir ki, onunla yer üzünə ölümündən sonra həyat verir. Şübhəsiz ki, bunda ağlını istifadə edəcək bir cəmiyyət üçün necə əlamətlər/nümunələr vardır. (Rum/24)
• ⁵⁰Belə isə Allahın mərhəmətinin əsərlərinə bir bax–yer üzünü ölümündən sonra necə dirildir? Şübhə yox ki, O, qətiliklə ölüləri dirildər və O, hər şeyə gücü yetəndir. (Rum/50)
• ¹⁹O, ölüdən dirini çıxarır, diridən də ölünü çıxarır və yer üzünə ölümündən sonra həyat verir. Sizlər də bax budur, belə çıxarılacaqsınız.                            (Rum/19)

Yuxarıdakı ayələrdən başqa, Nəhl/65, Ənkəbud/63, Fatir/9, Casiyə/5, Hədid/17 ayələri də eyni mənadadır.

Şərəfli Quran da, bərəkətli su kimidir. Ölmüş, qoxumuş, pozulmuş fərd və kütlələr də bu bərəkətli su ilə yenidən canlana bilirlər.

¹²Onlardan əvvəl Nuhun cəmiyyəti, Əshab–i Rəss və Səmud yalan saymışdı. ^13,14Ad, Firon və Lutun qardaşları, Əshab–i Eykə və Tubba cəmiyyəti də. Bunların hamısı peyğəmbərləri yalan saydılar ki, Mənim əzabım haqq oldu.

Bənzərləriylə daha öncə də qarşılaşdığımız bu ayələrdə həm ibrət, həm xəbərdarlıq, həm də Peyğəmbərimizə təsəlli vardır. Rəbbimiz, özlərinə göndərilən Peyğəmbərləri yalan sayanları məhv etdiyini bildirərək, Peyğəmbərlərini sahibsiz buraxmadığını, gücləndirdiyini göstərir və Peyğəmbərimizin vəziyyətinin özündən öncəkilərdən fərqli olmadığına diqqət çəkir.

Ayələrdə özlərindən bəhs edilən şəxslər və qövmlər, çox ehtimal ki, ya Ərəbistanda, ya da Ərəblərin gedib gəldikləri yollar üzərində və ya əlaqə qurduqları ölkələrdə yaşamışdılar. Bu şəxslər və qövmlərin [Əshab–i Rəss, Əshab–i Eykə və Tubba qövmü] sadəcə adlarının bildirilib, haqlarında başqa heç bir məlumat verilmədiyi onu göstərir ki, Quranın endiyi dövrdə yaşamış olan insanlar onlardan və əhvalatlarından xəbərdar imişlər. Çox ehtimal ki, ilk tarixi qaynaqlar bu məlumatları seçib qoruya bilmədiklərinə görə bu məlumatlar günümüzədək gəlib çatmayıb.

Diqqət edilməsi gərəkən bir digər məqam da odur ki, digər örnəklərin hamısı bir qövm haqqında məlumat verərkən, verilən örnəklərdən biri–Firon birbaşa, şəxs olaraq örnək göstərilmişdir. Bunun səbəbi odur ki, Fironun öz düşüncəsindən başqa heç bir görüş, qənaət, azad düşüncə və inanc qəbul etməyərək, millətinin başına bəla olmuş, getdiyi yanlış yolda millətini ardınca sürükləyib, beləliklə də bütün bir qövmün azğınlığının məsuliyyətlisi olaraq qəbul edilib. Çünki bir qövm, ancaq öz düşüncə və davranış hürriyətinə sahibdirsə, məsuliyyətli sayıla bilər. Firon, diktatorluq edərək, millətini gücsüz edib, onu zavallı bir hala gətirib, kütləvi olaraq gedilən azğınlıq yolunda millətinin günah yükünü də çiyinlərinə alıb və “tək məsul şəxs” halına gəlmişdir.

Ancaq, pozğunluğun məsuliyyətini tək adamın yüklənmiş kimi göründüyü belə bir halda belə, bir qövmün məsuliyyətlilikdən bütünlüklə qurtulması barəsində söz ola bilməz. Çünki belə bir diktatorun özlərini azdırmasına boyun əyməsi, səs çıxarmaması kimi acizliyi də həmin o qövmün cəzalandırılması üçün yetərli olur:

• ⁵⁰Fəqət, nə zaman ki, əzabı özlərindən qaldırdıq, o zaman onlar sözlərindən döndü­lər.
• ^51–53Və Firon, cəmiyyətinin içində səsləndi: –“Ey cəmiyyətim! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən, bu zavallının tam özü olan, az qala məramını anlada bilməyən adamdan daha xeyirli deyiləmmi? Həm də Onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx – sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” dedi.
• ⁵⁴Firon öz cəmiyyətini təsirsizləşdirdi/xüsusiyyətsizləşdirdi və onlar da ona itaət etdilər. Şübhəsiz onlar, haqq yoldan çıxmışlar cəmiyyəti idilər.
• ^55,56Sonunda onlar, Bizi qəzəbləndirdikləri zaman, onları cəzalandıraraq ədaləti təmin etdik. Sonra da onları kütləvi olaraq, suda boğduq. Sonra da onları sonradan gələcəklər üçün sələf və nümunə etdik. (Zühruf/50–56)

12 – 14–cü ayələrdə bəzi şəxs və qövmlərə sadəcə ad verərək, işarət etməkdə məqsəd, bu qövmlərin hekayətlərini anlatmaq deyil, ölümdən sonra diriliş xəbərini verən Peyğəmbərləri yalan sayanların aqibətlərini xatırladaraq, qəlblərə təsir etməkdir. Örnək göstərilənlərin ortaq özəlliyi,onların hamısının özlərinə göndərilən Peyğəmbərləri yalan saymış olmalarıdır.

Ancaq, örnək verilən qövmlərin işlədikləri günahın, sadəcə bir tək öz Peyğəmbərlərini yalan sayması doğru olmaz. Belə ki, bütün Peyğəmbərlər öz qövmlərinə Allah tərəfindən özlərinə bildirilən ortaq xəbəri çatdırmışlar. Bu qövmlər, özlərinə gələn Peyğəmbərləri, gətirdikləri xəbər ucbatından yalan saymışdılar. Buna görə də, yalanladıqları əslində, Peyğəmbərlər deyil, Allahın bildirdiyi xəbərdir. Beləliklə də, bir tək Peyğəmbəri yalan saymaq, bütün Peyğəmbərləri və əslində, Allahı yalan saymaq mənasına gəlir.

12–14–cü ayələr, daha öncəki altı ayədə axirətin mümkün olduğu haqqında göstərilən dəlillərə əlavə olaraq, Ərəblərin yəqin bildikləri bəzi qövmlərin ortadan qaldırılmalarını da dəlil göstərir, beləliklə də axirətin gerçəkləşəcəyini “tarixi fakt” larla da isbat edir.

Çünki bütün Peyğəmbərlərin önə sürdükləri axirət inancını yalan sayan, insanlıqdan çıxmış, alçaqlar alçağı vəziyyətinə düşmüş inkarçıların çıxardıqları fəsad, tökdükləri qan və əxlaqsızlıqları ucbatından həlak edilmələri, əslində insanın Allah tərəfindən yaxından təqib edildiyini, hesaba çəkilmədən buraxılmadığını, etdikləri üzündən, bu dünyada da cəzalandırıla biləcəyini göstərən bir dəlildir.

Ayələrdə adı keçən qövmlərdən Ad və Səmud haqqında daha öncəki surələrdə geniş məlumat verilmişdi. Nuh və qövmü üçün isə irəlidəki surələrdə yeri gəldiyi zaman məlumat veriləcəkdir. Bunlardan başqa qalan qövmlərin xronolojı olaraq sıralanması ilk dəfə bu surədə edilir. Ress, Eykəlilər, Tubba qövmləri haqqında Quranda artıq təfərrüat verilməmişdir.

¹⁵Yaxşı, Biz, ilk əmələ gətirməkdə acizlikmi göstərdik? Xeyr, amma onlar yeni bir yaranışdan şübhə  içindədirlər.

Rəbbimiz, Fussilət surəsində, çox açıq və konkret şəkildə ortaya qoyduğu və indiyə qədər da bir çox örnəklərini gördüyümüz ümumi qaydası olaraq, bu ayədə də yenə afaq və enfüsdəki qanunlarından bir örnək vermişdir.

• ⁵³Onun haqq olduğu ortaya çıxıncaya qədər, həm ətraf mühitdə, həm öz varlıqlarında əlamətlərimizi/nümunələrimizi onlara göstərəcəyik. Rəbbinin, şüb­hə­siz, hər şe­yə şahid olmuş olmağı da yetmədimi? (Fussilət/53)

İLK YARATMA: Ayədə verilən örnək, ilk yaratmadır. Bu örnək həm afaqi, həm enfüsi olaraq dəyərləndirilə bilir və iki şəkildə anlaşıla bilir:

1) İlk yaratmaq dedikdə, insanın dünyaya gətirilməsi anlaşıla bilir ki, bu təqdirdə örnək enfüsi xüsusiyyətdədir:

• ⁷⁷Və o adam, özünü bir nütfədən– bir damla sudan əmələ gətirdiyimizi görmədimi ki, indi o açıq–aşkar bir düşməndir.
• ⁷⁸Və öz yaradılışını diqqətə almayaraq, Bizə bir məsəl də çəkdi. Dedi ki:–“Kim dirildəcəkmiş o sümükləri? Onlar çürümüş ikən!”
• ^79,80De ki: “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə o yamyaşıl ağacdan bir od/oksigen düzəldəndir. İndi də siz oksigenden yandırırsınız. (Ya–Sin/77–80)
• ³³Onlar, şübhəsiz göyləri və yer üzünü yaradan və onları yaradaraq yorulmamış olan Allahın ölüləri diriltməyə də güc yetirən olduğunu görmədilərmi/düşünə bilmədilərmi? Bəli şübhəsiz ki, O, hər şeyə gücü yetəndir. (Əhqaf/33)

Xatırlayacağımız kimi, Rəbbimiz 6–ci ayədə, Yaxşı, onlar üstlərindəki göyə baxmadılarmı ki?–demişdi. Burada da, Yaxşı, Biz ilk yaratmada acizlikmi göstərdik? – buyurmuşdur.

Bu açıqlamaları nəzərə alaraq, 15–ci ayənin təqdiri aşağıda təqdim etdiyimiz şəkillərdə edilə bilir:

* Bu halda ilk yaratmaqda acizmi qaldıq? Yəni, istər digərlərini, istər özlərini ilk yaradılışla meydana gətirməklə, qüdrətimizi göstərmiş deyilmiyik ki, ikinci bir yaradılışı uzaq görürlər və Bu uzaq bir dönüşdür deyirlər?

* İlk yaradılışla qüdrətimiz tükənmişmi ki, daha sonrasını yaratmaqdan gücsüzlüyəmi düşmüşük? Xeyr, belə olmadığını bilirlər. Onlar yenidən yaradılmaqdan şübhə eləyirlər.

15–ci ayə əslində, axirətin ağılla [məntiqlə] isbatı mahiyyətindədir. Çünki istər insanın bu dünyada canlı olaraq var olması, istərsə də yer, göy və kainatin nizamının var olması, Allahın bunları yaratmaqdan aciz olmadığını açıqca isbat edir. Sanki Uca Allah deyir ki, “Etdiklərimız, edəcəklərimizin isbatıdır”.

Bu halda, qiyaməti qopartdıqdan sonra Allahın başqa bir nizam qura bilməyəcəyini, ölüləri təkrar dirildə bilməyəcəyini söyləmək məntiqli bir yanaşma deyildir. Çünki Allah bunları etməkdən aciz olsa idi (haşa), öncədən də edə bilməz, gördüyümüz heç bir varlığı yarada bilməzdi.

Bu halda, tam sağlam bir fikir yürütməklə insanı və kainati yoxdan var edən gücün yaratdığı varlıqlara baxaraq, Onun bu varlıqların həyatlarını əllərindən aldıqdan sonra, onları təkrar yarada biləcəyi [dirildə biləcəyi] nəticəsinə varmaq olar.

Yaradıcının gücündə bir azalma, itki olmadığına görə, bunun əksini söyləmək, yəni dəyişməz qanunlara söykənən möhtəşəm bir nizam içindəki kainati yoxdan yaratmış olan gücün, yaratdığı bu varlıqları, yenə Öz qoyduğu qanunlarla dəyişdirdikdən [ölmələrini təmin etdikdən] sonra, başqa bir nizam içində təkrar yarada bilməyəcəyini [dirildə bilməyəcəyini] söyləmək, gerçəklərə və həqiqətlərə dayanan məntiqli bir fikir yürütmək olmadığından, bir sözlə, əbəsdir.

¹⁶Və and olsun insanı Biz yaratdıq/əmələ gətirdik. Nəfsinin özünə nələr pıçıldadığını da bilirik. Və Biz ona şah damarından daha yaxınıq.

^17,18Onun sa­ğın­dan və solundan (hər yanından) yerləşmiş iki təsbit edici onun hər işini təsbit edib du­rarkən, insan elə bir söz söyləməz ki, yanında hazır gözləyən olmasın.

Bu bölmədə insanı azdıran gücün qaynağına diqqət çəkilərək, insanlar xəbərdarlıq edilmiş, sonra da “insan”la onu yaradan, yaratdığı üçün bütün özəlliklərini bilən, azad buraxmış olmasına rəğmən, ona daima nəzarət edən “Yaradıcı” arasındakı əlaqə barədə söhbət açılmışdır. Bu əlaqənin dərəcəsi isə, və “Biz ona şah damarından daha yaxınıq”   ifadəsiylə açıqlanmışdır.

Bölmədə sözsüz olaraq belə deyilir: – “Bizim qüdrət və elmimiz insanoğlunu daxilindən və xaricindən elə əhatə etmişdir ki, Bizim elm və qüdrətimizin ona yaxınlığı, şah damarının ona olan yaxınlığından daha artıqdır. Danışığını eşitmək üçün bir məsafə qət edib, yanına gəlməyimizə ehtiyac yoxdur, könlündən keçən düşüncələri belə birbaşa bilirik. Eyni şəkildə, ona müdaxilə etməyimiz istənirsə, bir məsafə qət etməyimiz barədə söhbət gedə bilməz. Harada olursa olsun, o, hər zaman nəzarətimizdədir, istədiyimiz zaman ona müdaxilə edərik.”

Bir tərəfdən Allahın insana, nəfsinin Özünə nələr pıçıldadığını biləcək qədər, hətta şah damarından belə yaxın olduğu söylənir, digər tərəfdən də insanın üzərinə onun hər söz və hərəkətini qeyd edən iki ədəd qeyd edənin və sınayanın yerləşdirildiyi bildirilir. Uca Rəbbimiz hər kəsin nə etdiyini ən incəliklərinə qədər bildiyi halda, görəsən niyə əlavə olaraq, hər kəsin üzərinə nə edib, etdiklərini sınayan və qeyd edən iki şahid daha yerləşdirmişdir?

Fikrimizcə bunun mənası odur ki, insan Allahın ədaləti önündə hesaba çəkiləcəyi zaman, hesabatını öncəki dünyada etdiklərini gözlər önünə sərəcək iki şahidin şahidliyi ilə verəcəkdir. İnsanın öz vücudu, sözlərini, hərəkətlərini, hətta düşüncələrini belə ən incə təfərrüatı ilə zəbt edib, qeydə alan bir disk, bir yaddaş kartı kimidir. Hesab günündə bu qeydlər açılaraq elan ediləcək, hər insan dünyada ikən söylədiklərini öz səsindən öz qulağı ilə eşidəcək, etdiyi işləri də öz orqanlarından öz gözləri ilə görəcəkdir. Beləliklə, etdiklərini inkar etməsi, əsla mümkün olmayacaqdır. Hər şeyi bilməsinə rəğmən Uca Allah, axirətdə hesaba çəkdiyi kimsəni ədalətin bütün şərtləri yerinə yetirilmiş bir şəkildə və hər insanın bilavasitə özünü şahid olaraq dinləmək yoluyla mühakimə edəcəkdir. Hər kəsin dünyadakı söz və hərəkətlərinin tam və əksiksiz qeydi buna görə də vacibdir.

Nəfsinin Özünə nələr pıçıldadığını da bilirik.

Nəfsin vəsvəsəsi, insanın öz içindən keçirdiyi duyğular, yanlış və yersiz düşüncələr, qərarlar kimi, gizli, içinə qapalı şeyləri ifadə edir.

İnsanın içinə [könlünə], söylənənləri və edilənləri qeyd etməklə vəzifəli qabiliyyətlərin belə fərqinə varamadıqları bir gizlilikdə gələn bu daxili, nəfsani şeylər, Allahdan əsla gizlin qala bilməzlar. Çünki Allah, Yaradıcısı və proqramlayıcısı olaraq insana, onun öz nəfsinə olan yaxınlığından daha yaxındır. Əslində elə insana, diri olmasını təmin edən nəfsi [canı], verən də Allahdır.

Habl–İ Vərid: Ayədəki, وريد حبل [habl–i vərid] tamamlığı, uzun zamandan bəri “şah damarı” olaraq qəbul edilir. Əslində isə bu deyimin əsas mənası anatomiya elmindəki “şah damarı” deyildir. Anatomiya elmindəki “şah damarı”, qəlbdən çıxıb baş və boyun bölgəsinə təmiz qan daşıyan ana arteriyaların (atardamar) ortaq adıdır. Habl–i vərid isə, “vücuddakı kirli qanı daşıyan ana vena (toplardamar)”dır.

Bu mövzuda klassik qaynaqların bəzilərində bu məlumatlar yer alır:

Əl–Vəridan [iki vena (toplardamar)], boynun önündəki iki üzünü tutan iki damardır ki, vətinə [şahdamarına] bağlı olub, başdan qəlbə doğru girərlər.[4]

Vərid, “boynun üzündəki damar”dır ki, öfkə halında şişər. Bunlar iki vəriddirlər [şahdamarıdırlar].[5]

Vərid, “ciyərə və qəlbə bağlı olan bir damardır ki, qanın axışı onda”dır.[6]

Vərid, “arteriyadan (atardamar) başqa qanı daşıyan damar”dır. Vəridan [iki toplardamar] isə, “boynun önündə, boynun iki üzünü tutan iki damardır. Başdan paylanırlar və vətinə [şahdamarına] bağlıdırlar.”[7]

Allahın insana yaxınlığı qeyd edilərkən habl–i vərid ifadəsinin işlədilməsində iki incə məqam vardır:

1) Bilindiyi kimi, arteriya (atardamar), qanı qəlbdən vücuda paylayır, yəni qanı qəlbdən uzaqlaşdırır, vena (toplardamar) isə vücuddakı qanı qəlbə doğru aparır, yəni qanı qəlbə yaxınlaşdırır. Buna görə də yaxınlıq ölçüsü olaraq vərid [vena (toplardamar)] zikr edilmişdir. Belə ki, habl–i vərid deyimi, Ərəb kültürünün yazıya keçmədən öncəki zamanda [qədim Ərəb dilindəki şerlərdə], “Ölüm ona vəriddən daha yaxındır” örnəyində olduğu kimi “çox yaxında” mənası ilə yer almışdır.

2) Habl–i vərid, “işlədilmış, qara rəngli, kirli qanı daşıyan venaya (toplardamar)”a deyilir. Qəlbin sağ qulaqcığında toplanan bu qan oradan ağciyərlərə göndərilir, ağciyərlərdə təmizləndikdən sonra, təkrar qəlbə dönüb vücuda pompalanır. Bu dönmə, bir növü, yenidən yaratma kimidir. Bizə görə bu deyimin ayədə ifadə etdiyi digər incəlik də budur.

Allahın yaxınlığı: Quranın buraya qədərki bölümündə, özünü tanıtdığı ifadələrdən öyrəndiyimizə görə, Allahın zatının qullarına məsafə etibariylə yaxınlığı barədə söhbət getmir. Ayədə keçən Allahın yaxınlığı, məcazi bir ifadədir. Bu ifadə ilə qəsd edilən məna, “insan üzərində qüdrət yürüdüb, bir təsir əmələ gətirmə barəsində ona özündən daha yaxın, daha malik, daha çox təsərrüf sahibiyik, onun nəfsindəki vəsvəsəni də ondan daha yaxşı bilirik” deməkdir.

Allahın yaxınlığı mövzusu, klassik qaynaqların bəzilərində aşağıdakı şəkillərdə dəyərləndirilmişdir:

Allah Təalanın elminin, kamalının, genişliyinin bəyandır. Allah elmi ilə ona damarındakı qandan daha yaxındır. Çünki damara bir əngəl vardır. O, ona gizli qala bilir. Lakin Allah Təalanın elminə əngəl mümkün deyildir. Buna bu məna da verilə bilər: Qüdrətimizin bənzərsizliyi etibariylə Biz ona, “habl–i vərid”dən daha yaxınıq. Əmrimiz onda, damarlarındakı qanın axışı kimi cərəyan edər.[8]

Biz ona daha yaxınıq ifadəsi məcazdır. Bundan məqsəd, Allahın ona elm olaraq yaxınlığıdır. “Allah hər yerdədir” ifadəsiylə də Onun elminin hər yeri əhatə etmiş olması qəsd edilir. Belə ki, yaxınlıq məkan və məsafə etibariylədir, Allah isə məkandan münəzzəhdir.[9]

Yəni, “Biz onun halını, ona “habl–i vərid”dən daha yaxın olandan daha yaxşı bilirik” deməkdir. Zatın yaxınlığı ilə elmin yaxınlığına məcaz edilmişdir. Çünki o onun səbəbidir.[10]

Hər nə söylərsə: hər nə söylərsə, “ağızdan nə çıxarsa, xeyir və ya şər hər nə söz söylənirsə” deməkdir ki, bu ifadə ilə sadəcə ağızdan çıxan sözlər deyil, zahirə vurulan bütün hərəkətlər də qəsd edilmişdir. Çünki ağızdan çıxan bir heca, adamın zahirə çıxan ən kiçik hərəkətidir. Beləliklə də, insanın nə söylədiyini, nə etdiyini müşahidə edən təsbitçilər, heç bir sözü və hərəkəti qaçırmadan qeyd edərlər.

Ancaq, insana, hər yaxından daha yaxın olan, insanın nəfsindəki gizlilikləri və içinə doğan hər impulsu insandan daha yaxşı bilən Allah, insanları sadəcə iradələri ilə, şüurlu olaraq etdiklərindən məsul tutar:

• ²²⁵Allah, sizləri andlarınızdakı, boş sözlərdən sorğu–suala tutmaz–amma şüurla edilmiş hərəkətləriniz səbəbindən sorğu–suala tutar. Allah, çox bağışlayıcıdır, çox yumşaq davranandır.               (Bəqərə/225)

Buradan da, insanın şüuru yerində deyilkən, iradəsi xaricindəki sözləri və hərəkətlərinin qeydə alınmayacağı, bunlardan insanın məsuliyyət daşımayacağı mənası çıxır.

İki təsbitçi: Bu iki təsbitçinin nə olduqları, sonrakı bölmədə özlərindən سائق [saiq] və شهيد [şəhiid] olaraq bəhs edilərək, açıqlanmışdır. Həmçinin saiq, 23–cü  və 27–ci ayələrdə qarin (yaxın, qan yaxınlığı, əqrəba) sözü işlədilərək, bir dəfə daha açıqlanmışdır. Bu açıqlamalara rəğmən ayədəki təsbitçiləri, insanın sağında xeyirləri, solunda şərləri yazan mələklər olaraq anlayıb, anlatmaq, həm söz olaraq, həm mələk anlayışı nöqteyi nəzərindən və həm də bölmənin mənası nöqteyi nəzərindən yanlışdır.

Sağından solundan: Ayədə bəhsi keçən iki təsbitçi ilə əlaqədar olaraq, “sağdakı mələk yaxşılıqları və savabları, soldakı mələk pislikləri və günahları qeyd edir” şəklində bir sıra rəvayətlər ortaya atılmış və bu rəvayətlərdə həqiqətə uymayan anlatmalara yer verilmişdir.

Nas surəsinin təhlilində “İns və Cinn” başlığı altında təhlil etmişdik ki, zidd mənalı sözlərin birlikdə işlədilməsi ifadəyə məna zənginliyi qazandırır və bu cür ifadələrdəki sözlərin birlikdə işlədilməsi ilə o sözlər öz mənalarındən daha başqa bir məna qazanır.

Burada da eyni vəziyyət barədə bəhs edilərək, sağından, solundan ifadəsi ilə, sadəcə “sağ və sol” deyil, “bütün yönlər” qəsd edilmişdir. Beləliklə də, bu təsbitçilər insanın sadəcə sağında və solunda deyil, sağında, solunda, önündə, arxasında, altında, üstündə, içində, çölündə, yəni qəlbindədirlər. İnsanı, davamlı nəzarət altında tutaraq, söylədiyi və etdiyi hər şeyi qeydə alıb saxlayan və zamanı gəlincə saxladıqlarını çıxarıb, ortaya qoyan bu təsbitçilər, Allahın insana verdiyi iki qabiliyyət olub bunlar bizə görə İblis və hafizədir [yaddaşdır]. Bu qabiliyyətlərə, “mələkə” demək mümkünsə də, “mələk” demək doğru deyildir.

¹⁹Ölümün sərxoşluğu həqiqətən gerçək ilə gəlmişdir de: –“Ey insan! Bax budur, bu, sənin qaçıb çatdığın şeydir.”

²⁰Və Sur da üflənmişdir. –“Bax budur, bu, qorxudulan gündür.” ²¹Və hər kəs, özüylə bərabər bir sürüyəni və bir şahid olaraq gəldi.

²³Və onun yaşıdı olan yoldaşı–İblis dedi ki: “Bax budur, yanımdakı hazır.”

22–ci ayə, 1–ci ayədəki and cümləsinin cavabını təşkil etdiyinə görə, bu bölmənin içinə qoyulmamışdır və fikrimizcə, ölüm sərxoşluğundan başlayıb həşr ilə üz­–üzə gəlməni və hesab gününün dəhşətini anladan bu bölməyə aid deyil.

19–cu ayədə, üçüncü şəxsdən ikinci şəxsə dönülərək, iltifat sənəti edilmiş və anlatma müxatibə yönəldilmişdir. Bu da bizə müxatibin özəl olduğunu anladır. Müxatibın özəl olması demək, xitab edilən bu insanın ümumi mənadakı insanları deyil, sadəcə inkarçı, yalan sayıcı insanları simvolizə etmiş olması deməkdir. Əslində elə, İblis ilə olan mübahisəsi və cəhənnəmə atılması kimi, bölmənin bütünündə anladılan əhvalatlar da bu insanın inkarçı, yalan sayan olduğunu göstərir.

Ölüm sərxoşluğu: السّكر [əssükr] sözü ümumiyətlə, “içkinin verdiyi sərxoşluq, zehin bulanıqlığı” olaraq bilinirsə də, əslində, “insanın hər hansı bir səbəblə zehni mələkələrini tam olaraq işlədə bilmədiyi, hər cür zehni keyləşmiş halını” ifadə edən bir qavramdır. Buna görə, normal və sağlam mühakimənin çaşdığı və ya ortadan qalxdığı hər cür hal, sükr halıdır.

Mövzumuz olan ayədəki sükr isə, daha öncə Qariah və Qiyamət surələrində də təsvir edildiyi kimi, ölüm sərxoşluğunu, ölümlə üz–üzə gəlindiyində, meydana gələcək şoku ifadə edir.

Sükr sözü Quranda bu mənasından başqa, Hicr/14–15–də “gözlərin sehr ilə bulanması” mənasında, Hicr/72–də “şəhvətdən gözü dönmüşlük” mənasında, Həcc/1–2– də isə “qiyamət qorxusu” mənasında keçir.

Ölüm sərxoşluğunun haqq ilə gəlməsi: Bu ifadə ilə ölümün canı söküb aldığı başlangıc mərhələsi qəsd edilmişdir. Bu mərhələ, daha əvvəl Peyğəmbər və göndərilmiş kitab vasitəsi ilə verilmiş olan qiyamətə dair məlumat və xəbərlərin gerçəkləşərək, insanın gözünün önünə gəlməsi mərhələsidir. Bu mərhələdə insan, axirətin tamamilə haqq olduğunu və həyatın bu ikinci mərhələsinə xoşbəxt olaraqmı, yoxsa bədbəxt olaraqmı girdiyini biləcəkdir.

Mövzumuz olan ayədəki sükr isə, daha öncə Qariah və Qiyamət surələrində də təsvir edildiyi kimi, ölüm sərxoşluğunu, ölümlə üz–üzə gəlindiyində, meydana gələcək şoku ifadə edir.

Sükr sözü Quranda bu mənasından başqa, Hicr/14–15–də “gözlərin sehr ilə bulanması” mənasında, Hicr/72–də “şəhvətdən gözü dönmüşlük” mənasında, Həcc/1–2– də isə “qiyamət qorxusu” mənasında keçir.

Xatırlayacağımız kimi, bu vəziyyət Qiyamət surəsində daha geniş olaraq anladılmışdı:

• ¹³O gün, o insan, öncədən yolladığı şeylər və geridə buraxdığı şeylər barədə xəbərdar edilir.
• ^14,15Əslində insan, bütün bəhanələrini ortaya qoysa da belə–bütün pərdələrini qoysa da belə öz əleyhinə yaxşı bir gözətçidir: ¹⁶“Onu tezləşdirməyin üçün dilini ona hə­rə­kət etdirmə! ¹⁷Şübhəsiz etdiklərinin–etmədiklərinin birləşdirilməsi və toplan­ma­sı yal­­nızca Bizim üzərimizə vəzifədir. ¹⁸O halda Biz etdiklərini–etmədiklərini top­la­dı­ğı­mız zaman sən onun toplanmasını izlə! ¹⁹Sonra, etdiklərinin–etmədiklərinin bə­ya­nı–sübutlarıyla ortaya qoyulması da sadəcə Bizim üzərimizə vəzifədir.” (Qiyamət/13 – 19)

Qorxudulan gün: İnancsız insan bu dünyada, məsuliyyətsiz digər canlılar kimi, başıboş gəzib dolaşmaq istəyir, öldükdən sonra etdiklərinin qarşılığını görəcəyi başqa bir həyatın varlığını da istəmir. Buna görə də axirət düşüncəsindən sanki qaçır, belə bir aləmin olacağını qəbul etməyə heç cür yanaşmır.

Belə ki, ölüm sərxoşluğunun haqq ilə gəldiyi o gün [o ölüm anı], gözlər önünə sərilən o ikinci aləmin ilk mərhələsidir. İnancsızın inanmaqdan qaçdığı o aləm, o anda bütün gerçəkliyi ilə inancsızın qarşısına çıxır.

Surun üflənməsi: Surun üflənməsi ifadəsi, eynən qədim dövrlərdə işlədilən, toplanmağı və ya təhlükəni xəbər vermək üçün, ümumiyyətlə iribuynuzlu heyvan buynuzundan düzəldilmiş bir borunun üflənməsi kimi, o gün də sanki bir ictimai borunun və ya sirenanın çalınacağını düşündürür, ya da bir hakimin oyunu başladan və bitirən tütəyinin üflədilməsini və ya bir məktəbdə dərsin başladığını və bitdiyini bildirən zəngin çalınmasını xatırladır.

Surun birinci dəfə üflənməsi ilə bütün canlılar öləcək, Surun ikinci dəfə üflənməsi ilə də ölmüşlər canlandırılaraq, qəbirlərindən qaldırılacaq və Uca Divanda toplanmağa sövq ediləcəkdir.

Surun üflənməsi mövzusu Quranda bir çox yerdə keçir:

• ⁶⁸Və sura üflənmişdir və Allahın dilədiyi istisna olmaqla, göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa çırpılıb, yıxılmışdır. Sonra ona yenə bir daha üflənmişdir və onlar qalxmışlar, qarşıda baxıb, dururlar.       (Zümər/68)
• ⁹⁹Və Biz, qiyamət günü ortaq qoşanları dalğalar halında bir–birlərinə girər halda buraxmışıq. Sura da üflənmişdir. Beləcə ortaq qoşanların hamısını bir yerə toplamışıq. (Kəhf/99)
• ⁵¹Və Sura üflənmişdir. Bir də baxarsan ki, onlar qəbirlərindən çıxıb Rəbblərinə doğru axın edirlər.          (Ya–Sin/51)

Bu ayələrdən başqa Möminlər/101, Haqqah/13, Ənam/73, Ta–Ha/102, Nəml/87, Nəbə/18 ayələri də sura üfürülməsindən bəhs edir.

Saiq və Şəhiid: Klassik əsərlərdə “saiq”in, insanı öncə məhşər meydanına, oradan da haqq etdiyi yerə sövq edib götürən mələk “şəhiid”in də əməlləri yazan mələk olduğu haqqında açıqlamalar edilmişdir. Ancaq bu istiqamətdəki açıqlamalar həm istinadsızdır, həm də Qurandakı tanıdılmağa uymur.

Saiq və şəhiid, yuxarıda 17–ci ayədə bəhs edilən iki təsbitçi olub, bizə görə bunlar İblis ilə insan hafizəsidir. Bizim “İblis” dediyimiz saiq, burada və 27–ci ayədə qarin olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu qavramla əlaqədar daha müfəssəl açıqlamanın “Qarin” başlığı altında edilməsinin daha düzgün olacağını düşünürük.

Qarin: قرين [qarin] sözü, “yaxın, sülalə və ya evlilik nəticəsində qohumluq, əqrəba, yoldaş və yaşıd [eyni yaşda olan yoldaş]” mənalarına gəlir. [11] Türkcədəki “akran” sözü də buradan gəlmişdir.

Sözün ayəyə görə ən uyğun mənası, “yaşıd” mənasıdır. Çünki qarin olaraq xarakterizə edilən bu varlıq, Rəbbimizin əmri ilə Uca Divanda o adam əleyhində şahidlik etdiyinə görə, onun ayrılmaz parçası deyiləcək qədər, o adama yaxın olmalıdır. Ayrılmaz parça səviyyəsindəki bir yaxınlıq isə, o adam ilə birlikdə doğulub, onunla yaşamağı və onunla birlikdə ölməyi, yəni o adam ilə yaşıd olmağı ifadə edir.

Bizə görə bu qarin, “İblis”dir. Hər adam İblisi ilə doğulur, yaşayır və ölür. Belə ki, İblis də məhşərə qədər, yəni adam ilə birlikdə hüzura çıxıb, əleyhdəki şahidliyini edincəyə qədər Rəbbimizdən izinlidir.

Qarin sözü Quranda, 7–si tək halda, 1–i də cəm halda olmaqla cəmi 8 dəfə keçir. Həm qarini, həm də İblisi daha yaxşı anlaya bilmək üçün bu surədə keçən iki ayədən başqa digər ayələrə də baxmaq yararlı olacaq:

• ^51–53Onlardan bir sözçü deyər ki: “Şübhəsiz, mənim “Sən həqiqətən, tam yəqinliklə, doğru sayanlardansanmı? Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqi­qə­tən­mi biz qarşılıq görəcəyik?” deyən bir yaşıdım–yaxın yoldaşım vardı.”                          (Saffat/51–53)
• ^36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından kor olarsa, Biz onun başına bir şeytanı bəla edərik və artıq o, onun üçün qohumdur/yançıdır və şübhəsiz ki, yançılar/qohumlar, korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sana
• ³⁸Sonunda Bizə gəlincə: “Kaş ki, səninlə mənim aramda şərq ilə qərb arasındakı qədər bir uzaqlıq olsaydı” deyər. –Belə isə bu nə pis bir qohumdur/yançıdır!               (Zühruf/36–38)
• ^36–38Və Allaha qulluq edin və Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın. Və həmçinin anaya–ata­ya, əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, əqrəba olan qonşulara, uzaqdan qonşulara, ya­nında olan yoldaşa, yolda qalanlara, qanunlar çərçivəsində himayənizə verilmiş kim­sələrə yaxşılıq edin. Şübhəsiz Allah, təkəbbürlənən və öyünən–xəsislik edən, in­sanlara xəsisliyi əmr edən və Allahın özlərinə ərməğanlarından verdiklərini giz­lə­dən kimsələri və Allaha və axirət gününə iman etmədikləri halda mallarını, in­san­la­ra göstəriş etmək üçün xərcləyən kimsələri sevməz. Və Biz, kafirlərə alçaldıcı bir əzabı hazırladıq. Və şeytan ki­min üçün qohum/yaxın yoldaş olarsa, o nə pis bir yoldaşdır! (Nisa/36–38)
• ²⁵Və Biz onlara bəzi yaşdaşlarını/İblislərini qapaq kimi üzərlərinə qapatdıq, onlar da, önlərində və arxalarında [bütün tərəflərində] olanları özlərinə bəzəkli göstər­dilər. Gəlmiş keçmiş hər kəsdən, özlərindən öncə gəlib–keçmiş ümmətlərdə qüvvədə olan “Söz” onların üzərinə haqq oldu. Şübhəsiz onlar, zərərə/itkiyə uğrayıb əziyyət çəkənlər idilər. (Fussilət/25)

Yuxarıdakı ayələrdən də göründüyü kimi, bu dünyadakı yaşamında adamı yoldan çıxaran qarin [İblis], məhşərdə yenə dövrəyə girəcək və haradaysa inancsız adamın özünü günahlandırmasına belə meydan verməyəcək şəkildə, “budur yanımdakı hazır!” deyəcəkdir. İnancsızın son bir çırpınışla, etdiklərinin əsl günahkarı olaraq İblisi göstərməsi qarşısında da, bir çox ayədə anladıldığı kimi, özünü müdafiə edəcəkdir:

• ²²Və iş bitincə şeytan [İblis/düşüncə qabiliyyəti] onlara, “Şübhəsiz ki, Allah sizə ger­çək vədi vəd etdi, mən də sizə vəd etdim, dərhal da aradan çıxdım. Onsuz da mənim sizə qarşı məcbur edici bir gücüm yoxdur. Ancaq mən sizi çağırdım, siz də mənə qarşılıq verdiniz. Ona görə də məni qınamayın, öz özünüzü qınayın! Mən sizi qurtara bilmərəm, siz də mənim qurtarıcım deyilsiniz! Şübhəsiz mən, öncədən məni Allaha ortaq qoşmanızı da qəbul etməmişdim” dedi. –Şübhəsiz şərik qoşaraq yanlış–öz zərərlərinə iş edənlər, özləri üçün acı bir əzab olanlardır! (İbrahim/22)

^24,25“Haydi, İblis və şahid–ikiniz, bütün inadcı, kafir, xeyirə mümkün olduğu qədər mane olan, özünə haqsızlıq edən və şübhəçi olan o adamları atın cəhənnəmə! ²⁶O ki, özünə, Allahla birlıkdə başqa bir ilah da qəbul etmişdi. Haydi, ikiniz birlikdə, onu şiddətli əzaba atın!”

Ayədə keçən,  ألقيا في جهنّم [əlqiya fi cəhənnəm=ikiniz onu cəhənnəmə atın] cümləsindəki القيا [əlqiya=ikiniz atın] ifadəsi, klassik əsərlərdə Qurana zidd olan, fərqli mənalara çəkilmişdir. Bəziləri bu ifadəni, “Atın, atın!” mənasında izah etmişlər, bəziləri də “ikiniz” şəklində tərcümə edib, xitab edilənlərin ‘iki mələk’ olduğunu düşünmüşdülər. Halbuki Rəbbimizin əlqiya [ikiniz atın] əmrinin müxatibləri, 21–ci ayədə bildirilən saiq və şəhiid–dir.

Bu bölmədə, Haydi ikiniz, atın cəhənnəmə hər inadcı kafiri! –təlimatı ilə səslənilən, yalan sayan kafirlə birlikdə həşr meydanına gətirilmiş olan saiq [qarin=İblis] ilə şəhiid [insanın hafizəsi] və beləliklə də, günahı işləyən orqanlarıdır.

Bu deməkdir ki, inancsızı cəhənnəmə atacaq olanlar, adamın cəhənnəmi haqq edən davranışlar etməsinə səbəb olan İblisinin (yəni, özünün, nəfsinin) və bu davranışlar edən orqanlarının, bütün hərəkətlərini qeyd etmiş olan hafızəsinin onun əleyhindəki şahidliyidir. Başqa bir şahidə də, səbəbə [saıqə, gücə] də ehtiyac yoxdur. Çünki insana şah damarından daha yaxın olan Allah, insanın bünövrəsinə qoyduğu təsisat [İblis və hafızə] ilə, həşrdəki mühakimə edilmə sırasında çıxacaq mübahisələri ta ən başından həll etmişdir. İblisdən başqa, insan üçün, Peyğəmbərlər, vəhylər, yaxınları və kütlə də şahidlik edəcəkdir. Bu mövzu ilə əlaqədar aşağıdakı ayələrə də baxıla bilər:

Bəqərə/143, Həcc/78, Fəcr/21–23, Nəbə/38–40, Nisa/41, 159, Nəhl/84, 89, Qaf/21, Mömin/51, Hud/18, 19, Qasas/75, Fussilət/20–22, Nur/24, Ya Sin/65, Furqan/30, Maidə/116–118.

İstər qəlibləri və istərsə də geniş mənaları etibariylə, ayədəki sifət özəllikli sözlərin dilimizdə birə–bir qarşılıqlarının tək sözlə ifadəsi mümkün ola bilmir. Buna görə də sifət xüsusiyyətli sözlərin mənasını müfəssəl olaraq açıqlamağa çalışmışıq.

كفّار [kəffar=hədsiz küfr edən/hədsiz nankor]: كفر [küfr] və ya كفران [küfran] məsdərlərindən törəmiş olması mümkün olan bu söz, küfr məsdərindən törəmiş olduğunda “ola bildiyi qədər inkarçı”, küfran məsdərlərindən törəmiş olduğunda isə “ala bildiyinə nankor”, yəni “özünə bağışlanmış o qədər bolluğa rəğmən, Allahın nemətlərini inkar edən, şükrünü əda etməyən” mənalarına gəlir.

 منّاع للخير [mənna‘ün li’l – xayr = xeyiri əngəlləyən]: Bu ifadədəki hayr sözü, “mal–mülk”, ya da “iman” mənasına gələ biləcəyi kimi, hər iki məna üçün də işlədilmiş ola bilir. Bu halda mənna‘ün lil–hayr ifadəsi, “kimsəyə mal–mülk verməyən, yaxşılıq etməyən, üstəlik başqalarının etməsini də hədsiz dərəcədə əngəlləyən, insanları imandan şiddətlə uzaqlaşdıran” mənasına gəlir. 25–ci ayədə bir baxıma belə deyilir: –“O Allahı inkar etdi, inkarıyla da qalmayıb, başqalarının xeyirinə [imanına] da əngəl olmağa çalışdı.”

Bu sifətin və beləliklə də, ayənin daha yaxşı anlaşıla bilməsi üçün, Maun surəsinin xatırlanması yararlı olacaq:

• ¹Axirətdə hər kəsin yaxşı va ya pis, etdiyı işlərin qarşılığını görməsini– Allahın so­si­al nizamı müəyyən edən qanunlarını yalan sayan bu kəsi gördünmü– Heç dü­şün­dün­mü? ^2,3Bax, elə odur yetimi itələyib, elədiyini başına qaxan və yoxsulun yeməyi ba­rə­də düşünüb–düşündürməyən kəs.
• ^4–7Artıq, salaatlarında laqeyd, duyğusuz, göstəriş olsun deyə salaat edən və bəsit bir şeylərin (ev əşyalarının) belə bir ehtiyacı olana çatmasına ma­ne olan adamların vay halına!                                                                                                                                         (Maun/1–7)

معتد  [mu‘təd]:

Bu söz, “zalım, haddi aşan” mənasına gəlir. [12] Söz, mənna‘ün lil–hayr [xeyiri əngəlləyən] ifadəsi ilə birlikdə nəzərə alındığı halda, hayr sözünün də mənası nəzərə alınaraq mu‘təd sözü aşağıdakı iki şəkildə açıqlana bilir:

1) Hayr sözünün, “mal–mülk” mənası ön plana alındığında mu‘təd‘in də, malı–mülkü, sosial yardımı çoxca əngəlləyən, etməsi istəniləni özü etmədiyi kimi, həddi aşaraq zalımlaşan, sələmçilik və oğurluq kimi yollarla fəqir–füqəranı soyub, soğana çevirən bir insan olduğu anlaşılır.

2) Hayr sözünün, “iman” mənası ön plana alındığında isə, mu‘təd‘in, imanı əngəlləyən, bununla kifayətlənməyib, həddi aşaraq zalımlaşan, iman edənləri aşağılayan, onlara əziyyət verən, öldürən, öldürdüyü kimi iman edənlərin düşmənlərinə də yardım edib, müdafiə edən bir insan olduğu anlaşılır.

Mənna‘ün lil–xayr və mu‘təd olan bir insanın, hər işində əxlaq sədlərini yıxıb aşan, öz mənfəətləri və istəkləri uğrunda hər şeyi etməyə, hər şeyi yıxıb keçməyə hazır olan, haram yolla mal toplayıb, haram yollarla xərcləyən, insanların haqlarına əl uzadıb təcavüz edən, dili heç bir əxlaq səddi tanımadığı kimi, əli də zülm və əziyyətdən geri qalmayan, yaxşılıq yoluna əngəllər çıxaran, bununla da qane olmayıb, yaxşılığı mənimsəyənlərə əziyyət edən, yaxşılıq üçün çalışanlara pislik edən hədsiz günahkar bir insan olduğu anlaşılır.

مريب [mürib]: Söz quruluşu etibariylə Ərəbcədə fərqli mənaları olan iki ayrı qəlibə də uyğundur:

Bu qəliblərdən birinə görə söz, “şübhəçi, şübhə ilə dopdolu” mənasına gəlir. Bu mənaya görə yuxarıda özəllikləri sayılmış olan adam, eyni zamanda axirət və haqq məhkəməsi barəsində də şübhə içindədir. Beləliklə də qarşılığını alacağından şübhəli olduğu üçün kimsəyə yardım etmir, mal vermir.

Qəliblərdən digərinə görə isə söz, “şübhələr oyandırmaqla, başqalarını da şübhəyə salan”ı ifadə edir.

Ümumi olaraq baxıldığında Rəbbimizin bu ayələrdə, insanı cəhənnəmə götürən sifətləri sayıb, bildirdiyi görünür ki, bunlar 1) Haqqı inkar etmək; 2) Allaha şükr etməmək; 3) Haqqa və haqlıya qarşı dirənmək; 4) Yaxşılıq və doğruluq yolunda əngəl olmaq; 5) Öz malından Allahın və qullarının haqqını verməmək; 6) Müamilələrində həddi aşıb, doğruluqdan azmaq; 7) İnsanlara zülm etmək və əziyyət vermək; 8) Dinin təməl prinsiplərindən şübhə etmək; 9) Başqalarının qəlbinə şübhə salmaq; 10) Allah ilə bərabər başqa birini ilahlığa ortaq qılmaqdır.

İnancsız insanın bu sifətləri ortaya töküldüyündə qorxub titrəyər, etdiyi hər pislikdə yoldaşı və tərəfdaşı ilə birlikdə olduğu üçün də onlardan gələ biləcək günahlandırmaları sovuşdurmağa cəhd edər.

²⁷Onun yaşıdı olan yoldaşı–İblis dedi ki: “Rəbbimiz! Mən onu azdırmadım. Lakin özü uzaq bir pozğunluq  içindəydi.”

Bu bölmələrdəki söz axışından və 27–28–ci ayələrin ifadələrindən açıqca anlaşılır ki, qarindən məqsəd, dünyada o adamla uyum içində olan “İblis”dir və o adam ilə İblis, Allahın məhkəməsində bir–birləri ilə mübahisə edəcəklər.

Məhkəmə əsnasında pislikləri ortaya tökülən adam, şeytanın ətəyini buraxmadığından şikayət edərək əsl cəzanın İblisə verilməsini, İblisin cəzasının öz cəzasından qat–qat artıq olmasını tələb edəcəkdir.

Bunun qarşısında şeytan da (yəni, qarin olan “İblis” də), İbrahim/22–də olduğu kimi, o adamı günahkar və üsyankar etməsi üçün heç bir məcburiyyəti olmadığını, bu yazıq adamın əsl özü yaxşılıqdan şiddətlə qaçan, vicdansız, yəni pislik sevər və pislikdən ayrılmaz biri olduğu üçün Allahın ayələrindən, Peyğəmbərlərin sözlərindən heç birini mənimsəmədiyini və əks istiqamətdə edilən kiçicik bir dəvətə belə, qaçaraq gəldiyini söyləyərək özünü müdafiə edəcəkdir:

• ²²Və iş bitincə şeytan [İblis/düşüncə qabiliyyəti] onlara, “Şübhəsiz ki, Allah sizə ger­çək vədi vəd etdi, mən də sizə vəd etdim, dərhal da aradan çıxdım. Onsuz da mənim sizə qarşı məcbur edici bir gücüm yoxdur. Ancaq mən sizi çağırdım siz də mənə qarşılıq verdiniz. Ona görə də məni qınamayın, öz özünüzü qınayın! Mən sizi qurtara bilmərəm, siz də mənim qurtarıcım deyilsiniz! Şübhəsiz mən, öncədən məni Allaha ortaq qoşmanızı da qəbul etməmişdim” dedi. –Şübhəsiz şərik qoşaraq yanlış–öz zərərlərinə iş edənlər, özləri üçün acı bir əzab olanlardır! (İbrahim/22)
• ^39,40İblis dedi ki: “Rəbbim! Sən məni, insanları azdırmağım üçün yaratdığın nədənlə, tam yəqinliklə bil ki, mən də yer üzündə, hər şeyi onlara bəzəyəcəyəm və arıdılmış qulların istisna olmaqla onların hamısını tam yəqinliklə bil ki, azdıracağam!”
• ^41–44Allah dedi ki: “Bax budur, bu Mənim üzərimə aldığım dosdoğru bir yoldur. sənə uyan azğınlardan başqa, qullarımın üzərində heç bir məcbur edici gücün yoxdur. Şübhəsiz ki, onların hamısına vəd edilən yer də cəhənnəmdir. Onun üçün yeddi qapı vardır. O qapıların hər biri üçün onlardan bir parça ayrılmışdır”. (Hicr/39–44)
• ⁶⁰Deyərlər ki: “Xeyr, əslində sizə mərhəba–salam–sabah yox. Cəhənnəmi önümüzə siz gətirdiniz. O nə pis bir dayanacaqdır!”
• ⁶¹Deyərlər ki: “Rəbbimiz! Bizim önümüzə bunu kim gətirdisə, onun atəşdəki əzabını qat–qat artır!”
• ⁶²Və yenə deyərlər ki: – “Özlərini pislərdən saydığımız bir sıra adamları niyə görə bilmirik? ⁶³Biz onları lağa qoymuşduq–aşağılamışdıq. Yoxsa gözlər onlardan sürüşdümü?”
• ⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir–biri ilə mübahisə etməsi– dava etməsi gerçəkdir.

(Sad/60–64)

Bu mübahisələr başqa surələrdə də təfərrüatıyla yer almışdır.

Uzaq bir azğınlıq: Ayədə ضلالة [dalalət=azğınlıq]in bir də uzaqlıq ilə xarakterizə edilməsi diqqət çəkir. Bu xarakterizə edilmə dall [azğın] kimsənin doğru yoldan artıqlamasıyla azmış və uzaqlaşmış olduğunu ifadə edər. Azğınlıqda/sapqınlıqda xeylicə yol almış və o yollarda oyalanıb qalmış kimsə, məqsəd və hədəfdən xeylicə uzaq qalmış deməkdir.

Beləliklə də buradakı uzaqlıq, azğınlığın müddətinin uzunluğunu ifadə edir. Doğru yoldan azan kimsə, azdığını anladığı anda, girdiyi yanlış yoldan dönərsə, o adam üçün məqsəd və hədəfdən artıq uzaqlaşma barədə bəhs edilməz. Ancaq unudulmamalıdır ki, doğru yoldan azaraq yanlış yolda uzun müddət gedən kimsə üçün artıq səmtlər və yönlər qeyri–müəyyən hala gəlir və o adam əsas hədəfi görə bilməz, ona çatmaz, “gerçək”dən uzaqlaşar, itib gedər.

²⁸Allah dedi ki: – “Mənim hüzurumda çəkişməyin! Mən sizə daha əvvəl təhdid göndərmişdim. ²⁹Mənim hüzurumda Söz dəyişdirilməz. Və Mən qullara əsla yanlış edən–etdikləri yaxşı əməlləri nöqsanlaşdıran, haqsızlıq edən biri deyiləm.”

Yəni, Mənim hüzurumda çəkişməyin. Vaxtiylə sizə kitablar və Peyğəmbərlər göndərmiş, sizi xəbərdar etmişdim. Azğınlıq edənlərə şiddətli əzab ediləcəyinə dair sizə təhdidlər göndərmişdim. Şeytana tabe olmağınız halında sizə, cəhənnəmə girəcəyinizi hələ dünyada ikən xəbər vermişdim.

Amma siz yenə də ona tabe oldunuz, Məni dinləmədiniz. Ona görə də indi hesab və cəza yerində boşuna çəkişməyin. Burası çəkişmə yeri deyildir. Daha öncə hər əməlin qarşılığı müəyyən edilmişdir, hər edilən qeyd edilmişdir, dəyişdirilməz. Hər kəs ancaq etdiyi ucbatından cəzalandırılır. Kimsəyə zülm edilməz, çünki cəzanı verən ən adil hökm sahibidir.

28–ci ayənin ifadəsindən, axirətdəki məhkəmədə çəkişmənin rədd edildiyi və bunun faydasız olduğu anlaşılır. Bu bölmədəki xəbərdarlığın bir bənzəri də Ya–Sin surəsində yer almışdır:

• ⁵⁹Və ey günahkarlar! Bu gün siz Haydi, ayrılın!
• ^60–62Mən–“Ey Adəmoğulları! Şeytana qulluq etməyin, tam yəqinliklə bilin ki, o sizə açıq–aşkar bir düşməndir və Mənə qulluq edin, Bax budur, bu dosdoğru yoldur və and olsun ki, şeytan sizdən bir çox nəsilləri yolunuzdan azdırdı” deyə sizə əhd vermədimmi? Hələ də ağılla hərəkət edənlər deyildinizmi? ⁶³Bax budur, bu, sizə vəd olunmuş olan cəhənnəmdir. (Ya–Sin/59–63)

Allahın sözü dəyişməz: Ayədə dəyişməyəcəyi bildirilən القول [əlqavl=söz] nədir? Bu suala, qavl sözünün bu ayədə ifadə etməsi mümkün olan, iki fərqli mənası nəzərə alaraq, cavab vermək mümkündür:

1) Söz kəlməsi, ayədə xüsusi bir sözü, qərarı, qaydanı müəyyən etmək üçün işlədilmişdir. Bu qayda Quranda açıqca bildirilən bir qaydadır:

• ¹³Və əgər Biz, diləsəydik hər adama doğru yolu verərdik. Lakin Məndən: “bilinən, bilinməyən, keçmişdən, gələcəkdən hər kəsdən cəhənnəmi əlbəttə, tamamilə dolduracağam” sözü haqq olmuşdur.                                       (Səcdə/13)
• ¹¹⁰Və and olsun ki, Biz Musaya Kitabı verdik və onda ixtilafa düşüldü. Əgər Rəb­bin­dən daha əvvəl verilmiş bir Söz olmasa idi, əlbəttə bu dünyada dərhal cə­za­landırılardılar. Və onlar şübhəsiz, Qurandan narahat/nigaran bir şübhə içində­dir­lər.                                    (Hud/110)

Quranda başqa ayələrdə də təkrarlanan bu qayda, cəhənnəmin ins və cinn [hər kəs] tərəfindən doldurulmasına yönəlik, Rəbbimiz tərəfindən alınmış bir qərardır. Ancaq diqqətdən qaçırılmamalıdır ki, Rəbbimiz ins və cinnin azad iradələri ilə etdikləri seçimi əsas alır.

Rəbbimizin bu qərarı Quranda bəzən əl–qavl (İsra/16, Nəml/82, 85, Qasas/51, 63, Ya–Sin/7, 70, Saffat/31, Fussilət/25, Əhqaf/18) olaraq, bəzən da kelimetü Rəbbik (Hud/119, Ənam/115, Əraf/137, Yunis/19, 33, 96, Mömin/6. Fussilət/45, Şura/14, Saffat/171, Ta–Ha/129) olaraq yer almışdır.

Bu ayələrə istinad edərək, Allahın sözü dəyişməz ifadəsinin təqdiri aşağıdakı şəkildə edilə bilir:–“Mənim qatımda qərarımı dəyişdirmə prinsipi yoxdur. Sizin üçün verdiyim cəhənnəmə atma qərarı geri alına bilməz. Siz daha dünyada ikən, yolunu azanlara və yolu azdıranlara axirətdə nə cəza veriləcəyini bildirdiyim o qanun da dəyişdirilə bilməz. “Sizdən hansıniz pislik edərsə, o cəzasını alacaqdır”, “Hansınız doğru yoldan ayrılırsa vəbalını yükləyəcəkdir” deyə ikinizi də xəbərdar etmişdim. Mənim bu xəbərdarlığıma baxmayaraq, ikiniz də günah işləməkdən vaz keçmədiniz. İndi çəkişməklə əlinizə nə keçəcək? Doğru yoldan azana, azdığı üçün, doğru yoldan azdırana da azdırdığı üçün mütləq cəza veriləcəkdir. Bu sözdən dönüş yoxdur”.

2) القول [söz] kəlməsi, ayədə “cins isim” olaraq işlədilmişdir. Bu qəbula görə ifadənin mənası sözsüz olaraq belə olur: –“Mənim qatımda yalan söylənilə bilməz. Mənim hüzurumda bir şeylər uydurula bilməz, iftira edilə bilməz. Çünki Mən aliməm, beləliklə də azanı da, azdıranı da, az azanı da, çox azanı da bilirəm. Beləliklə də sizin, “Məni şeytan azdırdı” şəklindəki sözünüz də, şeytanın “Ey Rəbbimiz! Onu mən azdırmadım” şəklindəki sözü də Mənim nəzdimdə bir şey ifadə etməz.”

ظلاّم [zallam]: Bu söz, “çox böyük zalım” deməkdir. Ancaq sözün mənasına əsaslanaraq ayədəki ifadəni, “Mən çox böyük zalım deyiləm” deyə anlamaq doğru deyildir. Çünki bu ifadənin məfhumu müxalifindən, “Mən çox böyük zalım deyiləm, amma zalımam” mənası çıxar. Əslində isə Allahın zalımlığı barədə söz ola bilməz. Əksinə, Uca Allah zalımlığın ziddi olan sifətlərə sahibdir. Beləliklə də buradaki ifadə belə anlaşılmalıdır: –“Əgər mən Yaradıcı və Rəbb olaraq özüm bəslədiyim yaratdığıma zülm edərəmsə, o zaman çox böyük zalım olmuş olaram. Buna görə də mən Öz qullarıma ən kiçik bir zülm belə etmərəm. Sizə verdiyim cəza doğrudan doğruya, öz özünüzü layiq qıldığınız cəzadır.

Sizə haqq etdiyinizdən zərrə qədər belə artıq cəza verilməyəcəkdir. Mənim məhkəməm, bənzərsiz bir ədalətin məhkəməsidir. Bu məhkəmədə, günahı qəti şəhadətlərlə isbat edilmədən heç kimsə cəzaya uğradılmaz.”

³⁰Biz, o gün, cəhənnəmə, “Doldunmu?” deyərik. O da, “Yenə varmı?” deyər.

Bu ayədə, yenə dəhşət verici bir mənzərə canlandırılır. Bütün inkarçılar və yalan sayanlar, cəmiyyətlərinə ayaq bağı olanlar, maddi məsuliyyətlərini yerinə yetirməyənlər, zalımlar və şübhəçilər dəstə–dəstə cəhənnəmə atılmaqda ikən cəhənnəmə, “Doldunmu, yetərmi?” deyə səslənilir. Bu qarşılıqlı danışmanın bir tərəfi olan cəhənnəm də, “Yenə varmı?” deyə cavab verir.

Bu səhnə, 28–ci ayənin təhlilində söylədiyimiz və Rəbbimizin Səcdə/13 – də bildirdiyi qayda qərarının axirətdə necə gerçəkləşəcəyinin, verilmiş Sözdən [qaydadan] əsla dönülməyəcəyinin simvolik bir izahıdır.

Bu dəhşət tablosunun tam qarşısında isə başqa bir tablo göstərilir. Bu tablo, müttəqilərə yaxınlaşdırılmış olan cənnəti və orada gözəl bir şəkildə ağırlanan və arzu etdikləri nemətlərlə qürurlandırılan möminləri göstərir. Bu tablo aşağıdakıdır:

³¹Cənnət də, Allahın qoruması altına girmiş adamlara uzaq olmayıb yaxınlaşdırıl­mışdır.

^32–35Bax budur, bu, çoxca yönələn və çoxca qoruyan Rəhmandan–yaratdığı bütün can­lılara dünyada çoxca mərhəmət edən Allahdan görünmədiyi, eşidilmədiyi–se­çilmədiyi yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərən və könüldən bağlı olan hər kəs üçün verilən sözdür. –“Salam ilə oraya girin. Bax budur, bu sonsuzluq gü­nü­dür.”– Orada onlara nə istəyərlərsə vardır. Qatımızda daha artığı da vardır.

Diqqət edilirsə, bu surəyə qədər Quranda tətbiq edilmiş olan xəbərdarlıq üsulu bu surədə də tətbiq edilmişdir: Bu bölməyə qədər öncə daxili və ətraf aləmdən göstərilən dəlillərlə insanların fikrindən döndərilməsinə cəhd edilmiş, sonra da yalan sayanların məhşərdəki hallarından bir hissə təsvir edilərək, yalan sayanlar təhdid edilmişdir. Bu bölmədə isə diqqətlər möminlərə çevrilmiş, onların cənnətdəki vəziyyətləri gözlər önünə sərilmiş və vədlərin gerçəkləşəcəyi bildirilmişdir.

Cənnətin yaxınlaşdırılması ifadəsi, məkan olaraq yaxınlıq mənasına gəlməz. Bu ifadə, cənnətə girmə imkanı verilənlərin giriş sıralarının gəldiyini, cənnətə girməklərinin çox yaxınlaşdığını anladır.

Əvvəlki bölmədə olduğu kimi, bu bölmədə də çox xüsusi və çox gözəl mənaları olan sözlər seçilmişdir. Məna sahələri bir xeyli geniş olan bu sözlərin müfəssəl olaraq açıqlanmasında fayda vardır:

اوّاب [evvab], حفيظ [hafiz]: Evvab sözü, “çoxca dönən, çoxca yönələn”, hafiz sözü isə “çoxca qoruyan” deməkdir. Hər ikisi də mübaliğə qəlibində bir sifət olan evvab və hafiz sözləri birlikdə “çoxca yönələn və çoxca mühafizə edən” [heç unutmayan] mənasına gəlir.

Bölmənin mənası da diqqətə alınarsa, sözləri aşağıdaki kimi açmaq mümkündür:

Evvab sifəti “günahlardan peşman olub çoxca dönməyi və çoxca istiğfar etməyi”; “təfəkkür ilə Allaha çoxca dönməyi, yönəlməyi”; “Allahdan başqa varlıqlara qarşı hədsiz meyl göstərməkdən, həva və həvəslərinə uymaqdan çoxca dönməyi [özünü geri çəkməyi]”; “Allahdan başqasını ilah qəbul etməməyi və Allahdan başqa hər şeydən qətiyyətlə əl–ətək çəkmək lazım gəldiyindən, evvab olan kimsə arzularını və üsyanı tərk edib, Allaha itaət və rizanı seçənlərdir.

O, Allahın xoşlanmadığı şeyləri tərk edər, Allahın tövsiyə etdiyi yola tabe olar. Bu yoldan kiçik bir azma belə onu qorxudar. Çoxca tövbə edər. Allaha qulluq edər, Onu xatırlar və hər işində Ona yönələr.

Hafiz sifəti isə, “tövbəsini pozmaqdan özünü çoxca qorumağı”; “Allahın zikrini daima mühafizə etməyi və heç unutmamağı”; “Allahı mükəmməl sifətləri ilə dərk edib, Onu əsla buraxmamalı olduğundan, hafiz olan kimsə bütün varlığı ilə Allaha yönələn və beləcə hər şeyin Onun sayəsində olub bitdiyini, hər şeyi Onun var etdiyini görən kimsədir. Hafiz bu nöqtəyə vardığında, bolluq içində və nemətlərə boğulmuş vaziyyətdə belə olsa, Allahı heç ağlından çıxarmaz, həmişə zikr edər.

Bu açıqlamalara görə evvab, hafiz ifadəsi ilə qəsd edilən adam Allahın əmrlərini, fərzlərini, haramlarını və təslim etdiyi əmanətlərini qoruyan, Allah tərəfindən özünə verilən haqqları diqqətə alan, iman etdikdən sonra Rəbbinə verdiyi sözü unutmayan, yanlış hərəkətləri ucbatından, qeyb olmasın deyə, öz zamanını, gücünü, qeyrət və cəhdlərini gözləyən, tövbə etdikdən sonra onu pozmayıb tövbəsində duran, hər zaman, “Görəsən mən hərəkət, ya da sözlərimlə Rəbbimə itaətsizlik etdimmi?” deyə özünü hesaba çəkən adamdır.

Bu sözlərin ifadə etdiyi mənalar, eyni zamanda daha öncə geniş izahı verilmiş olan “müttəqi” sözünün də təfsiri mahiyyətindədir.

الخشية [əlxaşyət]: Haşyət, daha əvvəl açıqladığımız kimi, məlumat və idrak nəticəsində meydana çıxan heyranlıq və sayğının doğurduğu həsrət qalma, uzaq qalma qorxusudur.

Haşyət sözü ilə əlaqədar müfəssəl məlumat Əla surəsinin təhlilində verilmişdir.

Qeybdə Rəhmana Haşyət Duymaq: Bu ifadə, möminləri Allah qatında təqdirə layiq hala gətirən iki təməl xüsusiyyətə işarət edir:

1. Rəhman olan Allahın beş duyğu orqanıyla hiss edilib, dərk olunmamasına baxmayaraq, möminlərin Allaha dərin bir sayğı duymaları və təqvalı davranmalarıdır. Möminlərin Rəhman olan Allaha qarşı duyduqları bu haşyət, onların apaçıq görünən və müdhiş gücləri olan başqa varlıqlara qarşı duyduqları qorxudan daha artıqdır.
2. Möminlərin, Allahın “Rəhmət” sifətini çox yaxşı bilmələrinə rəğmən, Allahın bu sifətinə güvənərək günah işləməmələridir.

Bu məlumatlar istiqamətində “qeybdə ikən Rəhmana haşyət duyan” ifadəsi belə açıqlana bilər: – “Allahın Rəhman olduğunu bildiyi halda, Onun rəhmətinə güvənərək, heç bir zaman günahkar olmayan…”

Belə bir adam, “Rəbbim məni əfv edər, amma mən yenə də etməyim” deyə düşünər.

منيب قلب [qalb–i münib]: “Bir tərəfə üz çevirib həmişə o tərəfə yönəlmək” mənasındakı انابة [inabət] kökündən gələn منيب [münib] sözü ilə, bir növü kompas anladılmaq istənmişdir. Çünki kompasın oxu da daima maqnetik şimal və maqnetik cənub qütbləri istiqamətindədir və kompas hansı tərəfə çevrilirsə çevrilsin, oxun yönü bu istiqamətdən azmaz.

Qalb–i münib ifadəsi ilə də, “hər tərəfdən üz çevirib, Allahın tərəfinə dönən və həyatda qarşılaşdığı hər cür acı–şirin hadisələr qarşısında, yönəlmiş olduğu Allahın yolundan heç çaşmayan qəlb [ağıl]” qəsd edilmişdir. Bu ifadənin mənasını dilimizdə ən yaxşı ifadə edən deyim “könüldən bağlanma” deyimidir. Allah qatındakı əsl dəyər və qiymət, sadəcə dil ilə ifadə edilən bağlılıq deyil, Ona canı könüldən göstərilən səmimi və davamlı bağlılıqdır.

Qalb–i münib, 27–ci ayədə bəhs edilən “uzaq bir qeyb olma [azğınlıq]” ifadəsinin tam ziddidir. İnancsızlar uzaq bir azğınlıq içindəykən, inanclılar Allaha könüldən bağlıdırlar. Xəta və qüsur işləmiş olsalar belə, dərhal Ona dönmüşlər və Ondan heç uzaqlaşmamışlar.

34–cü ayədə keçən  بسلام ادخلوها [udxuluha bi–səlam] ifadəsinə gəlincə, bu ifadə salam sözünün fərqli mənaları işlədilərək iki şəkildə açıqlana bilir:

Salamın, “əmniyyət” mənasını önə aldığımızda, bəhs edilən ifadə, “hər cür qəm, kədər və narahatlıqdan qorunmuş olaraq, cənnətə girin” şəklində anlaşılır.

Sözün “salamlaşma” mənası önə alındığında isə ayədəki ifadəni, “gəlin, bu cənnətə girin, Allah və mələkləri tərəfindən sizə cənnətdə salam vardır” şəklində anlaya bilirik. Bu mövzunun təfərrüatları aşağıdakı ayələrdə mövcuddur:

• ^30–32Və Allahın qoruması altına girmiş kimsələrə: –“Rəbbiniz nə endirdi?” deyilincə onlar: –“Xeyir” deyərlər. Bu dünyada gözəlləşdirənlərə–yaxşılaşdıranlara yaxşılıq–gözəllik vardır. Axirət yurdu isə qətiliklə daha xeyirlidir. Və Allahın qoruması altına girmiş kimsələrin yurdu – Ədn cənnətləri nə gözəldir! Onlar, oraya girəcəklər. Onun altından çaylar axar. Orada, onlar üçün dilədikləri şeylər vardır. Allah, Özünün qoruması altına girmiş adamları bax budur, belə qarşılıqlandırır. Allahın qoruması altına girmiş adamlar o kimsələrdir ki, mələklər onları xoş və rahat etdirərək onlara keçmişdə etdiklərini və etmələri gərəkirkən etmədiklərini bir–bir xatırlatdırırlar. –“Salam sizə, etmiş olduğunuz işlərin qarşılığı olaraq girin cənnətə!” deyərlər.                                                                        (Nəhl/30–32)
• ⁵⁸Söz olaraq onlara əngin mərhəmət sahibi Rəbbdən “salam” vardır. (Ya–Sin/58)
• ⁷³Rəbblərinin qoruması altına girmiş olan adamlar da qətiliklə cənnətə bölük–bölük sövq ediləcək. Sonunda oraya çatdıqları, qapıları açıldığı və gözətçiləri onlara: –“Salam sizlərə, tərtəmiz gəldiniz!” dediyi zaman: –“Sonsuz olaraq içində qalmaq üçün Haydi, girin oraya!” deyiləcək.                              (Zümər/73)
• ⁴⁶Aralarında da bir pərdə vardır. biliyinə sahib kimsələr, cənnəti umub, lakin hələ ora girməmiş olan cənnət əshabına səslənirlər: “Salam olsun sizə!”               (Əraf/46)
• ²³İman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər də, Rəbblərinin izni ilə/biliyi ilə içində həmişəlik qalmaq üçün altından çaylar axan cənnətlərə girdirilirlər. Oradakı, salamlaşma qarşılamaları, “Salam”dır.               (İbrahim/23)

Həmçinin Yunis/10 və Hicr/46–ya da baxıla bilər.

Nə istərlərsə var, daha artığı var: Müttəqilərlə əlaqədar səhnəni anladan ayələrin hər kəlməsində, müttəqilərə yönəlik bir əzizləmə və qürurlandırmanın nəzərə çarpdığı, son dərəcə gözəl bir səhnə vardır. Məsələn, müttəqilərin cənnətə girmələri, cənnətin müttəqilərə yaxınlaşdırılması şəklində ifadə edilərək, sanki cənnətin müttəqilərin ayaqlarına gətirildiyi görüntüsü yaradılmışdır. Uca Allahın cənnətin qapısına gəlmiş olanlara verdiyi, Səlam ilə oraya girin! əmri, sanki ikramda olmaq üçün dəvət etdiyi müsafirlərini qapıda qarşılayıb, salamlayan bir ev sahibinin davranışını andırmaqda və cənnət ilə edilən ikrama ayrı bir rəng qatır.

Həmçinin, Rəbbimizin 32–33–cü ayələrdəki, Budur bu, çoxca dönən və çoxca qoruyan, Rəhmandan qeybdə [tənha] ikən haşyət duyan və dönən bir qəlb ilə gələn [könüldən bağlı olan] hər kəs üçün söz veriləndir ifadəsi isə, cənnətin müttəqilərə, salihatı işlədikləri üçün qarşılıq [ücrət] olaraq verildiyi mənasına gəlir.

Rəbbimizin cənnəti  qarşılıq – ücrət olaraq xarakterizə edən bu bəyanı, müttəqilərin cənnət nemətləri üzərindəki təsərrüf səlahiyyətinin tam olduğunu göstərməklə qalmayıb, fikrimizcə, daha iki incəlik ehtiva edir:

Birincisi onunla əlaqədardır ki, bir nemətə əvəz ödəyərək, sahib olan bir kəs, əvəz ödəmədən sahib olan kəsə görə o nemətdən çox, daha yaxşı yararlanmağı biləcək. Ayələrdə verilən dolaylı ismarıc, cənnət nemətləri üzərindəki təsərrüf səlahiyyəti tam olan müttəqilərin bu nemətlərdən tam və mükəmməl şəkildə istifadə etməyi biləcəklərini vurğulayır.

İkincisi, “Əvəz ödəmədən bir nemətə qovuşan kəsdə mövcud olan narahatlığın bağışlayanın fikrini dəyişdirib, fikrindən dönə biləcəyi narahatlığının ortadan qaldırılmasıyla əlaqədardır.

Əlaqədar ayələrdəki dolaylı ismarıc, müttəqilərə verilən belə bir güvəncəni ifadə edər xüsusiyyətdədir. Beləliklə cənnət, hüquqi mənada bir vəd olmaqdan daha çox, müttəqilərin mütləq nail olacaqları bir alacaq halına gəlir. Yəni müttəqilər, salihatı işləmələri, beləliklə də Allaha verdikləri borcların qarşılığını [əvəzini] cənnət nemətləri ilə geri almış olacaqlar. 35–ci ayədəki مزيد [məzid] sözü, “ziyadə, əlavə, artığı” [əlavəsi] deməkdir. Yəni, cənnət əhlinə, öz istədiklərinə əlavə olaraq, onların düşünə bilmədikləri, bilə bilmədikləri, əldə etmə arzusunu ağıllarına belə gətirə bilmədikləri nemətlər veriləcəyi söylənir.

Belə bir müjdə bir başqa ayədə yenə verilmişdir:

• ²⁶Gözəlləşdirən adamlar üçün daha gözəli və artığı vardır. Üzlərinə qara bulaşmaz, aşağılıq, aşağılanma da. Bax budur, bunlar, cənnət əshabıdırlar. Onlar, orada sonsuz olaraq qalıcıdırlar.
• ²⁷Pislık qazanmış olan kimsələr üçün də, pisliyin cəzası, bir bənzəri ilədir. Və onları bir alçaqlıq bürüyər. Onlar üçün Allahdan, heç bir qoruyucu yoxdur. Sanki onların üzləri qaranlıq gecələrdən bir parçaya bürünmüş kimidir. Bax budur, onlar atəşin əshabıdırlar. Onlar orada sonsuzadək qalacaqlar. (Yunis/26,27)

Cənnət əhlinə istədiklərindən artıq verilməsi, oradakı nemətlərin cənnətdəkilərin təsəvvürünə gəlməyəcək təfərrüatda və istədikləri miqdardan artıq olduğu mənasına gəldiyi kimi, Allahın orada bu dünyada yaratmadığı şeyləri yaradacağı mənasına da gəlir. Yəni, cənnəti haqq edənlər orada umduqlarından və bildiklərindən artıq ikram görəcəklər.

24–26–cı ayələrin təhlilində Rəbbimizin bu surədə insanı cəhənnəmə götürən xüsusiyyətlər olaraq saydığı sifətlər qeyd edilmişdi. 31–35–ci ayələrdən ibarət olan bölmədə isə Rəbbimiz adamı cənnətə layıq qılan sifətlərin bir qismini saymışdır ki, bu sifətlər də bunlardır: 1) Təqva; 2) Allaha yönəlmək [evvab]; 3) Allah ilə olan əlaqəni qorumaq [hafiz]; 4) Allahı görmədən, Onun rəhmətinə qəti inanmaqla birlikdə Ona haşyət duymaq; 5) Qəlb–i münib ilə gəlmək [Allaha könüldən bağlanmaq].

³⁶Biz onlardan əvvəl özlərindən daha üstün gücə sahib necə nəsilləri dəyişikliyə, yıxıma uğratdıq. Elə ki, onlar dəlilləri dəlik–deşik edirdilər. Heç qaçıb qurtaracaq yer varmı?

³⁷Şübhəsiz ki, bunda ağlı, anlayışı, vicdanı olan və ya özü şahid olaraq qulaq asan kəs üçün əlbəttə, öyüd vardır.

12–14–cü ayələrdə, Peyğəmbərləri yalan sayan və həlak edilən adam və qövmlərin adları verilərək edilən xəbərdarlıq, işin önəminə istinadən burada fərqli bir ifadə ilə təkrarlanmış və diqqətlər yenidən tarixdən dərs alma mövzusuna çəkilmişdir.

Həşrdən qaçmaq olmaz: İnsanları, önlərindəki o müdhiş gün və çətin əzab mövzusunda xəbərdar edən Allah, onları bu dünyada ikən yaxalayıb yox edəcəyi barəsində də xəbərdar etmiş və Quranın bir çox yerində etdiyi açıqlamalarla onlara özlərindən öncəki qövmlərin vəziyyətlərini örnək göstərmişdir.

36–cı ayə, Allah tərəfindən yaxalanma zamanı gələnlərin, qüvvət və ehtişamlarının onları Allahın yaxalamasından qurtara bilməyəcəyini, kimsənin bu aqibətdən qaçacaq və sığınacaq bir yer tapa bilməyəcəyini anladır. Qaçıb qurtulmağa cəhd edənlər arasında keçmiş bəzi qövmlərin də olduğu, ayədəki, belə ki, onlar dəlilləri dəlik–deşik eləyirdilər ifadəsindən anlaşılır.

Bu cümlənin feli olaraq seçilmiş olan نقّبوا [nəqqabu] sözü, “dəlmək, gəzmək, dağ içindəki yol” mənalarına gələn nəqb məsdərindən törəmişdir.

Sözün bu mənalarına görə ayədəki ifadənin daşıdığı mənaları bu şəkildə sıralamaq mümkündür:

1) Sözün “dəlmək” mənasına görə: Qeyd edilən kütlənin yerləri yarıb, yol açdıqları və qayaları oyub, evlər düzəltdikləri anlaşılır ki, bu təqdirdə onların güclərinə işarət edilmiş olur. Xatırlayarıqsa, Fəcr/9–da Səmud qövmünün güc və qüdrəti bu şəkildə ifadə edilmişdi.

2) Sözün “gəzmək” mənasına görə: “Onlar daim səfər etdilər və bu əsnada həlak olan qövmlərinin izlərini, yox olub getmələrinin əlamətlərini gördülər” demək olur ki, bu vəziyyətdə ayədə qəsd edilənlərin Məkkəli müşriklər olduğu anlaşılır.

3) Sözün “dağ içindəki yol” mənasına görə: Ayədə sözü edilən kütlənin yer üzündəki digər insanların təmsilçiləri və ya idarəçiləri olduqları anlaşılır ki, örnək göstərilən kütlənin qüvvət və səltənətlərinin özlərinə təmin etdiyi imkanlar vurğulanmış olur.

Yuxarıdakı üç mənanı birləşdirsək, ifadənin təqdiri belə edilə bilir: “Belə ki, onlar sadəcə öz məmləkətlərində güclü deyildilər. Hətta dünyanın digər bölgələrinə də, başqa məmləkətlərə də gedib çıxarlar, onlardan yaşam və dolanışıq vasitələrini təmin edərlər və hücum edib, istila edərək ölkələrindən kənarda müstəmləkələr əmələ gətirirdilər. Sahib olduqları güclərlə hər kəsi məğlub edirdilər. Onlar məcburən istismar edirdilər.”

قلب [qəlb] sözü: Danışılan hər dildə, ilk dəfə qarşılaşılan bir sıra mənaları və ya maddələri ifadə etmək üçün bir kəlmə, söz vəz edilir. Vəz edilən sözlər ilə sözün ifadə etdiyi məna və ya maddələr arasında hər zaman doğru bağlamlar, əlaqələr olmaya bilir. Törədilən söz xalq arasında yayğınlaşdığında kimsə o söz ilə o sözün ifadə etdiyi məna və ya maddə arasındakı əlaqənin doğru və ya yanlış olduğuna baxmaz və hər kəs o sözü işlədər.

Məsələn, Kristofor Kolumb, Hindistana çatdığını sanaraq, qarşısına çıxan adalara Qərbi Hind Adaları adını vermişdir. Bu adın coğrafi gerçəklərə uymadığını bu gün hər kəsin bilməsinə baxmayaraq, ad düzəldilməmiş, işlədilməyə davam edilir. Bağırsaqda sadəcə bir ədəd olduğu zənn edilərək, “tək şərid” mənasındakı taenia solium deyə adlandırılan parazit də belədir. Sonralar bu parazitin bağırsaqda birdən çox olduğunun öyrənilməsinə baxmayaraq, adı dəyişdirilməmişdir, işlədilməyə davam edilir. Ya da, qədimdən rəhimdəki bir xəstəlikdən qaynaqlandığı zənn edilərək “rəhim” mənasına gələn hysteria sözü ilə adlandırılmış olan bir sinir xəstəliyi, artıq qaynağının rəhim olmadığının bilinməsinə baxmayaraq, hələ də bu adla anılır.

Bu hal Ərəbcə üçün də eynilə keçərlidir. Məsələn, “cinn” deyilən görünməz fövqəladə güclərin varlığını qəbul edən batil inanclarla, bu cinlərin təsiri altına girdiyi sanılan bir kəsi tanıtmaq üçün işlədilmiş olan və “cinnlənmiş” mənasına gələn məcnun sözü, bu gün ağıl xəstəliklərinin batil inanclardakı cinnlərlə heç bir əlaqəsi olmadığının bilinməsinə baxmayaraq, xalq arasında hələ də ağıl xəstələri üçün işlədilməyə davam edir. Və ya, günəş sistemindəki hərəkətlərin və peyklərin bilinmədiyi dövrlərdə, “günəşin üfüqün üzərinə çıxması” mənasına gələn tuluu‘ş–şəms [günəşin doğması] və “günəşin üfüqdə qeyb olması” mənasına gələn qurubu‘ş–şəms [günəşin batması] sözləri, artıq bu hadisələrin dünyanın öz oxu ətrafında dönməsindən qaynaqlandığının öyrənilməsinə baxmayaraq, hələ də eynilə işlədilir.

Demək olar ki, söz ilə sözün ifadə etdiyi məna və ya maddə arasındakı əlaqənin yanlışlığı hər dildə mümkündür. Bu cür sözlər və terminlər yayğın işlədilməyə yetişdikdən sonra, elm adamları belə sözlərin bina edildikləri təməlin xətalı və ya yanlış olduğunu bildikləri halda, bu söz və terminləri işlətməyə davam etmişlər. Bu cür sözlərin işlədilməsi də heç bir zaman qınanmamışdır.

Bu uzun açıqlamalarla söyləmək istədiyimiz budur: Digər dillər kimi Ərəbcədə də, sözlər ilə bunların ifadə etdiyi məna və ya maddələr arasındakı əlaqənin yanlış olduğu bilindiyi halda, yayğın olaraq işlədilən sözlər vardır. Bu cür sözlər Quranda o dövrdə yayğın olan mənaları ilə işlədilmişdir. Çünki Ərəb diliylə enmiş olan Quran, insanların asanca anlaması və öyüd alması üçün endirilmişdir. Buna görə də, insanların Quranı anlamaları üçün sözlərin yayğın və xalqın anlayacağı mənalarıyla işlədilməsi qaçınılmazdır. Belə ki, cahiliyyə dövrü Ərəblərinin inanclarına görə “cinnlər ölkəsinin adı” olan və xalq arasında “xarüqüladə şeylər” üçün işlədilənابقر [əbqar] sözü, “Əbqar ölkəsi” deyə bir ölkənin tamamən xəyali olmasına baxmayaraq, Quranda Rəhman/76–da,  حسان  وابقرىّ [və əbqariyyin hisan=və Əbqarlı xalılar/xariqüladə, nəfis, şahanə xalılar] mənasında işlədilmişdir.

Budur qəlb sözü də, bu hala uyğun olaraq, Quranda “qan pompalayan orqan” olaraq deyil, “ağlın, düşüncənin və bütün zehni funksiyaların mərkəzi olan beyin” mənasında işlədilmişdir. Yəni, Qurana görə qəlb, başda ağıl olmaqla, insanı insan edən xüsusiliklərin mərkəzidir, qısaca insanın özüdür.

Qəlbi olana təmbeh: Ayədəki, qəlbi olan kimsələr üçün ifadəsindəki qəlb sözü, yuxarıda açıqladığımız kimi ümumi mənada “insanın özü” deməksə də, ayədə xüsusi mənada “ağıl” mənasına gəlir. Yəni, ayədəki ifadə, “ağlı olanlar üçün” deməkdir. Bu hal nəzərə alındığında, ayənin dolaylı olaraq bu mənaya gəldiyi söylənə bilir: “Bunda, qəlb [ağıl] deyilə biləcək ən xırda bir şeyi olan kimsə üçün bir öyüd vardır. Bu vəziyyətdə artıq kim öyüd almazsa, onun heç qəlbi [ağlı] yox deməkdir.”

Gerçəkdən də tarixə baxarsaq, dərs almaq, keçmiş əhvalatlardan ibrət almaq, insanların həmişə bir–birinə tövsiyə etdiyi və edilməsinin istənildiyinə inandığı bir üsuldur. Amma özünə keçmişdən öyüd çıxarmaq, ayədə də işarət edildiyi kimi, əslində qəlbi [ağlı] olan insanlar üçün söz mövzusudur. Qəlbi olmayan və ya qəlbi ölü olan [ağlı çalışmayan] insan nə öyüd ala bilir, nə də ibrət… Qəlbi [ağlı] olan insan isə keçmişdəki acı aqibətlər barəsində son dərəcə həssasdır.

Məzarlar və xarabalıqlar kimi təsirləyici və coşdurucu yerlər qəlbi [ağlı] olan insana təsir edir; duyğularını coşdurur, xatirələrini canlandırır, ona ilham qaynağı olur. Amma qəlbi [ağlı] olmayanlar, belə yerlər və əhvalatlar qarşısında kor, kar və laldırlar:

• ¹⁸Karlardır, lallardır, korlardır! Artıq onlar dönməzlər.                        (Bəqərə/18)
• ⁴Onları gördüyün zaman da cüssəli görkəmləri –sanki, onlar, dikəldilmiş/yarı ge­yin­dirilmiş ağac kötükləri kimidirlər– təsəvvürü qazanırlar. Söylədikləri za­man da qulaq asırsan. Hər fəryadı özləri əleyhində sanırlar. Onlar düşmənlərdir. Bu­na gö­rə də onlardan qaçınıb çəkinin. –Allah onları qəhr etdi–necə də çevrilir­lər! (Münafiqlər/4)
• ¹⁷⁹Və and olsun ki, tanıdıqlarınızdan–tanımadıqlarınızdan bir çoxunu cəhənnəm üçün törədib çoxaltdıq–onların qəlbləri vardır, onlarla anlamazlar. Gözləri vardır, onlarla görməzlər. Qulaqları vardır, onlarla eşitməzlər. Bax budur, onlar dörd ayaqlı heyvanlar kimidirlər. Hətta, daha da pozğunlaşırlar. Bax budur, onlar biganələrin tam özləridir. (Əraf/179)
• ⁴³Pis duyğularını, hərisliklərini özünə tanrı qəbul edən adamı gördünmü–heç düşündünmü? Yaxşı, onun üzərinə sənmi vəkil olursan?
• ⁴⁴Yoxsa sən, onların çoxunun həqiqətən vəhyə qulaq asacağını, yaxud ağılla hərəkət edəcək­ləri­ni­mi sanırsan? Onlar ancaq heyvanlar kimidir. Əslində yol baxımından daha pozğun­dur­lar–çaşqın­dır­lar–aşağıdırlar. (Furqan/43–44)
• ⁵⁰Buna rəğmən, əgər sənə cavab verməzlərsə, bil ki, onlar, yalnızca həvəslərinə uy­maq­dadırlar. Allahdan bir yol göstərici olmadan öz həvəsinə uyandan daha poz­ğun [çaşqın, aşağı] kim ola bilər? Tam yəqinliklə bilin ki, Allah şərik qoşaraq yan­lış–öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə yol göstərməz.                                                (Qasas/50)
• ²⁶Və and olsun ki, Biz, sizi güclü etmədiyimiz şeylərdə onları güclü etmişdik; sizə vermədiyimiz imkanları onlara vermişdik. Onlara da qulaqlar, gözlər və duyğular vermişdik. Buna rəğmən qulaqları, gözləri və duyğularının onlara heç bir faydası ola bilmədi/özlərindən heç bir şeyi uzaqlaşdıra bilmədi. Çünki onlar, Allahın ayələrini bilə–bilə inkar edirdilər. Lağ etməkdə olduqları şey də onları sarıb bürüdü. (Əhqaf/26)

Quran son dərəcə mənalı örnəklərlə anlatdığı kafirlərin halını, bağırıb çığıran və öz səsindən başqa bir şey duymayan çobanın halına bənzətmişdir. Quru gurultuyla haqq sözü basdırıb boğaraq, qalib gəlməyi çox yaxşı bilib, tətbiq edən kafirlər, Qurana görə ancaq sükunət və ciddiyyət içində dinləməklə anlaşıla biləcək sözləri dinləməyə dəyər və məna verməzlər. Onları kor, kar, lal və ürəksiz olaraq xarakterizə edən Quran, bu kafirlərin qiyamət günü də belə kor, kar və lal olaraq həşr ediləcəyini bildirmişdir (Bəqərə/171 və İsra/97).

Yaxud qulaq asan: Ayədə keçən və ya özü şahid olaraq qulaq asan kimsə ifadəsi, “dinləyən” deməkdir. Çünki qulaq asmaq, “dinləmək”dən kinayədir. Dinləməyən kimsə, sanki qulağını tıxayıb, onu dinləməkdən məhrum etmişdir. Qulağını sərbəst buraxdığında isə, qulaq vermiş və dinləməyə başlamış deməkdir.

Bu izahları nəzərə alsaq, 37–ci ayənin təqdiri belə edilə bilir: “Bunda, hər şeyi zəkasıyla tapıb çıxaran, zəki, əzbərləyən [öyüd alan] qəlb [ağıl] sahibi kimsələr üçün yaxud da qulaq asıb xəbərdar edəni dinləyən, beləliklə də öyüd alan kimsələr üçün bir öyüd var.”

Rəbbimiz, rəhməti gərəyi, özlərini qurtarmaları üçün insanlara iki nemət lütf etmişdir: Ağıl və vəhy… İnsanlar bu iki neməti dəyərləndirdikləri təqdirdə özlərini qurtara biləcəklər:

• ¹⁰Və onlar deyərlər ki: “Əgər biz dinləmiş olsaydıq, yaxud ağılla hərəkət etmiş olsaydıq, bu çılğın atəşin əshabı içində olmazdıq.” (Mülk/10)
• ¹⁰⁰Və əvvəlki sahiblərindən sonra yer üzünə varis–son sahib olanlara bələdçi olmadımı, təsir etmədimi: –“Əgər Biz dilərsək onları da günahlarına görə cəzalandırardıq. Biz onların qəlblərinin üzərinə damğa vurarıq–möhürləyərik və onlar da eşitməzlər.” (Əraf/100)
• ⁴⁶Yaxşı, onlar, yer üzündə gəzmədilərmi ki, özlərinin, ağıl edəcəkləri qəlbləri və eşidəcəkləri qulaqları olsun. Bax budur, şübhə yox ki, gözlər kor olmaz, fəqət, kökslərin içindəki qəlblər kor olur.                                                              (Həcc/46)

³⁸Və tam yəqinliklə bilin ki, Biz göyləri, yeri və ikisi arasında olanları altı mərhələdə əmələ gətirdik. Və Bizə heç bir yorgunluq toxunmadı.

Altı gün/altı mərhələ: يوم  [yəvm] sözü, dilimizə “gün” olaraq çevrilə bildiyi kimi, “dövr” olaraq da çevrilə bilir. Çünki Ərəbcədə yəvm sözü, həm “gündüz və gecədən ibarət olan 24 saatlıq bir dövr [gün]” mənasına, həm də ümumi olaraq “dövr [hansı müddət olursa olsun, zamandan bir müddət]” mənasına gəlir.[13] Belə ki, Səcdə/5–də, 1.000 illik bir yəvmdən, Məaric/4–də isə 50.000 illik bir yəvmdən bəhs edilərək, yəvm sözünün müəyyən bir ölçüdəki “dövr”ü deyil, ümumi mənada bir “dövr”ü ifadə etdiyi Quran tərəfindən də təsdiq edilmişdir. Əgər yəvm sözü, Qurana uyğun olmayaraq “24 saatlıq gün” mənasında qəbul edilərsə, kainatin və yer üzünün 6 “yevm”də yaradıldığını söyləyən Quran ayələri də [Əraf/54, Hud/7, Yunis/3, Furqan/59, Səcdə/4, Hədid/4] yanlış anlaşılmış olur. Çünki bu təqdirdə haqqında bəhs edilən ayələrdən, kainatın və yer üzünün hər biri 24 saat olan 6 gündə yaradılmış olduğu anlaşılır ki, daha günəşin və dünyanın varlıq aləmində olmadığı, yəni gecə və gündüzdən ibarət olan 24 saatlıq bir günün kainatda mövcud olmadığı bir dövrdəki yaradılışa aid müddətin, günəş, dünya və insanlar var olduqdan sonrakı dövrə aid bir ölçü ilə ifadə edilmiş olması məntiqli bir ehtimal kimi görünmür.

Əslində elə elm də, kainatın və yer üzünün yaradılmasına dair əldə etdiyi tapıntılar nəticəsində qəbul etdiyi nəzəriyyələrlə bu müddəti “milyardlarla il” deyə ifadə edir. Beləliklə də, ayədəki altı günün, “altı dövr” olaraq anlaşılması istənir.

Yevm sözünün buradakı mənasının “dövr” olaraq qəbulu, bizə Quranın bir möcüzəsini daha görməyə imkan verir. Bildiyimiz kimi, günümüz etibariylə əldə edilmiş kosmolojı tapıntılar, kainatin [beləliklə də dünyanın] bir sıra mərhələlərdən geçərək bu günkü vəziyyətinə gəldiyini göstərir:

Genişlənən kainat modellərinin demək olar ki, hamısı kainatin yaşam əhvalatı üzərində uyuşır. … Başlangıcda kainat, istiliyi K-lə ölçülən fövqəladə yüksək temperaturda olan proton, neytron, elektron, pozitron və neytrino kimi təməl hissəciklərdən əmələ gəlmiş, sonsuz sıx bir mühit idi. Bu mühitə enerji hegemondu. … Partlamadan 100 saniyəyə qədər sonra temperatur düşmüş və təməl hissəciklər daha ağır nüvələri yaratmaq yoluyla birləşməyə başlamışdır. … Bundan sonraki 1.000.000 il boyunca kainat, fotonların qurtulub, kosmosa yayılamadığı ulduz nüvəsi kimi isti və mat bir quruluşda qalmışdır.

Bu zaman içərisində istilik yavaş–yavaş 3.000 K’ə düşmüş, sıxlıq da 1.000 olmuşdur. Bu nöqtədən sonra şüalanma kosmosa – fəzaya qaçmağa başlamışdır. … Fəzada yayılan maddə, kütlənin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə dəstələr halında toplanmağa başlamışdır. Beləlikə şüalanma dövrü sona çatmış və ulduz dövrü olaraq adlandırılan yeni bir dövr başlamış, göy adalarını və ulduzları formalaşmışdır. … Bu modellərin sübutuna yönəlik araşdırmalar, kainatin ən uzaq keçmişinə uyğun gələn ən uzaq bölgələrinin araşdırılmasıyla davam etdirilir. [ 14, Ana Britannica; c. 12, s. 28. ]

Həmçinin dünya da bu günkü vəziyyətinə bir qaz buluduyla başlayan və müxtəlif mərhələlərdən ibarət olan bir müddətlə gəlmişdir. Budur Quran, kainatin və dünyanın “altı yevm”də [dövrdə] yaradıldığını bildirərək bu günkü elmi tapıntılarla varılan nəticəni, yəni meydana gəlmənin mərhələlər, dövrlər halında gerçəkləşdiyini 14 əsr öncədən elan etmiş və bir möcüzəsini daha gözlər önünə sərmişdir.

• ¹¹Sonra duman halında olan göyə yerləşdi/hegemonluq qurdu, ona və yer üzünə, “İstəyərək və ya istəməyərək gəlin!” dedi. İkisi də “Biz istəyərək gəldik” dedilər. (Fussilət/11)

Yəhudi inancının rədd edilməsi: Yəhudi inanışına görə aləmi yaratmağa Bazar günü başlayan Allah, yaratma işini altı gündə tamamlayaraq Cümə günü bitirmiş və Cümə ertəsi günü də ərşinin üzərinə arxası üstə yataraq dincəlmişdir. Kitab–i Müqəddəs, Təkvin 2:2–də bəhs edilən bu əfsanədəki, Allahın yeddinci gün istirahət etdiyinə dair olan ifadə, Xristiyan papazları narahat etmiş olmalı ki, Kitab–i Müqəddəsin Türkcə və Ərəbcə yeni tərcümələrində “istirahət etdi” ifadəsi, “sərbəst qaldı” şəklində dəyişdirilmişdir. Amma King Jamesin məşhur İncilində, “Və O yeddinci gündə dincəldi” ifadəsi, And he rested on the seventh day kəlmələri ilə mövcuddur. Bu ifadə, İncilin Ərəbcə tərcümələrində yer aldığı kimi, Yəhudilər tərəfindən 1954 –cü ildə Filadelfiyada nəşr edilən İngiliscə tərcümədə də eynilə yer alır.

Bu yanlış inanış, yuxarıda da söylədiyimiz kimi, elm tərəfindən milyardlarla il ilə ifadə edilən bir müddətin, ancaq Şumerlər və ya Babillilərə istinad edilən bir zaman ölçüsü [həftə] ilə ifadə edilməsi şəklində ortaya qoyulmuş bir məntiqsizlik və elmə ziddiyyət təşkil etdiyindən, ağıl və elm tərəfindən kənar edilmiş vəziyyətdədir.

Rəbbimiz də bu yanlış inancı 38–ci ayədəki, və Bizə heç bir yorğunluq toxunmadı ifadəsiylə hələ 14 əsr öncədən rədd etmişdir. Uca Allah tərəfindən rədd edilməsinə, ağıl və elm tərəfindən kənarlaşdırılmasına baxmayaraq, bu yanlış inancın hələ də davam etməsi, bizə görə, ona əsaslanır ki, ya Tövratda bəhs edilən o ayənin hökmü yaxşı anlaşılmayıb və ya o ayə təhrif edilib.

38–ci ayədəki ifadə, Yəhudilərin yanlış inanclarını rədd etdiyi qədər, müşriklərin ölümdən sonra dirilmənin mümkün olmadığı barəsindəki inanclarını da rədd edir. 15–ci ayədə, Yaxşı, Biz, ilk yaratmaqda acizlikmi göstərdik? Xeyr, amma onlar yeni bir yaradılışdan şübhə içindədirlər ifadəsiylə qınanan müşriklərə, göylərin, yerin və ikisi arasındakıların yaradılması dəlil göstərilərək sanki belə deyilmişdir: “Biz ilk yaratma zamanı yorulmadıq ki, ikinci dəfə yenidən yaratmağa qadir olmayaq…”

Həqiqətən də, gözlərimizin önündəki möhtəşəm kainat və heyrət verici yaradılışlar düşünüldüyündə, bütün bunları yoxdan var edərkən heç yorulmayan bir Gücün ölüləri də dirildə biləcək olması heç də məntiqsiz bir müqayisə deyildir. Üstəlik insanın yaradılışı, göylərin və yer üzünün yaradılışına görə daha çox bəsit və önəmsiz bir şeydir.

Bu izahlardan sonra ayənin təqdiri belə edilə bilir: “Yəni, gerçək budur ki, bütün kainatı Biz altı gündə yaratdıq. Onu yaratdığımız üçün də yorulmadıq. Belə olduqda onu yenidən yaratmağa gücümüzün yetməyəcəyini kim iddia edə bilər? Bu zavallı cahillər, öldükdən sonra dirilmə xəbərini səndən eşidincə, sənə məsxərə etməyə və sənə dəli deməyə başlayarlarsa, buna səbr et, sükunətlə onların mənasız sözlərini dinlə və açıqlamaqla görəvli olduğun həqiqəti onlara açıqlamağa davam et.”

^39,40O səbəbdən də, sən onların söylədiklərinə qarşı səbr et. Və günəşin doğmasından əv­vəl və batmasından əvvəl və gecədən bir bölümdə–hər fürsətdə Rəbbinin tərifi ilə bir­lıkdə nöqsanlardan münəzzəh qıl. Və boyun əyib təslim olanların–bütün sualla­rı­na cavab alıb razı qalanların ardından–inkarçıya iman etdirdikdən sonra da Onu arın­dır.

Bu ayələr, mənaları təhrif edilməklə dinin pozulmasına vasitə edilən ayələrdəndir. Bu ayələrdə keçən تسبيح [təsbih] və سجدة  [səcdə] sözləri təəssüf ki, həqiqi mənalarına uyğun olmayan şəkildə izah edilmiş, beləliklə İslamla heç əlaqəsi olmayan bəzi davranışlar, dinimizin ən önəmli ibadətləri halına gətirilməyə çalışılmışdır.

Ayələrdəki söz və deyimlərin nə mənaya gəldiklərinə keçmədən öncə, dinimizin necə pozulmaq istəndiyini göstərmək nöqteyi nəzərindən bu mövzudakı təhrif olunmuş görüşləri sizlərlə paylaşmaq istəyirik. Cessasın Əhkamü’l Quran əsərində deyilir:

“Bu, Allah Təalanın Hz. Peyğəmbər (s.ə.s)ə, namaz qılmasını əmr edən bir ifadədir. Beləliklə bu, Cənab–i Haqqın, Gündüzün iki tərəfində və gecəyə yaxın bir zamanda namaz qıl (Hud/114) ayəsi kimi olur. Ayədəki, Günəşin doğuşundan əvvəl və batışından öncə… ifadəsi, “gündüzün iki tərəfi”nə; “Gecənin bir cüzündə də … Onu təsbih et” ifadəsi də, “gecəyə yaxın bir zaman”a bir işarətdir.

Allaha həmd və Onu təsbih etməkdən məqsəd, burada “namaz”dır. Harada olursa olsun Quran–ı Kərimdə həmd və təsbih üçün xüsusi zamanlar ayrılmışsa, orada namaz qəsd edilmişdir. Günəşin doğuşundan öncə ifadəsiylə sübh namazı, Günəşin batmasından öncə ifadəsiylə “iki namaz: öylə və ikindi namazları”, Gecə yarısı ifadəsiylə də “axşam və gecə namazları, üçüncü olaraq da təhəccüd namazı” qəsd edilmişdir.

Bu ifadəylə, “Sübhanallah de!” mənası qəsd edilmişdir. Bu belədir, çünki bəlli bəzi sözlər, Ərəblərin dilində, o sözləri söyləmək mənasına gəlir. Buna görə də, biz məsələn, kəbbəra deyərik, bununla “Allahu Əkbər” deməyi qəsd edərik. Salamlamaq üçün səlləmə təbirini işlədirik, bununla, “əssəlamü əleykum” deməyi qəsd edərik. Həmdələ sözüylə, “əlhəmdülillah”, həllələ sözüylə “la ilahə illallah” deməyi və səbbəha sözüylə də “sübhanallahi” deməyi qəsd edərik.

Səcdələri etdikdən sonra edilməsi əmr edilən təsbihə gəlincə, bundan məqsəd, namazdan sonra edilən zikr də, fərzdən sonra əda edilən nafilələr də ola bilər. Hz. Ömər, Hz. Əli, Hz. Əlinin oğlu Hz. Həsən, Əbu Hüreyrə, İbn–i Abbas, Şabi, Mücahid, İkrimə, Həsən Basri, Katade, İbrahim Nəhai və Əzvai, “Bununla, namazdan sonra qılınan iki rükət namaz murad edilir” deyirlər. Abdullah b. Amr b. As və bir rəvayətə görə də İbn–i Abbas, bundan məqsəd, “namazdan sonra zikrdir” görüşündədirlər.

İbn–i Zeyd də, “bu əmrdən məqsədin, fərzlərdən sonraki nafilələr” olduğu düşüncəsindədir. Əbu Hüreyrənin Buhari və Müslimdəki rəvayətinə görə, bir gün fəqir mühacir səhabidən bir neçəsi Peyğəmbərimizin hüzurunda otururkən dedilər ki:

‑ Ey Allahın Rəsulü! Zənginlər böyük dərəcələr ələ keçirdilər.

Peyğəmbərimiz soruşdu:–nə oldu?”

Dedilər ki:–Bizim qıldığımız kimi o zənginlər də namaz qılır, bizim tutduğumuz kimi onlar da oruc tutur, lakin onlar sədəqə verir biz verə bilmirik, onlar kölə azad eləyirlər biz azad edə bilmirik.

Peyğəmbərimiz bunun qarşısında belə buyurdu:

‑ Mən sizə belə bir şey söyləyimmi? Əgər siz onu edərsinizsə, onların da etməsindən başqa, digər insanlarla yarışarsınız. Bu da hər namazdan sonra 33 dəfə Sübhanallah, Əlhəmdülillah və Allahu Əkbər deməyə davam etməyinizdir.

Bir neçə gün sonra bu insanlar təkrar Peyğəmbərimizə gələrək dedilər ki:

‑ Zəngin qardaşlarımız da bu sözü eşitmişlər, onlar da bu işi etməyə başlamışlar.

Bunun qarşısında Peyğəmbərimiz (s.s) belə buyurdu:

‑ Bu Allahın dilədiyinə verdiyi bir kərəmidir.

Bir rəvayətdə də bu kəlmələrin sayı 33 dəfə əvəzinə10 dəfə olaraq nəql edilmişdir. [15]

Hz. Zeyd b. Sabit rəvayət edir ki: Hz. Peyğəmbər (s.s) bizə hər namazdan sonra 33 dəfə Sübhənallah və Əlhəmdülillah, 34 dəfə də Allahu Əkbər deməyə davam etməyimizi tövsiyə etdi. Daha sonra Ənsardan bir səhabi, “Birinin yuxumda, əgər 25 dəfə bu kəlmələri söylədikdən sonra arxasından 25 dəfə də “La ilahə illallah” deyərsənsə, daha yaxşı olar dediyini gördüm” deyincə Peyğəmbərimiz, “Lap yaxşı belə etməyə davam et!” buyurdu. [16]

Hz. Əbu Səid–i Hudri belə deyir: “Allahın Rəsulunun namazı bitirdikdən sonra geri dönərkən belə dediyini eşitdim: “Sübhanə Rəbbikə Rəbbil–izzəti amma yasifunə və səlamun alə‘l–mürsəlin və‘l–hamdu lillahi Rəbbil–aləmin.” [17]

Ədbarəs–sücud təbiri isə, “səcdəni, yəni namazı bitirdikdən sonra, Allahı təsbih və tənzihi buraxma, bütün vaxtlarının da təsbih ilə keçməsi üçün, səcdələrin ardından təsbihə davam et” mənasındadır. Beləliklə də bu ifadələr, Cənab–i Haqqın, Unutduğunda Rəbbini an (Kəhf/24) ayələrinin bildirdiyi mənanı ifadə edər. Bir işi bitirincə dərhal başqasına giriş və yalnız Rəbbinə yönəl. Bu ifadə, “idbarəs–sücud” şəklində də oxunmuşdur. [18]

Və səcdələrin arxasından, yəni namazlardan sonra; təsbih hər namazın arxasında edilir. Nafilə namaz mənasına təsbih isə sübh və ikindi namazlarından sonra məkruhdur. Səcdələrin arxasından ifadəsinin, “axşam namazının son sünnəti”nə işarət olduğunu söyləyənlər də çoxdur. [19]

Müxtəlif vəsilələrlə dilə gətirdiyimiz “dində dilin önəmi” mövzusunun həqiqətən də çox mühüm və əhəmiyyətli bir mövzu olduğu, yuxarıdakı istinadlarla aşağıdakı açıqlamaların qarşılaşdırılmasından sonra bir daha ortaya çıxır.

صّبر [səbr]: İstər dinimizdəki əhəmiyyəti, istərsə də məna və məzmununun yanlış bilinməsindəki yayğınlığı səbəbiylə Qələm  surəsinin təhlilində müfəssəl olaraq verilmişdir.

İnsanın öz gücü və iradəsiylə öhdəsindən gələ biləcəyi pisliklərə qatlanması, ya da qarşılaya biləcəyi ehtiyacların qarşısında əl–qolunun boşalması səbr deyil, acizlikdir, təmbəllikdir, qorxaqlıqdır.

تسبيح [təsbih]: Daha öncə müfəssəl olaraq açıqlandığı üçün təsbih sözü ilə əlaqədar olaraq burada sadəcə qısa bir xatırlatmayla kifayətləcəyik. (Müfəssəl açıqlama üçün Əla surəsinə baxın).

تسبيح [təsbih] kəlməsi, lüğəti mənası “havada və suda hərəkət etmək, keçib getmək, üzərək uzaqlara getmək” demək olan səbh kökündən törəmiş bir kəlmədir. Qurandakı mənası isə, “Allahı Ona yaraşmayan şeylərdən uzaq tutmaq, Allahı ucaltmaq, Onun hər cür kamal sifətlərlə təchiz olunmuş olduğunu yaxşı qavramaq və bunu hər vəsilə ilə yüksək səslə söyləmək” deməkdir. (Qələm/29–un təhlilinə baxın)

Qısaca təsbih, “yaradanı bütün xüsusiyyətləriylə tanımaq və tanıtmaq” deməkdir.

İsmin təsbihi: Bir ismi təsbih etmək [nöqsanlıqlardan uzaq tutub ucaltmaq], əslində o ismin sahibini təsbih etmək deməkdir. Çünki bir ismin sahibinin ucalığı və müqəddəsliyi, o ismin ucalığı və arınmışlığı ilə ifadə edilir. Bəzi alimlər, “İsim ilə sahibi eynidir” demişlərsə də, hamısı, ismin arındırılmasındakı məqsədin sadəcə ismin lüğəti mənalarının deyil, əsl o sifət və isimlərin sahibinin arındırılmasına yönəlik olduğunu qəbul etmişdilər. Beləliklə də, “ismin təsbihi”ndən məqsəd, Özünə yaraşmayan isim və sifətlərin Rəbbimizdən uzaq tutulmasıdır.

İstər Rəbbimizin bəzi varlıqlarla soy bağı olduğuna dair batil inancları, istərsə də hiylə, tələ, intiqam kimi mövzularda Rəbbimizə yaraşdırılan isim və sifətləri Rəbbimizdən uzaqlaşdırmaq, Onun ismini və beləliklə də, bilavasitə Özünü hər cür əksiklik ləkəsindən uzaq tutmaq “ismin təsbihi” ifadəsinin mahiyyəti deməkdir.

Bu açıqlamalara istinad edərək, və günəşin doğmasından öncə, batmasından öncə və gecədən bir bölümdə Rəbbini həmd ilə təsbih et! ifadəsi bu mənaya gəlir: “Onu, o müşriklərin dediklərindən tənzih et, onların etiraz etmələrindən usanma! Tam əksinə, onlara Allahın əzəmətini xatırlat və Onu şirkdən, zövc və övladlar qəbul etmək iftirasından və imkan daxilində [ağla yatqın olan] həşrdən aciz olmaqdan tənzih et!”

Bu işlərin günəşin doğmasından və batmasından öncə və gecənin əvvəlində edilməsinin əmr edilmə səbəbi isə, Məkkəlilərin bu vaxtlarda toplanmalarından başqa bir şey deyildir.

Səcdələrin sonunda: Bölmədəki bu ifadə də rəvayətlərin təzyiqi altında, daima terminləşmiş mənasıyla nəql edilir. Beləliklə, əslində tamamilə aktivliyə əsaslanan İslam qaydaları passivləşdirilmiş olur, bunun nəticəsində də İslamiyyət, yayğın olaraq tətbiq edilən zikriylə, salavatıyla, təsbihiylə sanki söz təkrarlamalarından bəhrələnən mistik bir təriqətə döndərilir.

Halbuki burada səcdə sözünün, “boyun əymə, təslim olma” demək olan söz mənası qəsd edilir və bu ayələrdə Peyğəmbərimizə, “İslama yeni girənlərə tövhidi öyrət, onlar pis sifətlərdən Allahı arındırsınlar, Rəbblərini doğru tanısınlar, şirk qoşmasınlar” təlimatı verilir.

⁴¹Və sən bir səslənənin yaxın bir yerdən səslənəcəyi günə qulaq as– ⁴²o gün, o qışqırığı gerçək olaraq eşidərlər. Bax budur, bu, çıxış–diriliş günüdür.

⁴³Həqiqətən Biz, Bəli Biz, həyat veririk və öldürürük. Dönüş də yalnızca Bizədir.

Peyğəmbərimizə 39–40–cı ayələrdə verilən təlimatlar, 41–ci ayədə də davam edir. Bu ayədəki, və sən bir səslənənin yaxın bir yerdən səslənəcəyi günə qulaq as təlimatı, “sən özünü ölümə, qiyamətə hazırla!” mənasına gəlir.

Bu təlimat bir başqa ayədə, daha fərqli bir üslubla təkrarlanmışdır:

• ^98,99O halda sənə “yəqin–qəti bilik” gəlməsi üçün Rəbbinin tərifi ilə birlıkdə nöqsan sifətlərdən münəzzəh qıl, boyun əyib təslimiyyət göstərənlərdən ol və Rəbbinə qulluq et! (Hicr/98, 99)

Çağırışı edənin çağıracağı şeyin nə olduğu mövzusunda Qurana istinad edərək, bir sıra izahlar edilə bilər:

• ⁵⁹Və ey günahkarlar! Bu gün siz Haydi, ayrılın!            (Ya–Sin/59)
• ^22,23Toplayın o şərik qoşaraq yanlış iş edənləri, zövcələrini və Allahın yaratdığı sərvətlərdən tapınmış olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. ^24,25Və durdurun onları, şübhəsiz, onlar sorğu–suala çəkiləcəklər: –“Nə oldu sizlərə ki, niyə yardımlaşmırsınız?                                                         (Saffat/22–25)
• ⁸²Və Söz üzərlərinə vaqe olduğu–reallaşdığı zaman onlar üçün, insanların ayələrimizə lazımi qədər inanmadıqlarını onlara söyləyən–anladan, torpaqdan–maddədən yaradılmış hərəkət edən, danışan bir varlıq çıxardıq.                                                            (Nəml/82)

Çağırışı edəcək olanın Allah olduğu, Qaf/24, 30, Haqqa/30 və Fussilət/47 – dən anlaşılır. Allahın doğrudan və ya dolaylı etdiyi bu çağrılara başqa ayələrdən də örnəklər verilə bilir.

Yaxın bir yerdən: Yaxın bir yerdən ifadəsi, çağırışı edəcək olan səsin hər kəs tərəfindən duyulacağına, heç kimsəyə qapalı/uzaq qalmayacağına bir işarətdir.

Çağırışın eşidilməsi: 41–ci ayədə edilən qulaq as xəbərdarlığı nəzərə alınaraq 42–ci ayədəki çağırışın eşidiləcəyini bildirən ifadənin təqdiri bu şəkildə edilə bilir: – “Dinlə, yəni dinləməzdən öncə onun meydana gəlməsi barəsində ayıq ol, gözlə! Çünki eşitmək mütləq olacaqdır. Sən və onlar, bu xüsusda eynisiniz. O halda bu o deməkdir ki, onlar da eşidəcəklər. Belə ki, onlar dinləməyə hazır olmadan eşidəcəklər, beləcə də çökəcək və yerə düşəcəklər, sən isə dinləməyə hazır olaraq onu eşidəcəksən. Beləliklə də bu, səndə, mütləq olmalı olduğu qədər təsirli olacaqdır…”

Çağırışın eşidilməsini xarakterizə edən الحقّ [əl–haqq] sözüylə, يقين [yəqin=yəqin məlumat] qəsd edilmişdir. Çünki haqq, “yəqin”dir. Belə ki, “Ondan o qorxunc səs yəqinliklə südur etdi, bir yanılma deyildi” mənasında, “Zənn və təxmin etmə deyil, flankəs qətiyyətlə öz səsiylə səsləndi” deyilir. Yəni, insanlar o qiyamət çağırışını haqq olaraq [yəqinliklə, qəti biliklə] eşidəcəklər, bunun bir vahimə və xəyal olmadığını, gerçək olduğunu öyrənəcəklər. Beləcə özlərinə xəbər verilmiş olan qiyamət gününün gəldiyindən və bu səsin o günü elan etdiyindən heç şübhələri qalmayacaq şəkildə əmin olacaqlar.

Dönüş yalnız bizədir: Bu bir təhdid və qorxutma ifadəsidir. İnsan bir günah işlədiyində, nəticədə hakim qarşısına çıxacağını bilir, amma mühakimə edilməyi o günahı işləyərkən özünü görməyən bir hakimin edəcək olması, onu etmək istədiyi pis şeylərdən çəkindirməyə yetməz. Buna görədir ki, Rəbbimiz hər kəsi mühakimə edəcək hakimin bilavasitə Özü olduğunu bildirir, insanlara hər şeyi “bilən” və “görən” bir “hakim” qarşısına çıxacaqlarını xatırladaraq onlardan, qorxub çəkinmələrini istəyir.

Budur, buna görə də ayə açıq bir təhdid ismarıcıdır və Rəbbimiz bunu başqa ayələrdə də dilə gətirmişdir:

• ²³Sonra nə zaman ki, Biz onları oradan qurtardıq, qurtarar qurtarmaz yer üzündə haqsız yerə azğınlıqlar edərlər. –Ey insanlar, təcavüzkar davranmağınız/həddi aşmağınız bu bəsit dünya həyatının qazancı olaraq sırf öz zərərınizədir. Sonra dönüşünüz sadəcə Bizədir. Sonra Biz, etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verəcəyik.                                                (Yunis/23)
• ⁷Əgər küfr edəcək olarsınızsa, bilin ki, şübhəsiz Allah sizə heç bir ehtiyacı olmayan­dır və O, qulları üçün, küfrə/nankorluğa razı olmaz. Və əgər özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyər­si­niz­sə, sizin üçün ona razı olar. Heç bir daşıyıcı, bir başqasının yükünü daşımaz. Sonra dönüşünüz yalnızca Rəbbinizədir. Beləliklə, etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verə­cək­dir. Şübhəsiz O, sinələrin özündə gizli olanı yaxşı biləndir.                                                (Zümər/7)

⁴⁴O gün yer onlardan sürətlə yarılar. Bax budur, bu, sadəcə Bizə asan olan bir toplamadır.

حشر [həşr], “toplamaq” deməkdir.[20] Qiyamət günündə, ölmüş insanların itib gedən parçaları bir araya toplanacaq, canlar da bədənləriylə birləşdiriləcəkdir. Beləliklə, dağılmış, tikə parça olmuş və çürümüş ümmətlər yenidən bir araya gələcəkdir. Beləliklə də həşr [toplama] mövzusu, həm insanların dağılmış olan parçalarının bir araya gətirilməsini, həm də dağılmış ümmətlərin bir araya gətirilməsini ifadə edir.

Budur bu, sadəcə Bizə asan bir həşrdır [toplamadır] ifadəsindəki يسير [yesir] sözünün önünə qoyulmuş olan علينا [‘əleyna] sözü, ifadəyə “Bu iş, başqasına deyil, ancaq Bizə asandır, başqalarının edə biləcəyi bir şey deyildir” mənasını qazandırmışdır. Bu ifadə, kafirlərin 3–cü ayədə nəql edilən, Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz zamanmı? Bu uzaq bir dönüşdür şəklindəki sözlərinə bir cavabdır. Cavabdaki ismarıcın özü belə təqdir edilə bilir:

“Ölənlərin cəsədlərinin torpağa, suya, havaya qarışaraq darmadağın olması, Bizim onları ayrı–ayrı toplayaraq, vücudlarını tək–tək əmələ gətirməyimizə və o vücudların içinə şəxsiyyətlərini, şüurlarını daha öncə o vücudda yaşadığı kimi yerləşdirib, insanları təkrar yaratmağımıza bir əngəl ola bilməz. Çünki bu iş Bizim üçün böyük zəhmət və əmək tələb edən bir iş deyildir. Tam tərsinə, bunların hamısı bir işarətimizlə bir an içində olur və ilk öhdəlikli insandan qiyamətə qədər dünyadan gəlmiş – keçmiş bütün insanlar asanlıqla bir araya toplanar. Sizin bu mövcudiyyəti qavraya bilməyən xüsusiyyətdəki beyniniz bunu ağlasığmaz qəbul etsə belə, bu iş və var olma, kainati yaradanın gücündən kənar deyildir.”

⁴⁵Biz, onların söylədiklərini daha yaxşı bilirik. Və sən, onların üzərində məcbur edən deyilsən. O halda sən, Mənim təhdidimdən qorxanlara Quranla öyüd ver.

Elçi despot deyildir: Bu ayə Peyğəmbərimizə xitab etməklə yanaşı, kafirlərə də bu xəbərdarlığı edir: “Peyğəmbərinizin məsuliyyəti sadəcə xəbərdar etməkdən və ağlını başına alanlara Quran ilə həqiqəti anlatmaqdan [təbliğdən] ibarətdir.

Onun işi, inanmaq istəməyənləri məcbur edərək, mömin etmək deyildir, o, insanlara bir məcbur edici olaraq göndərilməmişdir.”

Bir başqa tərəfdən baxıldığında isə, bu ayə, bir tərəfdən kafirləri təhdid edərkən, digər tərəfdən də Peyğəmbərimizin könlünü almaqla, ona təsəlli verir: – “Bu insanların sənə qarşı uydurduqları sözlərə əsla qulaq asma və qətiyyən önəm vermə! Çünki Biz, onların sözlərini bilir və etdiklərini görürük. Bizə etdiyin şikayətlər səni məqsədindən ayırmasın, sən verdiyimiz işlə məşğul ol, onları cəzalandırmaq Bizim işimizdir. Onlar iman və küfr barəsində azad buraxıldılar.

Sən onların duyğularına, qabiliyyətlərinə və qüdrətlərinə hökm etmək üçün göndərilmədin, sənin onları məcbur edərək hidayətə çatdırmaq kimi bir cavabdehliyin yoxdur. Sən sadəcə gerçəyi təbliğ etməklə əmr olundun. O halda sən səbr et, sadəcə yaxşını, doğrunu, gözəli onların gözləri önünə sər və Rəbbini təsbih et [arındır], onları da Bizə həvalə et.”

Kafirlərə edilən təhdid isə budur: – “Göndərdiyimiz Elçi haqqında yaraşdırdığınız çirkin sözlər və önə sürdüyünüz əsilsiz iddialar sizə çox baha başa gələcəkdir. Biz söylədiklərinizin hər cümləsini eşidirik, bunların cəzasına qatlanacaqsınız.”

Daha öncə Qələm/44 və Müddəssir/11–19–da da verilmiş olan bu açıq ismarıc, aşağıda 80–ci ayəsi verilən Nisa surəsi kimi başqa surələrdə də qarşımıza çıxacaqdır:

• ⁸⁰Kim, Elçiyə itaət edərsə, artıq o, Allaha itaət etmiş ola Kim də üz çevirərsə, artıq Biz, səni o üz çevirənlərə qoruyucu/gözətçi olaraq göndərmədik.                            (Nisa/80)

QURAN İLƏ ÖYÜD VER: Bu ifadə, “onların geriyə qalanlarındən o vaid [təhdid] günündən qorxanlara Quranı oxuyaraq öyüd ver! Quranı nəzərə al və bu Quranda sənə xəbər verilən şeyləri xatırlatmaqla onlara öyüd ver!” deməkdir.

Bu ayə Peyğəmbərimizə fərdi görüşləriylə öyüd verməsini qadağan etmişdir. Peyğəmbərimizin kütlə idarəsindəki qayda tətbiqləri də irəlidə görəcəyimiz kimi, yenə Qurana əsaslanır. Yəni, Allah tərəfindən Peyğəmbərimizə Qurandan kənar hər hansı bir hökm vermək və tətbiq etmək səlahiyyəti, sərbəstliyi verilmir.

Surənin Quranla açılıb Quranla qapanması, Quranın önəminə diqqət çəkmək üçün tətbiq edilən bir üsuldur.

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Quran.

[2] el İsfehani; el Müfrədat.

[3] Lisanü’l Ərəb, “mrc” mad.

[4] Sahibü’l–Keşşaf.

[5] İbn–i Esir.

[6] Ragıb. Həmçinin Ragıb, habl–i verid‘den maksadın “ruh” olduğunu da söylemişdir.

[7] Nizameddin Nisaburi.

[8] Razi, Mefatihu’l–Ğayb.

[9]  Keşşaf sahibi.

[10] Kadı Beydavi və Ebu’s–Suud.

[11] Lisanü’l Ərəb, “krn” mad.

[12] Lisanü’l Ərəb, “atd” mad.)

[13] el İsfehani; el Müfrədat.

[14]  Ana Britannica; c. 12, s. 28.

[15] Buhari, “Dualar Kitabı”, 17/25.

[16] İmam Ahmed, Nesei, Darimi.

[17] Cessas, Ahkamü’l Quran.

[18] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[19] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Quran.

[20] Lisanü’l Ərəb, “hşr” mad.