SƏBA SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Adını 15-ci ayədə yer alan “Səba” sözündən alan bu surənin, Məkkədə 58-ci sırada endiyi qəbul edilir. 6-cı ayənin Mədəni olduğunu irəli sürənlər olmuşdur. [1] Yerində açıqlayacağımız kimi, bəhs edilən ayənin paraqraf ilə uyumu bunun uzaq bir ehtimal olduğunu göstərir.

Surədə kafirlərin batil inancları və onların Rəsulullah ilə mübahisələri yer alır. Digər surələrdə olduğu kimi bu surədə də möminlər öyülür, istər möminlərin və istərsə də kafirlərin aqibətləri ilə əlaqədar heyrətamiz açıqlamalar edilir. Bu açıqlamalarda şükür edənlərə Davud və Süleyman peyğəmbərlər nümunə verilərkən, nemətlərə nankorluq edənlərə də Səba cəmiyyəti nümunə göstərilərək nankorluqları nəticəsində başlarına gələn çətinliklər anladılır.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

¹Bütün təriflər, göylərdə olan şeylər, yerdə olan şeylər Özünə aid olan Allah üçündür, başqası öyülə bilməz. Axirətdə də bütün təriflər yalnız və yalnız Onun üçündür, başqası öyülməz. Və O, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır, hər şeyin iç üzünü, gizli tərəflərini də yaxşı biləndir.

²Allah yerə girəni və yerdən çıxanı, göydən enəni və göydə yüksələni bilir. Və O, əngin mərhəmət sahibidir, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol-bol bağışlayandır.

(58/34, Səba/1–2)

^3,4Və kafirlər: “Bizə o qiyamətin qopma anı gəlməyəcəkdir” – dedilər. De ki: “Bəli, gələcəkdir. Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilən Rəbbimə and olsun ki, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərə ki, budur, onlar özləri üçün bir bağışlanma və xətrinin istədiyi bir ruzi olanlardır, qarşılıqlarını vermək üçün sizə, qətiliklə gələcəkdir. Ondan göylərdə və yerdə zərrə ağırlığında belə bir şey qaçmaz. Bundan daha kiçik və daha böyük nə varsa, hamısı qətiliklə açıq bir kitabdadır”.

⁵Və bu, əlamətlərimi/nümunələrimi gizləməyə çalışanlar! Bax budur, onlar iztirabverici pis əzabdan bir əzab özləri üçün olanlardır.

⁶Özlərinə bilik verilmiş olan insanlar da görürlər ki, Rəbbindən sənə endirilən şey, haqqın məhz özüdür. Və o endirilən/Quran ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, öyülən, öyülməyə layiq olanın yoluna bələdçi olur.

^7,8Və kafirlər belə dedilər: “Siz çürüyüb, didik-didik parçalandığınız vaxt qətiliklə, yeni bir yaradılış içində olacağınızı sizə xəbər verən bir nəfəri sizə göstərimmi? O, Allaha qarşı bir yalan uydurdumu, yoxsa özündə bir dəlilikmi var?”. Tam əksinə, Axirətə inanmayan insanlar əzab və uzaq bir pozğunluq içindədirlər.

⁹Yaxşı onlar göydən və yerdən önlərində və arxalarında olan şeylərə bir baxmazlarmı? Biz istəsək, onları yerə keçirərik. Yaxud göydən üzərlərinə parçalar düşürərik. Şübhəsiz ki, bunda, yönələn/haqqa könül verən hər qul üçün bir əlamət/nümunə vardır.

(58/34, Səba/3–9)

^10,11Və and olsun ki, Biz Davuda tərəfimizdən bir fərqli üstünlük və quşları verdik: “Ey dağlar! Onunla bərabər dönün!”. Və onun üçün dəmiri yumşaltdıq: “Bol-bol zirehlər düzəlt və ölçü ilə biç”. Siz də saleh əməl işləyin. Qətiliklə, Mən, etdiklərinizi ən yaxşı görənəm.

¹²Süleyman üçün də, səhər gedişi bir ay, axşam dönüşü bir ay olan küləyi boyun əydirdik. Və Biz ərimiş mis mədənini ona sel kimi axıtdıq. Və əli altında Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə işləyən əcnəbiləri boyun əydirdik. Və onlardan kim Bizim əmrimizdən çıxıb, azacaq olsa, ona çılgın atəşin əzabından daddırdıq.

¹³Onlar Süleymana məxsus qərargahlar, heykəllər/rəsmlər və hovuzlar kimi çanaqlar və sabit qazanlardan hər nə istəyərsə düzəldərlər. Ey Davud ailəsi! Nemətlərin qarşılığını ödəmək üçün çalışın! Amma qullarım içində verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən də çox azdır!

¹⁴Biz onun ölümünü gerçəkləşdirdiyimiz zaman, onlara onun ölümünü, dəyənəyini yeyən yer üzü canlısından başqa, heç bir şey göstərmədi/ifadə etmədi. Onun öldüyünü anlamalarına, onlara sadəcə dəyənəyini yeyən yer canlısı/qurd səbəb oldu. Üzü üstə yerə düşəndə meydana çıxdı ki: “O əcnəbilər, Süleymanın bilmədiyi ölümünü bilsəydilər, o alçaldıcı əzab/həsrət, qürbət, əsarət, ağır işlər, zəncirə vurulmuş halda qalmazdılar”.

(58/34, Səba/10–14)

¹⁵And olsun ki, Səba qövmü üçün yurd etdikləri yerdə bir əlamət/nümunə var idi. Sağdan və soldan iki bağça! “Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Onun üçün nemətlərin qarşılığını ödəyin! Nə gözəl bir diyar və çox bağışlayan bir Rəbb!”

¹⁶Lakin onlar üz çevirdilər! Nemətlərin qarşılığını ödəmədilər. Biz də üzərlərinə su anbarlarının selini saldıq və onların iki bağçalarını onlara acı meyvəli, yulğunluq və içində bir az da “sidr ağacı” olan iki bağçaya çevirdik.

¹⁷Bu, onlar küfr etmiş olduqlarına görə, Bizim onları cəzalandırmağımızdır. Və Biz, sadəcə çox nankor olanları cəzalandırırıq.

¹⁸Və Biz onlarla o bərəkət verdiyimiz məmləkətlər arasında ard-arda şəhərlər meydana gətirmişdk. Və onlara da müntəzəm gediş-gəliş təşkil etdik: Buralarda gecələr də, gündüzlər də əmniyyət içində gedin, gəlin!

¹⁹Sonra da onlar: “Rəbbimiz! Səfərlərimizin arasını uzaqlaşdır!”– dedilər və nəfslərinə səhv/öz zərərlərinə işlər edərək haqsızlıq etdilər. İndi də Biz onları əfsanələr etdik və tamamilə didik-didik dağıtdıq. Şübhəsiz ki, bunda, bütün özünə verilən nemətlərin qarşılığını çox-çox ödəyən, səbr edən üçün, əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır.

²⁰Və and olsun ki, İblis/düşüncə qabiliyyəti onlar haqqındakı zənnini təsdiq etdi və möminlərdən ibarət bir bölmədən başqa, qalanları İblisə uydular.

²¹Halbuki, İblisin onlar üzərində heç bir qüdrəti yoxdur. Lakin Biz axirətə imanı olanı, onun haqqında yetərli biliyi olmayandan ayırd edərdik, onları işarələyib bildirərdik. Və sənin Rəbbin hər şeyi yaxşı-yaxşı qoruyandır.

(58/34, Səba/15–21)

²²De ki: “Allahın yaratdıqlarından, səhv edərək, inandığınız insanlara yalvarın. Onlar göylərdə və yer üzündə zərrə ağırlığına malik olmazlar. Onlar üçün bu ikisində [göylər və yer üzündə] hər hansı bir ortaqlıq yoxdur. Onun üçün onlardan bir köməkçi də yoxdur”.

²³Onun nəzdində kömək, dəstək, iltimasın, sadəcə Onun izin verdiyi insana faydası olur. Sonunda, qəlblərindən dəhşət qaldırıldığı zaman: “Rəbbiniz nə dedi?” – deyərlər. Onlar: “Haqqı” – deyərlər. Və O, çox ucadır, çox böyükdür.

²⁴De ki: “Sizi göylərdən və yerdən kim ruziləndirir?”. De ki: “Allah! Və şübhəsiz ki, ya biz, ya da siz qətiliklə, bir bələdçilənən doğru yol üzərindəyik və ya açıq bir pozğunluq içindəyik”.

²⁵De ki: “Siz bizim etdiyimiz günahlardan məsul tutulmazsınız. Biz də sizin etdiklərinizdən məsuliyyət daşımarıq”.

²⁶De ki: “Rəbbimiz aramızı yaxınlaşdıracaq, sonra da haqq hökmü ilə ayıracaqdır. Və xeyir qapılarını açan da, hökm verən də, çox yaxşı bilən də Allahdır.

²⁷De ki: “Ona ortaqlar deyə qoşduqlarınızı mənə göstərin baxaq! Qətiliklə, sizin düşündüyünüz kimi deyil… Xeyr! Tam əksinə, O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran Allahdır”.

²⁸Və Biz səni, ancaq insanlara müjdələyici və xəbərdaredici olaraq göndərdik, lakin insanların çoxu bilmirlər.

²⁹Və onlar: “Əgər siz doğrulardansınızsa, bu vəd etdiyiniz nə zaman?” – deyərlər.

³⁰De ki: “Sizə günün müəyyən edilmiş bir zamanı vardır ki, ondan nə bir saat geri qala bilərsiniz, nə də irəli keçə bilərsiniz”.

³¹Və bu kafirlər: “Biz qətiyyən, bu Qurana inanmarıq, ondan əvvəlkinə də…” – dedilər. Sən şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənləri Rəbbi hüzurunda tutulmuş, sözü birinin digərinə geri çevirdiyini bir görsən! Zəifliyə uğradılan insanlar yekəxanalıq edənlərə: “Əgər sizlər olmasaydınız, qətiliklə bizlər mömin insanlar olardıq” – deyəcəklər.

³²Yekəxanalıq edən insanlar zəifliyə uğradılan insanlara: “Sizə bələdçi gəldikdən sonra, sizi ondan bizmi çevirdik? Tam əksinə, siz özünüz günahkarlar oldunuz” – deyərlər.

³³O zəifliyə uğradılan insanlar da, o yekəxanalıq edən insanlara: “Tam əksinə, gecənin və gündüzün tələsi! Siz bizə Allaha inanmamağımızı və Ona bəzi yoldaşlar qəbul etməyimizi əmr edirdiniz” – deyərlər. Bunlar əzabı gördükləri zaman peşmançılıqlarını gizləyəcəklər. Biz də o kafirlərin boyunlarına dəmir halqalar keçirmişik. Onlar, sadəcə, etmiş olduqlarının qarşılığını görürlər.

³⁴Və Biz hər hansı bir məmləkətə xəbərdaredici göndərdiksə, qətiliklə oranın varlıq və güc sahibi, lovğalanan öndə gedənləri: “Biz sizin özü ilə göndərildiyiniz şeyləri/ismarıcları bilərək rədd edənlərik/inanmayanlarıq” – dedilər.

³⁵Və yenə dedilər ki: “Biz mal və övlad sayı etibarilə daha çoxuq və biz əzaba uğrayacaq olanlardan deyilik”.

³⁶De ki: “Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim dilədiyinə ruzisini genişlədir və ölçüləndirir. Lakin, insanların çoxu bilməzlər”.

³⁷Və sizi hüzurumuza yaxınlaşdıracaq olan mallarınız və övladlarınız deyildir. Ancaq kim iman edər və düzəltmək yönündə işlər edərsə, bax budur, onlar özləri üçün etdiklərinə qarşı qat-qat qarşılıq olanlardır. Və onlar yüksək köşklərində əminlik içindədirlər.

³⁸Və ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi aciz buraxmaq üçün yarışan bu insanlar əzab içində hazır edilənlərdir.

³⁹De ki: “Şübhəsiz, mənim Rəbbim qullarından dilədiyi insan üçün ruzisini genişlədir və onun üçün ölçüləndirir. Və siz hər nə şeydən Allah yolunda xərcləsəniz/dolanışığı təmin etsəniz, dərhal O, arxasını gətirir. Və O, ruzi verənlərin ən xeyirlisidir”.

⁴⁰Və o gün Allah onları hamısını birlikdə toplayacaq, sonra mələklərə: “Bunlarmı sizə sitayiş edirdilər?” – deyəcəkdir.

⁴¹Onlar: “Səni tənzih edərik. Bizi onlardan qoruyan, yol göstərən yaxınımız Sənsən. Tam əksinə, onlar gizli güclərə sitayiş edirdilər. Çoxu onlara inananlardır” – dedilər.

⁴²Artıq biriniz digərinizə yarar və zərər verə bilməzsiniz. Və Biz ortaq qoşma inancına batmış o insanlara: “Dadın baxaq, o özünü yalan sayıb, durduğunuz atəşin əzabını!” – deyərik.

(58/34, Səba/22–42)

⁴³Və özlərinə açıq dəlillər halında ayələrimiz oxunduğu zaman onlar: “Bu, başqa bir şey deyil, sadəcə, sizi atalarınızın sitayiş etdiyi tanrılardan uzaqlaşdırmaq istəyən bir adamdır” – dedilər. Və: “Quran uydurulmuş bir iftiradan başqa bir şey deyildir” – dedilər. Kafirlər özlərinə haqq gəldiyi zaman: “Şübhəsiz, bu açıq-aşkar bir sehrdən başqa bir şey deyildir” – dedilər.

⁴⁴Və Biz onlara belə dərs alacaqları kitablardan vermədik. Özlərinə səndən öncə bir xəbərdaredici də göndərmədik.

⁴⁵Onlardan öncəki insanlar da yalan saymışdılar. Həm də bunlar, onlara verdiklərimizin onda birinə/mində birinə belə çata bilməmişdilər. Buna baxmayaraq, elçilərimi yalan saydılar. Yaxşı, Məni tanımamağa/tanıtmamağa səy göstərmək necə oldu?

⁴⁶De ki: “Mən sizə, sadəcə, bir tək/Allah üçün iki-iki və tək-tək qalxmağınızı, sonra da yoldaşınız Muhəmməddə bir dəlilik əlaməti olmadığını, onun, sadəcə, şiddətli bir əzaba qarşı sizi çəkindirəcək bir xəbərdaredici olduğunu düşünməyinizi məsləhət görürəm”.

⁴⁷De ki: “Mənim sizdən istədiyim ödəniş… Bax budur, o sizin üçündür, sizin Allaha yaxınlaşmağınızdır. Mənim mükafatım ancaq Allaha aiddir. Və O, hər şeyə şahiddir”.

⁴⁸De ki: “Şübhəsiz, mənim Rəbbim haqqı yerli yerinə qoyar. O, görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, gələcəyi və keçmişi ən yaxşı biləndir”.

⁴⁹De ki: “Quran/Quranın ehtiva etdiyi doğrular/həqiqətlər gəldi. Və batil başlaya bilməz və geri gətirə bilməz! Artıq heç bir şey edə bilməz”.

⁵⁰De ki: “Əgər mən azmışamsa, artıq yalnız və yalnız öz zərərimə azaram. Və əgər bələdçiləndiyim doğru yolu tapmışamsa, bilinməlidir ki, Rəbbimin mənə verdiyi vəhyə görədir. Şübhəsiz, O, ən yaxşı eşidəndir, çox yaxın olandır”.

(58/34, Səba/43–50)

⁵¹Və sən, onları qorxuya düşdükləri zaman bir görsən – artıq qaçmaq yoxdur. Və yaxın bir yerdən yaxalanmışlar.

⁵²Və onlar: “Ona iman etdik” – dedilər. Lakin, onlara uzaq bir yerdən əl uzatmaq/çata bilmək harada?

⁵³Halbuki, daha öncə dünyada Onu qəti olaraq, bilərək rədd etmişdilər/Ona inanmamışdılar. Uzaq bir yerdən boş-boşuna atıb, tuturdular.

⁵⁴Artıq eynilə, bundan əvvəl bənzərlərinə edildiyi kimi, özləri ilə arzularının arasına sədd çəkilmişdir. Şübhəsiz ki, onlar narahatlıq verən bir şübhə içində idilər.

(58/34, Səba/51–54)

TƏHLİL:

Bu ayələrdə, Rəbbimizin gerçək tanrı olduğu; göylərdəki və yer üzündəkilərin Onun olduğu; Onun hər şeyi ən incə dəqiqliyinə qədər bildiyi; qaydalar qoyduğu; yerə girəni, ondan çıxanı, göydən enəni və onda yüksələni bildiyi ortaya qoyulur və Allahın الرّحيم Rəhim və الغفور Ğafur olduğu və bütün təriflərin sadəcə Ona məxsus olduğu; başqalarının öyülməməsi gərəkdiyi açıqlanır.

Rəbbimiz surəyə özündən başqa bir bilənin olmadığını və olamayacağını; dünya və axirətdə tərifə layiq tək varlığın özü olduğunu bəyan edərək başlayır. Beləliklə, ismarıc verilir ki, insanlar yerlər və göylərdə araşdırma edib bu həqiqəti yaxından təsbit etmələridirlər və Allahı bu təsbitlər istiqamətində tanımalıdırlar.

2-ci ayədəki “yerə girəni və ondan çıxanı; göydən enəni və onda yüksələni” ifadəsiylə yerdə və göydə baş verən konkret və mücərrəd faktlara diqqət çəkilmişdir.

Yer üzünə nə daxil olur, oradan nə çıxır? Yəni yer kürəsinin içinə kənarından nə daxil olur və ondan kənara nə çıxır? Yer üzünə daxil olan konkret şeylər su, toxum, cəsəd kimi varlıqlardır. Bulaqlar, mədənlər, qazlar, neft, toxumların filizləri kimi şeylər isə yer üzündən kənara çıxır. Yer üzünə səmadan yağmur, qar, ildırım, işıq, şüa enir; buxar, istilik və bu kimi şeylər isə yer üzündən səmaya çıxır.

Yer üzünə daxil olan və yer üzündən çıxanın mücərrəd və mənəvi varlıqlar olduğu qəbul edildiyində isə: Dualar, qulluqlar, küfrlər, nankorluqlar, üsyanlar göylərə yüksəlməkdə, göydən isə yer üzünə nur, rəhmət, qəzəb və əzab yağır. Necə ümidlər, necə səltənətlər torpağa girir, bir çox ideallar böyüyür və inkişaf edir.

²¹Sən, şübhəsiz, Allahın göydən bir su endirərək, onu bir yolla yer üzündəki bulaqlara qovuşdurduğunu, sonra onunla müxtəlif rəngli bir əkin çıxardığını, sonra onun yetişərək, sənin onu saralmış gördüyünü, sonra da onu bir çöpə çevirdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz ki, bunda qavrama qabiliyyəti olanlar/təmiz ağıl sahibləri üçün qətiliklə bir öyüd/xatırlatma vardır. (Zümər/21)
¹⁰Hər kim ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan – mütləq qalib olmaq istəyirsə, bilsin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan yalnız və yalnız Allahdır. Xoş kəlmələr yalnız və yalnız Ona yüksəlir. Və düzgün iş onu yüksəldir. Pisliklərin planlarını quran bu insanlar – onlar özləri üçün şiddətli əzab qazananlardır. Onların planları isə… O, darmadağın olar. (Fatir/10)

Həmd. “الحمد həmd”, bir nemətin və gözəlliyin qaynağı və sahibi olan gücü, tərifləmək və ucaltmaq sözləriylə anmaqdır. Bu mənasıyla “həmd”, verilən bir nemətdən yararlanma və ya edilən bir yardımla fərəhlənmə qarşılığı olmaqdan çox, o neməti verənin və ya o yardımı edənin [Yaradıcının] sonsuz güc və qüvvətinə duyulan heyranlıq səbəbiylə dilə gətirilən bir mədh etməkdir.

Bu mahiyyətinə görə həmd şükürdən fərqlidir: Şükür bir nemətə qarşılıq və bir hərəkətlə edilirkən, həmd bir nemətdən yararlanmadan, sadəcə söz ilə də edilir. Həmd, ilk baxışda “mədh etmə” olaraq tərif edilə bilirsə də, hər mədhiyyə [tərif] həmd deyildir. Çünki mədhiyyənin riyakarlıq, yaltaqlıq məqsədi daşımasına qarşılıq, həmd tam bir səmimiyyət tələb edir. Beləliklə, həmd nemətləri, ikramları və yaxşılıqları sonsuz olan Uca Rəbbimizdən başqa heç kimsəyə edilməz. O halda həmd edilərkən nemətlər sahibi Uca Allah həm öyülərək ucaldılmalı, həm də özünə şükr edilməlidir.

⁷⁰Və O, Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayan Allahdır. İlkində və sonunda da bütün təriflər Onundur, hökm yalnız və yalnız Onundur. Və ancaq Ona döndəriləcəksiniz. (Qasas/70)
¹²Doğru və gözəl olana bələdçiləmək, sadəcə Bizim üzərimizə vəzifədir. ¹³Sonrası da, əvvəli də sadəcə Bizimdir. (Leyl/12, 13)

Ayədə “Axirətdə də həmd yalnızca Onun üçündür” buyurularaq qulların axirətdə də sadəcə Allaha həmd edəcəklərinə diqqət çəkilmişdir. Bu hal başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

⁷⁴Onlar da: “Bütün təriflər, bizə vədini doğru çıxaran və bizi bu yer üzünə varis edən və cənnətdə bizi istədiyimiz yerdə qoyub, köçürdən o Allahdır” – dedilər. Bax budur, çalışanların mükafatı nə gözəldir! (Zümər/74)
¹⁰Onların oradakı duaları: Allahım! Sən hər cür əskiklikdən münəzzəhsən!”– olar. Və onların oradakı salamlaşmaları: “Salam” – dır [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlikdir]! Dualarının sonu da: “Bütün təriflərin, Aləmlərin Rəbbi Allaha olması!”dır. (Yunus/10)

^3,4Və kafirlər: “Bizə o qiyamətin qopma anı gəlməyəcəkdir” – dedilər. De ki: “Bəli, gələcəkdir. Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilən Rəbbimə and olsun ki, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərə ki, budur, onlar özləri üçün bir bağışlanma və xətrinin istədiyi bir ruzi olanlardır, qarşılıqlarını vermək üçün sizə, qətiliklə gələcəkdir. Ondan göylərdə və yerdə zərrə ağırlığında belə bir şey qaçmaz. Bundan daha kiçik və daha böyük nə varsa, hamısı qətiliklə açıq bir kitabdadır”.

⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)

Rəbbimiz, dünya və axirətə aid öz təsərrüflərini açıqladıqdan sonra bu ayədə də kafirlərin qiyaməti inkar etmələrinə toxunaraq, onlara “qaçışın, qurtuluşun” olmayacağını, xüsusilə də inananların axirətdə qarşılıqlarını, mükafatlarını almaları üçün qiyamətin mütləq gerçəkləşəcəyini xəbər edir. Mətndən anlaşıldığına görə bu xəbərdarlıq müşriklərə bir cavab xüsusiyyətindədir.

¹⁵Şübhəsiz ki, o saat/Qiyamət gələcəkdir. Onu Mən, hər kəs əməyinin qarşılığını alsın deyə, az qalır ki, gizlədim. (Ta Ha/15)
^63,73İnsanlar səndən qiyamətin qopma vaxtı haqqında soruşurlar. De ki: “Onun biliyi, Allahın münafiq kişilərə, münafiq qadınlara, ortaq qoşan kişilərə, ortaq qoşan qadınlara əzab etməsi və Allahın mömin kişilərin və mömin qadınların tövbələrini qəbul etməsi üçün, ancaq Allahın nəzdindədir. Nə bilirsən, bəlkə qiyamətin qopma vaxtı yaxında olar. Və Allah çox bağışlayan, çox mərhəmət edəndir”. (Əhzab/63, 73)

Ayədə həmçinin axirətin mümkün olduğunu göstərən bir dəlilə də toxunulmuşdur. Hər ağıllı insan, haqq-hüququn tələbi olaraq yaxşı insanların yaxşılıqlarının qarşılığını, pislərin də pisliklərinin qarşılıqlarını almalı olduğunu qəbul edər. Belə ki, haqq-hüququn bu tələbi dünyada hər zaman həyata keçməyə bilir. Bəzən yaxşılıqların qarşılığı dünyada alına bilməz, bəzən də pislər bir yolunu tapıb cəzalarını çəkmədən ölə bilirlər. Bu halda, mövzu yaxşıların yaxşı əməllərinin qarşılığının olmaması, pislərə isə etdiklərinin cavabsız – cəzasız qalması məsələsinə dirənir. Bu haqqaniyyətə tərs olur. Elə isə haqq və hüququn həyata keçəcəyi bir yer və zaman olmalıdır. Bax budur, burada bu mövzu üzərində durulmuşdur.

Bu ayələrdə bir mövzu daha açığa çıxır. İman etmiş və salihatı işləmiş olanların xeyirli sonlarına “ki, bax budur onlar, özləri için bir mağfirət və kərim bir ruzi olanlardır” deyilərək vurğu edilmişdir.

“Əsbab-i Nüzul” qeydlərinə görə bu ayənin enmə səbəbi aşağıdakı kimidir:

Ayədə bəhs edilən kafirlərdən başda gələni Əbu Süfyandır. O, Məkkə kafirlərinə: “Lat və Üzzaya and olsun ki, saat [qiyamət] əbədiyyən gəlməyəcəkdir” – demişdir. Əbu Süfyan bütlərə and içilincə, Peyğəmbər də Allaha and içdi. Bundan sonra bu ayə endi. [2]

Mərhum Mukatil [Vəfatı: H. 150], bilindiyi kimi ilk təfsir yazan şəxsdir. Buna görə də, ayələr ilə əlaqədar çox məhdud və sübyektiv məlumatları təqdim etmişdir. Ayələri müəyyən bir şəxsə və hadisəyə məxsus etmədən bütün zamanların insanlarına tətbiq etmək ən uyğun olanıdır. Mövzumuz olan bölmədəki ayələr qiyaməti inkar edənlərin hamısına bir cavabdır.

⁴Hamınızın dönüşü sadəcə, Onadır. Allah bunu haqq olaraq vəd etmişdir. Şübhəsiz ki, O, xalqı ilk başdan yaradır, sonra iman edən və düzəltmək yönündə işlər edən insanları nəsibləri/haqları olan payları ilə qarşılıq vermək üçün geri döndərir. Bu kafirlər, küfrlərinə görə, özləri üçün qaynar sudan bir içki və acıqlı əzab olanlardır. (Yunus/4)
⁵³Və: “O əzab gerçəkmi?” – deyə səndən xəbər almaq istəyirlər. De ki: “Bəli, Rəbbimə and olsun ki, o, tam əmin olun ki, bir gerçəkdir. Və siz, aciz buraxanlar deyilsiniz”. (Yunus/53)

⁷Bu kafirlər, qətiliklə dirildilməyəcəklərinə səhv olaraq inandılar. De ki: “Əksinə, Rəbbimə and olsun ki, qətiliklə dirildiləcəksiniz, sonra qətiliklə, etmiş olduğunuz şeylər sizə xəbər veriləcəkdir. Və bu, Allaha görə çox asandır”. (Təğabün/7)

Və Zilzal/6, 7, Yunus/61, Qaf/4, Ənam/59.

Ayənin sonunda “açıq bir kitabdadır” ifadəsi yer alır. Eyni ifadə Yunus/61-də də vardı. Loğman/16-da “¹⁶Ey əziz oğlum! Şübhəsiz, ortaq qoşmaq – işlənən pislik bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə, bir qayanın içində, yaxud göylərdə, ya da yerin içində olsa belə, Allah onu gətirəcəkdir. Şübhəsiz, Allah ən zərif, haqqıyla xəbərdar olandır.” şəklindədir.

Bu, Allahın biliyi deməkdir ki, biz bunu “Lövh-i məhfuz” olaraq xarakterizə edirik.

⁵³Və: “O əzab gerçəkmi?” – deyə səndən xəbər almaq istəyirlər. De ki: “Bəli, Rəbbimə and olsun ki, o, tam əmin olun ki, bir gerçəkdir. Və siz, aciz buraxanlar deyilsiniz”. (Yunus/53):
²⁰Atəşin əhli və cənnətin əhli eyni olmaz. Cənnət əhli xilas olanların məhz özləridir. (Həşr/20)
²⁸Yoxsa Biz iman edən və həmçinin saleh əməl işləyənləri yer üzündəki o pozğunçular kimimi edərik? Yoxsa o, Allahın qoruması altına girən kəsləri din-iman tanımayıb, pisliyə batanlar kimimi edərik? (Sad/28)
²¹Yoxsa pislikləri işləyən o insanlar özlərini, həyatlarında və ölümlərində iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər kimi edəcəyimizimi zənn etdilər? Nə pis hökm verirlər! (Casiyə/21)

⁵Və bu, əlamətlərimi/nümunələrimi gizləməyə çalışanlar! Bax budur, onlar iztirabverici pis əzabdan bir əzab özləri üçün olanlardır.

Yuxarıda inanmış və salihatı işləmiş olanların qovuşacaqları nemətlər açıqlandıqdan sonra, bu ayədə də müşriklərdən Allah ilə yarışa qalxanlar, bu qədər ayəni inkara cəhd edənlər, Allahın yer üzündəki minlərlə ayəsini, saysız nemətlərini başqalarından gizləyərək insanların inanmalarına mane olanlar, belə edərək özlərinin qalib gələcəyini hesab edənlər təhdid edilmişdir. Bu inkarçı və pozğunçular mütləq ələm verici bir əzab ilə cəzalandırılacaqlardır.

Qurandan və dinlər tarixindən öyrəndiyimizə görə, cəmiyyətlərdəki bəzi mənfəətpərəst fərd və qruplar, mənfəətlərini itirməmək üçün Allaha qarşı savaş açmışlar, Allahın ismarıclarının cəmiyyətlərə çatmaması, çatarsa anlaşılmaması, anlaşılarsa da tətbiq olunmaması üçün hər cür mübarizəni vermişdilər. Xüsusilə də Qurana qarşı Məkkədə məlum müşriklər, Mədinədə isə münafiqlər bu barədə çox əmək sərf etmişlər.

Bu ayədə, insanlardan bilik sahibi olanların digərləri kimi Allahın ayələrini örtmək üçün yarışmadıqları, onların peyğəmbərə vəhy edilənlərin haqq olduğunu və insanları Allah yoluna bələdçilədiyini bildikləri nəql edilir.

Ayədə “elm sahibləri”nin kim olduğu açıqlanmamışdır. Ancaq Qurandan anlaşıldığına görə, demək olar ki, Quranın bəhs etdiyi elm sahibləri, başda o günkü Yəhudi və Xristiyanların elmli, bilikli insanları olmaqla, bütün zamanların bilikli insanlarıdır. Bu gün də Quranı təhlil edən hər araşdırmaçı, o dövrdəki kimi onun haqqın tam özü olduğunu asanlıqla anlaya bilər.

¹⁸Allah, təbiətdəki güclər/xəbərçi ayələr və haqqaniyyəti dik tutan bilik sahibləri, şübhəsiz, Allahdan başqa tanrı deyə bir şeyin olmadığına şahidlik etdilər. O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandan, ən yaxşı qayda qoyandan başqa, Tanrı deyə bir şey yoxdur. (Al-i İmran/18)
¹⁰⁵Və Biz Quranı sadəcə haqq ilə endirdik, o da sadəcə haqq ilə endi. Və Biz səni yalnız və yalnız müjdəçi və xəbərdar edən olaraq elçi etdik.
¹⁰⁶Və Quranı… Biz onu öyrənib, insanlara gözlənilənlərə görə öyrədəsən deyə parça-parça ayırdıq və Biz onu, endirdikcə endirdik!
^107,108De ki: “Siz Qurana istər inanın, istər inanmayın, bu, daha əvvəl özlərinə bilik verilənlər/Quran onlara oxunduğu zaman onlar boyun əyib, təslimiyyət göstərərək çənələri üstə yerə qapanarlar. Və: “Rəbbimiz hər cür nöqsandan münəzzəhdir. Rəbbimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir” – deyərlər”.
¹⁰⁹Və onlar ağlayaraq, çənələri üstə qapanarlar. Quran onların hörmət və təvazökarlığını artırar. (İsra/105-109)
⁵²Sözdən [vəhydən/Qurandan] əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz insanlar… Onlar Sözə [vəhyə/Qurana] də inanırlar.
⁵³Və onlara o Söz [vəhy/Quran] oxunduğu zaman onlar: “Biz ona inandıq. Şübhəsiz ki, o, Rəbbimizdən gələn gerçəkdir. Tam yəqinliklə bilin ki, biz ondan əvvəl müsəlman olanlar idik”– dedilər.
⁵⁴Bax budur, onlara, səbr etdikləri üçün, mükafatları iki dəfə veriləcəkdir. Və onlar pisliyi yaxşılıqla sovar və özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyərlər/başda yaxınları olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edərlər.
⁵⁵Və onlar, boş söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirərlər və “Bizim işlərimiz yalnız və yalnız bizim üçün, sizin işləriniz də yalnız və yalnız sizin üçündür. Sizə salam olsun! Biz cahilləri axtarmırıq” – deyərlər. (Qasas/52-55)
¹¹⁴Və O, sizə Quranı ətraflı/haqqı batildən ayrılmış olaraq, endirdiyi halda, Allahdan başqa bir hakimmi axtarım?” Və özlərinə Kitab verdiyimiz bu insanlar Quranın, şübhəsiz ki, Rəbbindən haqq ilə endirilmiş olduğunu bilirlər. O halda sən onların bu kitabın Allah tərəfındən endirildiyini bildikləri barəsində qətiyyən şübhə edənlərdən olma. (Ənam/114)

Mövzumuz olan 6-cı ayə, Yunus/94, 95-dəki “^94,95Artıq, sənə endirdiyimiz şeylərin bir qisminə dair qəti, yetərli biliyin yox idisə, dərhal səndən əvvəl kitab öyrənib-öyrədən insanlardan soruş! And olsun ki, sənə Rəbbindən haqq gəlmişdir. O halda, qətiyyən şübhə edənlərdən olma! Qətiyyən Allahın ayələrini yalan sayanlardan da olma, sonra zərərə/itkiyə uğrayıb, əziyyət çəkənlərdən olarsan.” ifadələrini də açıqlayır. Belə ki, bilik sahiblərindən soruşularsa, onlar Quranın haqq və haqqa bələdçi olduğunu bildirəcəklər.

6-cı ayənin Mədəni olduğu və Abdullah b. Səlam haqqında, ya da Mədinədə Quranın Allahdan endirilmə haqq kitab olduğuna və elçinin peyğəmbərliyinə şahid olan Yəhudilərdən Müsəlman olan başqaları haqqında endiyi rəvayət edilir. [3]

Bilik insana həqiqəti göstərir və onun anlaşılmasına yol açır. Bilik gözü açar, dərinlikləri görməyi təmin edər və mətnin özünəməxsusluqlarını ortaya çıxarar. Düzənbazlar, hiylə və düzənləri ilə ancaq cahil insanları aldada bilirlər. Bilikli insanları isə asanlıqla aldada bilməzlər və azdıra bilməzlər. Tərəfsiz bilikli insan oxuduğuna, eşitdiyinə hissi bağlardan azad olaraq yaxınlaşar, onu təhlil edər və xüsusiyyəti ilə əlaqədar bir qarara çatar. Gözlərinə camaat, məzhəb, təriqət və ya fərqli bir dinə mənsub olmağın gözlüklərini taxanlar isə gerçəyi görə bilməzlər, həqiqəti qavraya bilməzlər.

^7,8Və kafirlər belə dedilər: “Siz çürüyüb, didik-didik parçalandığınız vaxt qətiliklə, yeni bir yaradılış içində olacağınızı sizə xəbər verən bir nəfəri sizə göstərimmi? O, Allaha qarşı bir yalan uydurdumu, yoxsa özündə bir dəlilikmi var?”. Tam əksinə, Axirətə inanmayan insanlar əzab və uzaq bir pozğunluq içindədirlər.

Bu ayələrdə, öldükdən sonra dirilməyə inanmayan kafirlərin Peyğəmbərə qarşı münasibətləri sərgilənərək bir başqa tezisləri nəql edilir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bu inkarçılar “qiyamət bizə gəlməyəcək” iddiasında olur və Allahın ayələrinə qarşı mübarizə etməyə çalışırdılar.

Bu bölmədə isə bu inadçı, mənfəətpərəst inkarçıların axirətə aid qorxunc tabloları təsvir edən və diriliş həqiqətini afaq və enfüsdən saysız dəlillə ortaya qoyan, gücləndirən və dəfələrlə təkrarlayan ayələr qarşısındakı çırpınışları ilə Quran və Rəsulullaha yönələn insanları məsxərə, inkar və azdırma yolu ilə ayələrin təsirindən uzaqlaşdırmağa çalışmaları dilə gətirilmişdir.

²⁴Yenə onlar: “Həyat, ancaq bu dünya həyatımızdan ibarətdir. Ölürük və yaşayırıq. Bizi ancaq keçən uzun zaman dəyişikliyə/dağıntıya uğradır” – dedilər. Halbuki, onların buna dair heç bir bilikləri yoxdur. Onlar, sadəcə, zənn edirlər. (Casiyə/24)

Bəli, onlar axirətə inanmayan, əzab içində və uzaq bir azğınlıqda olanlardır.

Bu ayədə “Siz çürüyüb, didik-didik parçalandığınız vaxt qətiliklə, yeni bir yaradılış içində olacağınızı sizə xəbər verən bir nəfəri sizə göstərimmi? O, Allaha qarşı bir yalan uydurdumu, yoxsa özündə bir dəlilikmi var?” ifadələriylə axirəti inkar edən və beləliklə, düşüncə olaraq uzaq bir azğınlığa düşən inkarçılara göndərmə edilib “⁹Yaxşı onlar göydən və yerdən önlərində və arxalarında olan şeylərə bir baxmazlarmı?” – deyilərək yer silkələnməsi, sel, yanğın, tufan, boran, meteor və ya meteoritlərin düşməsi, kosmik şüalar kimi geoloji və kosmik hadisələrlə təhdid edilmişdilər. Haqqa üz tutan hər bir ağlı başında olan şəxs üçün göydən və yerdən qəti dəlillərin olduğu bildirilmiş və insanlardan ağıllarını başlarına almaları istənmişdir.

Bu ayələrdə, ağıllı bir insanın göyləri və yeri müşahidə edərək, öldükdən sonra dirilmə və axirət həyatına qətiliklə iman edəcəyinə vurğu vardır.

Ayənin sonundakı “Şübhəsiz bunda yönələn [haqqa könül verən] hər qul üçün bir ayə vardır” ifadəsindən anlaşılır ki, “ziyalı, bilikli insanlar bilirlər ki, bu nizamın özü də bu dünyanı yaradan və bu gün onu idarə edən varlığın başqa bir dünya yaratmağa qadir olduğuna şahiddir”. Əgər yeni bir dünya yaratmaq Onun üçün çətin olsaydı, bu gün bu yaşanan dünya da var olmazdı.

⁸¹Göyləri və yeri yaradanın onlar kimilərini də yaratmağa gücü yetməzmi? Bəli, əlbəttə, gücü yetər! Və O, çox mükəmməl yaradandır, çox yaxşı biləndir. (Ya Sin/81)
⁵⁷Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılması insanların yaradılmasından daha mürəkkəbdir. Amma insanların çoxu bilmirlər. (Mömin/57)
³⁶Yoxsa o insan özbaşına buraxılacağınımı sanır? ³⁷O, nizamlanmış/diqqətlə ölçülüb biçilmiş spermadan bir nütfə deyildimi?
³⁸Sonra da bir embriyon idi ki, sonra onu əmələ gətirmiş, sonra da nizama salmışdır ³⁹ki, ondan da iki həmtayı – erkək və dişini var etmişdir.
⁴⁰Yaxşı, bütün bunları edən, ölüləri diriltməyə gücü yetən deyilmidir? (Qiyamət/36-40)

^10,11Və and olsun ki, Biz Davuda tərəfimizdən bir fərqli üstünlük və quşları verdik: “Ey dağlar! Onunla bərabər dönün!” Və onun üçün dəmiri yumşaltdıq: “Bol-bol zirehlər düzəlt və ölçü ilə biç”. Siz də saleh əməl işləyin. Qətiliklə, Mən, etdiklərinizi ən yaxşı görənəm.

Bu ayələrdə və bundan sonra gələcək ayə qrupunda Rəbbimiz, özünə şükr edən, sahib olduğu nemətlərin qarşılığını nemət cinsindən ödəyən iki seçilmiş qulunu nümunə göstərmişdir. Bunlar Davud və Süleyman peyğəmbərlərdir. Xatırlayacağımız kimi, Nəml/15-də Davud və Süleyman peyğəmbərlər özlərinə verilən elm üçün həmd edən, iki yaxşı qul olaraq tanıdılmışdı. Mövzumuz olan 10-cu və 11-ci ayələrdə yenə Davud (əs) haqqında danışılaraq, ona verilən fazl (artıqlıq) və lütflər bildirilir. Davudun (əs) dağlardan faydalanması, quşları yararına işlətməsi və dəmiri işləməsi bunlardandır. Davud peyğəmbər haqqındakı geniş məlumat Sad və Nəml surələrində verilmişdi.

Davud Beytüllahimdə yaşayan Yuda qəbiləsindən adi bir gənc idi. Fələstinlilərə qarşı açılan bir döyüşdə, İsrailin ən böyük düşməni olan Caludu öldürdü və birdən birə İsrailoğulları arasında dəyəri yüksəldi. Bu hadisə ilə birlikdə əhəmiyyəti artmağa başladı, belə ki Talut [Seul]un ölümündən sonra ilk öncə Hebronda [bu günkü əl-Həlildə] Yuda kralı seçildi, daha sonra da bütün İsrail qəbilələrinin kralı oldu. Qüdsü aldı və oranı İsrail krallığının paytaxtı etdi. Onun liderliyində tarixdə ilk dəfə, sərhədləri Akabe körfəzindən Fırat çayının qərb sahillərinə qədər uzanan, Allaha ibadət edən bir krallıq qurulmuş oldu.

Ayənin sonunda bütün insanlara xitab edilərək “Siz də salihi işləyin. Qətiliklə Mən etdiklərinizi ən yaxşı görənəm” deyilmişdir. Bu xitabla Allahın lütf və fazlına nail olmaq üçün Davud (əs) kimi salihatı işləyən biriləri olmağın lazım gəldiyi ismarıcı verilir.

Qurana baxıldığında Davuda (əs) bu nemətlərin verildiyi görünür:

Bilik (Nəml/15);
Qüvvət (Sad/17);
Dağların boyun əydirilməsi (Səba/10);
Tövbəsinin qəbulu (Sad/24-25);
Hökmranlıq (Sad/26);
Dəmiri işləmə (Səba/10);
Zəbur (Nisa/163);
Fasl-ı xitab (Sad/20);
Hikmət (Səba/20).

Ayədəki “Və onun üçün dəmiri yumşaltdıq: Bol-bol zirehlər düzəlt və ölçü ilə biç” ifadəsindən anlaşılır ki, zirehlərin hücum məqsədilə deyil, sadəcə müdafiə məqsədi ilə hazırlanması istənir. Bu da insan həyatını qorumağa yönəlik xeyirli bir yoldur. Həmçinin ayədə hər kəsin məslək sahibi olmasının vacib olduğuna dair bir işarət də vardır. Hər kəs əlinin əməyini yeməli, həyatını alın təri ilə qazanmalıdır.

Bu onu göstərir ki, Allah Davudu (ə.s) dəmiri emal etməkdə usta qılmış və xüsusilə qorunma məqsədilə ona zireh düzəltmə sənətini öyrətmişdir. Bu həqiqət arxeoloji və tarixi araşdırmalarla da dəstəklənir. Çünki bu araşdırmalara görə dəmir dövrü e.ə. 1200 ilə 1000 illəri arasında başlamışdır və bu da Davud (ə.s) yaşadığı dövrdür. İlk öncə Suriya və Anadoluda e.ə. 2000-1200 illəri arasında yaşayan Hititlər (Xetlər), dəmiri əridib şəkil vermək üçün bir üsul icad etmişlər, lakin bunu digər insanlardan gizlətmişlər, buna görə də dəmir geniş bir şəkildə istifadə olunmamışdır. Daha sonra Fələstilər bunu kəşf etmiş, lakin yenə bir sirr olaraq gizlətmişdilər. Hökmdar Seuldan [Talut] öncə İsrailoğullarının Hititlər və Filistilərə dəfələrlə məğlub olmasının səbəbi, qarşısındakıların döyüşlərdə dəmirdən istifadə etməsi idi.

E.ə. 1020-ci ildə Talut Allahın əmri ilə İsrailoğullarının hökmdarı olduqda (e.ə. 1004-965) sadəcə bütün Fələstini və İordaniyanı deyil, Suriyanın bir hissəsini də İsrail krallığına qatdı. Elə o zaman Hititlərin və Filistilərin bu qədər gizlətdikləri zireh düzəltmə sirri ortaya çıxdı və dəmirdən gündəlik ucuz əşyalar belə düzəldilməyə başlandı. Fələstinin cənubunda dəmir mədənləri baxımından zəngin bir bölgə olan Edomda edilən yeni arxeoloji qazıntılar, dəmir əritmə və forma vermə işlərində işlədilən ocaqları açığa çıxarmışdır. Akabe Körfəzində, Elatın yaxınlarında, Süleyman (ə.s) zamanında bir liman olan “Ezion-Geber”də edilən qazantılarda açığa çıxan bir ocağın, bu günkü modern əritmə sobalarında işlədilən qaydalara uyğun bir şəkildə inşa edildiyi hesab edilir. O halda Davudun (ə.s) bu kəşfinin ilk öncə döyüş məqsədi ilə işlədilmiş olması təbiidir. Çünki qısa bir müddət öncəsinə qədər hökmdarlığının ətrafında yaşayan Kənanlılar onun xalqını narahat edirdilər. Kitab-i Müqaddəsdə Davudun (ə.s) döyüşdə işlədilmək üçün dəmiri əritmə və işlətməkdə usta olduğunu qeyd edir. (Bxz. Yeşu, 17: 16 Hakimlər, 1: 19, 4: 2-4)[4]

Mövzumuz olan bölmədə ayə qrupunda keçən “Və onun üçün dəmiri yumşaltdıq” ifadəsi, başqa mənalar da ehtiva edir. Belə ki, ayədə yer alan “hədid” sözünün bir çox mənası vardır. Bir metal adı olan “dəmir”, bu mənalardan sadəcə, biridir. Sözün davamında “zireh düzəldilməsi”ndən bəhs edildiyi üçün ağla ilk olaraq sözün “dəmir” mənası gəlir. Biz, Allahın qəti olaraq nəyi nəzərdə tutduğunu Özünə həvalə edərək, bu söz üzərində bir təhlil etməyi uyğun hesab edirik.

HƏDİD: “Hdd” kökündən törəmiş “mübaliğə ismi fail” qəlibində bir sözdür. Sözün həqiqi mənasını təsbit edə bilmək üçün öncə kök mənası bilinməlidir. Əsas lügətlərə görə:

“Hədd” “biri digərinə qarışmasın, ya da biri o birinə təcavüz etməsin deyə, iki şey arasındakı ara” deməkdir.
“Hədd” “hər hansı bir şeyin son nöqtəsi” deməkdir.
“Hədd” “dəf etmək, sovuşdurmaq, mane olmaq” deməkdir.
“Hədd” “günahkarı ədəbləndirmək” deməkdir.
“Hədd” “insanda meydana çıxan öfkə, hiddət” deməkdir.
“Hədd” “bir şeyi başqa bir şeydən ayıra bilmək” deməkdir.
“Hədid” bilinən “dəmir cövhəri” deməkdir.
“Həddad” “dəmirçi, qapıçı, “həbsxana qvardiyaçısı” deməkdir. [5]

Göründüyü kimi, sözün bir çox mənası vardır. Dəmir cövhərinə “Hədid” deyilməsi də onun sərt olması, bir şeylərə mane olması xüsusiyyətinə görədir.

Biz burada sözü “bir şeyi başqa bir şeydən ayırmaq” mənasıyla diqqətə alacağıq. Bu halda sözün ayədəki mənası “bir şeyi bir digərindən yaxşıca ayıra bilən, qəti görüşlü, iti zəkalı” demək olur. Belə ki, daha əvvəl Qaf surəsində də bu mənasıyla təqdim edilmişdi.

²²tam əmin olun ki, sən bundan xəbərsiz idin, məlumatın yox idi. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün itidir; Quran sayəsində qərarlı biri oldun. (Qaf/22)

Sözün bu mənası ön plana alındığında, mövzumuz olan ayədən “Davuda dəmirin yumşaldılması” mənasından başqa, Davuda (əs) iti zəka, ən qarışıq şeyləri belə ayıra bilmə qabiliyyəti verildiyi də anlaşıla bilir. Hətta digər anlamlar da nəzərə alındığı təqdirdə, Davudun (əs) “qarşısındakı bütün sərtlikləri yumşaltdığı” mənası da çıxarıla bilir.

Sözü bu mənalara daşıdığımızda da, “Bol–bol zirehlər düzəlt və ölçü ilə biç” ifadəsi, “bu qabiliyyətlər ilə özünü qoru, kimsədən özünə zərər gətirtmə” mənasında olur.

Fasl-ı Xıtab: Bilindiyi kimi, insanların düşüncələrini ifadə etmə qabiliyyətləri bir-birlərindən fərqlidir. Bəzilərinin xitabəti yaxşıdır və bu qabiliyyətləriylə ismarıclarını insanlara daha rahat çatdırırlar, ətrafla daha yaxşı irtibat qurarlar. Bəzilərinin də xitabətləri zəifdir; nə dedikləri anlaşılmaz, danışmaları müxatiblərini bezdirər. Bunlar ismarıclarını lazımi qədər yaxşı çatdıra bilməzlər və ətrafları ilə sağlam ünsiyyət qura bilməzlər.

Ayədəki بالحطا فصل [fasl-ı xıtab] ifadəsindən anlaşılır ki, Davud peyğəmbər çox fasih (açıq və düzgün) və bəlağətli danışan, hökmlərini açıq bir şəkildə dilə gətirən və müxatiblərinə nə demək istədiyini konkret olaraq anladan bir insandır. Bu deyim həmçinin hökmlərdəki tərəddüdsüzlüyü, qəti qərarlılığı və qararlardakı hədəfi düzgün müəyyən etməyi də ifadə edir.

Bu ayələrdə “şükr edən” qullara nümunə olaraq göstərilən Süleyman peyğəmbərdən və ona verilən nemət və lütflərdən bəhs edilir. Ayələrdən anlaşıldığına görə, Süleyman peyğəmbərə verilən nemətlər arasında yelkənli gəmilərdə və yel dəyirmanlarını işlətməkdə küləkdən faydalanmaq, misi əridib qəlibə tökərək müxtəlif avadanlıqlar düzəltmək, uzaq yerlərə tez gedib gəlmək; əcnəbi, hünərli işçilərdən sənətkarlıqda, ustalıqda, istehkam işlərində və memarlıqda isyifadə etmək kimi işlər və hünərlər vardır.

Bir əvvəlki bölmədə atası Davud peyğəmbərin dəmiri emal etdiyi və ondan yararlandığı dilə gətirilmişdi. Bu bölmədə isə oğlu Süleyman peyğəmbərin misdən yararlandığından bəhs edilir. Bu iki peyğəmbər-hökmdarın dəmir və mis kimi metalları emal etmə qabiliyyəti ilə təmin olması, onlara verilən iqtidar nemətinin böyüklüyünü göstərir.

Ayədəki “Biz ərimiş mis mədənini ona sel kimi axıtdıq” sözünün Süleyman peyğəmbərin yaşadığı bölgədə mis mədəni olmadığını; bu mədəni gəmilərlə uzaqlardan, xüsusilə də Kiprdən gətirtdiyini ifadə etməsi mümkündür. Əslində elə “Kipr” sözü də “mis” mənasındadır.

12-ci ayənin sonunda “Və onlardan kim Bizim əmrimizdən çıxıb azacaq olsa, ona çılğın atəşin əzabından daddırdıq” ifadəsi, 14-cü ayənin sonundan da anlaşılacağı kimi, Süleyman peyğəmbərin onlar üzərində mütləq hökmranlığını, əcnəbilərin onun üçün həvəssiz, məcburi işlədiklərini ifadə edir.

Süleyman Peyğəmbərin Cinləri. Bu bölmədə bəhs edilən cinlər xalq mədəniyyətindəki cinlər deyildir. Daha əvvəl Sad surəsinin təhlilində “Süleyman Peyğəmbərin Əmrindəki Şeytanlar/Cinlər” başlığı altında da açıqladığımız kimi, bəhs edilən cin tayfası Süleyman peyğəmbərin atası Davud peyğəmbərin hünərli sənətkar olan insanları və onlara ustabaşçılıq edən Sur kralının göndərdiyi Huram baba və əmrindəki hünərli adamlardır.

Süleyman peyğəmbərlə əlaqədar bu ayələrdəki həqiqi və ibrət verici məlumatlar bəzi kimsələr tərəfindən yenə təhrif edilmiş və bir çox əsilsiz, doğru olmayan hekayə ortaya çıxmışdır. Süleyman peyğəmbərin əmrindəki şeytanlar barəsində uydurulan əfsanələrin hamısı şeytan anlayışının, Qurandakı tərifi xaricində, xalq mədəniyyətinə yerləşmiş xəyali yaradılışlar olaraq qəbuluna əsaslanır. Əslində isə Qurandakı şeytan ilə xalq mədəniyyətindəki “şeytan” arasında heç bir əlaqə mövcud deyil.

Təkvir və Nas surələrinin təhlili edilərkən “şeytan” mövzusuna da toxunulmuş və oxucu bir qədər məlumatlandırılmışdı. Orada edilən açıqlamalarda şeytan sözünün lüğəti mənasının qısaca, “haqdan uzaq olan” demək olduğu; bir qavram olaraq şeytanın isə “haqqa və ağla zidd hərəkət edən hər cür insan, güc və qurumun ortaq və xarakteristik adı” olduğu qeyd edilmişdi. Süleyman peyğəmbər hekayəsində bəhs edilən şeytanlar da bu tip şeytanlardır, yəni Süleyman peyğəmbər haqqında daima reallıqdan uzaq sözlər söyləyib, iftiralar yayan və onun əleyhində planlar quran adamlardır.

Süleyman peyğəmbər, Yaqub peyğəmbərin soyundan gələn bir Bəni İsrail peyğəmbəridir. Buna görə də həm Müsəlmanların həm də Əhl-i Kitabın [Yəhudi və Xristiyanların] inandığı və dəyər verdiyi bir şəxsdir. Əldəki Tövratın, təhrif olunduğu üçün dini mənbə hesab etmək mümkün deyilsə də, tarixi bir mənbə olaraq ələ alınmasında heç bir problemi yoxdur. Çünki yazılı dini mətnlər də tarixin təməl qaynaqları arasındadır. Beləliklə, bu mövzunun əldəki Kitab-i Müqəddəsdən də təhlil edilməsində yarar vardır.

Kitab-i Müqəddəs Süleyman peyğəmbərin xidmətində olan adamların, atası Davud peyğəmbərin hünərli sənətkarları ilə onlara ustabaşılıq edən Sur kralının göndərdiyi Huram Baba və əmrindəki hünərli insanlar, sənətkarlar olduğunu qeyd edir. Süleyman peyğəmbərin əmrindəki şeytan xüsusiyyətli cinlərin hünərli sənətkarlar olduğunu bildirən Quran ayələri ilə, bir tarixi qaynaq olaraq dəyərləndirdiyimiz Tövratın məlumatları bu barədə eynidir. Əslində elə Quranın bu ayələrini eşidən Əhl-i Kitab da bu anlatmaya etiraz etməmişdir. Bütün bunlar Süleyman (əs) xidmət edən cinləri xalq mədəniyyətindəki xəyali cinlər olaraq açıqlayanların heç bir qaynaq və istinadlarının olmadığını göstərir.

Süleyman peyğəmbər haqqında yalan və iftira kampaniyaları nizamlayan, ondan qurtulmaq və iqtidarını devirmək üçün əllərindən gələn hər şeyi edən şeytan xüsusiyyətli cinlər, bu hünərli, amma məcburi çalışan sənətkarlardır. Süleyman peyğəmbər, bu halın fərqində olaraq onlardan məcburi də olsa yararlanmağı sonuna qədər davam etmişdir.

Bu ayənin yanlış anlaşılması İslam cəmiyyətində bir çox xürafətin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Halbuki Quran metodları çərçivəsində ayənin doğru anlaşıla bilməsi mümkündür. İsrailiyyat mədəniyyəti və xürafələrin təzyiqi ayənin doğru mənasına açmağa mane olur. Ayənin doğru anlaşılması üçün Səba/10-dan etibarən Davud (əs) və oğlu Süleymandan (əs) bəhs edən ayələrdən ibarət olan paraqraf tam olaraq ələ alınmalı və eyni mövzuların bir az daha təfərrüatlı olaraq ortaya qoyulduğu Ənbiya/78-82, Sad/30-40 və Bəqərə/102 ilə bir bütünlük içərisində dəyərləndirilməlidir.

İndi mövzunu və ayəni anlamağa çalışaq:

^10,11Və and olsun ki, Biz Davuda tərəfimizdən bir fərqli üstünlük və quşları verdik: “Ey dağlar! Onunla bərabər dönün!” Və onun üçün dəmiri yumşaltdıq: “Bol-bol zirehlər düzəlt və ölçü ilə biç”. Siz də saleh əməl işləyin. Qətiliklə, Mən, etdiklərinizi ən yaxşı görənəm.
¹²Süleyman üçün də, səhər gedişi bir ay, axşam dönüşü bir ay olan küləyi boyun əydirdik. Və Biz ərimiş mis mədənini ona sel kimi axıtdıq. Və əli altında Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə işləyən əcnəbiləri boyun əydirdik. Və onlardan kim Bizim əmrimizdən çıxıb, azacaq olsa, ona çılgın atəşin əzabından daddırdıq.
¹³Onlar Süleymana məxsus qərargahlar, heykəllər/rəsmlər və hovuzlar kimi çanaqlar və sabit qazanlardan hər nə istəyərsə düzəldərlər. Ey Davud ailəsi! Nemətlərin qarşılığını ödəmək üçün çalışın! Amma qullarım içində verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən də çox azdır!
¹⁴Biz onun ölümünü gerçəkləşdirdiyimiz zaman, onlara onun ölümünü, dəyənəyini yeyən yer üzü canlısından başqa, heç bir şey göstərmədi/ifadə etmədi. Onun öldüyünü anlamalarına, onlara sadəcə dəyənəyini yeyən yer canlısı/qurd səbəb oldu. Üzü üstə yerə düşəndə meydana çıxdı ki: “O əcnəbilər, Süleymanın bilmədiyi ölümünü bilsəydilər, o alçaldıcı əzab/həsrət, qürbət, əsarət, ağır işlər, zəncirə vurulmuş halda qalmazdılar”. (Səba/10-14)
⁷⁸Davud və Süleymanı da… O zaman ki, onlar gecə ikən camaatın əkin yerlərinin içinə yayılan qoyunlar haqqında hökm verirdilər. Biz də qövmün qanunlarının nə olduğunu bilirdik.
⁷⁹Sonra da Biz onu Süleymana dərhal yaxşı-yaxşı qavratdıq. Və hamısına qayda və bilik verdik. Davudla bərabər, Allahı nöqsan sifətlərdən arındırsınlar deyə, dağları və quşları əmri altına aldıq/onları insanların yararlanacağı ölçülər içində yaratdıq. Və Biz edənlərik.
⁸⁰Və Biz sizin pisliyinizdən sizi qorumaq məqsədilə, sizin üçün zireh düzəltməyi ona öyrətdik. Artıq siz özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmayacaqsınızmı?
⁸¹Və Süleymana içində bolluqlar yaratdığımız torpağa doğru, Onun əmri ilə axıb gedən qasırğa halındakı küləyi boyun əydirdik. Və Biz hər şeyi bilənlərik.
⁸²Və şeytanlardan onun üçün dalğıclıq edən və bundan daha aşağı iş edən şeytanları da boyun əydirdik. Və Biz onlar üçün qoruyucular idik. (Ənbiya/78-82)
³⁰Davuda Süleymanı da bəxş etdik. (O) nə gözəl quldu! Şübhəsiz, o, Rəbbinə çox-çox dönəndi.
³¹O zaman ki, ona, axşam çağı, yaxşı cins və yorğa yerişli atlar göstərilmişdi; ³²“Mən, xeyir/sərvət, mənfəət sevgisini, Rəbbimi xatırlatdığına görə sevdim. Sonunda onlar pərdənin arxasına girdilər. ³³“Geri gətirin onları mənə!” – dedi. Dərhal onların ayaqlarını, boyunlarını sığallamağa başladı.
^34,35And olsun ki, Biz Süleymanı da cürbəcür əngəllərdən, sıxıntılardan keçirərək, saflaşdırmışdıq/yetkinləşdirmişdik. Və taxtının üzərinə bir cəsəd buraxmışdıq. Sonra o, döndü: “Ey Rəbbim! Məni qoru/mənə maddi və mənəvi pislik bulaşdırma və mənə, məndən sonra heç kimsəyə yaraşmayacaq bir mülk bəxş et/bağışla! Şübhəsiz ki, Sən bolluq bəxş edənsən/bağışlayansan” – dedi.
^36–38Buna görə Biz də onun istəyi ilə, istədiyi yerə rahatlıqla axıb gedən küləyi, şeytanları/bütün dalğıc və quruluş (dizayn) ustalarını və zəncirlərə bağlanmış olan digərlərini onun əmrinə verdik.
³⁹Bax budur, bu Bizim saysız-hesabsız ehsanımızdır. Artıq sən diləyərsən başqalarına ver və ya verməyib saxla.
⁴⁰Şübhəsiz ki, onun üçün yanımızda bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır. (Sad/30-40)
¹⁰²Və özlərinə Kitab verilənlər Süleyman mülkünə dair şeytanların oxuyub durduqları şeylərə uydular. Halbuki, küfr etməmişdi! Süleyman Allahın tanrılığını, rəbbliyini bilə-bilə rədd etməmişdi, amma o şeytanlar küfr etmişdilər/bilə-bilə rədd etmişdilər, insanlara sehri və Babildə iki peyğəmbərə/iki krala – Harut və Maruta endiriləni öyrədirdilər. Halbuki, Harut və Marut: “Biz saflaşmağınız üçün bir atəşdən vəsaitik, qətiyyən küfr etmə – həqiqəti bilə-bilə rədd etmə!” – demədikcə heç kimsəyə heç bir şey öyrətməzdilər. Sonra hər kəs, o ikisindən həyat yoldaşlarının arasını açan şeyləri öyrənirdilər. Belə ki, onlar onunla Allahın biliyi olmadan heç kimsəyə zərər verə bilməzlər. Hər kəs özlərinə zərər verəni, fayda verməyəni öyrənirdi. And olsun ki, onu satın alanın Axirətdə heç bir nəsibi olmayacağını da qətiliklə bilirdilər. Və o – müqabilində nəfslərini satdıqları şey, nə çirkin bir şeydir! Kaş ki, bilərdilər! (Bəqərə/102)

Bu ayələrdən öyrəndiyimizə görə, Süleyman peyğəmbərin əmrində quruluş inşa edən, dalğıclıq edən, heykəllər və mehrablar düzəldən, dəmir və mis mədənlərini emal edən işçilər/zəncirə vurulmuş kölələr vardır. Cinlər/şeytanlar olaraq ifadə edilən bu işçilər/kölələr bu işləri zorla edirlər. Əllərində olsa, etməyi istəməyəcəkləri bu işlər onlara bir əzab kimi gəlir. Buna görə də Süleyman peyğəmbər ilə daima gərgin vəziyyətdədirlər. Əlindən qurtara bilsələr, üsyan edəcəkləri halda, gücləri çatmadığı üçün qorxularından özlərini qoruyub çəkinirlər. Başçıları Misirə qaçmışdır. Bu mövzu ilə əlaqədar təfərrüatlara tarixi məlumatlar olaraq Kitab-i Müqəddəsin III Krallar, II Tarixlər bölmələrindən baxıla bilər.

Bu mövzuyla əlaqədar tarix kitablarından da faydalanılmalıdır. Çünki bu ayə tarixi hadisələrin hamısını deyil, İsrailoğulları tərəfindən yanlış bilənən bəzi məqamların həqiqətini bildirir. Mövzu tarixi məlumat xarakteri daşıyan Əhdi Ətiq kitabından da [dini olaraq deyil, tarixi olaraq] təhlil edilməlidir. Orada ll Krallar və 1 Tarixlər bölməsində kifayət qədər məlumat verilir. Davuda (əs) Allah elm və hikmət vermişdir. Davud (əs), dəmiri emal etməyi, dağları dəlməyi, dağları aşmağı, zireh düzəltməyi öyrənmişdir. Bu ayələr tarixi məlumatlarla birlikdə ələ alınmalıdır ki, yaxşı anlaşıla bilsin.

Məsələnin tarixi yönü isə belədir:

Süleyman (əs) İsrail oğullarından başqa Hittilər, Amorilər, Perizzilər, Hivilər, Yebusilər kimi qövmlərdən məhkəmə icraçıları kölələr etdiyi, kənardan hünərli işçilər gətirdib işlətdiyi, bu əcnəbi işçi/kölələrin Süleymanın ölümündən sonra oğlundan atasının vurduğu ağır boyunduruqdan onları qurtarmasını tələb etdiyi qeyd edilir.

Bunlardan konkret olaraq anlaşılan budur: Süleymana (əs) xidmət edən cinlər və şeytanlar, onun öz hökmdarlığına xidmət etməyə məcbur etdiyi bir sıra əcnəbilərdir. Bu mövzunu cinn, mələk və şeytan qavramını ələ aldığımız çalışmalarımızda geniş şəkildə açıqlamışdıq.

Mövzumuz olan ayədə bir də “Dabbətülərz” tamamlığı keçir. “Dabbətülərz”in qiyamət əlaməti, qiyamət xəbərçisi olduğu spekulyasiyaya qarşı, Nəml/82-ni təhlil edərkən “Dabbeh” adıyla xüsusi bir başlıq altında bu qavramı təhlil etmiş və Səba/14-də keçən “Dabbetülarz” qavramının orada təqdim etdiyimiz ayələrdəkindən fərqli olduğunu, onlarla əlaqəsinin olmadığını, bu ayədəkiylə əlaqədar ayrı bir araşdırma edilməsinin lazım gəldiyinin üzərində durmuşduq.

Burada da oradakı “Dabbeh” qavramı üzərində durmayıb, mövzumuz olan Səba/14-də tamamlıq halında olan “dabbetü’l-arz” ifadəsi üzərində duracağıq və ayəni kəlmə-kəlmə təhlil edəcəyik:

“Dabbətül ərz” nədir?

Yerli və xarici tərcümə və təfsirlərdə bu ifadəyə aşağıdakı mənaların verildiyi görünür:

* “… əsasını yeyən bir ağac qurdu …”

* “… dəyənəyini yeyən bir ağac qurdu …”

* “… bir güvə böcəyi yerə dayandığı əsasını yeyirdi.”

* “… ağac qurdu …”

* “… dəyənəyini yeyən bir yer yaradılışı …”

* “… dəyənəyini gəmirən bir yer yaradılışı …”

* “… gəmirici ağ qarışqa [termit] …”

Dil/ədəbiyyat mütəxəssisləri dünyadakı bütün dillərdə sanatsal/mütəşabih anlatmalar olduğunu dilə gətirir. Ona görə də ibarədə sözlərin həqiqi mənalarının qəbuluna bir maneə yarandıqda həmin sözlərin bədii mənaları, yəni məcaz, bənzətmə, eyham, kinayə kimi ikinci dərəcəli mənalar nəzərə alınır. Bu ayədə də belə olmalıdır.

Bu bədii ifadəyə uyğun olaraq, Süleyman peyğəmbərin əsası onun hökmdarlığını; əsanı yeyən qurd isə Süleyman peyğəmbərin hökmdarlığını [ölkəsini] parçalayan bacarıqsız, sağlam düşüncəli olmayan oğlu [xələfi] Rehoboamı simvolizə edər.

Tarixi qeydlərə görə, Süleymanın oğlu Rehoboam zövq və səfaya dalıb bilikli və təcrübəli məsləhətçilərini dinləməmiş, özü kimi əyləncə düşkünü yoldaşlarına uymuşdu. Budur, Süleymanın (əs) səltənəti, mülkü, dövləti buna görə dağılmışdı. Belə ki, Süleymanın (əs) mülkündən sonra da necə padşahlıqlar, krallıqlar, çarlıqlar, şahlıqlar rüşvət, eyş-işrət və lüks yaşayış ucbatından dağılıb getmişdilər.

Xalq arasında bu cür hadisələr “qurd ulamış” deyimiylə ifadə edilir. Bu deyimlə çox böyük bir ağacın [ölkənin] sonunun yaxınlaşdığı anladılmaq istənir. Kiçık şeylər böyük nəticələri meydana gətirir.

İngilislərdə də belə bir deyim vardır:

Mıx düşdü, nal yıxıldı,

Nal yıxıldı, at yıxıldı,

At yıxıldı, süvari yıxıldı,

Süvari yıxıldı, ordu yıxıldı,

Ordu yıxıldı, kral [ölkə] yıxıldı.

Bu ifadə qısaldılarsa, “Kiçık bir mıx ölkəni yox etdi” deyilə bilir.

Ayədəki anlatmanın məcaz olduğunu daha yaxşı anlaya bilmək üçün mövcud tərcümələrdəki mənalar əsas götürülərək, bu suallar soruşula bilər:

* Süleyman peyğəmbər, deyilənlərdə olduğu kimi, namaz qılarkən ölmüş ola bilərmi?

* Namazda necə olur ki, dəyənəyə dayanılır?

* Süleyman peyğəmbər hökmdardırmı, yoxsa işçilərin işləyib işləmədiyini yoxlamaqla məsul bir işçidirmi? Böyük bir hökmdarın başqa işi-gücü yoxdurmu ki, işçilərin başında nəzarətçilik edir?

* Bir böcək bir dəyənəyi nə qədər müddətə gəmirə bilir? Bu müddət içərisində bir insanın yemə, içmə, yatma və digər zəruri ehtiyaclarını qarşılaması necə mümkün ola bilir?

* Ölmüş bir adamın günlərlə qoxmadan gözləməsi mümkündürmü? O da ola ki, Yaxın Şərqin isti iqlimində bu mümkün idimi?

* İşçilərin başında gözləyən bir maket ola bilərmi?

Göründüyü kimi, ayə zahiri mənasıyla dəyərləndirildiyində istər-istəməz ağla bu cür suallar gəlir.

Bütün bu sualların bizi götürüb aparacağı yer, “Yoxsa ayədə mütəşabih bir ifadə, məcaz və kinayəli bir anlatmamı var?” sualıdır.

İndi ayənin bizim tərəfimizdən hazırlanan tərcüməsinə baxaq:

Ayədə keçən bu qavramlara özəlliklə diqqət edilməlidir:

Qəza: Bu terminin doğru anlaşılması çox əhəmiyyətlidir. Qəza qədərin həyata keçməsidir. Qədər isə yaradılan varlıqların heç bir iştirakı, təsiri, istək və seçimi olmadan Allahın bütün yaratdıqları üçün qərarlaşdırdığı şeylərdir. Məsələn, insanlar üçün doğumları, ölümləri, irqləri, cinsiyyətləri, rəngləri, ömürləri qədər ikən, Ay və Günəş üçün planetləri; elementlər üçün isə quruluş və xüsusiyyətləri qədərdir. İnsanların öz ağıl, fikir və iradələriylə etmiş olduqları yaxşı-pis, gözəl-çirkin iş və davranışlar onların qədəri deyil, əməl və seçimləridir.

Bu mənada “qədər”in yəni “qərarlaşdırılmış hökm”ün icrasına, reallaşdırılmasına “qəza” deyilir. Mövzumuz olan ayədə ifadə edilən qəza isə “Süleyman üçün qərarlaşdırılmış olan ölümün reallaşdırılması”dır.

Gayb: Ayədəki bu sözün başında “ال əl” bağlayıcısı vardır. Bu bağlayıcı ayənin ifadə tərzi və əvvəlki halının dəlalətiylə tamamilə içinə batmaq üçün olmayıb, xüsusiləşdirmə üçündür, yəni cinlərin bilmədiyi qeyb ümumi olaraq bütün qeyb deyil, sadəcə “Süleymanın ölmüş olması”dır. Yəni “… onun öldüyünü bilsəydilər …” deməkdir. Əslində elə ümumi qeybi kimsənin biləməyəcəyi aydındır. Buna görə də, bu ayə xalq mədəniyyətindəki cinlərin ümumi olaraq qeybi bilib-bilmədiyi mövzusunda ələ alınmamalıdır.

Ayədə diqqət edilməli olan bir digər məqam da, Süleymanın (əs) öldüyünün “Dabbətülarz” tərəfindən bütün aləmə deyil, sadəcə cinlərə [əmrində çalışan əcnəbi işçilərə/kölələrə] bildirilmiş olmasıdır. Buradan, onlardan başqa əslində hər kəsin Süleymanın (əs) öldüyünü bildiyi anlaşılır.

Demək olar ki, Süleymanın (əs) öldüyünü öyrənən cinlər buna sevinmişlər, bayram edib, bu ölümü təbrik etmişdilər. Əgər Süleymanın (əs) öldüyünü daha əvvəl öyrənmiş olsaydılar, araşdırmalarını buraxıb üsyan edərlər, beləliklə, özlərini köləlikdən, məhkəmə icraçılıqlarından qurtarardılar. Belə ki, öyrəndiklərində də elə olmuşdur.

Ayədə verilən əsas ismarıc isə budur:

“Süleyman kimi güclü bir iqtidara sahib olanlar da öləcəklər, onların da mülkləri sona yetəcəkdir. O iqtidar, o ehtişam və o dəbdəbə gəlib keçəcəkdir”.

Süleymanın dəyənəyini iqtidara bənzətsək, “Bir qurd belə onu gəmirib çökdürə biləcəkdir.” Kiçik zənn edilib, səhvlərinə etiraz edilməyən siyasi və sosial hadisələr cəmiyyəti yeyir, gəmirir və sonra da böyük iqtidar yıxılır.

Bu mövzuyla əlaqədar nəqllər belədir:

İbn Cərir Tabəri deyir ki: Bizə Ahmed İbn Mansur… İbn Abbasdan nəql etdi ki, Rəsulullah (s.ə.s) belə buyurmuş: Allahın nəbisi Süleyman (ə.s.) namaz qıldığında gözünün önündə bitmiş bir ağac görürdü və ondan: “Sənin adın nədir?” – deyə soruşdu. O da “budur” – dedi. “Nə üçün yaradıldın?” – deyə soruşaraq ondan: “fidan olaraq…” – deyə cavab alırsa, fidan olaraq əkdirir, əgər “müalicə üçün…” – deyə cavab alırsa, qopartdırırdı. Bir gün namaz qılarkən önündə yenə bir ağac gördü. Ona: “sənin adın nədir?” – dedi. O “harrab [bir növü keçi buynuzu]…” – dedi. “Sən nə üçünsən?” – dedikdə o: “bu evin dağılması üçün…” – dedi. Süleyman (ə.s.) bundan sonra dedi ki: “Allahım, cinlərə mənim ölümü göstərmə ki, insanlar cinlərin qeybi bilmədiklərini öyrənsinlər”. Özünə bir dəyənək yondu və ona söykəndi. Bir il ona söykəndi. Cinlər işini görməyə davam edirdilər. Bir qurd dəyənəyi yedi və bundan sonra ölümü açığa çıxdı. Yenə insanlar öyrəndilər ki, əgər cinlər qeybi bilmiş olsaydılar, bir il boyu ağır zəhmətə dayanmazdılar. Said İbn Cübeyr deyir ki: İbn Abbas bu ayəni belə oxuyurdu və məna verirdi: Yerə düşüncə ortaya çıxdı ki, əgər onlar qeybi bilsəydilər (bir il boyunca) xor görən əzab içində qalmazdılar. İbn Abbas deyir ki: Cinlər qurda təşəkkür etdilər, ona su gətirirdilər. İbn Əbu Hatim də bu xəbəri İbrahim İbn Tahman kanalıyla İbn Abbasdan nəql edir ki, bunun yüsəldilməsində həm qəribəlik, həm də münkərlik (dinə və əxlaqa zidd olan davranışlar) vardır. Ancaq mövcud/olmuş bir xəbər olması doğruya daha yaxındır. Ata İbn Əbu Müslim əl-Xorasaninin bir çox qəribə rəvayətləri olduğu kimi, bəzi hədisləri də münkərdir (dinə və əxlaqa zidd olan davranışlardır).

Süddi, Əbu Malik və Əbu Salih kanalıyla Abdullah İbn Abbasdan, Mürve əl-Həmədani kanalıyla da Abdullah İbn Məsuddan və peyğəmbərin əshabından bir camaatdan nəql edər ki, Rəsulullah (s.ə.) belə buyurmuş: Süleyman (ə.s.) bir il, iki il, bir ay, iki ay Beyt əl-Maqdisə çəkilirdi. Bundan daha çox və ya daha az çəkildiyi də olurdu. Yeməyini və içməyini məbədə gətirirdi. Vəfat etdiyində yeməyini məbədə götürmüşdü. Bunun əvvəli belə olmuşdu: hər gün səhər olunca müqəddəs evdə bir ağac yetişirdi. Süleyman peyğəmbər gələr və ağacdan: “Sənin adın nədir?” – deyə soruşardı. Ağac da: “adım bu və budur” – deyirdi. Əgər əkiləcək bir fidansa fidanlığını, əgər dərman üçün bir otsa hansı dərdin dərmanı olduğunu söyləyərdi. Bu hal beləliklə, davam edib getdi. Nəhayət, harrubə deyilən bir ağac bitdi. Süleyman peyğəmbər ona: “sənin adın nədir?” – dedi. Ağac: “Mənim adım harrubədir (keçibuynuzudur)” – dedi. Süleyman peyğəmbər: “Nə üçün bitdin?” – deyincə, o: “Bu məbədi yıxmaq üçün bitdim” – dedi. Süleyman peyğəmbər: “Mən diri ikən, Allah diləmədikcə, onu kimsə yıxa bilməz” – dedi. “Elə isə mənim həlak olmağım və müqəddəs evin xarab olması sənin ucbatından olacaqdır” – deyərək onu çəkib bir divarın içinə əkdi. Sonra mehraba girdi, namaz qılmağa başladı, əsasına söykənmişdi. O sırada vəfat etdi. Şeytanlar onun vəfat etdiyini bilmirdilər. Onlar Süleyman peyğəmbərin çıxaraq onları cəzalandırmasından qorxaraq və əsasına dayanmış vəziyyətdə olduğu üçün diri sanıb işləyirdilər. Şeytanlar mehrabın ətrafında toplanırdılar. Mehrabın önündə və yanında ayrı dəliklər vardı. Süleyman (ə.s.) atmaq istədiyi şeytana: “Sən burdan girib, o biri tərəfdən çıxacaq gücdəsənmi?’ – deyirdi. Şeytan da oradan girib o biri tərəfdən çıxmaq üçün gedərdi. Şeytan oradan girib keçərkən mehrab da Süleymana (ə.s.) baxsaydı, mütləq yanardı. Bir dəfəsində şeytan oradan keçdi və Süleymanın (ə.s.) səsini eşitmədi. Sonra döndü yenə eşitmədi. Təkrar döndü evin içinə girdi və yanmadı. Baxdı ki, Süleyman (ə.s.) yıxılıb ölmüş. Çıxıb xalqa onun öldüyünü xəbər verdi. Onlar da Süleymanın (ə.s.) mehrabını açıb, oradan onu çıxardılar. Həbəş dilində “منسات minsətə” əsa deməkdir. Əsasını qurdun yediyini gördülər. O zaman öldüyünü də bilmədilər. Sonra o qurdu əsanın üzərinə qoydular, bir gün və gecədə əsadan bir miqdar yedi. Buna görə hesab etdilər və baxdılar ki, o, bir il əvvəl ölmüş. Onlar bir il boyunca Süleymanın (ə.s.) ölümündən sonra da işlərinə davam etmişdilər. Beləliklə, insanlar cinlərin qeybi bildiklərinə dair sözlərinin yalan olduğunu anladılar. Əgər onlar qeybi bilsəydilər, Süleyman peyğəmbərin ölümünü də bilərdilər və bir il boyunca onun üçün işləyib yorulmazdılar. Budur Allah Azzə və Cəllənin “Onun ölümünə hökm etdiyimiz zaman; ölümünü onlara ancaq dəyənəyini yeyən canlı fərq etdirdi. Yerə düşüncə ortaya çıxdı ki, əgər onlar qeybi bilsəydilər, alçaldıcı əzab içində qalmazdılar” deyiminin mənası budur. Allah Təala insanlara onların halını açıqlayaraq, yalan söylədiklərini bəyan edir. Sonra şeytanlar qurda dedilər ki: “Əgər sən yemək yeyəcəksənsə, sənə ən gözəl yeməkləri gətirərik. Əgər sən şərab içəcəksənsə, ən gözəl içkiləri sənə təqdim edərik. Ancaq biz sənə su və palçıq daşıyarıq. Ravi deyir ki: “Nəhayət onlar, o qurda su və palçıq daşıdılar”. Görmürsünüzmü, ağacın koğuşunda olan palçığı? Şeytanlar sırf ona təşəkkür üçün bu palçığı daşıyırlar. Bu xəbər, Allah bilir ki, ancaq Əhl-i Kitab biliklilərinin söylədikləri sözlərdən [İsrailiyyat] ibarətdir. Bu cür sözlər üzərində diqqətlə durulmalıdır. Həqiqətə uygun olanları təsdiqlənir. Həqiqətə zidd olanlar da təkzib edilir. Geriyə qalanlar isə nə doğru qəbul edilir, nə də yalan sayılır. İbn Vehb… Abdurrahman İbn Zeyd İbn Eslemdən nəql edər ki, o, “Ölümünü onlara ancaq dəyənəyini yeyən canlı fərq etdirdi” deyimi haqqında belə demişdir: “Süleyman (ə.s.) ölüm mələyinə: “Mənim canımı almaqla əmr olunduğun zaman, bunu mənə bildir!” dedi. Ölüm mələyi onun yanına gəlib dedi ki: “Ey Süleyman! Sənin canını almaqla əmr olundum. Sənin iyirmi dörd saatdan az bir zamanın qaldı”. Süleyman (ə.s.) şeytanları çağırıb özü üçün şüşədən bir köşk düzəltdirdi və köşkə qapı qoymadı. Ayağa qalxdı, əsasına dayanıb namaz qılmağa başladı. Ravi deyir ki, Ölüm mələyi onun yanına girdi və o əsasına dayanmış halda ikən ruhunu aldı. Süleyman peyğəmbər ölüm mələyindən qorxduğu üçün belə etmədi. Cinlər onun önündə çalışır və onun diri olduğunu zənn edərək ona baxıb, işlərinə davam edirdilər. Allah Təala ağac qurdunu göndərərək əsanın içinə girdirdi və qurd əsanı yedi. Əsanın içini yeyib bitirincə, dəyənək dayana bilmədi və Süleyman yıxıldı. Cinlər bunu görüncə qalxıb ətrafına qaçışdılar. Budur, yuxarıdakı ayənin qəsd etdiyi məna budur. Asbağ İbn Fərəc deyir ki, başqasının mənə anlatdığına görə, ağac qurdu bir il boyunca ağacın içindən yeyirdi və o düşməmişdi. Sələfdən başqası da belə zikr etmişdir. Allah ən doğrusunu biləndir. [6]

Yuxarıda Allaha şükr etmə çağırışı edilmiş, Davud və Süleyman peyğəmbərlər də “nemətlərə şükr edən qullar” olaraq tanıdılmışdı. Sonra da onların şəxsində şükrün [nemətin qarşılığını ödəməyin] əhəmiyyəti qeyd edilərək, hər kəsin şükr etmədiyinə diqqət çəkilmişdi.

15-21-ci ayələrdən ibarət olan bölmədə isə şükr etməyib, nankorluq edən bir cəmiyyət və o cəmiyyətin aqibəti nümunə göstərilir. Bu cəmiyyətə sağdan soldan iki cənnət verilmiş, yəni dünya həyatı onlara çox asanlaşdırılmış, özlərinə bol-bol nemətlər verilmiş və bunların qarşılığında onlara: “Rəbbinizin rızqından yeyin və Onun üçün şükr edin [qarşılığını ödəyin]!” – deyilmişdi. Yəni “sizə bu neməti verən bağışlayıcı Rəbbi qətiyyən unutmayın! Sizə verilən nemətlərdən işsizlərə, aşsızlara Allahın haqqı olaraq müəyyən bir pay ödəyin!” – deyilmişdi.

Səba Ölkəsi. Daha əvvəl Nəml surəsinin təhlilində Səba ilə əlaqədar olaraq bu ensiklopedik məlumatlar verilmişdi:

Səba, Cənubi Ərəbistanda yer alan və xalqı ticarətlə tanınmış bir ölkə idi. Paytaxtı da indi Şimali Yəmənin mərkəzi Sananın şimali qərbində, təqribən 55 mil məsafədə olan Marib şəhəri idi. Main krallığının dağılmasından sonra, e.ə. təxminən 1100-cü illərində gücləndi və min il boyunca Ərəbistanda hökm sürdülər. Daha sonra, e.ə. 115-ci ildə onların yerini Himyerilər aldı. Bunlar da Ərəbistanda Yəmən və Hadramut, Afrikada Həbəşiştanı idarə etmiş olan Cənubi Ərəbistanın məşhur başqa bir milləti idi. Səbalilər bir tərəfdən Afrika sahilləri, Hindistan, Uzaq Şərq və Ərəbistanın iç qisimlərinin daxil olduğu yerlərdə cərəyan edən bütün ticari fəaliyyətləri, digər tərəfdən də Misir, Suriya, Yunanıstan və Romaya yönəlik ticarəti əllərində tuturdılar. Qədim zamanlarda sərvət və rifahları ilə məşhur olmaları buna görə idi. Hətta belə ki, Yunan tarixçilərinə görə o dövrdə dünyanın ən zəngin adamları bunlar idi. Ticarət və alverlə yanaşı, çatdıqları bu rifahın başqa bir səbəbi də ölkələrinin bir çox yerində su anbarları inşa etmiş və suvarma məqsədiylə yağış sularını oraya toplamış olmaları idi. Bu təsislərlə ölkəni həqiqi bir bağçaya çevirmişdilər. Yunan tarixçilər Səba ölkəsinin fövqəladə yaşıllıqlarına dair geniş məlumatlari bizə qədər çatdırmışdılar. [7]

Səba Krallığı Cənub Qərbi Ərəbistanda yerləşirdi və ən parlaq dövrlərində [e.ə. ilk min ildə] krallığa yalnız Yəmən deyil, Hadramevtin geniş bir hissəsi, Mahrah torpaqları və indiki Həbəşistanın böyük bir hissəsi də daxil idi. Səbalılar paytaxt Maribin, bəzən Mərib olaraq da oxunurdu, ətrafında, yüzlərlə illik bir zaman ərzində, günümüzə qədər sağlam qala bilmiş möhtəşəm qalıqlarıyla tarixdə böyük bir yer tutmuş olan fövqəladə su anbarları, bəndlər və su yolları şəbəkələri inşa etmişdilər. Səba ölkəsi, bütün Ərəb Yarımadasında dillərə dastan olan möhtəşəm inkişafını bu böyük su anbarlarına borçlu id. (H. 334-də vəfat etmiş coğrafya alimi Həmədani bu su anbarları şəbəkəsinin suvardığı torpaqların Şərqə, Rubul-Hali sərhədləri ətrafındakı Sayhad çölünə doğru uzandığını nəql edir.) Ölkənin zənginləşməsi, xalqının ticari fəaliyyətlərlə geniş əlaqəsindən və Maribdən şimalda Məkkə, Mədinə və Suriyaya, qərbdə Ərəb dənizi sahillərindəki Zufara doğru irəliləyən və beləliklə, Hindistan və Çinə bağlanan dəniz yolları ilə birləşən “ədviyyat yolu”na nəzarət etmələrindən irəli gəlirdi. Yuxarıdakı bölmənin toxunduğu dövr, təbii ki, 27:22-44-də bəhs ediləndən daha sonrakı bir zamana uyğun gəlir. [8]

¹⁷Bu, onlar küfr etmiş olduqlarına görə, Bizim onları cəzalandırmağımızdır. Və Biz, sadəcə çox nankor olanları cəzalandırırıq.

Verilən nemətlərə qarşılıq Səbalılar şükr etmə vəzifəsinə məsuliyyətsiz yanaşdılar və Allahın verdiyi neməti inkar etdilər. Allah Arim [anbar] selini göndərərək onları cəzalandırdı. Sel bütün suvarma sistemini pozdu. Bağçalarını, ölkələrini, içində çox tikanlı, acı meyvəli, bir növü meyvəli misvak, sidr və yulğun kimi kiçik, alçaq boylu ağaclar olan pis mənzərəli, tarla üçün əlverişsiz bir əraziyə çevirdi. Beləliklə, anbar seli ucbatından bütün ölkə xaraba oldu. Sidir ağacı Türkiyənin Toros dağlarında da yetişən və şam, küknar ailəsindən olan “Sedir (kedr)” ağacıyla qarışdırılmamalıdır. Sidir ağacı meyvəsiz, tikanlı, kiçik, alçaq boylu bir çöl bitkisidir. Dəyərli bir kölgəsi belə olmayan bu bitkiyə “Ərəbistan gilası” da deyilir.

“العرم Arim” Sözü. Bu söz “vadinin özüyle maneələndiyi set” mənasındakı “عرمة arimet” sözünün cəmidir. [9]

Ayədəki “Arim” sözü ilə əlaqədar klassik əsərlərdə aşağıdakı məlumatlar verilmişdir:

1. Bu, o səddin dağılmasına səbəb olan köstəbəklərdir. Çünki Belkıs, aralarında yollar olan dağlara yönəldi. Beləliklə, o yolların (çıxış nöqtələrinə), keçidlərinə sədlər etdi. Sonra yağış suları və mənbə suları oralarda toplandı və sanki bir dəniz halına gəldi və buralara, sıra ilə bir-birinin üzərində olmaqla üç qapı, qapaq yerləşdirdi. Belə ki, bu qapıların ancaq biri açıldıqdan sonra digəri də açılırdı. Sonra köstəbəklər o səddi dəldilər. Beləliklə, də o sədlər dağıldı və yığılan sular, onların əleyhinə bir təhdid təşkil etməyə başladı.
Arim səddin adıdır. Bu sədd isə Arimin toplanması deməkdir. Arim isə daşların bir araya gəlməsidir.
Arim o su mənbəyinin yerləşdiyi vadinin adıdır. [10]

Arim seli, cahiliyyə dövründə söylənən rəvayətlərlə, qədim ərəbcə kitabların üzərinə inşa edildiyi hadisələrdən biridir. Seldən əziyyət çəkmiş çox Yəmən qəbilələri, Ərəb yarımadasının şimalına, şərq sahillərinə, Şam və İraq bölgələrinə hicrət etdilər. Hicrət edənlər arasında Yəsribə [Mədinə-i Münəvvərə] yerləşən Evs və Hazreç, Şam ölkəsində dövlət quran Gassanilər, İraq ölkəsində dövlət quran Lahmiyyun, Əmmanda dövlət quran Bənu Abdulkays da var idi. Tarixçilər bu fəlakətin Nəbəvi göndərilməsindən təqribən dörd yüz il əvvəl baş verdiyini təxmin edirlər. [11]

Əl-Kuşeyri dedi ki, bunların “Himar [eşşək]” ləqəbli bir başçıları vardı. Bunlar İsa ilə Muhəmməd (səs) arasındakı fitrət dövründə idilər. Deyildiyinə görə, bunun bir oğlu vardı və öldü. Bundan sonra başını səmaya doğru qaldırıb tüpürdü və kafir oldu. Budur, buna görə “Himardan daha kafir” deyimi işlədilir. Əl-Cövhəri dedi ki: “Himardan daha kafir” deyimi buradan gəlir: Ad qövmünə mənsub bir nəfərin bir neçə oğlu vardı. Bu da çox böyük bir küfr ilə kafir oldu. Onun torpaqlarından kim keçərsə, mütləq o adamı küfrə dəvət edərdi. Çağırışını qəbul edərsə, onu buraxır, etməzsə öldürürdü. Daha sonra Arim seli onların bağçalarını alıb götürüncə, aşağıda açıqlanacağı kimi, ətrafdakı ölkələrə dağıldılar. Buna görə zərbi məsəldə “Səbalılar kimi darmadağın oldular” – deyilir. Deyildiyinə görə, Evs və Hazreclilər də onlardandır. [12]

Əz-Zəccac dedi ki: Arim, üzərlərində qapadılmış olan səddi oyan siçanın adıdır. Özünə “əl-Huld” deyilən də odur. Katade də belə demişdir: Selin olmasına səbəb olduğuna görə sel ona nisbət edilmişdir.

İbnul-Arabi isə: Arim siçan adlarından bir addır, demişdir.

Mücahid və İbn Əbi Nəcih də belə demişdilər: Arim Uca Allahın səddi içinə göndərmiş olduğu qırmızı bir sudur. Bu su səddi çatlatmış və yıxmışdır.

Yenə İbn Abbasdan gələn rəvayətə görə Arim çox şiddətli yağış deməkdir. “Re” hərfi sakit olaraq “arm” kimi də deyilir.

Əd-Dahhaqdan rəvayətə görə, bunlar İsa ilə Muhəmməd (ikisinə də “salam” olsun) arasındakı fitrət dövründə yaşamışdılar.

Amr b. Şurahbil də belə deyir: Arim sədd deməkdir. Əl-Cevhəri də belə demişdir. Əl-Cevhərinin dediyinə görə bunun öz sözü tək halda yoxdur. Tək halda “arimə” olduğu da söylənir.

Məhəmməd b. Yezid dedi ki, iki şey arasında maneçilik təşkil edən hər bir şeyə arim deyilir. Maneə [sədd] deyə adlandırılan şey də budur və bu “Arimə”nin cəmidir.

Ən-Nəhhas dedi ki: Əgər iki dağ arasında toplanan yağış suyunun önündə bir maneə varsa, buna arim deyilir. Misirlilərin “Hibs” adını verdikləri maneə budur. Onlar istədikləri vaxt bu maneəni qaldırırlar. Bağçaları kifayət qədər su aldığı vaxt yenə buranı tıxardılar. [13]

Mətndəki “seyləl-arim” ifadəsində işlədildiyi kimi, “arim” sözü “baraj, su anbarı” mənasına gələn və cənub ərəbcəsində işlədilən “arimən” kəlməsindən törəmişdir. Yəməndə aparılan qazıntılarda ortaya çıxarılan xarabalarda bu kəlmə tez-tez bu mənada işlədilmişdir. Məsələn, Yəmənin Həbəşli hökmdarı Əbrəhənin böyük Məarib səddinin təmirindən sonra yazdırdığı b.e. 542 və 543 tarixli bir kitabədə bu kəlmə təkrar-təkrar su anbarı mənasında işlədilmişdir. O halda Seyləl-arim, bir su anbarı dağıldığında meydana gələn sel fəlakəti mənasına gəlir. [14]

Bu fəlakətin tarixi qəti olaraq bilinmir. Lakin Marib Su anbarının ilk dağılmasının, böyük ehtimalla, tarixi b.e. 2-ci yüzili ola bilər. Bu hadisədən sonra Səba Krallığı böyük ölçüdə xarab oldu və bu da cənublu [Kahtan] bir çox qəbilənin yarımadanın şimalına doğru köç etmələrinə yol açdı. Ardından su anbarıları və kanallar şəbəkəsi müəyyən qədər təmir edildi, lakin ölkə qədim inkişaf dövrünə bir daha çata bilmədi və İslamın zühurundan 20-30 il əvvəl də bu böyük su anbarı tamamilə çökdü. [15]

Bu açıqlamalardan da anlaşılır ki, “arim” sözü “barajlar, bəndlər, sədlər” deməkdir. Tarixin bir dövründə Yəməndəki bu barajlar dağılmış, boşalan sel suları ölkəni tamamilə məhv etmişdir.

Ayədəki “şükr etməmək” ifadəsindən bu cəmiyyətin sahib olduğu nemətlərin qarşılığını Allaha ödəmədikləri, yəni işsizlərə iş, aşsızlara aş vermədikləri, yetimləri kərimləşdirmədikləri, infaq etmədikləri anlaşılır.

Demək olar ki, bu qövmün öndə gedənləri “daima mənə” demişlər, təkasür xəstəliyinə tutulmuşlar, işin sonunu hesab etməmişdilər. Gəlir paylaşılmasındakı neqativlik cəmiyyətdəki bir qismin nifrətinə, qısqanclığına və şiddətinə səbəb olmuş, bu da ilahi bir cəza olaraq su anbarının dağılmasına və cəmiyyətin pərişanlığına səbəb olmuşdur. Öz etdiklərinin bir nəticəsi olaraq cənnət olan ölkələri cəhənnəmə dönmüşdür.

Bu hal bizə Təkasür surəsində verilən ilahi ismarıcı xatırladır:

^5,6Qətiyyən sizin düşündüyünüz kimi deyil! Əgər qəti olaraq bilsəydiniz alovlu atəşi, tam əminliklə bilin ki, görəcəksiniz. (Təkasür/5, 6)

Biz Təkasür/5, 6-da bəhs edilən “cahim”in axirətdəki cəhənnəm deyil, dünyadakı cəhənnəm olduğu qənaətindəyik. Belə ki, bu dünyəvi cəhənnəm, Təkasür ilə əylənməyin və zövqlənməyin nəticəsində ortaya çıxan pərişanlıqdır, iztirabdır, sıxıntıdır, depressiyadır; yanan atəşdir.

Quranda “cahim” sözünün dünyadakı alovlu atəş üçün də işlədildiyini göstərən bir başqa nümunə də Saffat/97-dir.

⁹⁷Onlar: “Bunun üçün bir divar düzəldin/embarqo tətbiq edin ki, bunu çılğın şəkildə yanan atəşin/hədsiz sıxıntının içinə atın!” – dedilər. (Saffat/97)

İbrahim peyğəmbərin əleyhdarları tərəfindən atəşə atılmasının anladıldığı bu ayədə keçən və “çılgınca yanan atəş” olaraq tərcümə etdiyimiz sözün orijinalı da “cahim”dir.

Yuxarıdakı məlumatlar və əldə etdiyimiz nəticələr əsas alındığında, insanlığa tətbiq edilən dünyəvi ismarıc bu şəkildə açıqlana bilir:

“Əgər çoxluq yarışı etməyin, göstərişin, ehtişamın və bunlardan zövq almağın, bunlarla əylənərək oyalanmağın nə demək olduğunu, bunların nələrə səbəb olduğunu elmi bir təsdiqlə bilsəydiniz, o zaman qarşınızda cahimi, cəhənnəmi, pərişanlığı, ağrıları, fəryadları, sıxıntıları görərdiniz; bu davranışlarınızla özünüz üçün, ətrafınız üçün, ölkəniz üçün, dünya üçün bir cəhənnəm hazırladığınızı dərk edərdiniz”.

Dünyadakı cəhənnəmləri görmək və insanlara cəhənnəm sıxıntısı verən bu faciələrin meydana çıxma səbəblərini təyin etmək üçün istər öz həyatımızda və istərsə də ətrafımızdakı insanların və ya cəmiyyətlərin həyatlarında görülən bəzi faciəvi hadisələri yaxşı təhlil etmək, “nəyə görə” deyə soruşaraq, problemin ana mənbəyini doğru müəyyən etmək lazımdır: Dünyadakı bu cür cəhənnəmlərin sayca artıqlığı, bunlara səbəb olan amillərin çox olduğunu göstərməz.. Bilinməlidir ki, bütün bu cəhənnəmlərin tək bir səbəbi vardır: Çoxaltma yarışı və çoxluqdan zövq almaq, çoxluqla oyalanmaq, çoxluqla əylənmək, çox, daha çox edə bilmək istəkləri və cəhdləri…

Təkasür xəstəliyinə yaxalanaraq, təkasür atəşini yandırmış olanlar, bir tərəfdən bu atəşi söndürməmək və daha da böyütmək üçün əllərinin uzandığı hər yerdən haqqlı-haqqsız toplayıb istismar edir və şişdikləri halda, digər tərəfdən də topladıqlarını əldən verməmək üçün eyni qaynaqdan bəslənmək istəyən rəqiblərini şantaj edərlər, yalan və iftiralar ortaya ataraq, onlarla mübarizə edərlər. Sonunda vəziyyət belə bir hal alır ki, həm təkasür atəşini yandırmış olanlar, həm də bunların bəsləndiyi, istismar etdiyi günahsız insanlar atəşin içində qalırlar. İçində qaldıqları o şey bir dünya cəhənnəmidir. Günahsız insanların cəhənnəmi əzilmək, istismar edilmək, çarəsiz qalmaq şəklində reallaşırkən, bilavasitə atəşi yandıranların cəhənnəmi isə topladıqlarının başqa təkasür xəstələri tərəfindən ələ keçirilməsinin qarşısını almaq, qorumaq və daha da artırmaq üçün qayğı və həsrət duyaraq narahatlıq çəkmələridir. Bu xüsusiyyətdəki fərd və cəmiyyətlər daima özlərinə düşmən yaradaraq gecələri yuxu yatmaz hala gəlirlər və beləliklə, içində yaşadıqları şəraiti bilavasitə öz əlləriylə cəhənnəmə çevirirlər.

Səba cəmiyyətinə iki cənnətdən başqa, rahat, etibarlı yollar, yaxın məsafədə yerləşən qonşu şəhərlər, kəndlər də verilmişdi. Buna görə də ətraf şəhərlərlə də kifayət qədər tolerant əlaqələri vardı. Buna görə ticarətlərini də arxayınlıqla edə bilirdilər. Belə ki, bu nemətlərin dəyərini bilmədilər, şükr etmədilər. Hədsizliklə: “Rəbbimiz! Səfərlərimizin arasını uzaqlaşdır!” – dedilər, yəni öz əlləriylə bəlalarını istədilər və cəzalandırıldılar. Oradan sürgün edildilər.

Səba ölkəsinin digər bir özünəməxsusluğu da “arxayın və təhlükəsizlik” içində olması idi. Həmçinin bu ölkə, çiyin-çiyinə, bir-birinə yaxın, baxınca digərini görə bilən qəsəbə və şəhərlərdən meydana gəlmişdi. “O bərəkət verdiyimiz məmləkətlər” ifadəsindən, bu şəhərlərin eyni zamanda bərəkətli, barlı, təmiz və mənəvi dəyəri olan şəhərlər olduğunu anlayırıq. Ayədəki “o bərəkət verdiyimiz …” ifadəsiylə Quranda Suriya və Fələstin bölgələri qəsd edilir.

Səbalıların Əfsanəvi İşləri:

Yəni “Səbalılar hər yöndən o qədər darmadağın oldular ki, artıq onların bu dağınıqlığı hər kəs tərəfindən bilinən oldu. Bu gün belə ərəblər bir cəmiyyətin tamamilə dağılmasından bəhs etmək istəsələr Səbalıları nümunə göstərirlər. Allah nemətlərini onlardan geri aldığında, müxtəlif Səba qəbilələri yurdlarından ayrılıb, ərəbistanın başqa bölgələrinə köç etməyə başladılar. Bəni Gassan, Suriya və İordaniyaya; Evs və Hazreç Yesribə; Huzaa da Ciddə yaxınlarındakı Tihanəyə yerləşdi. Ezd qəbiləsi Əmmana getdi. Bəni Lahm, Cuzam və Kində qəbilələri də başqa yerlərə köç etmək üçün yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, Səbalılar artıq millət olmaqdan çıxdılar və sadəcə bir əfsanə oldular”. [16]

19-cu ayənin sonundakı “Şübhəsiz ki, bunda, bütün özünə verilən nemətlərin qarşılığını çox-çox ödəyən, səbr edən üçün, əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır.” ifadəsi ilə Allah nemət verdiyində korlanmayan, Allahı unutmayan, Allahın verdiyi nemətlərin qarşılığını ödəyən fərd və cəmiyyətlərin bu cür tarixi hadisələrdən ibrət alacaqları, tarixi təkrar etdirməyəcəkləri açıqlanır.

Ayədəki “Səfərlərimizin arasını uzaqlaşdır” ifadəsi, Yəhudilərin Bəqərə/61-də nəql edilən “Ey Musa, biz təkcə bir növ yəməyə əsla qatlanamayacağıq, artıq bizim üçün Rəbbinə dua et ki, bizə yerin yetişdirdiyi şeylərdən, tərəvəzindən, qabağından, sarımsağından, mərciməyindən və soğanından çıxarsın” şəklindəki sözlərinə bənzəyir. İsraillilərin yağ-balla bəslənirkən “soğan sarımsaq” tələb etmələri kimi, Səbalılar da öz əlləriylə, ayaqlarıyla fəlakəti dəvət etmişdilər.

Anlaşıldığına görə, Səba cəmiyyətinun “Səfərlərimizin arasını uzaqlaşdır” şəklindəki sözləri, inanclarının pozuqluğu ucbatından dilə gətirilmiş bir tələbdir. Bu yekəxanalıqla edilən tələb hakimiyyətlərinin daha da geniş ərazilərə yayılmasını istəmək, birinin onu döyə bilməyəcəyini sandığı birinə “Vur görüm! Kişisən gəl!” – deməsi kimi bir şeydir. Bu ifadəni ya birbaşa işlətmişlər, ya da hal və rəftarlarıyla bu mənaya gələ bilən hərəkətlər etmişlər. Yəni əlləriylə-ayaqlarıyla bəlalarını istəmişdilər.

²⁰Və and olsun ki, İblis/düşüncə qabiliyyəti onlar haqqındakı zənnini təsdiq etdi və möminlərdən ibarət bir bölmədən başqa, qalanları İblisə uydular.

Bu ayələrdə, İblisin heç bir məcbur etmə gücü olmadığı halda Səba cəmiyyətinin İblisə uyaraq azdıqları, korlandıqları və bunun nəticəsində də cəzalandırıldıqları bildirilir.

Ayədə Rəbbimizin bizə daha əvvəl təmsili anlatmalarla verdiyi bəzi ismarıclara da göndərmə edilir:

¹⁵Allah: “Sən, möhlət verilmişlərdənsən” – dedi.
^16,17İblis: “Elə isə, məni azğınlığa itələməyinə qarşılıq olaraq, and olsun ki, mən onlar üçün Sənin ən doğru yolunda oturacağam. Sonra, yenə and olsun ki, onların önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara vəsvəsə verəcəyəm və Sən, çoxlarının, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmadığını görəcəksən” – dedi. (Əraf/15-17)
⁶²İblis dedi ki: “Bu, məndən üstün tutduğun insanı gördünmü? And içirəm ki, əgər məni qiyamət gününə qədər ertələyərsənsə, çox azı istisna olmaqla, onun nəslini öz buyuruğum altına alacağam”. (İsra/62)
^82,83İblis: “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını, içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla, mütləq azdıracağam” – dedi. (Sad/82, 83)
^39,40İblis dedi ki: “Rəbbim! Sən məni insanları azdırmağım üçün yaratdığına görə, tam yəqinliklə bil ki, mən də yer üzündə, hər şeyi onlara bəzəyəcəyəm və arıdılmış qulların istisna olmaqla, onların hamısını tam əmin ol ki, azdıracağam!” (Hicr/39, 40)

Göründüyü kimi, yuxarıdakı ayələrdə şükür etməmələri üçün İblisin çox kiçik bir qrup istisna olmaqla, insanları azdıracağı bildirilir. Səba xalqının aqibəti şeytanın bu funksiyasına çox gözəl bir nümunədir. Çünki bu xalq şükür etməyib, nankorlardan olmuş və bununla da şeytanı təsdiq edən bir hala düşmüşdür.

20-ci ayədə “möminlərdən ibarət bir qisimdən başqası” ifadəsinə görə, Səba cəmiyyəti içindəki inananlar kiçik bir azlıqdan ibarət idi. Mərhum Mevdudinin bu mövzuyla əlaqədar təsbitləri belədir:

Tarix qədim dövrlərdə Səbalılar arasında, sadəcə Allaha ibadət edən kiçik bir cəmiyyətin yaşadığını göstərir. Müasir dövrdə edilən arxeoloji qazıntılar nəticəsində Yəməndə olan kitabələr bu kiçik ünsürün varlığına işarə edir. Təqribən e.ə. 650-ci illərə aid kitabələr, Səba krallığı içində, sadəcə Zu-Səməvi və ya Zu-Səmaviyə, yəni Rəbbus-Səmaya [Göylərin Rəbbinə] ibadətə həsr edilmiş evlər olduğunu söyləyir. Bəzi yerlərdə bu tanrıdan “Məlikən Zu-Səmavi [Göylərin sahibi olan Məlik] deyə bəhs edilir. Səbalıların bu mirası Yəməndə yüz illərlə yaşamağa davam etmişdir. B.e. 378-ci ilinə aid bir kitabədə “Bu məbəd, tanrı Zu-Səmaviyə aiddir” ifadəsi vardır. B.e. 465-ci ilinə aid bir kitabədə isə belə bir ifadə yer alır: “Bi-nəsr və riza ilahın bel səmin və ardin [Göylərin və yerin sahibi olan Tanrının yardım və rızasıyla]”. B.e. 458-ci ilinə aid başqa bir kitabədə isə Rəhman kəlməsi, “Bi-rıza Rəhmanən [Rəhmanın yardımıyla]” şəklində işlədilir. [17]

İblisin bir cəmiyyəti necə nankorlaşdırdığı, aşağıdakı kimi sıralana bilər:

* Haramın yeyilməsini, haqsız qazanc əldə edilməsini əmr edərək və məsləhət görərək;

* Pislik, həyasızlıq və Allaha qarşı bilmədikləri şeyləri söyləmələrini əmr edərək;

* Kasıblıqla qorxudaraq;

* Şübhələrə düşürərək;

* Allahın yaratdıqlarını dəyişdirməyi əmr edərək;

* Aldatmaq üçün ulduzlu sözlər pıçıldayaraq;

* Vəsvəsə verib, zehin bulandıraraq;

* Etdikləri əməllər ilə korlayaraq;

* Azdıraraq;

* İnsanlar arasına içki, narkotika, qumar və ehtişamlı yaşayışla aralarında düşmənçilik və kin salaraq:

* Allahı anmaqdan və Salaatdan onları geri qoyaraq…

Mərhum Mevdudi, Səbalıların nankorluğunu nümunə olaraq qarşımıza çıxan 15-21-ci ayələr bağlamında Səba qövmüylə əlaqədar bu dəyərli məlumatları verir:

Yunan və Roma tarixçiləri və coğrafiyaşünası Teofrast (e.ə. 288) da İsadan əvvəlki dövrdən başlayaraq bütün əsrlər boyu xristian tarixi ilə yanaşı bir qəbilə haqqında da söhbət açır.

Bu qəbilənin vətəni bu gün Yəmən adlanan Ərəbistan yarımadasının cənub-qərb küncü idi. İnkişafı e.ə. 1100-cü illərdə başlamışdır. Davud və Süleyman Peyğəmbərlər zamanında Səbalılar zənginlikləriylə dünyada məşhur bir qövm idi. Başlanğıcda günəşə sitayiş edirdilər. Daha sonra kraliçalarının Hz. Süleyman zamanında imana gəlməsindən (e.ə. 965-926) sonra çox ehtimal ki, Müsəlman oldular. Lakin zamanı tam təsbit olunmayan daha sonrakı bir dövrdə təkrar Elmaka [Ay Tanrısı] , Ester [Venera] , Zat Hamim, Zat Bedan [Günəş Tanrısı] Hermeten və ya Herimet kimi bir çox tanrı və tanrıçaya sitayiş etməyə başladılar. Baş tanrıları Elmeka idi. Krallar ölkədə onun təmsilçisi olaraq hökm sürürdülər.

Yəməndə edilən qazıntılar nəticəsində, bu tanrılar və xüsusilə də Elmaka üçün hər tərəfdə məbədlər qurulduğunu və hər mühüm hadisədə bu tanrılara qurbanlar təqdim edildiyini göstərən bir çox yazılar ortaya çıxarılmışdır.

Müasir dövrdə edilən arxeoloji qazıntılar nəticəsində, bu qövmün tarixinə işıq tutan təqribən 3000-ə qədər kitabə tapılmışdır. Bunlarla yanaşı, ərəb ravilərinin və Romalı, Yunanlı tarixçilərin verdikləri məlumatlar da istifadə edilərsə, bu qövmün geniş bir tarixi hazırlana bilər.

Bu məlumatlara əsaslanaraq aşağıdakı dövrlərin bu qövmün tarixində mühüm dövrlər olduğunu söyləyə bilərik:

E.ə. VII yüzilin yarısına qədərki dövr: Səba kralları bu dövrdə Muqarrib deyə anılırdı. Bu, kralların özlərinin insanlarla tanrılar arasında bir bağ olduğunu iddia etdiklərini və ya başqa sözlə rahib-krallar olduqlarını ifadə edər. Paytaxtları, bu gün Heribe deyilən və Mearibin bir günlük yolunun qərbində qalıqları olan Sirvə idi. Böyük Mearib su anbarının təməlləri bu dövrdə atılmışdı; daha sonrakı dövrlərdə gələn krallar bu su anbarını zaman-zaman genişlətmişdilər.
E.ə. 650 – e.ə. 115: Bu dövrdə Səba kralları Melik adını götürdülər ki, bu da dini idarəetmənin dünyəvi kral hakimiyyəti ilə əvəz olunduğunu göstərir və Muqarrib adını işlətmədilər. Sirvəni tərk edib, Mearibi paytaxt etdilər və onu hər yöndən inkişaf etdirdilər. Bu şəhər dənizdən 3900 fit yüksəkdədir və Sananın təqribən 60 mil qərbindədir. Bu gün olan xarabaları belə, bir zamanlar çox inkişaf etmiş bir qövmün mərkəzi olduğuna şahidlik edir.
E.ə. 115 – b.e. 300: Bu dövrdə Səba krallığı, Səba qövmünün öndə gedən qəbilələrindən biri olan Himyerilərin idarəçiliyi altına girdi. Onlar Mearibi buraxıb, daha sonraları Zəfər deyə bilinən Reydanı paytaxt etdilar. Bu şəhərin qalıntıları bu günkü Yerim şəhəri yaxınlarındakı bir təpə üzərində hələ də mövcuddur. Bu təpəyə yaxın bir yerdə, bəlkə də bir zamanlar bütün dünyaca zəfər və böyüklüyü ilə tanınan o böyük qövmün nəvələri olan Himyer adında kiçik bir qəbilə yaşayır. Eyni dövrdə krallığın bir bölməsi üçün ilk dəfə Yəmənet və Yəmənat kəlmələri işlədilməyə başlanmışdır. Bu kəlmə daha sonralar Yəməne çevrilmiş və Asirden Adene və Babül-Mendebden Hadramevtə qədər uzanan bütün torpaqların adı olaraq işlədilməyə başlanmışdır. Bu dövrdə Səbalıların tənəzzülü də başlamışdır.
B.e. 300-cü ilindən İslamın doğulmasına qədər olan dövr: Bu, Səbalıların çökdüyü dövrdür. Bu dövrdə Səbalılar, xarici müdaxilələrə meydan açan daxili çəkişmələrə başlamışlar. Bu, onların ticarət və tarlalarının geriləməsi, hətta siyasi azadlıqlarının belə itirilməsi ilə nəticələndi. Himyerilər və digər qəbilələr arasındakı anlaşılmazlıqlardan yararlanan Həbəşilər, Yəməni işgal etdilər və b.e. 340-dan b.e. 378-ə qədər idarə etdilər. Daha sonra siyasi azadlıqlarını qazanmalarına baxmayaraq, böyük Mearib su anbarında çatlar görünməyə başladı və bu çatlar Səba/16-da toxunulan selin yol açdığı böyük bir fəlakətlə nəticələndi (b.e. 450-451). Baxmayaraq ki, bundan sonra Əbrəhə dövrünədək su anbarı təmir edildi, lakin nə dağılan insan cəmiyyətlərini geri gətirə bildi, nə də pozulan tarla və suvarma sistemi qədim halına döndərilə bildi. B.e. 523-cü ilində Yəmənin Yəhudi kralı Zu-Nuvas Necran Xristiyanlarını qətl etdi. Quran-i Kərimdə bu hadisəyə Əshab-i Uhdud deyə toxunulur (Bürclər/4). Bunun intiqamını almaq üçün Həbəşistandakı Xristiyan krallığı Yəməni işgal etdi və bütün torpaqları ələ keçirdi. Daha sonra Yəmənin Həbəşli idarəçisi Əbrəhə, Kəbənin mərkəz olmasına bir son vermək və bütün Qərbi Ərəbistanı Bizans-Həbəş təsiri altına almaq üçün, Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) doğulmasından bir neçə gün əvvəl, b.e. 570 və ya 571-ci ilində Məkkə üzərinə yürüş etdi. Həbəşistan ordusu Quranda Əshabül-Fil adı altında anladıldığı kimi, tamamilə həlak oldu. Ən sonunda b.e. 575-cü ilində Yəmən İranlıların əlinə keçdi. Yəmən məliki Bazan İslamı qəbul edincə, onların idarəçiliyi də b.e. 628-ci ilində sona çatdı.

Səba xalqı zənginliyini iki şeyə borclu idi: Tarla və ticarət. Tarlalarını, daha əvvəldən Babildən başqa heç bir yerdə bilinməyən bir suvarma sistemi ilə qurmuşdular. Ölkələrində təbii axar sular yox idi, yağışlı mövsümlərdə təpəciklər arasına inşa etdikləri şəbəkələr sayəsində kiçik gölməçələrdə su toplanır və ölkənin hər tərəfində qurulan bu gölməçələrdən tarlalarına su daşımaq üçün kanallar inşa edərdilər. Bu, Quranda da toxunulduğu kimi, bütün ölkəni barlı bir bağça halına gətirmişdi. Ən böyük su anbarı, Mearib yaxınlığındakı Cebel Belekin girişində inşa edilən su anbarı sayəsində yığılan göl idi. Lakin Allah nemətlərini onlardan geri alınca, ən böyük su anbarı b.e. V yüzilin ortalarında dağıldı və meydana gələn sel bir-biri ardınca ölkədəki bütün su anbarlarını dağıtdı. Bu da bütün suvarma sisteminin bir daha təmir ediləməyəcək şəkildə pozulmasıyla nəticələndi.

Allah Səbalılara ticarətlə əlaqədar olaraq da faydalana biləcəkləri çox üstün bir coğrafi məkan ehsan etmişdi. Min ildən artıq şərq ilə qərb arasındakı ticarət vasitələrini tək əllərində tutdular. Bir tərəfdən limanlarına Çindən ipək, İndoneziya və Malabardan ədviyyatlar, Hindistandan toxuculuq və qılınclar, Cənubi Afrikadan zənci kölələr, meymunlar, dəvəquşu tükləri, fil dişi gəlir, digər tərəfdən bu malları daha sonra Roma və Yunanıstana nəql edilmək üçün Misirli və Suriyalı tacirlərə satırdılar. Bununla yanaşı Səbalılar Misir, Suriya, Roma və Yunanıstanda böyük şöhrət qazanmış buxur, ənbər, mür və daha başqa ətirlər istehsal edirdilər.

Bu beynəlxalq ticarət üçün iki əhəmiyyətli yol vardı: Quru yolu və dəniz yolu. Dəniz ticarəti min ildən artıq Səbalilərin nəzarətində qaldı, çünki Qızıl (Qırmızı) dənizin əsrarəngiz musson küləklərini, dalğalarını, qayalıqlarını, əmin limanlarını sadəcə onlar bilirdilər və başqa heç bir qövm bu təhlükəli sularda dənizçilik etməyi düşünə bilmirdi. Bu dəniz yolu ilə Səbalılar ticarət mallarını İordaniya və Misir limanlarına götürürdülar. Aden və Hadramevtden gələn quru yolları Mearibdə birləşir, oradan da Məkkə, Ciddə, Yəsrib, Elula, Tebuk və Eyledən Petraya gedən bir yola uzanır, bu yol şimal ucunda Misir və Suriyaya olmaqla ikiyə ayrılırdı. Bu quru yolu boyunca Quranda zikr edildiyi kimi Yəməndən Suriya sərhədlərinə qədər uzanan və ticarət karvanlarının gecə-gündüz uğradığı bir çox Səba koloniyası qurulmuşdur. Bu koloniyaların işarələrinə bu gün də Səba və Himyeri kitabələrinin olduğu bu yol üzərində rast gəlinir.

Hz. İsadan sonrakı birinci yüzildən sonra Səbalıların ticarəti pisləşməyə başladı. Orta Şərqdə Yunan, daha sonra da Roma krallıqları süquta uğradıqdan sonra xalq Ərəb tacirlərinin qurduqları monopoliyaya görə şərq malları üçün çox yüksək qiymətlər tələb etmələrindən şikayət etməyə və idarəçiləri onların dəniz ticarətindəki monopoliyalarını qırmağa təşviq etməyə başladılar.

Bundan sonra başlanğıcda Misirin Yunanlı idarəçisi II. Batlamyus (e.ə. 285-246) təqribən olaraq 700 il əvvəl Firon Sesostris tərəfindən qazılan Nil-Qızıldəniz kanalını təkrar açdı. Bunun nəticəsində ilk Misir donanması ilk dəfə bu kanaldan Qızıldənizə girdi, lakin Səbalılara qarşı artıq uğur qazana bilmədi. Misir Romalıların əlinə keçincə, Romalılar Qızıldənizə daha güclü bir ticarət flotu göndərdilər və bu flotu arxadan başqa bir donanma ilə də dəstəklədilər. Səbalılar bu gücün qarşısında dura bilmədilər. Romalılar hər limanda öz ticarət koloniyalarını qurdular, gəmilər üçün ərzaq depoladılar və mümkün olan hər yerə hərbi qüvvələrini də yerləşdirdilər. Ən sonunda Aden Romalıların hərbi idarəçiliyi altına girdi. Bu xüsusda Roma və Həbəşistan krallıqları Səbalılara qarşı gizli və ortaq planlar qurdular və ən sonunda bu qövmü siyasi azadlığından da məhrum etdilər.

Dəniz ticarəti yolundakı sınaqlarını itirən Səbalılara sadəcə quru yolu ticarəti qaldı, lakin bir çox amil birləşərək yavaş-yavaş bu ticarəti də əllərindən çıxarmalarına səbəb oldu. İlk əvvəl Nəbatilər, Petradan El-Ulaya qədər bütün Hicaz və İordaniya koloniyalarını Səbalıların əlindən aldı. Daha sonra b.e. 106-cı ilində Romalılar Nəbati krallığına bir son verərək Hicazadək bütün Suriya və İordaniya yaşayış yerlərini ələ keçirdi. Bundan sonra Həbəşistan və Roma, daxili qarısıqlıqlardan faydalanaraq, Səbalıların ticarətini tamamilə məhv etməyə çalışdılar. Buna görə də Həbəşistan ən sonunda bütün bölgəni ələ keçirənədək dəfələrlə Yəmənə hücum etmişdir.

Beləliklə, Allahın qəzəbi bu qövmün zəfər və zənginliyini bir daha yüksəlməyə muqtədir olamayacaqları heçliyə enmələrinə səbəb olmuşdur. Bir zamanlar Yunanlılar və Romalılar bu qövmün əfsanəvi zənginliyini eşidib qısqanırdılar. Strabon belə deyir: “Səbalılar qızıl və gümüş qablar işlədirdilər, evlərinin tavanları, divarları və qapıları belə fil dişi, qızıl, gümüş və dəyərli daşlarla bəzəkli idi.” Pliniy belə deyir: “Romanın və İranın bütün zənginlikləri Səbalıların əllərinə axır. Onlar bu gün dünyanın ən zəngin xalqıdır və bərəkətli torpaqları, bağçalar, bitkilər və heyvanlarla doludur.” Artemidorus isə belə deyir: “Bu insanlar ehtişam içində üzürlər. Yanacaq olaraq darçın ağacı, səndəl ağacı və başqa gözəl qoxulu ağaclar yandırırlar.” Eyni şəkildə Yunan tarixçiləri də Səbalıların sahib olduğu sahillərdən keçərkən gəmilərin içindən belə bu torpaqların gözəl qoxusunu duyan yolçulardan bəhs edərlər. Tarixdə ilk dəfə Səbalılar bir göydələn inşa etmişdilər. Sanada bir təpənin üstündə inşa edilən və Gumdan qalası deyilən bu göydələnin Ərəb tarixçilərinə görə, iyirmi mərtəbəsi var idi və hər mərtəbə 36 fit hündürlükdə idi. Səbalılar Allah özlərinə nemətlərini bol-bol ehsan etdiyi müddətcə belə bolluq və əyləncə içində yaşadılar. Ən sonunda nankorluqda bütün hədləri aşdıqlarında, hər şeyə qadir olan Allah, üzünü onlardan çevirdi. Onlar da sanki daha əvvəldən heç var olmamış kimi həlak oldular. [18]

İyirmi birinci ayədəki “linaləmə” ifadəsi və bənzər ifadələrlə əlaqədar ümumi açıqlama:

Ayədəki “يعلَمَ yaləmə/نعلَمَ naləmə” felinə klassik anlayışda “علم ilm (علِمَ alimə يعلَمُ yaləmu, ….” kökündən, çekimindən ələ alınaraq “Allahın bilməsi/bilməyimiz” mənası verilir. Bu dəfə də sanki Allah gələcəyi bilməzmiş və hadisə ortaya çıxdıqdan sonra öyrənəcəkmiş kimi bir məna ortaya çıxar. Bu məna isə Allahın “Alimül ğayb, Allamülğuyub (keçmiş və gələcək qeyb əhatəsindədir), varlıqların keçmiş və gələcəklərini bilmə (yaləmu ma beynə əydiyhim və ma xalfəhum (Bəqərə/255, Həcc/76)” və Alim” sifətlərinə, Hədid/22, Fatir/11, Nəml/74, 75, Ənam/59, Həcc/70-ci ayələrinə və Allahın Quranda gələcəyə aid məlumatlar verdiyi digər ayələrə zidd bir mənadır. Halbuki Allah bütün nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Belə bir mənanı qəbul etmək, insanın imanını zədələyər.

Amma təəssüf ki, əldəki Rəsmi Düzülüşlərdə sözün bu yönlü qiraəti, bu problemi doğurur.

Bu problemi aradan qaldırmağın iki yolu vardır:

Birincisi: Bilindiyi kimi Rəsmi Düzülüş ilk hazırlanışında hərəkəsiz, səsləndirmə işarəsi olmadan yazılmışdı. Sonradan hərəkələr qoyuldu və bu mərhələdə anlayış fərqliliyinə görə qiraət fərqlilikləri də ortaya çıxdı.

Problem doğuran sözün ilk Rəsmi Düzülüşlərdəki hərəkəsiz halı belədir: “ ى Y. ع A. ل L. م M”, “ ن N. ع A. ل L. م M.” Bu yalın hərflərin, “يعلَمَ yaləmə, يعلِمَ yalimə, نعلَمَ naləmə, نعلِمَ nalimə, يُعلِّمَ yuallimə, نُعَلِّمَ nüallimə” şəklində oxunması mümkündür.

Bu halda sözü Təfil babından (يُعلِّمَ yuallimə (bildirmə)/ نُعَلِّمَ nuallimə (bildirməyimiz)” şəklində oxuyub, mənalandıraraq bu problemu həll etmək mümkündür.

İkincisi: “ ع ل م ə l m” kökünün, “ علِمَ alimə, يعلَمُ yaləmü, علماً ilmən” qəlibi (Dördüncü Bab.) olduğu kimi bir də “ علِم aləmə, يعلِمُ ُyalimü, عَلم alm, علامة əlamət, علَم aləm” forması (İkinci Bab) vardır. Yalın hərfləri bu babın formasında və ya İfal və Təfil bablarından oxuyub mənalandırmaq mümkündür.

Bu “علَمَ aləmə, يعلِمُ… ُyalimu, علْم alm, علامة əlamət, علَم aləm” formasının mənası, “Yüksək bir yerə hər kəs görsün deyə, bayraq asmaq; göstərmək/ heyvanları dağlayaraq işarə qoymaq”dır. (LİSAN və TAC)

Ayələrdəki “يعلَمَ yaləmə” və “نعلَمَ naləmə” sözləri, məsləhət gördüyümüz qəlibdən/kökdən və Bablardan ələ alınıb “يعلِمَ yalimə, نعلِمَ nalimə, Yülimə; nülimə, Yüallimə, Nüallimə” deyə oxunarsa, “Allah işarə qoysun ki, hər kəs görsün-bilsin/Biz işarə qoyaq ki, hər kəs görsün-bilsin, bildirilsin, bildirək” mənası əldə edilir.

Biz bu tərz ayələrin hamısında (Kəhf/12, Səba/21, Ənkəbud/3, 11, Bəqərə/ 143, Al-i İmran/ 140, 142, 166, 167, Hədid/25, Muhəmməd/31 və Tövbə/16) bu yolları; qiraətləri tərcih edirik.

Mövcud Rəsmi Düzülüşlərdəki bu məşhur olan qiraətlərin, Fussilət 26-cı ayədə bildirilən xain planın (Quranın içində ləğvetmə planının) bir parçası olduğu qənaətindəyik. Möminlərin bu barədə ayıq və diqqətli olmaları lazımdır.

²⁴De ki: “Sizi göylərdən və yerdən kim ruziləndirir?” De ki: “Allah! Və şübhəsiz ki, ya biz, ya da siz qətiliklə, bir bələdçilənən doğru yol üzərindəyik və ya açıq bir pozğunluq içindəyik”.

²⁵De ki: “Siz bizim etdiyimiz günahlardan məsul tutulmazsınız. Biz də sizin etdiklərinizdən məsuliyyət daşımarıq”.

²⁶De ki: “Rəbbimiz aramızı yaxınlaşdıracaq, sonra da haqq hökmü ilə ayıracaqdır. Və xeyir qapılarını açan da, hökm verən də, çox yaxşı bilən də Allahdır.

Bu ayə qrupunda, Allaha ortaq olduqlarını iddia etdikləri tanrılarını ər meydanına çağırmaları üçün inkarçılara meydan oxunur, bu inkarçıların inanclarındakı yanlışlıqlar və əsassızlıqlar bir-bir ortaya qoyulur.

Bu bağlamda, müşriklər tərəfindən Rəsulullaha yönəldilən suallara cavab verilərək bu sözdə ortaqların yerdə və göylərdə zərrə qədər ağırlığa malik olmadıqları, Allahın onlardan heç birini yardımçı və dəstəkçi kimi qəbul etmədiyi, səfaətin [yardım və dəstyin] sadəcə, Allahın izin verdiyi insanlara fayda verəcəyi, inkarçıların qiyamət günü gerçəyi etiraf edəcəkləri, amma bunun heç bir faydası olmayacağı, əslində ruzi verənin Allah olduğunu özlərinin də bilib-qəbul etdikləri, buna baxmayaraq, ziddiyyətli davrandıqları xatırladılır və axirətin mütləq surətdə gerçəkləşəcəyi bildirilir.

İnsanlar Allaha ümumiyyətlə tanrıları və rəbbləri olduğu üçün deyil, ehtiyaclarının qarşılanması və ya sıxıntılarının aradan qaldırılması tələbiylə ibadət və dua edərlər. Mövzumuz olan 22-ci ayədə “²²De ki: “Allahın yaratdıqlarından, səhv edərək, inandığınız insanlara yalvarın. Onlar göylərdə və yer üzündə zərrə ağırlığına malik olmazlar. Onlar üçün bu ikisində [göylər və yer üzündə] hər hansı bir ortaqlıq yoxdur. Onun üçün onlardan bir köməkçi də yoxdur”. – deyə buyurularaq zərərləri Allahdan başqa kimsənin uzaqlaşdıra bilməyəcəyi inancının əmələ gətirilməsi istənilmişdir.

Bunu başqa bir ayədə belə görmüşdük:

¹⁰⁷Və əgər Allah sənə bir zərər toxunduracaq olarsa, onun Ondan başqa qarşısını alacaq, səndən dəf edəcək biri yoxdur. Və əgər sənə bir xeyir dilərsə, o zaman da Onun verdiklərini geri çevirəcək, etiraz edə biləcək biri yoxdur. O, ərməğanlarını qullarından dilədiyinə isabət etdirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir. (Yunus/107)
^33,34İnsanlara bir sıxıntı toxununca da, Rəbbinə yönələrək, Ona yalvarırlar. Sonra onlara Özündən bir mərhəmət daddırınca, bir də baxarsan ki, içlərindən bir qrup özlərinə verdiyimiz nemətlərə nankorluq/qədirbilməzlik etmək üçün Rəbbinin ortaqları olduğunu qəbul edərlər. Haydı, yararlanın baxaq! Yaxında biləcəksiniz. (Rum/33, 34)
^13,14Allah gecəni gündüzə, gündüzü də gecəyə qatır. Günəşi və ayı insanlığın faydalanacağı quruluş və fəaliyyət halında yaratmışdır. Hamısı müəyyən olunmuş bir müddət üçün axıb gedir. Bax budur, bu mülk Özünün olan, sizin Rəbbiniz Allahdır. Onun yaratdığı sərvətlərdən yalvardıqlarınız bir xurma çəyirdəyinin pərdəsinə belə sahib ola bilməzlər. Onları çağırarsınızsa, onlar çağırışınızı eşitməzlər. Eşitsələr belə, sizə cavab verə bilməzlər, qiyamət günü də ortaq qoşduğunuzu qəbul etməzlər. Sənə hər şeydən xəbərdar olan Allah kimi heç kimsə xəbər verə bilməz. (Fatir/13, 14)

Və Yunus/41, Kafirlər/1-6, Rum/14-16.

22-ci ayədə bəhs edilən “sözdə tanrı”ların nələr olduğu isə başqa ayələrdə bildirilir: Bunlar əzizlər, alimlər, rahiblər, hahamlar, Məryəm oğlu Məsih və tanrılıq xüsusiyyəti verilən canlı, cansız şeylərdir. İnsanı insana qul edən hər kəs bu qavramın əhatəsinə girir. Hətta hörmətinə Allaha yalvarıb durulan türbələr və pirlər də bunun əhatəsinə girərlər. Cəmiyyətimizdə bir çox kimsədən “Filan türbəyə getdim, filan həzrətlərinə yalvardım, nəzir verdim, uşağım oldu, qızım ərə getdi, borclardan, sıxıntılardan qurtuldum” şəklində sözlər eşidildiyi hər kəsə məlumudur.

⁵⁷Bax budur, tanrı olduğunu iddia etdiyiniz şeylər, hansı ki, Rəbbinə daha yaxın olmaq üçün vəsilə diləyənlər, Onun rəhmətinə ümid bəsləyənlər və Onun əzabından qorxanlardır”. Həqiqətən sənin Rəbbinin əzabı qorxuludur. (İsra/57)
³¹Onlar Allahın yaratdıqlarından biliklilərini, rahiblərini və Məryəm oğlu İsanı özlərinə rəbblər qəbul etdilər. Halbuki, onlara, sadəcə, bir tək olan Allaha qulluq etmək əmr olunmuşdılar. Allahdan başqa Tanrı deyə bir şey yoxdur. O, ortaq qoşanların ortaq qoşduğu şeylərdən də münəzzəhdir. (Tövbə/31)

25-ci ayədə bəhs edilən “Siz bizim etdiyımız günahlara görə cavabdeh tutulmazsınız. Biz də sizin edib durduqlarınıza görə cavabdeh olmarıq” şəklindəki ifadə daha əvvəl İsra/15-də də keçmişdi.

¹⁵Kim bələdçilənən doğru yolu taparsa, sırf öz yaxşılığı üçün bələdçilənən o doğru yolu tapmışdır. Kim də azarsa, ancaq öz əleyhinə azmış olar. Və heç bir yük daşıyan başqasının yükünü çəkməz. Və Biz bir peyğəmbər göndərmədikcə, əzab edənlər olmadıq. (İsra/15)

Bölmə tam olaraq nəzərə alındığında, Allaha qulluq və ibadətin ancaq ehtiyacların qarşılanması və ya bəlalardan qurtulmaq üçün deyil, Onun İlahlığına və Rəbbliyinə uyğun olaraq edildiyinə diqqət çəkilir.

²⁸Və Biz səni, ancaq insanlara müjdələyici və xəbərdaredici olaraq göndərdik, lakin insanların çoxu bilmirlər.

Müşriklər üçün etdirilən açıqlamalardan sonra təsəlli vermək və ruhlandırmaq üçün peyğəmbərimizə “Biz səni ancaq bütün insanlara müjdələyici və xəbərdar edən olaraq göndərdik; Və lakin insanların çoxu bilmirlər” deyə xitab edilmiş və onun təkcə yaşadığı şəhərə və yaşadığı dövrün insanlarına deyil, qiyamətə qədər bütün bəşəriyyətə elçi olduğu bir daha vurğulanır.

Burada vurğulanan məqam Allah Rəsulunun öz şəxsiyyətinə deyil, vəzifəsinədir:

¹⁵⁸De ki: “Ey insanlar! Şübhəsiz ki, mən göylərin və yerin mülkü Özünün olan, Özündən başqa heç bir tanrı olmayan, həm dirildən, həm də öldürən Allahın, sizə – hamınıza göndərdiyi elçiyəm. O halda bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapmağınız üçün Allaha və Onun sözlərinə iman edən, Ümmi/Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər olan Elçisinə iman edin və ona itaət edin”. (Əraf/158)
¹⁰⁷Biz səni də ancaq aləmlər üçün bir mərhəmət olaraq/mərhəmət olmaq üçün göndərdik. (Ənbiya/107)
¹⁹De ki: “Şahidlik baxımından hansı daha böyükdür?” De ki: “Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir. Və sizi və çatan hər kəsi özü ilə xəbərdar etməyim üçün mənə bu Quran vəhy olundu. Doğrudanmı sən şəhadət verirsən ki, Allahla yanaşı başqa tanrılar da vardır?” De ki: “Mən etmərəm”. De ki: “O, ancaq və ancaq bir tək Tanrıdır və tam yəqin bilin ki, mən, sizin ortaq tutduğunuz şeylərdən uzağam”. (Ənam/19)
¹Aləmlərə xəbərdar edən olsun deyə, quluna/qullarına Furqanı endirən nə səxavətlidir! Nə bol-bol nemət verəndir! (Furqan/1)
¹⁰³Sən şiddətlə arzulasan da, insanların çoxu iman edənlər deyildir. (Yusuf/103)
⁷Bax budur, beləcə, Biz şəhərlərin anasını və onun hüdudlarından kənardakıları xəbərdar edəsən və özündə heç şübhə olmayan toplanma günü ilə xəbərdar edəsən deyə, sənə Ərəbcə bir Quran vəhy etdik. (Şura/7)
^2,3O, Anaşəhərlilər/Məkkəlilər içində özlərindən olan və Anaşəhərlilərə və hələ onlara qatılmamış olan başqalarına Allahın ayələrini oxuyan, onları arındıran, onlara kitabı və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları öyrədən bir elçi göndərəndir. Onlar öncədən açıq-aşkar bir pozğunluq içində olsalar da! Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Cümə/2, 3)

Uca Allah Öz Elçisini insanlara müjdə verərək onları təşviq etməsi və tədbirli olsunlar deyə xəbərdarlıq etməsi üçün göndərmişdir:

^45–48Ey Peyğəmbər! Şübhəsiz ki, Biz səni bir şahid, bir müjdəçi, bir xəbərdaredici, Öz izni ilə/biliyi ilə Allaha bir dəvətçi və işıq saçan bir qəndil olaraq göndərdik/elçi etdik. Sən də inananlara, şübhəsiz, özləri üçün Allahdan böyük bir ərməğan olduğunu müjdələ. Kafirlərə və münafiqlərə itaət etmə, onların verdiyi əziyyətləri tərk et, əhəmiyyət vermə. Və sən, işin nəticəsini Allaha həvalə et. Və “bütün varlıqları müəyyən bir proqrama görə nizamlayan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Allah yetər. (Əhzab/45-48)
¹⁸⁸De ki: “Mənim özüm üçün Allahın dilədiyindən başqa nə bir fayda əldə etməyə, nə də bir zərərin qarşısını almağa gücüm çatmaz. Mən əgər görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilsəydim, əlbəttə, mən xeyiri çoxaltmaq istəyərdim. Və mənə heç bir pislik bulaşmamışdır. Mən ancaq bir xəbərdar edən və iman edən bir qövmü müjdələyənəm”. (Əraf/188)
^46,47Və Biz səsləndiyimiz zaman, Turun yanında da deyildin. Əksinə, səndən əvvəl özlərinə xəbərdar edən/peyğəmbər gəlməyən bir qövmü xəbərdar etməyin üçün və öz əllərinin etdikləri ucbatından başlarına bir pis iş gəldiyində dərhal: “Rəbbimiz! Nə olardı, bizə bir peyğəmbər göndərsəydin, ayələrinə uysaydıq və möminlərdən olsaydıq” – deyə bilməsinlər, onlar öyüd alsınlar deyə, Rəbbindən bir mərhəmət olaraq… orada olub-keçənləri sənə bildirdik, səni elçi olaraq, göndərdik. (Qasas/46, 47)
²⁴Şübhəsiz ki, Biz səni haqq ilə bir müjdəçi, bir xəbərdar edən olaraq göndərdik/elçi etdik. Hər ümmətin də içində bir xəbərdar edən, tam yəqinliklə bilin ki, gəlib keçmişdir. (Fatir/24)
⁴⁴Və Biz onlara belə dərs alacaqları kitablardan vermədik. Özlərinə səndən öncə bir xəbərdaredici də göndərmədik. (Səba/44)
^2–6Ataları xəbərdar edilməmiş, buna görə də özləri laqeyd olan bir qövmü onunla xəbərdar edəsən deyə, içərisində ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin endirdiyi qanunlar olan, pozulması əngəllənmiş Quran sübutdur ki, sən, o elçilərdənsən, heç şübhəsiz ki, sən ən doğru bir yoldasan. (Ya Sin/2-6)

²⁹Və onlar: “Əgər siz doğrulardansınızsa, bu vəd etdiyiniz nə zaman?” – deyərlər.

³⁰De ki: “Sizə günün müəyyən edilmiş bir zamanı vardır ki, ondan nə bir saat geri qala bilərsiniz, nə də irəli keçə bilərsiniz”.

Bu ayələrdə Məkkəli müşriklərin “Bu vəd edilən [təhdid; dirilmə, həşr, mühakimə etmə və cəzalandırma] nə zaman?” şəklindəki suallarına cavab verilir. Müşriklər vəhylə bildirilən qiyamət faktını tez-tez gündəmə gətirir və onun nə zaman həyata keçəcəyini öyrənmək istəyirdilər. Rəbbimiz onların bu suallarına cavab verməklə bərabər, qiyamətin baş vermə zamanını gizləyərək, onun reallaşma zamanının müşriklərin arzularına görə olmadığını, bu zamanın müəyyən olunduğunu, gecikdirilməsindən və ya tezləşdirilməsindən bəhs etməyin mümkün olmayacağını bir çox ayəsində (Əraf/187, Şura/18, Ənam/116, Şura/18, Nuh/4, Hud/104-105) bildirir.

³²Yekəxanalıq edən insanlar zəifliyə uğradılan insanlara: “Sizə bələdçi gəldikdən sonra, sizi ondan bizmi çevirdik? Tam əksinə, siz özünüz günahkarlar oldunuz” – deyərlər.

Bu ayələrdə Qurana və Allahın ondan əvvəl göndərdiyi kitablara inanmayanların axirətdəki halları nəql edilir. Burada bəhs edilən kafirlər, əsasən Məkkəli müşriklər olmaqla bərabər, ayələrin ismarıcı bütün zamanların və məkanların kafirlərini də öz əhatəsi içərisinə alır. Axirətlə əlaqədar bir səhnə ilə verilən bu ismarıc inkarçıların əzabı görər-görməz bir-birlərini günahlandıracaqları şəklindədir.

Bu axirət səhnəsində iki insan tipinə yer verilmişdir: bunlardan birincisi zəiflədilərək güclü sayılanlara uyan [liderlərinə, başçılarına, idarəçi və ulularına kor-koranə tabe olan və onların əleyhinə heç bir nəsihətçini dinləməyə hazır olmayan adi] adamlardır. İkincisi isə özlərinin güclü və böyük olduqlarına inanmış liderlər, qabaqcıl adamlardır.

Zəiflədilmiş olanlar, böyüklük edənlərə: “Əgər sizlər olmasaydınız, qətiliklə bizlər möminlər olardıq” – deyərlər. Böyüklük edənlər isə zəiflədilmişlərə: “Sizə bələdçi gəldikdən sonra, sizi ondan bizmi çevirdik? Əksinə, siz özünüz günahkarlar oldunuz” – deyərlər.

Böyüklük edənlərin bu bəhanələrini belə izah edə bilərik: Onlar, günahı özlərinə yıxmağa çalışan sözdə zəiflədilmişlərə etiraz edib özlərinin işin bəhanəsi olduğunu, əslində digərlərinin inancları və həyat tərzləri mövzusunda təsirli olmadıqlarını dilə gətirirlər.

Zəiflədilmişlər isə“Tam əksinə, gecənin və gündüzün tələsi! Siz bizə Allaha inanmamağımızı və Ona bəzi yoldaşlar qəbul etməyimizi əmr edirdiniz” – deyərək onları günahlandırmağa davam edirlər.

Axirətdə liderlərlə onlara tabe olanlar arasında keçəcəyi bildirilən mübahisələrə bir çox surədə yer verilmişdir:

³⁸Allah: “Sizdən əvvəl keçmiş tanıdığınız-tanımadığınız atəş içindəki lideri olan cəmiyyətlərin içinə girin!” – deyər. Hər cəmiyyət ora daxil olduqca qardaşını kənarlaşdırıb gözdən salar. Sonunda hamısı oraya toplandığında, sonrakılar əvvəlkilər haqqında: “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizi yolumuzdan azdırdı. Onlara atəşdən qat-qat əzab ver” – deyərlər. Allah: “Hər kəsə qat-qatdır, lakin siz bilmirsiniz” – deyər.
³⁹Əvvəlkilər də sonrakılara: “Sizin bizdən bir üstünlüyünüz yoxdur. O zaman etdikləriniz ucbatından əzabı dadın” – deyərlər. (Əraf/38, 39)
²¹Onlar hamılıqla Allah üçün ortaya çıxdılar. Sonra da zəif olan insanlar, yekəxanalıq edən insanlara: “Şübhəsiz ki, bizlər, sizlərə uyan insanlar idik. Yaxşı, indi siz, Allahın əzabından bir şeyi bizdən uzaqlaşdırarsınızmı?” – dedilər. O yekəxanalıq edənlər: “Allah, bizə bələdçi olsaydı, biz qətiliklə sizə bələdçi olardıq. Bizlər ağlayıb-sızlasaq da, səbr etsək də bizim üçün fərqi yoxdur. Bizim üçün qaçacaq hər hansı bir yer də yoxdur” – dedilər. (İbrahim/21)
⁶³Haqlarında Söz gerçəkləşən insanlar: “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizim azdırdığımız insanlardır. Biz yolumuzu necə azmışdıqsa, budur, bunları da eləcə biz azdırdıq. Biz səndən uzaq olduq. Onlar sadəcə bizlərə sitayiş etmirdilər” – deyərlər. (Qasas/63)

Və Əhzab/66-68, Mömin/47, 48.

Haqlı ikən haqsızlaşdırılmış olmaq bir bəhanə deyildir. Allahın ərzi genişdir:

^97,98Əlbəttə, vəzifəli güclərin özlərinə haqsızlıq edənlərə keçmişdə etdiklərini və etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırdıqları bu kimsələrin vəziyyətinə gəlincə… Vəzifəli güclər: “Nə işdə idiniz?” – deyərlər. Onlar: “Biz yer üzündə gücsüzləşdirilmiş kimsələr idik” – deyərlər. Vəzifəli güclər: “Allahın yer üzü geniş deyildimi, siz orada hicrət etsəydiniz…?” – deyərlər. Artıq kişilərdən, qadınlardan və uşaqlardan köçməyə gücü yetməyən, bələdçiləndikləri doğru yolu tapa bilməyən insanlar istisna olmaqla, bax budur, bunların çatacaqları yer cəhənnəmdir. Və o nə pis gediş yeridir! (Nisa/97, 98)

Sonra da hamısı peşmançılıqlarını gizlədərlər. Belə ki, iş işdən keçmişdir. Son halları “Biz də o küfr etmiş olan adamların boyunlarına dəmir halqalar keçirmişik. Onlar sadəcə etmiş olduqlarının qarşılığını görürlər” ayəsindəki kimidir. Bu ifadə eyni zamanda onların öz əməllərinin cinsiylə cəzalandırılacaqlarını da göstərir. Belə ki, dünyada ikən boyunları halqalı idilər, axirətdə də boyunlarına dəmir halqalar taxılacaqdır.

Bu təsvir Ya Sin surəsində də keçir:

⁸Şübhəsiz ki, Biz onların boyunlarına dəmir halqalar keçirdik. Belə ki, bunlar çənələrinə qədərdir. Beləliklə, onlar burunları yuxarı qaldırılmış olanlardır.
⁹Və Biz onların önlərindən bir sədd, arxalarından da bir sədd əmələ gətirdik. Beləliklə, Biz özlərini sarmışıq. Artıq onlar görməzlər.
¹⁰Və onları xəbərdar etmisən, yaxud xəbərdar etməmisən onlara görə birdir, onlar inanmazlar. (Ya Sin/8-10)

Ya Sin/8-də keçən “مقمحون muqməhun” sözünün məsdəri olan “إقماح iqmah” “başı qaldırıb gözü yummaq” deməkdir. Rəbbimiz bu sözlə inadkar kafirlərin bir tipləməsini etmiş, bu tiplərin edilən dəvəti rədd etdiklərini göstərmək mənasında başlarını arxaya doğru qaldıran təkəbbürlü insanlar olduqlarını bildirmişdir. Bu tipə girən insanların o qədər dəlili görməmələrinə, təhlil etməmələrinə və qəbul etməmələrinə səbəb olan təkəbbür və inadları isə boyunlarının içindəki dəmir halqa ilə simvolizə edilmişdir.

İnanmayacaq olanların həqiqətləri görə bilməz, keçmişdən dərs almaz, gələcəyi düşünməz olaraq burunlarını havaya dikmiş halları, bir başqa ayədə də belə dilə gətirilmişdir:

²⁵Və Biz onlara bəzi yaşıdlarını/iblislərini qabıq kimi üzərlərinə bürüdük, onlar da, önlərində və arxalarında [bütün ətraflarında] olanları özlərinə bəzəkli göstərdilər. Gəlmiş-keçmiş hər kəsdən, özlərindən öncə gəlib-keçmiş ümmətlərdə qüvvədə olan “Söz” onların üzərinə də haqq oldu. Şübhəsiz ki, onlar zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkən insanlar idilər. (Fussilət/25)

Fussilət/25-dən də anlaşılacağı kimi, inanmayacaq olanların önlərindəki və arxalarındakı sədd, əslində ətraflarındakı bir sıra yaxınlarının [iblislərinin] olub bitəni onlara bəzəkli göstərmələri və onların da bağlılıqları üzündən bu bəzəyə meylli olmaları halıdır. Buradan da onların bəzəkli göstərilən mallar, məqamlar, oğullar səbəbiylə burunlarını havaya qaldırıb, reallıqdan uzaqlaşmamaları və bağlılıqlarından qurtulub, ağıllı davranmaları halında özlərini qurtara biləcəkləri anlaşılır.

³⁵Və yenə dedilər ki: “Biz mal və övlad sayı etibarilə daha çoxuq və biz əzaba uğrayacaq olanlardan deyilik”.

Bu ayələr Rəsulullahı təsəlli edərkən, eyni zamanda dəyişməz bir həqiqəti də ortaya qoyur: İlahi ismarıclara qarşı çıxanlar, daima nizamlarının pozulmasından qorxan korlanmış zənginlərin öndə gedənləri, məqam və mövqe sahibləridir. Bu, ilk dəfə Rəsulullah ilə yaşanan bir hadisə deyildir; qədimdən bəri davam edib gələn bir faktdır. Belə insanlar hesab edirlər ki, maddi cəhətdən uğurlu həyat insanın “doğru yolda” olduğunun sübutudur. “Biz sizin özüylə göndərildiyiniz şeyləri [ismarıcları] inkar edənlərik” deyən bu adamlar, məsələyə “Biz malca və övladca daha çoxuq və biz əzaba uğrayacaqlardan deyilik” şəklində baxırlar. Dünyagörüşləri bu olan insanların doğrunu tapa bilməmələri buna görədir.

المترف Mütrəf: Bu söz, “nemət və rahat həyat tərzinin korladığı, azdırdığı adam” deməkdir. [19]

İlahi ismarıcları təbliğ etməyə başlayan peyğəmbərlərə ilk qarşı çıxanların daima sərvət, nüfuz və səlahiyyət sahibi zənginlərin [mütrəf, mələ, əkabir] olması, Quranın bir çox dəfə (Şüəra/111, Hud/27, Əraf/75-76, Ənam/53,123, İsra/16, Möminlər/55-56, Tövbə/55, Müddəssir/11-17) dilə gətirdiyi bir faktdır.

³⁶De ki: “Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim dilədiyinə ruzisini genişlədir və ölçüləndirir. Lakin, insanların çoxu bilməzlər”.

Bu ayədə korlanmışlara cavab verilir. Özlərini korlayan nemətlər Allah tərəfindən verilir, amma onlar bunun nə üçün verildiyini bilmirlər. Allah istədiyinə bol-bol ruzi verər, istədiyinə isə ölçülü, məhdud verir. Bu bir imtahan vəsiləsidir; korlanma vasitəsi deyildir. Mal və övladı çox olan sevilir, amma az olan sevilmir deyə bir haldan bəhs edilə bilməz. İnsanların həyat tərzlərindəki bolluq, ya da darlıq Allahın məsiətindən [diləməsindən] qaynaqlanır. Ayənin son cümləsi olan “Lakin insanların çoxu bilməzlər” ifadəsi ona işarə edir ki, insanlar bu dünyada ruzi və nemətlərin paylaşdırılma əsasının hikmətini anlamırlar.

²¹Onların bir qismini başqa bir qismi üzərində üstün etdiyimizə bir bax! Əlbəttə, axirət dərəcələr və üstünlük baxımından da daha böyükdür. (İsra/21)

³⁸Və ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi aciz buraxmaq üçün yarışan bu insanlar əzab içində hazır edilənlərdir.

Bu ayələriylə Rəbbimiz bütün qullarını ağıllarını başlarına almaları üçün xəbərdar edir. Mal, mülk, məqam, mövqe, Allah qatında “yaxşı” olmaq üçün bir ölçü deyildir. Ancaq inanan və salihatı işləyənlər, mükafatlarını və etdiklərinin qarşılıqlarını qat-qat alıb, arxayınlıq içində səfa sürəcəklər. Allahın ayələrinə qarşı dirənənlər isə əzab içində gözlədiləcəklər.

İnsanları Allaha yaxınlaşdıran şey mallar və övladlar deyil, əksinə iman etmək və salihatı işləməkdir. Salihatı işləməyin yollarından biri də malları Allah yolunda infaq etmək, övladları bu uğurda yetişdirməkdir. Belə olunca mallar və övladlar da Allaha yaxınlaşdırıcı bir vasitə olurlar.

32-ci ayədəki “özləri üçün etdiklərinə qarşı qat-qat qarşılıq olanlardır” ifadəsiylə yaxşılığın qarşılığının qat-qat artırılacağı vurğulanır. Bu artımın nə qədər olacağı isə başqa ayələrdə bildirilir:

¹⁶⁰Kim yaxşılıq edərsə, artıq ona etdiyinin on misli vardır. Kim də pislik edərsə, artıq o, sadəcə onun misli ilə cəzalandırılar və onlar haqsızlığa uğradılmazlar. (Ənam/160)
²⁶¹Mallarını Allah yolunda xərcləyənlərin/başda yaxınları olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edənlərin örnəyi, vəhy edilən, başaq bitirən və hər başağında yüz ədəd toxum olan buğda örnəyi kimidir. Allah dilədiyinə qat-qat artırar. Və Allah biliyi və mərhəməti geniş və hədsiz olandır, çox yaxşı biləndir. (Bəqərə/261)

Bu ayədə 37-ci ayə bir az daha açıqlanaraq Allahın bir imtahan vəsiləsi olaraq kiminə ruzini bol-bol verdiyi, kiminə isə ölçülü verdiyi bildirilir.

^{15, 16}İnsana gəlincə… Rəbbi onu nə vaxt ki, sınayaraq üstün qılar və nemətlər verirsə: “Rəbbim məni üstün qıldı” – deyər. Amma nə zaman ki, sınayaraq ruzisini azaldırsa: “Rəbbim məni alçaltdı” – deyər. (Fəcr/15, 16)

Verilən nemətlərin infaqı; Əgər Allah yolunda xərclənərsə, insanlara, xüsusən də qohumlara dolanışıq olaraq verilirsə, Rəbbimiz onu dərhal gücləndirər və davamını gətirər. Çünki Uca Allah ruzi verənlərin ən xeyirlisidir, onun verdiyi ən xeyirli olandır. Belə ki, O vaxtında verir, ölçülü verir, geri almaz, başa qaxmaz, hesabsız verir.

^26,27De ki: “Ey hökmranlığın hökmranı Allahım! Sən hökmranlığı dilədiyinə verirsən, dilədiyindən də hökmranlığı çəkib alırsan, dilədiyini güclü edərsən, dilədiyini də alçaq, rüsvay edərsən. Xeyir, Sənin əlindədir. Şübhəsiz ki, Sən hər şeyə qadirsən! Sən gecəni gündüzün içinə, gündüzü gecənin içinə qatarsan. Sən ölüdən diri çıxararsan, diridən ölü çıxararsan. Sən dilədiyinə də hesabsız ruzi verərsən”. (Al-i İmran/26, 27)
³⁹Və insanların malları içində artsınlar deyə ribadan/haqsız gəlirdən verdikləriniz, Allah yanında artmaz. Allahın rızasını diləyərək zəkatdan/vergilərinizdən verdikləriniz… Bax budur, o kimsələr, qat-qat artıranların məhz özləridir. (Rum/39)

Bu ayələr eyni zamanda dünya həyatında edilən məsrəflərin Allaha itaət yolunda olması halında, xərclənənin mislinin dünyada veriləcəyinə də işarə edir. Əgər dünyada verilməzsə, axirətdə mütləq veriləcəkdir.

⁴⁰Və o gün Allah onları hamısını birlikdə toplayacaq, sonra mələklərə: “Bunlarmı sizə sitayiş edirdilər?” – deyəcəkdir.

⁴¹Onlar: “Səni tənzih edərik. Bizi onlardan qoruyan, yol göstərən yaxınımız Sənsən. Tam əksinə, onlar gizli güclərə sitayiş edirdilər. Çoxu onlara inananlardır” – dedilər.

Bu ayələrdə məhşər günündəki hesab vermə mərhələlərindən bir səhnə əks edilir. O gün Allah ağılsızların Allahın yaratdıqlarından qulluq etdikləri mələklərə [güclərə]: “Bunlarmı sizə sitayiş edirdilər?” – deyəcək, onlar da: “Səni tənzih edərik. Bizi onlardan qoruyan, yol göstərən yaxınımız Sənsən. Tam əksinə, onlar gizli güclərə sitayiş edirdilər. Çoxu onlara inananlardır” – deyərək işin doğrusunu açıqlayacaqlar. Bilindiyi kimi, ilk çağlardan bəri hər dövrdə müşriklər öz xəyallarındakı mələkləri tanrı və tanriça hesab etmişlər və bütlərini düzəldib, onlara sitayiş etmişdilər. Birisi yağış tanrısı, digəri külək tanrısı, bir digəri zənginlik tanriçası, bir digəri bərəkət tanrısı, bir digəri sağlıq tanrısı, bir digəri isə ölüm tanrısı olaraq qəbul edilmişdir.

Bu səhnə belə yaşanınca Rəbbimiz də “⁴²Artıq biriniz digərinizə yarar və zərər verə bilməzsiniz. Və Biz ortaq qoşma inancına batmış o insanlara: “Dadın baxaq, o özünü yalan sayıb, durduğunuz atəşin əzabını!” – deyəcəkdir.

¹⁷Və o gün Rəbbin onları və onların Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri şeyləri toplayaraq: “Sizmi yolundan azdırdınız bu qullarımı, yoxsa özlərimi o yolu itirdilər?” – deyər. (Furqan/17)
^116–118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116-118)
¹¹⁷Onlar Allahın yaratdıqlarından, yalnız və yalnız dişi bütlərə yalvarırla Və onlar ancaq inadkar şeytana yalvarırlar. (Nisa/117)

Ayədə bəhs edilən “zülm etmiş insanlar” şirk qoşanlardır:

¹³Və o zaman ki, bir dəfə Loğman, oğluna öyüd verərək: “Əziz oğlum! Allaha ortaq qoşma, heç şübhəsiz ki, Allaha ortaq qoşmaq, tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir səhv davranışdır/öz zərərlərinə iş etməkdir. (Loğman/13)
¹²⁵Və sonra Allah, kimi doğru yola yönəltmək istəyərsə, İslam üçün onun köksünü açar. Kimi də azdırmaq istəyərsə, köksünü elə sıxar ki, o, göyə çıxırmış kimi olar. Bax budur, belə! Allah, pisliyi [zərər, əzab verən şeyləri] iman etməyənlərin üzərinə buraxar/atar. (Ənam/125)

⁴⁴Və Biz onlara belə dərs alacaqları kitablardan vermədik. Özlərinə səndən öncə bir xəbərdaredici də göndərmədik.

Bu ayə qrupu Məkkəli kafirlərin halını və Rəsulullaha qarşı çıxdıqları münasibəti ortaya qoyur. Müşriklər əllərində hər hansı bir sübut olmadan, oxuyub təhlil edə biləcəkləri, yəni atalarından qalma batil inanc və tətbiqatları dəstəkləmək üçün müraciət edəcəkləri bir kitab yox ikən, hər hansı bir elçidən öyrənilmiş məlumat olmadan “Bu, sadəcə sizi atalarınızın sitayiş etdiyi tanrılardan çəkindirmək istəyən bir adamdan başqası deyil” və “Bu [Quran] uydurulmuş bir iftiradan başqa bir şey deyildir”, “Şübhəsiz bu, apaçıq bir sehirdən başqa bir şey deyildir” – deyib durmuşdular. Keçmiş qövmlər də elçiləri yalan saymışdılar, amma o qövmlər bunların şahid olduğu ayələrin [möcüzələrin] onda birini belə görməmişdilər. Belə olmasına baxmayaraq, yenə də yalan sayırlar. Onların bu halları atalarının yoluna nə ölçüdə bağlı olduqlarının da bir ölçüsüdür.

Atalar dininə bağlı qalmaq o cəmiyyətin dəyişməsinin, inkişaf etməsinin önündəki ən böyük maneə, ayaqlara taxılmış qandallardır. Rəbbimiz elçi göndərərək, kitab endirərək bu zəncirləri açmağı, insanları azad etməyi, dəyişikliyi və inkişafı məqsəd olaraq qarşıya qoymuşdur.

^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”. (Əraf/156,157)

Atalar dininə, keçmişin yanlış tətbiqatlarına bağlı adam və cəmiyyətlər tarix səhnəsində varlıqlarını davam etdirə bilməmişlər, həlak olub getmişdilər. Bu, Allahın dəyişilməz sünnətidir:

^4,5Və içlərindən özlərinə bir xəbərdar edən gəldiyində çaşdılar. O kafirlər: “Bu bir sehrbazdır, çox-çox yalan söyləyən birisidir. O bu qədər tanrını, tək bir tanrımı etmiş? Bu həqiqətən çox təəccüblü bir şeydir!” – dedilər.
^6–8Və içlərindən öndə gedənlər yürüdülər: “İlahlarınız üzərində dirənin və sözünüzdən, qərarınızdan dönməyin. Bu, həqiqətən, sizdən gözlənən bir şeydir! Biz bunu son/başqa bir dində eşitmədik, bu ancaq bir uydurmadır. Öyüd/Kitab aramızdan Onun üzərinəmi endirildi?” Əksinə, onlar, Mənim öyüdümdən/Qurandan yetərsiz bilik içindədirlər. Əksinə, onlar hələ əzabımı dadmayıblar. (Sad/4-8)

45-ci ayədəki “Onlardan əvvəlki insanlar da yalan saymışdılar. Həm də bunlar, onlara verdiklərimizin onda birinə/mində birinə belə çata bilməmişdilər. Buna baxmayaraq, elçilərimi yalanladılar. Yaxşı, Məni inkar etmək necə oldu!” şəklindəki ifadə ciddi bir təhdid ehtiva edir. Bu təhdidi belə anlaya bilərik: “Onlar özlərindən iqtisadi və sosial nöqteyi nəzərdən daha güclü olanların həlak edildiyini görmədilərmi? Onlar inkarları, yalan saymaları üzündən həlak edilmişdilər. Bunlar qurtula bilərlərmi? Yalan sayarlarsa yalan saysınlar! Özləri bilərlər… Keçmişdə inkar edənlərin sonu necə oldu, bir düşünsünlər!”

Burada müşriklərin Allahın elçisinə qarşı göstərdikləri rəftardan bəhs edilir:

^85–87O zaman ki, o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz? Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir sıra uydurma tanrılarımı istəyirsiniz? Yaxşı, aləmlərin Rəbbi haqqında qənaətiniz nədir?” – demişdi. (Saffat/85-87)
²²Onlar: “Sən bizi tanrılarımızdan çevirmək üçünmü gəldin? Əgər doğrulardansansa, haydı, o bizi təhdid edib durduğun əzabı dərhal gətir” – dedilər. (Əhqaf/22)
³⁵Yoxsa Biz onlara bir dəlil də endirmişik və o dəlil onların Allaha ortaq qoşduqları şeylərimi söyləyir? (Rum/35)
²¹Yoxsa Biz onlara bundan öncə bir kitab vermişik və indi onlar, o kitabamı istinad edirlər? (Zühruf/21)
⁸²Daha yer üzündə gəzərək, baxmazlarmı ki, özlərindən öncəkilərin sonu necə olmuşdur? Onlar özlərindən həm daha çox, həm də qüvvətcə və yer üzündəki əsərlərinin sağlamlığı baxımından daha sərt idilər. Lakin o qazandıqları şeylərin onlara bir faydası olmadı. (Mömin/ 82)

⁴⁷De ki: “Mənim sizdən istədiyim ödəniş… Bax budur, o sizin üçündür, sizin Allaha yaxınlaşmağınızdır. Mənim mükafatım ancaq Allaha aiddir. Və O, hər şeyə şahiddir”.

⁴⁸De ki: “Şübhəsiz, mənim Rəbbim haqqı yerli yerinə qoyar. O, görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, gələcəyi və keçmişi ən yaxşı biləndir”.

⁴⁹De ki: “Quran/Quranın ehtiva etdiyi doğrular/həqiqətlər gəldi. Və batil başlaya bilməz və geri gətirə bilməz! Artıq heç bir şey edə bilməz”.

Bu ayə qrupunda əsassiz, biliksiz və gücsüz olmalarına baxmayaraq, atalarının dininə bağlı qalıb, Allahın ayələrini, elçini yalan sayanlara çox sayda ismarıc verilir. Rəbbimiz, elçisinə əsasən vəzifəini xatırladaraq müşriklərə özünin xəbərdarlıqçıdan başqa bir şey olmadığını, onlardan qarşılıq olaraq hər hansı bir ödəniş tələb etmədiyini, tələbinin onların yaxşılığa çatmaları olduğunu, öz ödənişinin Allaha aid olduğunu, mənfəət hesablarından və ön mühakimələrdən qurtararaq Allah üçün səmimiyyətlə tək-tək, iki-iki, üç-üç və ya dörd-dörd qruplar halında baş-başa verərək ətraflı şəkildə bu xüsusları düşünmələrini öyüdləməsini buyurur.

Bunlardan başqa, Allahın haqqı yerli yerinə qoyduğu, qeybləri bildiyi, haqq gəlincə batilin yox olub getdiyi və təkrar geri gəlməyəcəyi, elçinin özünün belə bu ilahi ismarıc sayəsində doğru yolu tapdığı bildirilir. Rəbbimiz “De ki” xitabıyla elçisindən bütün bu xüsusları insanlara bildirməsini istəyir və bu təbliği ona bir vəzifə olaraq yükləyir.

Ayədəki “Mənim sizdən istədiyim ödəniş; bax budur o sizin üçündür [sizin Allaha yaxınlaşmağınızdır]. Mənim əcrim ancaq Allaha aiddir” ifadəsi, “Mən sizin qurtuluşunuzdan başqa heç bir şey istəmirəm, mənim ödənişim sizin islah olunmağınızdır” mənasındadır.

Bu xüsus başqa ayələrdə belə ifadə edilmişdir:

⁵⁵Onlar da Allahın yaratdığı sərvətlərdən özünə fayda və zərər verməyən şeylərə sitayiş edirlər. Və o kafir… O, Rəbbinin əleyhinə olanlara arxa çıxandır/qullarını azdırmaq üçün çalışandır.
⁵⁶Və Biz səni, ancaq müjdələyici və xəbərdar edici olmaq üçün göndərdik.
⁵⁷De ki: “Mən, buna qarşılıq sizdən hər hansı bir ödəniş/əvəz istəmirəm. Sadəcə və ancaq Rəbbinə doğru bir yol tutmağı diləyən insanlar olmağınızı istəyirəm”. (Furqan/55-57)
²³Bax budur, bu, Allahın, iman edən, düzəltmək yönündə işlər edən qullarına müjdələdiyi şeydir. De ki: “Mən bu təbliğimə qarşı sizdən yaxınlıqda sevgidən başqa, heç bir ödəniş istəmirəm”. Və hər kim bir yaxşılıq/gözəllik edərsə, Biz onda olan yaxşılığı/gözəlliyi artırarıq. Şübhəsiz ki, Allah çox bağışlayandır, qarşılığını verəndir. (Şura/23)

Yusuf/104, Şüəra/109, 127, 145, 164, 180, Səba/47, Ya Sin/ 21, Sad/86, Yunus/72, Hud/29, 51, Şura/23, Qələm/46, Tur/40 ayələrindən də görürük ki, Rəbbimiz heç bir peyğəmbərinə etdiyi vəzifə qarşılığında hər hansı bir ödəniş istətməmişdir. Ona görə də, peyğəmbərimizin də kimsədən hər hansı bir ödəniş istəməsi mümkün deyildir. Elçilərin etdikləri vəzifə qarşılığında hər hansı bir ödəniş istəməmələri, elçiliklərinin həqiqi bir sübutudur. Çünki elçilər vəzifələrini sadəcə, heç bir mənfəət gözləmədən etməklə qalmır, bundan daha artıq, rahat həyatlarını buraxaraq bütün işlərini tərk edir; adlarının dəliyə, yalançıya, sehirbaza çıxmasına sinə gərir; inanmayan yaxınlarıyla əlaqələrinin qopmasını nəzərə alır və üstəlik də bir sürü işgəncəyə də qatlanmaq məcburiyyətində qalırlar. Həqiqi elçi olmayan birinin keçici mənfəətləri uğrunda bütün bunları nəzərə alması mümkün deyildir. Tam əksinə, həqiqi elçi olmadığı halda bu yolla hökmdar və lider olmaq üçün hərəkət edən bir insan, cəmiyyət tərəfindən bəyənilmək üçün onların adət ənənələrini, ön mühakimələrini qəbul edər və bunlardan faydalanma yolunu tutar. Əslində isə Qurandan öyrəndiyimizə görə, peyğəmbərimiz sadəcə bu ön mühakimələri kökündən baltalamaqla qalmır, eyni zamanda qəbiləsinin ərəbistan bütpərəstləri üzərində təsir və hegemonluq qurmalarını təmin edən ana ünsürü də yerlə bir edirdi.

Bütün bu məlumatların işığında məsələni belə xülasə edə bilərik:

Peyğəmbərimizin elçilik vəzifəsini yerinə yetirməkdən tək gözləntisi, Allahın ona verəcəyi mükafat, insanların doğru yolu tapmaları və Allaha yaxınlaşdıran sevgi olacaqdır.

⁷⁹Sənə yaxşılıqdan/gözəllikdən isabət edən şeylər, bax budur, Allahdandır. Sənə pislikdən isabət edən şeylər isə sənin özündəndir. Və Biz səni insanlara bir elçi olaraq göndərdik. Yaxşı bir şahid də olaraq Allah yetər. (Nisa/79)

49-cu ayədəki “Haqq [Quran/ Quranın ehtiva etdiyi həqiqətlər] gəldi. Və batil başlaya bilməz və geri gətirə bilməz” ifadəsi, Ənbiya/18-lə daha da açıqlanmışdır:

¹⁸Tam əksinə, Biz haqqı batilin başına çırparıq və bu, onun beynini parçalayar. Bir də baxarsan ki, batil yox olub getmişdir. Və Allaha yaraşdırdığınız xüsusiyyətlərə görə, vay sizin halınıza! (Ənbiya/18)
⁸¹Və de: “Haqq gəldi, batil yox oldu. Şübhəsiz ki, batil yox olub, gedər”. (İsra/81)

⁵¹Və sən, onları qorxuya düşdükləri zaman bir görsən – artıq qaçmaq yoxdur. Və yaxın bir yerdən yaxalanmışlar.

⁵²Və onlar: “Ona iman etdik” – dedilər. Lakin, onlara uzaq bir yerdən əl uzatmaq/çata bilmək harada?

⁵³Halbuki, daha öncə dünyada Onu qəti olaraq, bilərək rədd etmişdilər/Ona inanmamışdılar. Uzaq bir yerdən boş-boşuna atıb, tuturdular.

⁵⁴Artıq eynilə, bundan əvvəl bənzərlərinə edildiyi kimi, özləri ilə arzularının arasına sədd çəkilmişdir. Şübhəsiz ki, onlar narahatlıq verən bir şübhə içində idilər.

Bu ayələrdə Rəsulullaha xitab edilərək, yalan sayanların iş işdən keçdikdən sonrakı yeis və beis halındakı halları ortaya qoyulur:

Onlar yaxalanmış və tutulmuşdular. Artıq “inandıq, inandıq!” – deyə fəryad edirlər. Belə ki, hər şey bitmiş, iman etməyin isə yararsız olduğu bir dövr başlamışdır. Əvvəlki yalan sayanlara da edildiyi kimi, arzu və istək dəftəri qapadılmış, növbə hesabın alınmasına gəlmişdir.

Müşriklərə yönəlik təhdidlər ehtiva edən bu ayə qrupunda əvvəl qiyamət gününə, sonra da müşriklərin düşəcəyi pis hala toxunulur. “Halbuki daha əvvəl [dünyada] Onu qəti inkar etmişdilər. Uzaq bir yerdən qeybi atıb-tuturdılar” ifadəsinə görə, Rəbbimiz onların uzaq bir yerdən, yəni dünyadan cahilcəsinə atıb- tutaraq axirəti yalan saydıqlarına işarə edir. Onların bu hallarını Səcdə/12-dəki “Ey Rəbbimiz! Gördük və eşitdik, indi bizi geri göndər ki, saleh bir əməl edək, biz artıq qəti bir şəkildə inanırıq” şəklindəki peşmançılıqlarıyla birlikdə dəyərləndirdiyimizdə, hələ dünyada ikən qeyb [axirətdə özlərini gözləyən gələcək] haqqındakı bu yaxınlaşmalarının necə bir atıb-tutma olduğu daha yaxşı anlaşılır.

“Artıq eynilə bundan əvvəl bənzərlərinə edildiyi kimi, onlarla arzularının arasına sədd çəkilmişdir” ifadəsi, peyğəmbərləri yalan sayan keçmiş qövmlərin başından keçmiş hallara bir göndərmədir.

Allahın əzabı üzərlərinə çökdüyündə bu cəmiyyətlər də iman etməyi istəmişlər, ancaq bu istəkləri qəbul edilməmişdi:

⁸⁴Sonra da nə zaman qəzəbimizi gördülər: “Allahın birliyinə inandıq və Ona ortaq qoşduğumuz şeyləri qəbul etmədik” – dedilər.
⁸⁵Amma qəzəbimizi gördükləri zamankı imanları özlərinə yararlı olacaq deyildi. Allahın qulları haqqındakı davam edən təsəvvürü/fikri… Bax budur, kafirlər burada itirdilər, zərərə uğradılar. (Mömin/84, 85)
^99,100Sonunda onlardan birinə ölüm gəldiyində: “Rəbbim, tərk etdiyim şeylərdə saleh əməl işləməyim üçün, məni geri döndər” – dedi. Əmin olun ki, onun düşündüyü kimi deyil! Bu, şübhəsiz, onun söylədiyi bir sözdür. Onların təkrar dirildiləcəkləri günə qədər, onların arxalarında bir əngəl vardır. (Möminlər/99, 100)

Quranın bu mövzudakı ismarıclarından aydın olur ki, inkarçıların yenidən dirildikləri andan etibarən bu dünyaya dönmə və ya yenidən iman edəcəkləri bir həyatı yaşama arzuları qətiliklə yerinə yetirilməyəcəkdir.

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir

[1] Süyuti; el-İtkan.

[2] Mukatil.

[3] Süyuti; el-İtkan.

[4] Mevdudi; Tefhimül Quran.

[5] Lisanül-Arab, c: 2, s: 353-356; Tacul-Arus, c: 4, s: 410-413, hdd mad.

[6] İbn Kesir.

[7] Ansiklopedilər.

[8] Məhəmməd Esed; Quran Ismarıcı.

[9] Lisanül Arab; c. 6, s. 214, “arm” mad.

[10] Razi; el Mefatihul Gayb.

[11] Derveze; et Tefsirül Hadis.

[12] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[13] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[14] Mevdudi; Tefhimül Quran.

[15] Mehemmed Esed; Quran Ismarıcı.

[16] Mevdudi; Tefhimül Quran.

[17] Mevdudi; Tefhimül Quran.

[18] Mevdudi; Tefhimül Quran.

[19] Lisanül-Arab; c. 1, s. 605, “trf” mad.

Yüklə (PDF)