SAD SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Sad surəsi Məkkədə nazil olan 38–ci surədir. Adını 1–ci ayədəki ص [sad] kəsik hərfindən almışdır və özündən öncəki surələrin davamı xüsusiyyətindədir.

Sad surəsində də, digər Məkki surələrdə olduğu kimi, inanc əsasları üzərində durulur və Quranın dəlil göstərilməsiylə başlayan surədə, müşriklərin Peyğəmbərimizə qarşı müxalif tövrləri dilə gətirilmiş və qədim tarixlərdə yaşanmış qövmlərin həyatlarından bəzi fraqmentlər verilmişdir. Həmçinin, Quranda önəmli bir hissə təşkil edən Adəm, İblis və mələklər ilə əlaqədar rəvayətə də ilk dəfə bu surədə yer verilmişdir. Surənin sonunda isə, Peyğəmbərimizin əsas görəvi vurğulanmışdır.

Enmə Zamanı: Bilindiyi kimi, Peyğəmbərimizin Məkkədə İslamı açıqca anladaraq etdiyi dəvət, Qüreyşin öndə gedənləri arasında sarsıdıcı bir təsir meydana gətirmişdi. Xüsusilə güclü şəxsiyyəti ilə hər kəs tərəfindən tanınan Ömərin də İslamı mənimsəməsi, Məkkəli imkanlıları xeyli təlaşlandırmışdı. Surədə müşriklərin təlaşlarından bəhs edilməsi, surənin Ömərin Müsəlman olduğu dövrdə endiyi ehtimalını qüvvətləndirir.

Qüreyş öndə gedənlərinin içinə düşən bu təlaş, İmam Əhməd, Nəsəi, Tirmizi, İbn–i Cərir, İbn–i Şeybə, İbn–i Əbu Hatim və İbn–i İshakın əsərlərində bəhs edilən hekayətlərdə isə belə dilə gətirilmişdir: Qüreyşin imkanlıları bir yerə toplaşıb, aralarında istişarə etmişlər və qərara almışlar ki, qardaşı oğlu Məhəmməd (ə.s) ilə aralarını düzəltməsi üçün Əbu Talibə aradüzəldənlik təklif etsinlər.

Çünki, Əbu Talib öldükdən sonra Hz. Məhəmmədə (s.ə.s) toxunacaq olarlarsa, bütün Ərəb qəbilələrinin onları, “Əmisi həyatda ikən, Məhəmmədə toxunmağa cəsarət edə bilmədilər, Əbu Talib öldükdən sonra ona hücum etdilər” deyə tənqid etmələrindən çəkinmişdilər.

Bu qərara uyğun olaraq, Qüreyşin öndə gedənlərindən 25 nəfərlik bir heyət Əbu Talib ilə görüşməyə getmişdir. Heyətin içində, Əbu Cəhl, Əbu Süfyan, Umeyyə b. Haləf, As b. Vail, Əsvəd b. Muttalib, Ukbə b. Muayt, Utbə və Şeybə kimi öndə gedən kafirlər vardı. Bu heyət birbaşa Əbu Talibin yanına gedərək, hər zaman etdikləri kimi, Hz. Peyğəmbərdən əmisinə şikayət etdilər və ona belə dedilər: “Məhəmməd öz dinində qalsın, biz də öz dinimizdə qalaq. O bizim dinimizə qarışmazsa, biz də onu öz dinində sərbəst buraxar və kimə ibadət edərsə etsin, ona toxunmarıq. Amma o da bizim tanrılarımızı pisləməsin və xalq arasında dinini yaymağa çalışmasın”. Buna görə də Əbu Talib, Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) yanına çağıraraq ona, “Ey qardaşım oğlu! Qövmümüzün öndə gedənləri mənim yanıma gəldilər. Onlar, aranızda adil bir anlaşmanın olub, bu çəkişmənin sona yetməsini istəyirlər” dedi və sonra qardaşı oğluna Qüreyşlilərin təklifini çatdırdı.

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) isə əmisinə belə bir cavab verdi: “Ey əmiciyim! Mən onlara elə bir kəlməni qəbul etdirməyə çalışıram ki, bu kəlməni qəbul etdikləri təqdirdə, onlara sadəcə Ərəblər deyil, bütün dünya tabe olar.”

Qüreyş heyətinə Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) bu cavabı çatdırıldıqda əhvalları çox pis pozuldu və bir müddət nə cavab verəcəklərini bilmədilər. Belə məqbul bir təklifi rədd edə biləcək kəlmələri dərhal tapa bilməmişdilər. Lakin özlərinə gəldikdən sonra, “Biz bir kəlmə deyil, min kəlmə belə söyləməyə razıyıq, amma o kəlmə nədir?” deyə soruşdular. Rəsulullah (s.ə.s), “O kəlmə, la ilahə illallahdır” deyə cavab verdi. Bu cavabı eşidər eşitməz, Qüreyş heyəti anidən hiddətlənərək ayağa qalxdı və deyinərək çıxıb getdilər.

İslam hər gün bir az daha yayıldığına görə Qüreyş müşrikləri, olduqca qızğın idilər və nə edəcəklərini bilməz bir haldaydılar. Ömərin də Müsəlman olması onları yaxşıca pərişan etmişdi. İslamın dəvətçisi, şərəfli, ləkəsiz bir keçmişə sahib, ağıl və ciddiyyət baxımından bütün Qüreyşin ən seçkinlərindəndi. Onun sağ qolu Hz. Əbu Bəkr isə, sadəcə Məkkənin deyil, ətrafdakı qəbilələrin də şərəfli, dürüst və zəkalı bir insan olaraq tanıdıqları bir şəxsiyyətdir. İndi də Hz. Ömər kimi cəsur və əzəmətli şəxsiyyət olan birinin də onlarla birləşdiyini görüncə, təhlükənin ölçülərinin böyüdüyünü hiss etmişdilər.

Tarixçi İbn–i Sad da, Tabakat adlı əsərində, bu əhvalatın hamısını, sadəcə, “Bu, Əbu Talibin son xəstəliyi deyildi” ibarəsi fərqiylə yuxarıdakı kimi anlatmışdır. Ona görə bu əhvalat, “Filan şəxs Müsəlman olub, filan şəxs İslama girib” şəklindəki xəbərlərin qulaqdan qulağa yayıldığı ilk dövrdə vaqe olmuşdur. Elə ki, bu xəbərlər xalq arasında yayğınlaşdı, Qüreyşin öndə gedənləri, Əbu Talibə, Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) İslamı təbliğ etməkdən vaz keçirməsi üçün ard–arda heyətlər göndərdilər. Budur bu heyətlərdən biri də yuxarıda zikr edilən heyətdir. [1]

Zəmaxşəri, Razi, Nisaburi və bəzi müfəssirlərə görə, bu heyət, Hz. Ömər İslamı qəbul etdiyi zaman Əbu Talibin yanına getmişdir.

Surənin ilk ayələrində Qüreyşli inkarçıların o günlərdəki təlaş və çaşqınlıqlarından, Peyğəmbərimizə olan təkəbbürlü yanaşmalarından bəhs edilir. Bu ayələrdən anlaşılır ki, kafirlər Peyğəmbərimizin İslamı təbliğ etmək vəzifəsini icra etməsində bir əksiklik, bir yanlışlıq gördüklərinə görə rədd etməmişdilər. Atalarının dinlərini kor-koranə təqib edən bu kafirlər, əslində öz içlərindən biri olan Peyğəmbərə tabe olmağı həzm edə bilməmişdilər və buna görə də Peyğəmbərimizin dəvətinə kin və həsədlə yanaşmışdılar.

TƏRCÜMƏ

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

Bölmə 62

¹Sad–90. Öyüd–şərəf sahibi Quran sübutdur ki, ³onlardan əvvəl necə nəsilləri dəyişikliyə, yıxıma uğratdıq Biz. Onlar da qışqırışdılar. Amma artıq qurtuluş vaxtı deyildi. ²Əksinə o kafirlər–o, Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər bir qürur və bölünmə içindədirlər.
^4,5Və içlərindən özlərinə bir xəbərdar edən gəldiyinə çaşdılar da, o kafirlər, “Bu bir sehrbazdır, çox–çox yalan söyləyən birisidir. O bu qədər ilahı, bir tək ilahmı edib? Bu həqiqətən çox çaşılacaq bir şeydir!” dedilər.
^6–8Və içlərindən öndə gedənlər yürüdülər: “İlahlarınız üzərində dirənin və sözünüzdən, qərarınızdan dönməyin. Bu, həqiqətən, Sizdən gözlənən bir şeydir! Biz bunu son–başqa bir dində eşitmədik, bu ancaq bir uydurmadır. Öyüd–Kitab aramızdan Onun üzərinəmi endirildi?” Əksinə onlar Mənim öyüdümdən–Qurandan yetərsiz bilik içindədirlər, əksinə onlar hələ əzabımı dadmadılar.
^9–11Yoxsa çox güclü və çox bağışlayan Rəbbinin mərhəmət xəzinələri onların yanındadırmı? Ya da bütün o göylərin, yerin və aralarında olanların mülkü onlarındırmı? Elə isə, burada, müxtəlif qruplardan əmələ gəlmiş, pozğuna uğramış bir ordu olan onlar, hər yolu sınaqdan keçirərək yüksəlsinlər, əllərindən gələn hər şeyi sınaqdan keçirsinlər!
^12,13Onlardan əvvəl Nuhun Cəmiyyəti, Ad, sütunlar sahibi, möhtəşəm orduları olan/görünməmiş işgəncələr edən Firon, Səmud, Lutun cəmiyyəti və Eykə əshabı da yalan saydılar. Bax budur, onlar, ayrı–ayrı baş qaldıran qruplardır.
¹⁴Onların hamısı, sadəcə elçiləri yalan saydılar. Buna görə də əzabım haqq oldu. ¹⁵Və bunlar, göz açıb qapayacaq qədər belə gecikməsi olmayan bir qışqırtıdan başqasını gözləmırlər.
¹⁶Və dedilər ki: “Rəbbimiz! Hesab günündən əvvəl bizim əzabdan payımızı təcili ver Bizə!”

(38/38, Sad/1–16)

Bölmə 63

¹⁷Sən onların dediklərinə səbr et və güclərin sahibi qulumuz Davudu xatırla. Şübhəsiz o, Rəbbinə çoxca dönən idi.
¹⁸Həqiqətən Biz, dağlara boyun əydirdik–quruluş olaraq insanların faydasına istifadə olunacaq formada yaratdıq. Hər zaman özüylə birlıkdə Allahı nöqsanlıqlardan arındırırdılar. ¹⁹Quşları da toplu olaraq Ona boyun əydirmişdik–Davudun və insanların faydalanacağı biçimdə yaratmışdıq. Hamısı Ona dönücü idi. ²⁰Biz Onun mülkünü də yaxşılaşdırdıq. Və Ona qadağanları və haqqı batildən ayıran sözü söyləmə imkanını verdik.
²¹Və sənə bu münaqişə edənlərin xəbəri gəldimi? O zaman ki, onlar mehraba–Davudun özəl evinə gəlib girmişdilər.
^22,23Davudun yanına girdiklərində o, onlardan qorxumuşdu. Ona, “Qorxma! Biz, iki davacıyıq. Kimimiz, kimimizə haqsızlıq etdi. İndi sən aramızda haqq ilə hökm ver, haqsızlıq etmə və bizi doğru yolun ortasına yönəlt” dedilər. Birisi də dedi ki: “Bax budur, bu mənim qardaşım. Onun doxsan doqquz qoyunu var, Mənim isə bir tək qoyunum var. Belə olduğu halda, “Onu da mənə ver” dedi və mübahisədə məni məğlub etdi.”
²⁴Davud dedi ki: “Doğrusu sənin bir qoyununu öz qoyunlarına qatmaq istəməsi ilə o sənə haqsızlıq etmişdir. Həqiqətən də ortaqların, bir cəmiyyətdə yaşayanların çoxu tam yəqinliklə bilin ki, bir–birlərinə haqsızlıq edirlər. Ancaq iman edənlər və düzəltmək yönündə işlər edən kimsələr haqsızlıq etməzlər. Amma onlar da nə qədər azdır!” və Davud, Bizim özünü bir sıra sıxıntılarla imtahan edərək arı–duru hala gətirdiyimizə–olgunlaşdırdığımıza yəqin qənaət gətirdi və anladı. Dərhal Rəbbindən bağışlanma dilədi, ortaq qoşmaqdan uzaq olaraq yerə qapandı və döndü.
²⁵Biz də Onun üçün bunu bağışladıq–Biz də Onu bağışladıq. Bax budur, belə! Şübhəsiz yanımızda Onun üçün bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.
²⁶Ey Davud! Həqiqətən Biz–biz səni bu yerdə köhnə idarəçinin yerinə idarəçi etdik. O halda insanlar arasında haqq vasitəsi ilə, haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləyib, ədaləti təmin et. Kefə, arzuya uyma. O təqdirdə səni Allahın yolundan azdırar. Tam yəqinliklə bilin ki, Allah yolundan azanlar üçün–hesab gününü diqqətə almadıqlarından özləri üçün çox şiddətli bir əzab vardır.
³⁰Davuda Süleymanı da bəxş etdik. O nə gözəl quldu! Şübhəsiz O, Rəbbinə çoxca dönəndi.
³¹O zaman ki, özünə axşamçağı yaxşı cins və yorğa yerişli atlar göstərilmişdi–³²“Mən, mal, sərvət, gəlir sevgisini, Rəbbimi xatırlatdığına görə sevdim. –Sonunda onlar pərdənin arxasına girdilər. ³³“Geri gətirin onları Mənə!” dedi. Dərhal onların ayaqlarını, boyunlarını sığallamağa başladı.
^34,35And olsun ki, Biz Süleymanı da cürbəcür əngəllərdən, sıxıntılardan keçirərək saflaşdırmışdıq–olğunlaşdırmışdıq. Və taxtının üzərinə bir cəsəd buraxmışdıq. Sonra o, döndü – “Ey Rəbbim! Məni qoru–Mənə maddi və mənəvi pislık bulaşdırma və Mənə, Məndən sonra heç kimsəyə yaraşmayan bir mülk bəxş et, bağışla! Şübhəsiz ki, Sən, bol–bol bəxş edənsən– bağışlayansan” dedi.
^36–38Buna görə də Biz də, Onun əmri ilə istədiyi yerə yumşaqca axıb gedən küləyi, şeytanları–bütün dalğıc və quruluş (dizayn) ustalarını və zəncirlərə bağlanmış olan digərlərini Onun əmrinə verdik.
³⁹Bax budur, bu, Bizim hesaba gəlməz ehsanımızdır. Artıq sən dilərsən başqalarına ver və ya verməyib tut.
⁴⁰Şübhəsiz ki, Onun üçün yanımızda bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.
⁴¹Qulumuz Eyyubu da xatırla! Bir zaman o, Rəbbinə səslənmişdi: “Şeytan Mənə ağrı və dərd, acı sıxıntı toxundurdu.”
⁴²“Dərhal, sürətlə, piyada olaraq oradan uzaqlaş! Bax budur, yuyunulacaq bir yer, soyuq içki!”
⁴³Və Biz Ona, ailəsini və onlarla birlıkdə olanların bir mislini daha tərəfimizdən bir mərhəmət və qavrama qabiliyyəti olanlar üçün bir ibrət olaraq bəxş etdik.
⁴⁴“Və əlinə bir tutam ot mesabesindeki sərmayəni–baharatçılıq üçün nanə, reyhan dəstəsi al, onunla dərhal, ruzi aramaq üçün səfərə çıx və qərarsız olma, doğru yoldan azma, günah işləmə.” Həqiqətən Biz Onun səbrli biri olduğunu gördük. O, nə gözəl quldu! Şübhəsiz o, Rəbbinə çoxca dönəndir.
⁴⁵Güc və uzaqgörənlik sahibi qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yaqubu da xatırla!
⁴⁶Şübhəsiz Biz onları “Yurd düşüncəsi– azad vətən həsrəti” saflığıyla saflaşdırdıq, arı–duru hala gətirdik. ⁴⁷Və Şübhəsiz onlar, yanımızda seçilmiş ən xeyirli kimsələrdəndir. ⁴⁸İsmayılı, Elyasanı, Zülkifli də an. Hamısı da xeyirli kimsələrdəndir.

(38/38, Sad/17–26, 30–48)

Bölmə 64

²⁷Və Biz göy üzünü, yer üzünü və aralarında olanları boşuna əmələ gətirmədik. Bu, kafirlərin–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən adamların zənnidir. Cəhənnəm atəşindən dolayı bu kafirlərin–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən bu adamların vay halına!
²⁸Yoxsa, iman edən Və həmçinin saleh əməl işləyənləri Biz, yer üzündəki o pozğunçular kimimi edərik? Yoxsa o, Allahın qoruması altına girənləri din–iman tanımayıb pisliyə batanlar kimimi edərik?
²⁹Bu, təmiz ağıl sahibləri onun ayələrini düşünsünlər və öyüd alsınlar deyə sənə endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır.
^49–52Bax budur, bu, bir öyüddür– şərəfdir– xatırlatmadır. Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girən kimsələr üçün gözəl bir dönüş yeri–içlərində söykənərək bir çox meyvə və içkilər istədikləri və yanlarında da hamısı eyni yaşda, gözləri qarşılarındakından başqasını görməyən xidmətçilərin olduğu, qapıları özlərinə açılmış olan Ədn cənnətləri vardır.
⁵³Bax budur, bu, hesab günü üçün sizə vəd ediləndir. –⁵⁴Heç şübhəsiz ki, Bax budur, bu, Bizim ruzimizdir–ona heç tükənmək yoxdur.
^55,56Bax, budur! Şübhəsiz azgınlar üçün də ən pis dönüş yeri–özünə söykəndiyi cəhənnəm vardır. –O nə pis yataqdır! – ⁵⁷Bax budur, o qaynar su və irindir. Artıq onu dadıb dursunlar!
⁵⁸Və onun şəklindən cüt–cüt diğərləri vardır. ⁵⁹Bax budur, bunlar da sizinlə birlıkdə atılarcasına girən bir qrupdur. Onlara bir rahat yox. Şübhəsiz onlar cəhənnəmə atıldılar/sallandılar.
⁶⁰Deyərlər ki: “Xeyr, əslində sizə mərhəba–salam–sabah yox. Cəhənnəmi önümüzə siz gətirdiniz. O nə pis bir dayanacaqdır!”
⁶¹Deyərlər ki: “Rəbbimiz! Bizim önümüzə bunu kim gətirdisə, onun atəşdəki əzabını qat–qat artır!”
⁶²Və yenə deyərlər ki: “Özlərini pislərdən saydığımız bir sıra adamları niyə görə bilmirik? ⁶³Biz onları lağa qoymuşduq–aşağılamışdıq. Yoxsa gözlər onlardan sürüşdümü?”
⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir–biri ilə dartışması– davalaşması gerçəkdir.

(38/38, Sad/27–29, 49–64)

Bölmə 65

^65,66De ki: “Mən ancaq bir xəbərdar edənəm. Və O, bir tək və qəhr edici, göylərin, yerin və ikisi arasında olan şeylərin Rəbbi, çox güclü, çox bağışlayıcı olan Allahdan başqa tanrı yoxdur.”
⁶⁷De ki: “O–Quran, çox böyük, vacib bir xəbərdir. ⁶⁸Siz ondan üz çevirirsiniz. ⁶⁹Onlar bir–birləri ilə dartışarkən, Mənim “ən üstün məziyyətlərin doldurulduğu–Qurana dair bir biliyim yox idi. ⁷⁰Ancaq mən, bəli mən açıq–aşkar bir xəbərdar edən olduğum üçün mənə vəhy edilır.” (38/38, Sad/65–70)

Bölmə 66

^71,72O zaman ki, Rəbbin bir zaman kainatdakı güclərə, “Şübhəsiz Mən palçıqdan bir bəşər əmələ gətirəcəyəm. Onu düzgünləşdirib bilikli hala gətirdiyim zaman dərhal ona boyun əyib təslim olun” demişdi.
^73,74Buna görə də İblisdən–düşüncə qabiliyyətindən başqa kainatdakı güclərin hamısı birlikdə boyun əyib təslimiyyət göstərdilər, İblis böyüklük göstərdi və o, özünü görməməzliyə qoyanlardan idi.
⁷⁵Allah, “Ey İblis! O Mənim iki əlimlə–qüdrətimlə əmələ gətirdiyimə boyun əyib təslim olmana nə mane oldu? Böyükləndinmi? Yoxsa yüksək dərəcələrdə olanlardanmı oldun?” dedi.
⁷⁶İblis dedi ki: “Mən ondan xeyirliyəm. Məni enerjidən əmələ gətirdin, onu isə maddədən əmələ gətirdin.”
^77,78Allah, “Dərhal çıx oradan, artıq sən, tam yəqinliklə bil ki, qovulmusan, – qatilin, əsilsiz söz və düşüncə törədənin, qaranlığa daş atanın təkisən, “Əlbəttə xeyirdən uzaq tutmağım da qarşılaşma gününə qədər sənin üzərindədir” dedi.
⁷⁹İblis, “Rəbbim! O halda təkrar dirildiləcəkləri günə qədər Mənə müddət ver” dedi.
^80,81Allah, “Haydi, sən müəyyən olunmuş bir vaxta qədər müddət verilənlərdənsən” dedi.
^82,83İblis, “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan–mütləq qalıb olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını––içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla– mütləq azdıracağam” dedi.
⁸⁴Allah dedi ki: “Gerçək budur. Mən də bu gerçəyi söyləyirəm: “⁸⁵And olsun ki, cəhənnəmi tam yəqinliklə bil ki, səndən və onların sənə uyanlarından–hamınızdan dolduracağam.” (38/38, Sad/71–85)

Bölmə 67

⁸⁶De ki: “Mən Quranın əvəzinə Sizdən bir qarşılıq istəmirəm. Mən uydurub deyənlərdən/özbaşına bir şeylər uyduranlardan, sıxıntı gətirənlərdən, başa iş açanlardan da deyiləm. ⁸⁷Quran, bütün aləmlər üçün bir öyüddür ancaq. ⁸⁸Və onun müdhiş xəbərini bir zaman sonra mütləq biləcəksiniz.” (38/38, Sad/86–88)

TƏHLİL:

¹Sad–90. Öyüd–şərəf sahibi Quran sübutdur ki, ³onlardan əvvəl necə nəsilləri dəyişikliyə, yıxıma uğratdıq Biz. Onlar da qışqırışdılar. Amma artıq qurtuluş vaxtı deyildi. ²Əksinə, o kafirlər–o, Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər bir qürur və bölünmə içindədirlər.

Sad/90

Daha əvvəl, Qələm surəsinin başında olan ن [nun] və Qaf surəsinin başında olan ق [qaf] hərfləri ilə əlaqədar açıqlamalarımızda “hüruf–i mukattaa’” deyilən kəsik hərflər haqqında bəzi məlumatlar vermişdik. Budur, bu surənin başındakı sad hərfi də “hüruf–i mukattaa”dan biridir. Bizə görə bu ص [sad] hərfi ya Quranın quruluşu yönündən bir kod, ya bir say [90], ya da xəbərdarlıq hərfidir.

ص [sad] hərfinin nə mənaya gəldiyi ilə əlaqədar olaraq “Məkkədəki bir dənizdir”, “ölülərin dirildiləcəyi dənizdir”, “Allahın isimlərindən biridir”, “Quranın isimlərindən biridir”[2] kimi bəzi yanaşmalar edilmişsə də, bu görüşlərin etibar ediləcək, güvəniləcək bir istinadı mövcud deyildir.

Digər tərəfdən, klassik qaynaqların bir qismində “sad” hərfiylə əlaqədar qiraət [oxunuş] fərqlilikləri diqqət çəkir ki, bu qiraət fərqliliklərindən bəzisi “sad”ı hərf olmaqdan çıxarıb, fel [əmr] halına salır. Bunun nəticəsində də “sad”, mənalı bir söz halına gəlir. Bu qiraətlər və bu qiraətlərə görə “sad”ın qazandığı mənaları Kurtubi belə sıralamışdır:

Ubey b. Kab, əl–Hasen, İbn–i Əbi İshak və Nasr b. Asım tənvinsiz olaraq د[dal] hərfi əsrəli صاد [sadi] deyə oxumuşdular. Buna görə صاد يصادى [sadi, yusadi-qarşı çıxdı, qarşı çıxar]dan gəlir. Sada [əks – səda] sözü də buradan gəlir. Buna görə sadi əmrinin mənası, “sən əməlinlə Qurana qarşılıq ver” deməkdir. Yəni, sən əməlinlə ona qarşı dur, əməlinlə ona qarşılıq ver, əmrlərinin gərəyini et, qadağalarından uzaq dur” deməkdir.

Nəhhas isə bunun mənasının, “Quranı oxu və onu oxumağa çalış” olduğunu söyləmişdir.

İsa b. Ömər isə صاد [sadə] deyə “dal” hərfini üstün olaraq oxumuşdur. Bu oxunuşun da üç cür açıqlaması vardır: Birincisinə görə bu “oxu” mənasında olur, ikincisində ard–arda iki sakin [səsi olmayan hərf] gəldiyinə görə üstün oxunmuş ola bilir. Üçüncüsü isə and hərfi işlədilmədən, and olduğuna görə nasb ilə gəlməsidir. Bir kimsənin, Allahə lə–əf‘alənnə [Allaha and içirəm ki, mütləq edəcəyəm] deməsinə bənzər.

Bunun iğra/təşviq olmaqla üstün olaraq oxunduğu da söylənmişdir. Buna görə sözün mənası fel olaraq, “ovladı” şəklindədir.

Mənasının, “Məhəmməd, insanların qəlblərini özünə iman edənə qədər ovladı və özünə meyl etdirdi” olduğu da deyilmişdir.

Yenə İbn–i Əbu İshak, د[dal] hərfini əsrə və tənvinli olmaqla sadin şəklində, and hərfinin həzf edilmiş olduğuna görə məcrur oxumuşdur. Ancaq bu oxunuş xoş olmamışdır. Söylənmə imkanı olmayan səslərə və daha başqalarına bənzədilmiş olması da mümkündür.[3]

Zikr [öyüd/şərəf] sahibi Qurana and olsun ki

Bu surə də and cümləsiylə başlamışdır və 1–ci ayə and cümləsinin “and hissəsi”dir. “Anda cavab hissəsi”nin hansı ayə olduğu isə, mövcud ayə sıralamasına görə mübahisəlidir. Çünki, surənin 2–ci ayəsinin başında olan bel [lakin] ədatı, bu ayənin, and cümləsinin, “anda cavab hissəsi” olmasına əngəl təşkil edir.

Anladılan bir məsələni, məna baxımından tam tərsinə çevirmək üçün işlədilən بل[bel] ədatı Ərəbcədə boş–boşuna işlədilməz. Bu ədat, özündən əvvəlki mühakiməni pozar və yeni bir mühakimə ortaya çıxarar. Mövcud ayə sıralamasında isə belə bir şeydən bəhs edilmir və بل [bel] ədatı edilmiş andı pozmağa yaramır.

O halda, and cümləsinin “anda cavab hissəsi”nin, 2–ci ayədən başqa bir ayə olması lazımdır və 2–ci ayədəki بل [bel] ədatı 1–ci ayənin deyil, başqa bir ayənin mühakiməsini pozur. Bu halda, and cümləsi, belə demək mümkünsə, havada qalmış olur. Çünki, qrammatika qaydalarına görə and cümləsinin “anda cavab hissəsi”nin, “and hissəsi”nin dərhal arxasında olması gərəkir.

Xatırlanacaq olursa eyni məsələ Qaf surəsində də qarşımıza çıxmışdı və orada and cümləsinin “anda cavab hissəsi” ola biləcək ayələri surə içində araşdırmışdıq.

Mövcud tərcümə və təfsirlərdə bu ciddi problem nəzərə alınmamış, nə anda, nə də “bel” ədatına diqqət edilməmişdir. Mövzu yola verildiyi üçün surələrin anlaşılan olması da mübahisəli vəziyyətə düşmüşdür.

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, əlimizdəki rəsmi düzülüşün surə və ayə sıralaması səhabə tərəfindən, öz anlayışlarına görə edilmişdir. Bu düzülüşdə nə Allahın bir əmri, nə də Peyğəmbərimizin bir məsləhəti barədə söz ola bilməz. Bu, mövcud Rəsmi düzülüş sıralamasının hər hansı bir bağlayıcılığı olmadığı mənasına gəlir. Dolayisiyla burada da məsələnin həlli üçün, and cümləsinin “anda cavab hissəsi”ni təşkil edə biləcək ayə, surədəki digər ayələr arasında araşdırılmalıdır.

Surə əvvəldən axıra qədər diqqətlə təhlil edildiyi zaman aydın olur ki, quruluş özəlliyi etibariylə, anda cavab ola biləcək ayə 3–cü, 14–cü, 54–cü və ya 64–cü ayələrdən biri ola bilər.

Bu ayələrlə aşağıdakılar kimi and cümlələri əmələ gətirmək mümkündür:

¹Zikr [öyüd/şərəf] sahibi Qurana and olsun ki,

³onlardan əvvəl necə nəsilləri dəyişikliyə, yıxıma uğratdıq Biz.

¹Zikr [öyüd/şərəf] sahibi Qurana and olsun ki,

¹⁴onların hamısı elçiləri yalanladılar. Bu səbəblə əzabım haqq oldu.

¹Zikr [öyüd/şərəf] sahibi Qurana and olsun ki,

⁵⁴budur bu, bizim ruzimiz, ona heç tükənmək yoxdur.

¹Zikr [öyüd/şərəf] sahibi Qurana and olsun ki,

⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir–biri ilə mübahisə etməsi– davalaşması gerçəkdir.

Bizə görə andın cavabı 3–cü ayədir. Çünki digər ayələr, olduqları bölmələrdəki söz axışına uyğundurlar. 3–cü ayədən başqa ayələrin, “anda cavab hissəsi” olaraq 1–ci ayənin dərhal arxasına gətirildiyi halda, olduqları bölmələrın mənaları pozulur. Beləliklə, bu ayələri başqa bir yerə aparmağın yeri yoxdur.

1–ci ayədəki andın cavabının hansı ayə olması mövzusu, bir çox alim tərəfindən mübahisə edilmişdir. Məhdəvi və Fərra 3–cü ayəni andın cavabı olaraq tərcih etmişlər,[4] İbn–i Ənbari isə andın cavabının “sad” olduğunu söyləmiş, amma 3–cü ayənin də andın cavabı olmasında bir problem olmadığını söyləmişdir.[5] Bunlardan başqa andın cavabı olaraq, Ahfəş 14–cü ayəni,[6] Qısai 64–cü ayəni[7] məsləhət bilmiş, 54–cü ayəni də andın cavabı olaraq qəbul edənlər olmuşdur. [8] Katade isə, andın cavabının həzf edildiyini söyləmiş və cavabı belə təqdir etmişdir: –“Sən Peyğəmbərliyində doğrusan, sənə söylənən gerçəkdir, o vəd və təhdid mütləq yerini tapacaqdır.” [9]

Bizim görüşümüz istiqamətində 3–cü ayənin andın cavabı olaraq qəbul edilməsi halında, surənin başındakı 3 ayənin düzülüşü aşağıdakı kimi olur:

^1-3Zikr [öyüd/şərəf] sahibi Qurana and olsun ki, onlardan öncə necə nəsilləri həlak etdik Biz. Onlar da qışqırışdılar, amma artıq qurtuluş vaxtı deyildi. Əksinə, o inkar edənlər bir qürur və bölünmə içindədirlər.

Bu ayə düzülüşünə görə, surə, xatırladan, öyüd olan şərəfli Quranın şahidliyi ilə ifadə edilmiş bir and cümləsi ilə başlayır. Bu and cümləsi Məkkəli imkanlılara ciddi bir təhdid səviyyəsindədir.

Andın cavab hissəsində keçən onlardan öncə necələrini ifadəsinin geniş izahı, xatırlanacaq olursa, bu surədən əvvəlki surələrdə anladılan keçmiş qövmlərin yaşayışları və aqibətləri arasında da bəhs edilmişdi.

Zikrin mənası: Ayədəki الذّكر [zikr] sözünün üç mənada dəyərləndirilməsi mümkündür:

1) Zikr: “Şərəf, qiymət.”

Ərəblər bir kimsənin şanını, şöhrətini və qiymətini anlatmaq üçün zikr sözünü işlədirlər. Quranda da zikrin bu mənada işlədildiyi bir çox ayə vardır:

¹⁰Heç şübhəsiz Biz sizə, öyüdünüz/şan şərəfiniz içində olan bir kitab endirdik. Buna rəğmən hələ ağıllanmayacaqsınızmı? (Ənbiya/10)
⁴⁴Və şübhəsiz sənə vəhy edilən [Quran], sənin üçün də, cəmiyyətin üçün də gerçəkdən bir öyüddür/şan–şərəfdir. Siz yaxında sorğu–sual olunacaqsınız. (Zühruf/44)
⁴Sənin şanını da sənin üçün ucaltmadıqmı? (İnşirah/4)

2) Zikr: “Anmaq, xatırlatmaq, öyüd.”

Bu mənaya görə Qurandakı qaydalar, hökmlər, vədlər, təhdidlər, keçmiş cəmiyyətlərin yaşamlarındakı ibrət alınacaq əhvalatlar və xəbərlər hamısı zikrdir.

Möhkəmləri, mütəşabihləri və əhvalatları ilə Quran ayələrinin hamısı əxlaqi öyüdlər ehtiva etdiyi kimi, eyni zamanda da bir xatırlatmadır. Quranda daima ön planda tutulmuş olan zikr [öyüd, xatırlatma], insanların ağıllarını başlarına alaraq, sadəcə Allaha yönəlmələri üçündür.

3) Zikr: “Dinin gərəklərini anlatmaq.”

Zikr sözünün yuxarıdakı mənaları ehtiva etdiyini nəzərə alaraq, zikr sahibi Quran ifadəsini “şanlı, öyüdlü, din öyrədən, ibrət verən Quran” olaraq anlamaq gərəkir.

Onlar da qışqırışdılar

Bu ifadə, “onlar, özlərinə dünyada əzab gəldiyində, bəlaya tutulduqlarında yardım görmək üçün fəryad etdilər, yalvarıb yaxardılar, qışqırıq qopardılar” mənasına gəlir. Çünki, başlarına əzab gələnlərin qışqırışması, yardım umaraq fəryad etmələri, qışqırmaları şəklində olur.

amma artıq qurtuluş vaxtı deyildi

Bu ifadə isə, “o vaxt, onlar imana gəldilər, amma iş işdən keçmişdi. Onların bu imanları işə yaramamışdı” deməkdir. Kafirlərin ilahi əzabı görüb hiss etdikləri zaman iman və təslimiyyətləri [iman–i yees və iman–i bees], Qiyamət surəsində “Məcburi İman” başlığı altında açıqlanmışdır.[10]

Rəbbimizin bu barədəki ismarıcını aşağıdakı ayələrdə də görmək olar:

⁶⁴Sonunda, onların rahatlıq içində olanlarını əzabla yaxaladığımızda, dərhal fəryada başlayırlar. (Möminlər/64)
⁸⁵Amma qəzəbimizi gördükləri zaman ki, imanlarının özlərinə yararı olmayacaqdı. –Allahın, qulları haqqındakı davam edən təsəvvürü/fikri…– Bax budur, kafirlər burada qeyb etdilər, zərərə uğradılar. (Mömin/85)

^4,5Və içlərindən özlərinə bir xəbərdar edən gəldiyinə çaşdılar da, o kafirlər, “Bu bir sehrbazdır, çox–çox yalan söyləyəndir. O bu qədər ilahı, bir tək ilahmı edib? Bu həqiqətən çox çaşılacaq bir şeydir!” dedilər.

Ayələrdən anlaşıldığına görə kafirlərin çaşqınlıqları, məntiqsizlikləri ilə yanaşı, qısqanclıqlarından da qaynaqlanır. Əslində bu vəziyyət, Quranın bir çox ayəsində bildirildiyi kimi, sadəcə Məkkəlilərdə deyil, keçmiş cəmiyyətlərdə də görünmüşdür. Yəni, Məkkəlilər də keçmiş cəmiyyətlər kimi öz içlərindən birinin Peyğəmbərliyini həzm edə bilməmişdilər. Öz qövmlərindən və əşirətlərindən olan Allahın Elçisi dünyəvi və insani işləri baxımdan eynilə özləri kimidir. Buna görə də Məkkə imkanlıları, ona itaət edib, təkliflərinə boyun əyməkdən ar etmişlər, Allahın elçiliyinin içlərindən ona verilməsini, yəni bu qiymətli özəllik ilə öz aralarından onun seçilməsini qəbul edə bilməmişdilər.

Qəbul etmədiklərinə səbəb olaraq isə Peyğəmbərimizin bir insan olmasını irəli sürmüşlər və demişlər ki: – “O da bizim kimi bir bəsərdir. İstər nəsəbi baxımından, istərsə də yeməyi–içməyi, geyim kecimi və gündəlik işləriylə məşguliyyəti baxımından bizə bənzəyir. Bu halda, belə uca bir məqamın və üstün dərəcənin, içimizdən ona verilmiş olması necə düşünülə bilər? Bu qəribə, çaşılacaq bir şeydir.”

Məkkəli imkanlıların Peyğəmbərimizə qarşı göstərdikləri bu reaksiya, başqa bir çox ayədə yenə dilə gətirilmişdir. Bunlardan biri Möminlər surəsinin 68–69–cu ayələrindədir

⁶⁸Onlar, Quranı heç düşünmədilərmi? Yoxsa özlərinə, daha öncə keçmişdəki, atalarına gəlməyən bir şeymi gəldi?
⁶⁹Ya da onlar, özlərinə gələn elçini tanımadılarmı ki, onu tanımırmış kimi davranmağa cəhd edirlər? (Möminlər/68–69)

Digər tərəfdən Məkkəli imkanlılar maddiyyatdan ibarət olan dünyalarında görüblər ki, tək bir failin qüdrəti və edə biləcəkləri bütün məxluqatın qorunmasına yetmir. Onlar onlara xəbər verilən görünməyən aləmi də, görülənlə müqayisə etmişlər və düşünmüşlər ki, bu böyük aləmi qorumaq üçün də, mütləq hər biri, bir cür qorumağa məsul olan bir çox ilahın olması vacibdir.

Beləliklə də, keçmişlərində bir çox uğurları olan, bir çox yöndən özlərini yetişdirmiş olan bu təcrübəli adamlar, ağlın və fitrətin rədd etdiyi şirk üzərində ittifaq etmişlər. Bataqlığa saplanmış bu məntiq yürütmə tərzləriylə, bir də heyrət göstərərək, “İnsanlar əsrlərdən bəri birdən çox ilaha inanmışkən, içlərindən bir adamın ortaya çıxaraq xalqa bir tək ilaha inanılması lazım olduğu söyləməsi çaşılacaq şeydir!” demişdilər. Əslində isə əsl çaşılması gərəkən, fərqli bir ölçüdən fərqli bir yaradılışın və ya başqa bir kütlədən heç tanımadıqları, eyni kültürü paylaşmadıqları birinin Peyğəmbər olaraq göndərilməsidir. Çünki, göndərildiyi kütlənin fərdləri ilə eyni mahiyyətdən olmayan, onlarla eyni duyğuları paylaşmayan, onların problemlərini bilməyən birinin o kütləyə Peyğəmbər olaraq gəlməsinin bir məntiqi və yararı ola bilməz. Ağla və məntiqə uyğun olan odur ki, xəbərdarlıqçı [Peyğəmbərin] özləriylə eyni nəsildən olsun, onların qavramlarını, adətlərini, ənənələrini, həyatlarının incəliklərini bilsin, onlarla eyni dili danışsın. Bu da imkan verər ki, peyğəmbər onlarla qarşılıqlı təmas edə bilsin və işlərini yerinə yetirə bilsin. Casusların seçimində də eyni qayda keçərlidir. Əgər casus göndəriləcəyi ölkədə yetişmiş biri ola bilmirsə, casusluq edəcək adama o ölkənin və insanlarının danışdıqları dildən başlayaraq, bütün özəllikləri incəliklərinə qədər öyrədilir.

Ancaq belə bir əlaqə sayəsində xəbərdarlıqçı [Peyğəmbər], insanların necə düşündüklərini, nə hiss etdiklərini, içlərində nələr dolaşdığını, nə kimi əksikliklər və zəifliklərlə mücadilə etdiklərini, nə cür meylləri, arzuları, istəkləri olduğunu, hansı işə, hansı cəhdə güclərinin yetdiyini, hansılarına yetmədiyini, nə kimi problemlərlə qarşı qarşıya olduqlarını, nələrin təsirində qaldıqlarını, nələrə qarşı həssas olduqlarını… bilə bilir və o kütləyə yararlı ola bilir. İki yönlü [həm insanlar baxımından, həm də Peyğəmbər baxımından] uğur buna bağlıdır. Tövhid inancının bütün gərəkləriylə mənimsənilməsinə ona görə bu qədər önəm verilir ki, rahatlıq və xoşbəxtliyə ancaq Allah tərəfindən kainata yerləşdirilən fiziki, bioloji və ictimai qanunlarla uyum içində yaşanmaqla qovuşmaq mümkündür.

“Birləmək” demək olan tövhid o deməkdir ki, kainatin işləməsi ilə əlaqədar qanunlarla insanın etməsi gərəkən əməllərin ortaq qanununun eyni qaynaq tərəfindən müəyyən edildiyi qəbul edilsin və bu ortaq qanuna təslim olunsun. Kainatin, insandan başqa digər üzvləri tərəfindən birbaşa qəbul edilən bu birlik qanununu, insan ancaq şüurlu şəkildə dərk etməli, tərcih etməli və bunu qəbul etmək üçün tərifə layiq cəhd etməlidir. Quran, bütün insanlığı bu şüurlu tərcihə, bu tərifə layiq cəhdə dəvət edir.

Bu mövzuya 6–8–ci ayələrin təhlilində təkrar dönüləcəkdir.

Sehrbazlıq, yalançılıq iddiası: İslam günəşi qarşısında təməlsiz inancları və sistemləri sarsılan, buna görə də nə edəcəklərini çaşan kafirlər Peyğəmbərimizə qarşı, əslində özlərinin belə inanmadığı yalanlara dayanan bir təbliğat davası başlatmışdılar. Ancaq hər kəsin çox yaxından tanıdığı Abdullah oğlu Məhəmmədə yönəlik etirazları və “O sehrbazdır, çox yalançıdır” şəklindəki iftiraları fayda verməmişdi. İstər fiziki və zehni işgəncəyə məruz qalan yoxsul və gücsüzlər, istərsə də inandıqları üçün maddi itkilərə uğrayan zəngin və güclülər, Müsəlman olduqdan sonra Peyğəmbərimızin yanından ayrılmırdılar. Erkəklər qadınlarından, xanımlar ərlərindən, atalar oğullarından, oğullar atalarından ayrılmağı gözə alırlar, hətta ana yurdlarından köçməyi belə düşünürlər, amma heç bir şey Müsəlmanları Peyğəmbərimizin dəvətindən uzaqlaşdıra bilmirdi.

Bu vəziyyətə az qala dəli olan Məkkə imkanlıları, daha öncəki surələrdə də açıqladığımız kimi, öz mənfəətlərini qorumaq üçün göstərdikləri cəhdlərə əlavə olaraq, kütlələr arasındakı statuslarını da düşünərək, bu dəfə həcc mövsümündə Məkkəyə gələn qəbilələri hədəf aldılar və təbliğat fəaliyyətlərini onları da əhatə edəcək şəkildə genişləndirdilər. Bu yolu seçməklə, kütlələr arasındakı statusların qoruya biləcəklərini umurdular. Peyğəmbərimizin ovsunçu və yalançı olmadığını bildikləri halda, Məkkə imkanlılarının, “Bu bir sehrbazdır, çox yalan söyləyən biridir” şəklindəki iftiralarının altındakı əsl səbəb budur.

Çirkin hesabları, həcc mövsümündə Məkkəyə gələnləri yeni dinə və Peyğəmbərimizə qarşı şərtləndirmək və onların Peyğəmbərimizin öndərlik etdiyi gerçəyə meyl etmələrini əngəlləmək idi.

Bu xüsuslar, tarixçi İbn–i İshak tərəfindən belə anladılmışdır:

Həcc mövsümü gəldiyində, Qüreyşin öndə gedənləri, yaşlı və peşəkar olan Vəlid ibn–i Muğirə ətrafında toplandılar. Vəlid onlara dedi ki:–Həcc mövsümü yaxınlaşdı. Bu sezonda Ərəblərın elçiləri sizə gələcəklər. Onlar indi Məhəmmədin etdiklərini eşitmişdilər.

Siz, onun haqqında görüş birliyinə varın. Ayrılığa düşüb, bir–birinizi yalanlamayın. Sözləriniz bir–biriylə tərs gəlməsin.”

Onlar dedilər ki: – “Ey Vəlid! Sən buyur söylə. Tutarlı bir görüş ortaya at ki, biz də elə söyləyək.” Vəlid, “Əslində siz söyləyin, mən sizi dinləyirəm” dedi. Onlar dedilər ki: “Kahin deyək.” Vəlid, “Xeyr. Allaha and içirəm ki, o kahin deyildir. Biz çox kahin gördük. Bu, kahinlərin uzaqdan gəldiyi zənn edilən, anlaşılmayan, qafiyəli sözləri deyildir” dedi. Onlar dedilər ki:– “Cin çarpmış deyək.” Vəlid, “O dəli deyildir. Çox cin çarpmış gördük, onları bilirik. Onun sözləri boğuq səslərinə, insanların içlərinə nüfuz etmələrinə və vəsvəsələrinə bənzəyir” dedi. Onlar dedilər ki:– “Şair deyək.” Vəlid, “Bu şer deyil. Biz beytləriylə, qitələriylə, açığı–qapalısı və uzunluğuyla şerin hər növünü bilirik. Ona görə də bu şer deyildir” dedi.

Onlar, “Ovsundur deyək” dedilər. Vəlid: –“Ovsunçuları da ovsunlarını da çox gördük. Bu, onların üfürüklərinə və düyünlərinə bənzəmir” dedi. Bunun üzərinə onlar, “Vəlid, bəs nə deyək?” deyə soruşdular. Vəlid, “Allaha and içirəm ki, onun sözünün bir şirinliyi var.

Kökü sağlam şəkildə oturmuşdur. Budaqları meyvə vermişdir. Siz, onun haqqında nə söylərsəniz söyləyin, mütləq bu sözünüzün axmaqca olduğu ortaya çıxacaqdır. Bu barədə söylənə biləcək ən yaxın söz, “Bu adam bir ovsunçudur. Ovsun kimi təsir edən bir söz söyləyir, beləcə oğul ilə atasını, qardaş ilə qardaşını, ər ilə arvadını, insan ilə əqrəbalarını bir–birindən ayırır demənizdir” dedi. Bu mövzuda anlaşan Qüreyşin öndə gedənləri qalxıb getdilər. Həcc mövsümündə hacılar gəlməyə başladığında insanların yolları üzərində oturur, oradan gəlib–keçən hər kəsə Məhəmmədin etdiklərini anladıb, ondan çəkinmələrini söyləyirdilər…[11 ]

^6–8Və içlərindən öndə gedənlər yürüdülər: “İlahlarınız üzərində dirənin və sözünüzdən, qərarınızdan dönməyin. Bu, həqiqətən, sizdən gözlənən bir şeydir! Biz bunu son–başqa bir dində eşitmədik, bu ancaq bir uydurmadır. Öyüd– Kitab aramızdan Onun üzərinəmi endirildi?” –Əksinə, onlar Mənim öyüdümdən– Qurandan yetərsiz bilik içindədirlər, əksinə onlar hələ əzabımı dadmadılar.

və içlərindən öndə gedənlər…

Məkkədə yayğın olan görüşü, yəni bir tək Allah yerinə bir çox ilahın olmalı olduğu düşüncəsini davam etdirmək və Peyğəmbərimizin açdığı tövhid bayrağını endirdə bilmək üçün müxtəlif cəhdlər edənlər, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Qüreyşin öndə gedənləri idi.

Mələ [irəli gələnlər/şura]: “Dolmaq” mənasına gələn ملئ [mil] sözündən törəmiş olan ملاء [mələ’] sözünün əsas mənası, “dolu olan” [depo] deməkdir. Zamanla “rəislər/başçılar, bir kütlənin öndə gedənləri, kütlənin ərdəmliləri” üçün də məcazi mənada mələ deyilməyə başlanmışdır. Bunlara ona görə mələ deyilirdi ki, “onları ehtiyac duyulan bilik, təcrübə və anlayışla dolu” hesab edirdilər, yəni “boş adam” hesab etmirdilər. Söz bu mənasıyla Quranda 28 dəfə yer almışdır. Ərəblər, “əxlaq”a da mələ deyirlər.[12 ]

Bu söz irəlidə ملاء اعلى [mələ–i əla] olaraq yenə qarşımıza çıxacaq və orada daha geniş olaraq açıqlanacaqdır.

Məkkənin bu zavallı mələləri [öndə gedənləri] istəyirlər ki, xalqdan, atalarından qalma ənənələrinə sadiq qalsınlar, bilinən ilahlarına tapınmağa davam etsinlər, bu yeni çağırışla ortaya qoyulan qaydalara qulaq asmasınlar, onunla maraqlanmasınlar. Çünki bu məsələlərlə bilavasitə özləri maraqlanacaqlar, xalqın ilahlarına, inanclarına, mənfəətlərinə ən gözəl şəkildə özləri qayğı göstərəcəklər.

Bu Firon zehniyyətli zatların düşüncələrinə görə, yönəldilənlərin düşüncələri, inancları, kütləvi davranışları olmamalıdır, insanlar sadəcə onlara qulluq etməlidirlər. Bu zehniyyət tarix boyunca heç yox olmamış və təşəbbüsü əldə tutmaq üçün işlədilən planlar əslində heç dəyişməmişdir.

Belə ki, günümüzdəki zalım idarəçilər də, ictimaiyyəti maraqlandıran məsələlərdə, xalqı o mövzularla maraqlanmaqdan, o mövzularda düşünməkdən uzaqlaşdırmaq üçün bənzər üsullar işlədirlər. Çünki, qeyri qanuni idarəçilər varlıqlarını ancaq o zaman sürdürə bilərlər ki, kütlələrin başlarını təməlsiz planlar və lüzumsuz məsələlərlə məşğul etsinlər. Xalq öz problemlərinin kökünü özü araşdırsa, nəticədə gerçəkləri görər, bu isə zalımların işinə əsla yaramaz. Məkkədə o günlərdə bu diktatorları gözləyən ən ciddi təhlükə xalqın, yeni gəlməkdə olan ilahi ismarıca qulaq verməsidir.

Biz bunu son/başqa bir dində eşitmədik

Son din/başqa din: Ayədəki bu ifadədən anlaşıldığına görə, Peyğəmbərimizin üzərində diqqətlə durduğu tövhid inancına qarşı Məkkəli müşriklərin irəli sürdükləri bəhanələrdən biri dəاخر [aəxər=son/başqa] dində belə bir inancın olmadığı olmuşdur.

Aəxər sözü, “son” və “başqa” mənalarına gəlir. [13] Buradakı mənanın, “son” olduğu qəbul edilərsə, son din təbiri ilə “Xristiyanlıq” qəsd edilmiş olur.

Müşriklər “Son dində də belə bir tövhid anlayışı yoxdur, o dində üçləmə var. Eynilə bizim, Latın, Mənatın, Uzzanın yağmur, bərəkət tanrısı, mələklərin də Allahın qızları olmaları barədə inanclarımız kimi”. Son dindəki inanca görə də “İsa Allahın oğludur” deyərək təhrif olunmuş, əfsanələrlə orijinallığını itirmiş olan Xristiyanlığı özlərinə yaxın hesab edir, İslama qarşı Xristiyanlıqdan mədəd umurdular. Aəxər sözü, “başqa” mənasında qəbul edilərsə, Qüreyş öndə gedənləri bu dəfə “Məhəmmədin, Allahı mütləq mənada birləmə [tövhid] çağırışını indiyə qədər heç kimsədən, qonşu ölkələrdəki dinlərdə də eşitmədik. Elə isə onun bu çağırışı uydurma bir çağırışdan başqa bir şey deyildir” demiş olurlar. Gerçəkdən də o günə qədər, nə ətrafdakı Xristiyanlar, nə İran və İraqdakı Məcusilər, nə də ataları və o günkü Ərəblər, “Bir olan Allahdan başqa ilah yoxdur” deməmişdilər. Ətrafdakı müxtəlif dinlərə mənsub insanlar da, Məkkəli müşriklər kimi türbələrə üz sürtür, övlad sahibi olmaq və ruzilərinin artması kimi istəklərlə müxtəlif ilahlara dua edir, nəzir verib, qurban kəsir və feyz aldıqlarına inandıqları bu ilahların bütün problemlərini çözəcəklərini zənn edirlər. Beləliklə, Məkkəli müşriklərin, “Biz bunu başqa bir dində eşitmədik” sözləri bu mənaya gəlir: “Məhəmmədin, nə bizim ilahlarımızın, nə də ətrafda yaşayan insanların ilahlarının, Allahın səltənətində heç bir paylarının olmadığı və bütün səlahiyyətin Allahın əlində olduğu barəsindəki sözləri, bu günə qədər heç kimsənin söyləmədiyi uydurma bir iddiadır”.

Yəni, atalarımızdan eşitmədiyimiz və başqa dinlərdə də olmayan tövhid inancının batil olması gərəkir.”

Zikr [öyüd] aramızdan onun üzərinəmi endirildi?

Bu ifadədən açıqca anlaşılır ki, Peyğəmbərlik kimi uca bir məqamın, yüksək bir dərəcənin, Məhəmməd kimi fiziki quruluş olaraq, digər insanlardan bir fərqi olmayan birinə verilməsi, Məkkəli müşriklərin heç anlaya bilmədikləri və həzm edə bilmədikləri bir şeydir. Çünki bu söz, istifham–i inkari olub, “Peyğəmbərlik ona verilməməliydi” mənasına gəlir.

Onlara görə, bir insanın çata biləcəyi ən yüksək dərəcə olan Peyğəmbərlik, əgər bir insana və içlərindən birinə veriləcəksə, bu adam insanların ən şərəflisi olmalıdır. Məhəmməd isə zəngin olmadığı, fərqli bir məqama və sosial imkanlara da sahib olmadığı üçün onların nəzdində insanların ən şərəflisi və qiymətlisi deyildi. Beləliklə, Peyğəmbərliyin ona verilməməli olduğu qənaətindəydilər. Şərəfin ancaq mal, məqam və tərəfdar ilə əldə edilə biləcəyini zənn edən bu zavallılar, adi bir insanın da şərəfli ola biləcəyini qəbul edə bilmirdilər.

Kafirlərin Peyğəmbərimizə qarşı olan bu hiddətləri başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

^90–93Və “Bizim üçün yerdən bir bulaq fışqırtmadıqca sənə əsla inanmayacağıq. Yaxud sənin xurmalardan, üzümlərdən ibarət bir bağçan olmalı idi. Onların aralarında şırıl–şırıl bulaqlar axıtmalısan. Yaxud iddia etdiyin kimi göyü parçalar halında üzərimizə düşürməlisən, yaxud Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən. Yaxud sənin qızıl bəzəkli bir evin olmalı, yaxud göyə yüksəlməlisən. Ancaq, sənin yüksəlişinə, öyrənib öyrədəcəyimiz bir kitabı bizə endirməyənə qədər əsla inanmarıq” dedilər. Sən de ki: “Rəbbim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Mən, bəşər bir elçidən başqa bir şeymiyəm ki?!”
⁹⁴Və insanlara yol göstərən–Quran gəlincə, özlərinin iman etmələrinə, sadəcə “Allah bir bəşərimi elçi göndərdi?” demələri mane olur.
⁹⁵De ki: “Əgər yer üzündə rahatlıq içində yeriyib duran mələklər olsaydı, əlbəttə Biz onlara göydən elçi olaraq bir mələk endirərdik.” (İsra/90–95)

Kafirlərin bu müqayisələri, yöntəmləri və dəyər mühakimələri günümüzdə də dəyişməmişdir. Məkkəli inkarçıların məqsədlərinin nə olduğu Rəbbimiz tərəfindən belə açıqlanmışdır:

²⁹Tam əksinə, Mən bunları da, atalarını də özlərinə haqq/gerçək və açıqlayıcı bir elçi gəlincəyə qədər qazanclandırdım.
³⁰Və haqq/gerçək özlərinə gəldiyi zaman onlar:– “Bu, bir ovsundur və şübhəsiz biz onu bilərək rədd edənlərik/inanmayanlarıq” dedilər.
³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” dedilər.
³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz. Bir–birlərinə işlərini gördürsünlər deyə Biz, onların bir qismini bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb topladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf/29–32)

Müşriklərin yuxarıdakı ayədə keçən iki şəhər ifadəsi, “Məkkə” və “Taif”i işarət edir. Çünki onların öndə gedənləri, idarəçiliyi əllərində toplayan imkanlıları, bu iki şəhərdə yaşayırlar. Bu tiplər, gələn hər yeni Peyğəmbərin dəvətini eşitdiklərində qədimdən bəri eyni reaksiyanı vermişlər və dərhal din yolu ilə liderliklərini qorumağa, ya da lider deyillərsə, onu əldə etməyə çalışmışdılar.

Bu iki şəhərin imkanlıları da Uca Allahın bilərək Məhəmmədi Peyğəmbər seçdiyini, yalnız onun bu işə layiq olduğunu bildiklərindən, Allahın rəhmətinin xəzinələrini ona açdığını eşitdiklərində həm qısqanclıqlarından qudurmuşlar, həm də iqtidarlarının sarsılacağı düşüncəsiylə, böyük bir narahatçılığa qapılmışdılar.

Müşriklərin Peyğəmbərimizə qarşı tətbiq etdikləri yöntəm, daha əvvəl Qəmər surəsində göründüyü kimi, Saleh Peyğəmbər üçün də işlədilmişdi:

²³Səmud da o xəbərdarlıqları yalan saydı: ^24,25“Bizdən bir tək insanamı, Onamı uyacağıq? Elə edərsək, tam yəqinliklə bilin ki, bir pozğunluq və çılgınlıq içində olarıq, Öyüd–Kitab, aramızdan Onamı buraxıldı? Xeyr, əksinə o, çox yalançı, həyasızdır” dedilər. (Qəmər/23–25)

Müşriklərin heç dəyişməyən bu halları, irəlidə Nuh Peyğəmbərlə xalqı arasında keçən əhvalatlarda təkrar qarşımıza çıxacaqdır:

²³And olsun ki, Biz, Nuhu cəmiyyətinə elçi göndərdikdə o, “Ey cəmiyyətim! Allaha qulluq edin. Sizin üçün Ondan başqa ilah yoxdur. Hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?” dedi.
^24,25Bunun qarşısında, cəmiyyətindən kafir öndə gedənlər, “Bu, sizin kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyildir. Sizə üstünlük etmək istəyir. Əgər Allah istəsəydi, qətiliklə mələkləri endirərdi. Biz əvvəllər, atalarımızın dinində bunu eşitmədik. Bu, yalnızca özündə dəlilik olan bir adamdır. Belə isə, bir müddətə qədər onu ümidlə gözləyin” dedilər. (Möminlər/23–25)

Təhlilini etdiyimiz bölmədə, kafirlərin diqqət çəkilmiş özəlliklərindən biri də qısqanclıqlarıdır. Tarixçi İbn–i İshak, onların bu qısqanclıqları haqqında bunları nəql etmişdir:

Əbu Süfyan ibn–i Harb, Əbu Cəhl ibn–i Hişam və Zöhrə oğullarından müttəfiqi Ahnes ibn–i Süreyk İbn–i Amr ibn–i Vəhb əs–Sakafi evində namaz qılan (salaat edən) Peyğəmbərimizi (salaat və səlam üzərinə olsun) dinləmək üçün çıxıb getdilər. Hər biri özünə uyğun bir yer tapıb dinləməyə başladı. Kimsənin kimsədən xəbəri yoxdu. Bütün gecə boyunca şəfəq atana qədər onu dinlədilər. Dan yeri ağarınca ayrılıb getdilər.

Yolda qarşılaşdılar. Bir–birlərini qınadılar. “Bir daha belə etməyək. Əgər millətin alt təbəqəsindən bəziləri sizi belə edərkən görərlərsə, bu onlara təsir edər” deyib ayrıldılar. İkinci gecə də təkrar hər kəs gəlib yerini aldı. Yenə onu dinləməyə başladılar. Sabah olana qədər onu dinlədilər. Dan yerinin ağardığında dağılışdılar. Yolda yenə qarşılaşdılar. Bir–birlərinə öncəki gün söylədiklərinin eynisini söylədilər. Sonra ayrılıb getdilər. Üçüncü gecə olunca yenə hər kəs əvvəlki yerini aldı. Bütün bir gecə onu dinlədilər.

Dan yeri ağarınca oradan ayrıldılar. Yolda təkrar qarşılaşdılar. Bir–birlərinə, “Bir daha belə bir iş etməyəcəyimiz üzərinə anlaşmadan buradan ayrılmayacağıq” deyib bu barədə anlaşdılar. Sonra ayrılıb getdilər… Sabah olunca Ahnes ibn–i Süreyk çəliyini aldı, qalxdı. Əbu Süfyana getdi. Əbu Süfyan evindəydi. Ahnes, “Ey Əbu Hanzala! Məhəmməddən eşitdiklərin haqqındakı görüşün nədir? Söylə baxaq” dedi. Əbu Süfyan dedi ki: “Ey Əbu Salabe! Allaha and içirəm ki, bildiyim və mənasını anladığım şeylər eşitdiyim kimi, mənasını anlamadığım və nə demək olduğunu çıxaramadığım şeylər də eşitdim.” Ahnes dedi ki: “And içdiyin Allaha mən də and içirəm ki, mən də eləyəm! Ahnes daha sonra oradan ayrıldı. Əbu Cəhlə getdi. Onu da evində tapdı. “Ey Əbu Hakem! Məhəmməddən eşitdiklərin haqqındakı qənaətin nədir?” deyə soruşdu. Əbu Cəhl, “Nə eşitmişəm?” deyə sözə girdi, “Biz Abdulmənaf oğulları ilə şan–şərəfdə yarışırdıq.

Onlar yedirdilər, biz də yedırdik, onlar daşıdılar [yükləndilər], biz də daşıdıq [yükləndik], onlar verdilər, biz də verdik. Nəhayət hər mənada onlarla bərabər şəkildə atbaşı gedirdik. Yarışan iki süvari kimiydik. Onlar tam bu sırada, “Göydən özünə vəhy gələn bir Peyğəmbərimiz var” dedilər. Buna nə zaman çatacağıq? Allaha and içirəm ki, əsla ona inanmayacaq və onu doğrulamayacağıq! Bunun üzərinə Ahnes qalxdı və çəkilib getdi…[14]

Bu tarixi sənədə görə, Məkkəli müşriklərin tövrü paxıllıqdan başqa bir şey deyildi. Əbu Cəhl, üç gün boyunca mücadilə etdiyi və hər dəfəsində məğlub olduğu gerçəyi, paxıllığından qəbul edə bilməmişdir!

Peyğəmbərimizin heç kimsənin çatmasına imkan olmayan uca bir məqama çatması, Əbu Cəhl kimi digər Məkkəli öndə gedənlərin də qısqanclıq və paxıllıqlarına səbəb olmuşdur. Yuxarıdakı ayələr, tarixçi İbn-i İshakın, bu surənin “Giriş” hissəsində təqdim etdiyimiz söhbətləri nəzərə alınaraq, dəyərləndirilsə, xəyalımızda bu mənzərə canlanır: Peyğəmbərimiz tərəfindən susdurulan Qüreyş öndə gedənləri bir–birlərinə, “Haydi yeriyin, ilahlarınız üzərində səbr və səbat edin. Bu, gerçəkdən arzu edilən bir şeydir! Yəni, Məhəmmədin qayəsi, dinini anlatmaq deyil, əksinə bizə hakim olub, oğul uşağımız barəsində istədiyi kimi hökm etməkdir. Ona görə də Məhəmmədin işini bitirmək üçün başqa bir çarəniz yoxdur. Budur, sizdən gözlənən budur” deyərək, Əbu Talibin evindəki toplantıdan ayrılmışdılar.

Əksinə, onlar Mənim Zikrimdən bir şübhə içindədirlər,

Bu ifadə ilə kafirlərin davranışlarının əsas səbəbi ortaya qoyulmuşdur. Çünki bu ifadə, onların irəli sürdükləri rədd etmə səbəblərinin hamısının, əslində bir bəhanə olduğu mənasına gəlir. Uca Allahın, Onlar Mənim Zikrimdən bir şübhə içindədirlər ifadəsinin təqdirini bu şəkildə etmək mümkündür:

“Onlar səni deyil, Bizi yalan sayırlar. Sənin doğruluğundan əsla şübhə etmirlər. Lakin sən, göndərdiyim Zikr istiqamətində, əmr olunduğun kimi onlara təbliğ edincə, dərhal şübhələnməyə başladılar. Əslində, daha öncə, sənin doğruluğun haqqında tərəddüdsüz and içirdilər.”

Gerçəkdən də Məkkəli imkanlıların irəli sürdükləri şübhələrin hamısı tutarsız bir sıra sözlərdən ibarətdir. Bunun qarşısında Məhəmmədin (s.ə.s) doğruluğunu göstərən dəlillər isə, apaçıq və kəskindir. Beləliklə kafirlərin, Məhəmmədin (s.ə.s) Peyğəmbərliyini təsdiq edən dəlillərin doğruluğunu və onun Peyğəmbərliyi barəsində irəli sürdükləri bəhanələrin tutarsızlığını görməmələri mümkün deyildi, amma onların əsl şübhələri, “Zikr” deyə ifadə edilən Qurandır.

Quranın, insan sözləri ilə müqayisə edilə bilinməyən ifadəsi və ortaya qoyduğu gerçəklər onları çaşdırır. Ancaq onlar yenə də Quranın Allah qatından gəldiyinə inanmırlar.

Məkkəli imkanlıların bu inkarları, Ənam surəsində bir az daha geniş şəkildə yer almışdır:

³³Biz onların söylədiklərinin səni, qəti olaraq, üzdüyünü, əlbəttə, bilirik. Amma onlar əslində səni yalan saymırlar, amma şərik qoşaraq yanlış–öz zərərlərinə iş görən o kimsələr Allahın ayələrini bilə–bilə rədd edirlər.
³⁴Və əlbəttə ki, səndən əvvəl də elçilər yalan sayılmışdılarsa da, özlərinə yardımımız gəlincəyə qədər yalan sayılmağa və əziyyət olunmağa səbr etmişdilər. Və Allahın sözlərini dəyişdirəcək heç bir kimsə yoxdur. Heç şübhəsiz ki, sənə, elçilərin xəbərlərindən bir qismi gəlmişdir. (Ənam/33-34)

…əksinə onlar hələ əzabımı dadmadılar

Quran haqqında şübhə duyan kafirlər, bu ifadə ilə doğrudan əzab təhdidiylə üz–üzə gətirilmişdilər. Bu ifadənin təqdiri belə edilə bilər:–“Onlar, mən onlara əzabımı daddırmadığım, onları sərbəst buraxdığım üçün sağlam bir şəkildə əhvalatları araşdırmağı, sağlam düşüncəli yanaşmağı və təfəkkürü tərk etdilər.

Əgər onlar o əzabı dadmış olsaydılar, belə davranmazdılar. İndilik əzabdan uzaqda olarlar, amma onu bir daddılarmı, artıq belə bir şeyi əsla söyləməzlər. Çünki o zaman onlar hər şeyi anlayacaqlar. Onlar da qədim qövmlər kimi qışqırışacaqlar, amma iş işdən keçmiş olacaqdır.”

Aydındır ki, Peyğəmbərimiz onlara, küfrlərində israr etmələri halında başlarına ilahi əzabın gələcəyini xəbər verirdi.

Lakin küfrlərindəki israra rəğmən əzabın dərhal gəlməməsi, Məhəmmədin (ə.s) doğruluğu xüsusunda kafirləri şübhəyə düşürürdu. Bu vəziyyət Quranda Ənfal surəsində belə anladılmışdır:

³¹Onlara ayələrimiz oxunduğu zaman da, “Eşitdik, dilərsək bunun kimisini biz də söylərik, bu, keçmiş cəmiyyətlərin əfsanələrindən başqa bir şey deyildir” demişdilər.
³²Bir vaxt da onlar, “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/gerçəyin tam özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox acı verən bir əzab ver” demişdilər.
³³Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də Allah onlara əzab edici deyildir. (Ənfal/31-33)

Uca Allah şübhəçi kafirləri əzabla təhdid etmişdir. Sonra, onların arasından Abdullah oğlu Məhəmmədi Özünə Peyğəmbər olaraq seçməsinə paxıllıq edənlərə cavab verir. Bu cavaba da onlara bir sorğu yönəldərək başlayır:

^9–11Yoxsa çox güclü və çox bağışlayan Rəbbinin mərhəmət xəzinələri onların yanındadırmı? Ya da bütün o göylərin, yerin və aralarında olanların mülkü onlarındırmı? Elə isə, burada, müxtəlif qruplardan əmələ gəlmiş, pozğuna uğramış bir ordu olan onlar, hər yolu sınaqdan keçirərək yüksəlsinlər, əllərindən gələn hər şeyi sınaqdan keçirsinlər!

Bu ayələr, kafirlərin, “Məhəmməddən başqa, Allahın Peyğəmbər olaraq göndərəcəyi başqa birisi yox idimi? Zikr enə–enə onamı endi?” şəklindəki reaksiyalarına verilən bir cavabdır. Bu cavabın təqdiri belə edilə bilər:–“Bunlar nə zamandan bəri səlahiyyət sahibidirlər ki, Peyğəmbər göndərmə barəsində artıq–əskik danışırlar, kimin Peyğəmbər olaraq göndərilməli olmasına burunlarını soxurlar. Peyğəmbər göndərmək səlahiyyəti və gücü, yerin və göyün hökmranlığı əlində olanındır. Əgər onların belə bir iddiaları və gücləri varsa, buyursunlar səbəblərin içində yüksəlsinlər [yerin göyün hökmranlığını ələ keçirsinlər]! Yəni, göylərə, yerə və bu ikisi arasında olan varlıqlara əl qoysunlar, Allahın xəzinələrinə hökm etsinlər. O zaman Peyğəmbəri onlar göndərərlər və dilədiklərini də Peyğəmbər edərlər.”

Qüreyş irəli gələnlərinin tez–tez təkrarladıqları, Peyğəmbərlik məqamına nəyə görə Qüreyşin zəngin və güclü şəxslərindən birinin deyil, Məhəmmədin layiq görüldüyünə dair sözləri, Quranda müxtəlif yerlərdə zikr edilmışdır.

¹⁰⁰De ki:–“Əgər siz, Rəbbimin mərhəmət xəzinələrinə sahib olsaydınız, xərclənib tükənər qorxusuyla, tam yəqinliklə bilin ki, əlinizdə tutar–kimsəyə bir şey verməzdiniz. Və insan çox xəsisdir.” (İsra/100)
³¹Yenə onlar:–“Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” dedilər.
³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir–birlərinə işlərini gördürsünlər deyə Biz, onların bir qismini bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb topladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf/31–32)
⁴⁰Və and olsun bunlar, bəla və fənalıq yağmuruna tutulmuş olan bölgəyə getdilər. Yaxşı, onu da görmürdülərmi? Tam əksinə, bunlar öldükdən sonra dirilməyi ummurdular.
^41,42Səni gördükləri zaman da, “Budurmu Allahın elçi olaraq göndərdiyi? Əgər tanrılarımıza inanmaqda təkid etməsəydik, həqiqətən də bizi az qala tanrılarımızdan azdıracaqdı” deyə səni lağa qoymaqdan başqa bir şey etmirlər. Və onlar, yaxında əzabı gördükləri zaman, kimin haqq yoldan daha azğın olduğunu biləcəklər! (Furqan/40–42)

Böyük möcüzə: Məkkənin fəthinin müjdələnməsi: 11–ci ayənin, (Onlar) burada, müxtəlif qruplardan əmələ gəlmiş, pozguna uğramış bir ordudur! şəklindəki ifadəsi, kafirlərin əslində zavallılardan başqa bir şey olmadıqlarını bildirir. Bunun iki cür anlaşılması mümkündür: a) Onlar ağıllı düşünərək, ortaya sübut qoya bilmədiklərindən fikir mübahisəsi nəticəsində məğlub olmuş, rəzil olmuş bir qrupdur. b) Onlar müxtəlif qruplardan meydana gəlmiş yığma, çox zəif bir ordudur, beləliklə pozğuna uğradılacaqlar və sahib olduqlarını qoruya bilməyəcəklər. Ayədəki burada ifadəsi ilə, onların inkar etdikləri yerdə məğlubiyyətə uğrayacaqları vurğulanır ki, o yer Məkkədir. Yəni ayədə, “Bunlar yenə eyni şəhərdə məğlub olacaqlar.

Onlar bəlkə Allahın Elçisini xor və həqir görürlər, rədd edirlər, amma elə bir zaman gələcək ki, özlərini Peyğəmbərin ayaqları altında görəcəklər” deyilir və fikrimizcə, Məkkənin fəthinə işarət edilir.

Xatırlanacaq olursa 11–ci ayənin ismarıcı fərqli sözlər və fərqli üslubla Qəmər surəsində də verilmişdi:

⁴³Sizin kafirləriniz onlardan xeyirlidirmi? Yoxsa yazılarda sizin üçün qurtulacaqlarına dair Allah tərəfındən verilmiş bir sənəd və ya fərmanmı var? ⁴⁴Yoxsa onlar, “Biz bir–birimizə yardım edən– intiqam ala bilən bir topluluğuq”mu deyirlər?
⁴⁵Yaxında o camaat pozğuna uğrayacaq və arxalarını dönərək qaçacaqlar. (Qəmər/43–45)

Allah və elçilərinin düşmənləri, nə qədər güclü olurlarsa olsunlar, imkanları nə qədər geniş olursa olsun, nəticə olaraq “pozğuna uğramış bir ordu” vəziyyətinə düşməyə məhkumdurlar. Onlar bir müddət yer üzündə güc zoruna hakimiyyətlərini davam etdirsələr də, tez–gec Allahın ayədə təsvir etdiyi vəziyyətə düşəcəklər.

Bu diktatorların Quran enmədən öncəki oxşarlarından bir qismi, Uca Allah tərəfindən sonrakı ayələrdə sıralanmışdır. Belə ki, bu diktatorların Quran endikdən sonrakı örnəklərinin də araşdırılaraq, İslam günəşi qarşısında necə pərişan olduqlarının ortaya qoyulmasında böyük faydalar vardır.

^12,13Onlardan əvvəl Nuhun Cəmiyyəti, Ad, sütunlar sahibi, möhtəşəm orduları olan/görünməmiş işgəncələr edən Firon, Səmud, Lutun cəmiyyəti və Eykə əshabı da yalan saydılar. Bax budur, onlar, ayrı–ayrı baş qaldıran qruplardır.

¹⁴Onların hamısı, sadəcə elçiləri yalan saydılar. Buna görə də əzabım haqq oldu.

Bu ayələrdə Məkkəli müşriklərə, özlərindən əvvəl ağılsızlıq etmiş və cəzaya uğradılmış bir sıra cəmiyyətlər örnək göstərilərək, bənzər cəzaların özlərinə də veriləcəyi barəsində xəbərdarlıqlar olunur.

Qüreyşdən öncə yaşamış və yuxarıdakı ayələrdə sadəcə altı dənəsinin ismi verilmiş olan birliklərin örnəkləri, əslində Məkkəli müşriklər üçün yaxşıca bir təhdid mahiyyətindədir. Ayədə Firon üçün işlədilən sütunlar sahibi tamamlığı, daha öncə Fəcr surəsində də işlədilmişdir. Ərəbcədə qədim bir Bədəvi termini olaraq işlədilən sütunlar sahibi deyimi məcazən, “güclü bir nüfuz”u, yaxud “sarsılmaz, yıxılmaz bir güc”ü ifadə edir.[15 ]

O dövrdə bir Bədəvi çadırının böyüklüyünün, sahibinin gücünə görə dəyişdiyi və bir çadırı dik tutan sütunların sayı, o çadırın böyüklüyü ilə düz mütənasib olduğu üçün, güclü bir qəbilə rəisi çox zaman, “saysız dirəklər üstündə duran çadırın sahibi” olaraq tanıdılırdı.

Deyimin, “status” və “güc”ü təmsil edən bu məcazi mənası nəzərə alındığında, sütunlar sahibi Firon ifadəsindən “Fironun çox güclü olduğu”, “Fironun ordusunun böyük və təchizatının ehtişamlı olduğu, beləliklə də bu təchizatın qorunduğu çadırların da ehtişamlı [böyük, çox sütunlı] olduğu”, “Fironun ordusunun yerləşdiyi yerdə, ordudakı əsgər sayı çox olduğuna görə, çox sayda sütun işlədildiyi” anlaşıla bilir.

“Dirək” və “çadır” arasındakı əlaqəyə fərqli bir yanaşma ilə, bu ifadədəki sütun sözünün, Fironun əsgərlərini ya da yaxın çevrəsini xarakterizə etdiyini düşünmək də mümkündür. Çünki, necə dirəklər çadırı gücləndirirsə, əsgərlər və tərəfdarlar da səltənətləri gücləndirən ünsürlərdir.

“Firon” ilə “paya” arasında, Fironun zalımlığı istiqamətində də bir əlaqə qurula bilir: “İnsanları yerə çaxılmış sütunlara bağlayaraq üzərlərinə əqrəb və ilanları buraxması”, “insanları əllərindən və ayaqlarından sütunlara mıxlayaraq, onları bu şəkildə ölümə tərk etməsi”, “insanları iti sütunlar üstünə oturtması” kimi zülmləri ilə, bu ifadədən, Fironun çox zalım olduğu mənası çıxarıla bilir.

Bunlardan başqa bu ifadə ilə, piramidaları yer üzünə sütun kimi çaxmış olan Fironların hər birinin qəsd edildiyini də düşünmək mümkündür.

¹⁵Və bunlar, göz açıb qapayacaq qədər belə gecikməsi olmayan bir qışqırtıdan başqasını gözləmırlər.

¹⁶Və dedilər ki: “Rəbbimiz! Hesab günündən əvvəl bizim əzabdan payımızı təcili ver Bizə!”

Gözlənən qışqırıq: Ayədə keçən gözlənən qışqırıq ifadəsindən iki fərqli məna çıxarmaq mümkündür:

الصّيحة [sayha] sözü, “bir kütləyə hücum edildiyində ortaya çıxan qışqırışma” olaraq qəbul edilərsə, bu ifadədən kafirlərin dünyada başlarına gələcək fəlakətlər ucbatından qışqırışacaqları anlaşılır. Sözün bu mənası, Yunis surəsindəki ayələrlə də təsdiqlənir:

¹⁰¹De ki: “Göylərdə və yerdə nə var bir baxın!”, Və iman etməyəcək bir cəmiyyətə açıq–aşkar ayələr və xəbərdarlıqlar bir şey verməz, xəbərdarlıqlar nə verə bilər?
¹⁰²Artıq onlar, sadəcə özlərindən əvvəl gəlmiş keçmiş olanların uğradıqları günlərin eynisinimi gözləyirlər? De ki: “Gözləyin, Mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm.”

(Yunis/101–102)

Buna görə, tək bir partlama onları yox etmək üçün yetərlidir və sonra da onlara heç bir fürsət verilməyəcəkdir. Yəni, bu ifadə ilə, onların başına tək bir dəfədə və qəfil gələn bir əzab qəsd edilmişdir.

2) Sayha sözü “sura [boruya] ilk üfləndiyi zamankı qiyamət qışqırığı”dır. Buna görə ifadə, “onlar hər nə qədər dünyada Mənim əzabımı dadmadılarsa da, bu əzab qiyamətdə onlar üçün hazırdır, özlərini qiyamətə hazırlasınlar!” şəklində anlaşıla bilir. Sayha sözünün, “qiyamət qışqırığı” olaraq qəbul edilə biləcəyini göstərən bir çox ayə də mövcuddur, bunlardan bir dənəsi budur:

^49,50Onlar sadəcə bir–biri ilə çəkişib durduqları zaman, özlərini yaxalayacaq bir tək qışqırıqla qarşı–qarşıya qalacaqdırlar. Bax budur, o zaman bir vəsiyyət belə edə bilməzlər. Ailələrinə, yaxınlarına da dönə bilməzlər. (Ya–Sin/49)

Fəvaq: الفواق [fəvaq] sözü, klassik Ərəbcədə bir deyim olub, “dəvənin iki sağımı arasındakı zaman” mənasındadır.[16] Bu söz, dilimizdəki “göz açıb, yumuncaya qədər” deyimi kimi çox qısa bir zamanı anladır.

Və dedilər ki: “Rəbbimiz! Hesab günündən öncə bizim əzabdan payımızı tələsik ver Bizə!”

Müşriklərin bu ifadələrində bir ironiya var. Yəni onlar, “Din Günü”nə inanmadıqları üçün ağılsızca davranaraq Allahdan, vəd edilən əzabı dərhal endirməsini və o çox dəhşətli əzabdakı paylarını verməsini istəmişdilər.

Halbuki əzabın dərhal gəlməməsi, Allahın onlara olan rəhmət və mərhəmətindən qaynaqlanır. Onlar isə bu rəhmətin dəyərini bilməyərək bu bağışa qarşı Ona şükr etmirlər.

Müşriklərin bu ironiyalı tövrləri Quranda bir çox dəfə zikr edilmişdir, bunun Ənfal surəsindəki ifadəsi belədir:

³²Bir vaxt da onlar, “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/gerçəyin tam özü isə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox acı verən bir əzab ver” demişdilər.
³³Halbuki, sən içlərində ikən, Allah onlara əzab edəcək deyildi. Bağışlanma dilədikləri müddətcə də Allah onlara əzab edici deyildir. (Ənfal/32–33)

¹⁷Sən onların dediklərinə səbr et və güclərin sahibi qulumuz Davudu xatırla. Şübhəsiz o, Rəbbinə çoxca dönən idi.

Surənin bu hissəsində anlatma forması, xəbər cümləsindən, istək və ya əmr forması ilə qurulan inşa cümləsinə dönmüşdür. Bu ayədə Peyğəmbərimizə xitab edilmiş və Peyğəmbərimiz, Məkkəli müşriklərin anlayışsızlıqlarına, pozğunluqlarına, Allahın cəzasını yalan sayaraq cəzanı dərhal istəmələrinə və Allahın rəhmətini inkar etmələrinə qarşı təsəlli edilmişdir.

Araşdıracağımız ayələrdə Peyğəmbərimizə, özündən öncə yaşamış və eyni sıxıntılara qatlanmış olan Peyğəmbərlərdən Davud peyğəmbər xatırladılaraq, onun həm Rəbbi ilə, həm də öz cəmiyyəti ilə olan əlaqələri anladılır.

Bundan məqsəd də Peyğəmbərimizin, keçmiş Peyğəmbərlərin hekayətlərini örnək alaraq öz cəmiyyətindən gördüyü yalan sayma, ittiham, iftira kimi insanın içini gəmirən sıxıntılara qarşı səbr etmə [sinə gərmə] gücünü artdırmaq olmalıdır. Çünki bu hekayələr, Uca Allahın yönləndirmək, təlimat vermək və təlimləndirmək yoluyla elçilərini davamlı olaraq necə müşahidə edib qoruduğunu, onları həyatlarının hər mərhələsində necə qoruyub, müdafiə etdiyini açıqca gözlər önünə sərir.

Beləliklə Peyğəmbərimizə sanki belə bir ismarıc verilir: “Onların dediklərinə səbr et və digər Peyğəmbərlərin vəziyyətlərini nəzərə al. Onlar, onca güc və sərvətə rəğmən, sıxıntıdan qurtarıb rahat yaşamamışdılar. Bu halda sən, dünyanın kədərlərdən, üzüntülərdən uzaq olmadığını, Allah qatında əldə edilən o uca dərəcələrin ancaq dünyada müxtəlif sıxıntı və yorğunluqlara qatlanmaqla əldə edildiyini anlamış olarsan!” Xatırlayacağımız kimi, Peyğəmbərimizə Qələm surəsində, Yunis Peyğəmbər kimi vəzifəni buraxıb, qaçmaması da əmr edilmişdi. Bələd surəsində də hər insan kimi onun da sıxıntı və məşəqqətlər içində olacağı bildirilmişdi. Beləliklə Peyğəmbərimiz, çətinliklərə qarşı öncədən xəbərdar edilir və özünə vəhy edilən hekayətlər sayəsində də, digər Peyğəmbərlərin qorunub, müdafiə edildiyi kimi, Uca Allahın özünü də qoruyacağına, həyatının hər anında Onun nəzarəti və himayəsində olduğuna bütün qəlbiylə inanması və sadəcə Ona güvənməsi təmin edilirdi.

Sən onların dediklərinə səbr et

Rəbbimizin bildirdiyi hekayətlərdən anlaşılır ki, Peyğəmbərlərin hamısının həyatları sınaqlar, sıxıntılar və acılarla keçmişdir, amma onlar, bütün çətinliklərə qarşı səbr edərək [sinə gərərək] yetkinləşmişlər və cəmiyyətlərinə qarşı vəzifələrini bu sayədə mükəmməl olaraq yerinə yetirmişdilər. Ayədəki bu ifadə, Peyğəmbərlərin uğurlarındakı “səbr” faktorunu ön plana çıxarır.

Davud peyğəmbər: Sad surəsində Uca Allahın Peyğəmbərimizə, digər Peyğəmbərlər arasından göstərdiyi ilk örnək Davud Peyğəmbərdir, amma burada Davud Peyğəmbər sadəcə örnək olaraq göstərilməklə qalmamış, həmçinin “qulumuz Davud”, “güclərin sahibi” və “əvvab–davamlı Allaha yönələn” xüsusiyyətləriylə də qürurlandırılmışdır.

Davud Peyğəmbərin adı, Quranda ilk dəfə bu ayədə çəkilmişdir. Davud Peyğəmbərlə oğlu Süleyman Peyğəmbər, tarix boyunca, haqlarında ən çox əsassız söz–söhbət törədilən Peyğəmbərlərin başında gəlirlər. Məsələ budur ki, bu söz–söhbətin heç birinin Quranda təsdiqi yoxdur. Bəhs etdiyimiz söz–söhbətlərin hamısına yer vermək imkanımız olmadığı üçün burada sadəcə mövzumuz olan ayələr çərçivəsindəkilərə diqqət çəkəcək və onları Quran isığında dəyərləndirməklə kifayətlənəcəyik.

Bununla aydın olacaq ki, nəyə görə Peyğəmbərimizə, Davud Peyğəmbər nümunə göstərilir və onun kimi olması istənilir.

Davud Peyğəmbərdən, Quranda ilk dəfə özündən bəhs edilən bu surənin 17–30–cu ayələrindən başlayaraq, Quranın enmə sırasına görə bu ayələrdə: Sad/17–30, Nəml/15–16, İsra/55, Ənam/84, Səba/10–11, Ənbiya/78–80, Bəqərə/251 və Nisa/163–də bəhs edilmişdir.

Bütün bu ayələrdən anlaşılır ki, Davud Peyğəmbər çox səbrli, Allahın, qulumuz deyə qürurlandırdığı, çox güclü, əvvab [davamlı Allaha yönələn], dağlarda belə Allahı pis xüsusiyyətlərdən arındırmış, yaradılışlar üzərində yaxşı müşahidələr edərək, Rəbbinin ucalığını yaxşı qavramış, mülkü gücləndirilmiş, özünə hikmət [qanunlar] və fasl–i xıtab (natiqlik) verilmiş bir şəxsdir. Həmçinin iman və salehatı işləməkdə şüurlu, Allaha səcdə edən [boyun əyən], Allahın qoruması altında olan, Allah qatında yaxınlığı və gözəl bir yeri olan, bu xüsusiyyətlərinə görə də, xəlifəliyə layiq görülüb, xəlifə seçilən, “nə gözəl quldu o” deyə öyülən Süleymanın özünə bağışlandığı, özünə dəmiri yumşaltma və zireh düzəltmə sənəti öyrədilmiş, “çox gözəl bir qul!”dur. Buna görə də Peyğəmbərimizə örnək göstərilmiş və özündən onun kimi olması istənilmişdir.

Güclər sahibi. Ayədəki ذا الايد [zə’l–əeydi=əllər sahibi] ifadəsi, “əeyd (əl)” sözünün cəmi və ya “əeyədə (güclü oldu)” felinin məsdəri olduğuna görə “qüvvətlər sahibi” mənasına gəlir və burada məcaz olaraq işlədilmişdir. Qurandakı açıqlamalardan, bu sifətin Davud Peyğəmbərə, onun fiziki quruluşunın və əxlaqi xüsusiyətlərinin çox güclü olması ilə yanaşı, hərbi və siyasi sahələrdə də çox qabiliyyətli olduğuna görə verildiyi anlaşılır.

Əvvab: “Çoxca dönən, çoxca yönələn” demək olan اوّاب[əvvab] sözü, Qaf/33–ün təhlilində açıqladığımız kimi, “günahlarından peşman olub, çoxca dönən və çoxca istiğfar edən”, “Allaha təfəkkürüylə çoxca dönən, çoxca yönələn”, “Allahdan başqa digər varlıqlara yönələrkən, istək və həvəslərinə [bağlılıqlarına] uymaqdan çoxca dönən [özünü çəkindirən]”, “Allahdan başqasını qəbul etməyən, Allahdan başqa hər şeydən qətiyyətlə əl–ətək çəkən” mənalarına gəlir. Yəni, əvvab olan adam, arzularını və üsyanı tərk edib Allaha itaət və rızanı seçəndir. O, Allahın xoşlanmadığı şeyləri tərk edər, Allahın tövsiyə etdiyi yola tabe olar. Bu yoldan kiçik bir azma belə onu qorxudar. Çoxca tövbə edər. Allaha ibadət edər, Onu xatırlar və hər işində Ona yönələr.

Quran, Davud(ə.s)ın bu mənada “əvvab” bir qul olduğunu bildirir.

¹⁸Həqiqətən Biz, dağlara boyun əydirdik–quruluş olaraq insanların faydasına istifadə olunacaq formada yaratdıq. Hər zaman özüylə birlıkdə Allahı nöqsanlıqlardan arındırırdılar. ¹⁹Quşları da, hamısını birlikdə, Ona boyun əydirmişdik–Davudun və insanların faydalanacağı şəkildə yaratmışdıq. Hamısı Ona dönücü idi. ²⁰Biz Onun mülkünü də yaxşılaşdırdıq. Və Ona qadağanları və haqqı batildən ayıran sözü söyləmə imkanını verdik.

Dağların boyun əyməsi və təsbihi: 18–ci ayədəki, dağların təsbih etdiyini bildirən ifadənin bənzərləri Quranda iki surədə yenə keçir:

^10,11Və and olsun ki, Biz Davuda tərəfimizdən bir artıqlıq və quşları verdik; “Ey dağlar! Onunla bərabər dönün!” Və Onun üçün dəmiri yumşaltdıq: Bol–bol zirehlər düzəlt və ölçü ilə qoy. –Siz də saleh əməl işləyin. Qətiliklə, Mən etdiklərinizi ən yaxşı görənəm. (Səba/10)
⁷⁹Sonra da Biz, onu Süleymana dərhal yaxşıca qavratdıq. Və hamısına qayda və bilik verdik. Davudla bərabər, Allahı nöqsan sifətlərdən arındırsınlar deyə, dağları və quşları buyruq altına aldıq/onları insanların yararlanacağı qaydada yaratdıq. Və Biz edənlərik. (Ənbiya/79)

Təsbih: Təsbihin nə demək olduğu haqqında daha əvvəl, Qələm, Əla və Qaf surələrində məlumat verilmişdi. Demişdik ki, Təsbihin 33–lük, 99–luq təsbehlərlə və Əbu Hüreyrenin namazlardan sonra 33 dəfə “sübhanallah” dedirtməsiylə heç bir əlaqəsi yoxdur. Yeri gəldiyi üçün və mövzunun önəmini nəzərə alaraq, burada da təsbihin, “Yaradanı bütün xüsusiyyətləriylə tanımaq və tanıtmaq” olduğunu bir daha xatırladırıq.

Qısaca ifadə etmək gərəkirsə, Təsbih sözü yaxşı anlaşılmasa, 18–ci ayədəki dağların təsbihi ifadəsi də doğru anlaşılmayacaqdır. Belə ki, bu ifadənin mənası zamanla yaxşıca təhrif olunmuş, dağların necə təsbih etdiyi ilə əlaqədar bir sıra əsassız iddia və açıqlamalar, sanki Allahdan gəlmə məlumatlarmış kimi, insanlara qəbul etdirilməyə çalışılmışdır. Bunlardan bir neçəsini nümunə olaraq təqdim edirik:

Allah Təala Davud(ə.s)a, səsi gur və gözəl olduğuna görə, dağda xoş bir yanğı və yenə səsinin gözəlliyindən ötrü, quşların özünə qulaq verəcəyi bir özəllik vermişdir. Beləliklə dağın yanğısı və quşların Davud(ə.s)la bərabər civildəşmələri, adətən bir təsbih olmuşdur. Məhəmməd b. İshak bunu anlatmışdır: “Allah Təala, heç bir məxluquna, Davud(ə.s)a verdiyi kimi gözəl bir səs verməmişdir, belə ki o, Zəburu oxuyarkən, vəhşi heyvanlar, Davud(ə.s)ın onları boyunlarından yaxalaya biləcəyi bir məsafəyə qədər yaxınlaşırdılar.”

Allah Təala, dağları onun əmrinə müntəzir qılmışdır. Buna görə də onlar, onun istədiyi yönə–yerə hərəkət edirdilər. Budur, dağların belə, onun istədiyi yerə getmələri bir təsbihdir. Çünki onların bu hərəkəti, Allahın qüdrət və hikmətinin mükəmməlliyinə dəlalət edər. İbn–i Abbas (r.a) belə deyir: “Davud (ə.s) təsbihata başladığında, dağlar ona uyar, quşlar ona doğru gəlib toplanar və onunla birlikdə təsbihat edirdilər.

”Əgər: –“Ağılları olmadığı halda, quşlar Allahı necə təsbih edə bilirlər?” deyilərsə, biz deyirik ki:–Bu xüsusda belə deyilə bilər: “Allah Təala, onlarda, Özünü bilə biləcəkləri qədər ağıl yaratmışdır. Budur, bu halda onlar, Allahı təsbih etmişdilər. Bütün bunlar (əslində), Hz. Davud(ə.s)ın bir möcüzəsidir.” [17 ]

Bu tərz anlayışlar təəssüf ki, qədim və yeni təfsirçilər tərəfindən də qəbul edilmişdir. Ancaq, işin gerçəyi bu deyildir.

Dağların təsbihi: Quranın bir çox ayəsində bildirilir ki, dağların təsbihindən başqa, kainatda nə varsa, canlı–cansız, ağıllı–ağılsız, hər şey Allahı təsbih edir:

¹Göylərdə və yer üzündə olan şeylər, Allahı hər cür nöqsanlıqdan münəzzəh qıldılar. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Hədid/1)
⁴⁴Bütün göylər–kosmos, yer üzü və bunların içində olanlar, Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılırlar. Onun tərifi ilə birlikdə nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılmayan heç bir şey yoxdur. Lakin siz, onların Allahı nöqsan sifətlərdən münəzzəh qılmalarını, yaxşı qavramırsınız. Şübhəsiz ki, O, yumşaq davranandır, çox bağışlayandır. (İsra/44)
⁴¹Göylərdə və yer üzündə olanların, qatar–qatar uçanların [quşların, arıların, buludların, boranların] Allahı hər cür nöqsanlıqdan münəzzəh qıldıqlarını görmədinmi/heç düşünmədinmi? Hamısı öz arındırmasını və dəstəyini/təbiətə edəcəyi qatqını qəti olaraq bilirlər. Allah da, onların etdiklərini ən yaxşı biləndir. (Nur/41)

Həmçinin, Hədid/1, Həşr/1, 24, Saff/1, İsra/44, Rad/13, Nur/41, Cümə/1, Təğabün/1, Ənbiya/79, Zümər/75, Mömin/7, Fussilət/38, Şura/5, Əraf/206 – ya da baxıla bilər.

Yuxarıda açıqlandığı kimi təsbih, “Yaradanı bütün xüsusiyyətləriylə tanımaq və tanıtmaq” olduğuna görə, cansız varlıqların Allahı təsbih etmələrinin dil ilə deyil, hal ilə olacağı aydındır. Cansız varlıqların hal dili, daima daxili və xarici quruluşlarını təşkil edən özünəməxsus xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq davranmalarıdır. Fəaliyyətlərini, Yaradıcı tərəfindən özlərinə verilən bu özünəməxsus xüsusiyyətlər istiqamətində yerinə yetirən bütün cansız varlıqlar, bu hallarıyla Allahı bütün kamal sifətləriylə xarakterizə etmiş və Onu bütün nöqsanlıqlardan tənzih etmiş olurlar. Daha da açıq ifadə etmək gərəkirsə, insan şüuru xaricindəki bütün varlıqlar Allahı öz yaradılış özəlliklərini yerinə yetirməklə və Onun qoyduğu nizam daxilində olan rolları ilə təsbih edirlər. İnsanın deyil, “insan şüuru”nun istisna edilməsinin səbəbi odur ki, insan bədənindəki bioloji mexanizmlər də eyni qanuna tabe olurlar, Allahı təsbih edirlər.

Ürəyin fasiləsiz işləşməsi, hüceyrənin “güc stansiyaları” adlandırılan mitoxondriləri xloroplastlarla birlikdə vücuda enerji törətməsi və ya ürək–damar sisteminin vücudun bəslənmə müddətindəki işlərini nöqsansız yerinə yetirməsi, bu bioloji orqan və sistemlərin Yaradıcını təsbih etmə formasıdır.

Yalnız və yalnız insan şüuru, şüurlu bir istək və səy ilə Rəbbini təsbih edə bilir. Əslində elə bu da onu digər varlıqlardan ayıran əsas xüsusiyyətlərindən biridir.

Gerçəkdən də kainatdakı fövqəladə nizam, Uca Yaradıcının gücünü anladır. Təbiətdə rəngbərəng açan çiçəklər, meşələrdə cəh–cəhlə ötən quşlar, su qaynaqlarından buxarlanıb göyə çıxdıqdan sonra, yağış, qar və ya dolu olaraq yer üzünə dönən sular, göydə dolaşan saysız ulduzlar, … düşünənlərə Allahı tanıdan bir ayələrdir.

Məsələn, maddələrin ən kiçik parçası olaraq qəbul edilən atoma nəzər salsaq, içində müsbət elektrik yüklü proton və elektrik yükü olmayan neytronlar olan hər atomun, bir nüvədən və bu nüvə ətrafında böyük sürətlə fırlanan mənfi elektrik yüklü elektronlardan ibarət olduğu görünür.

Yəni, cansız olaraq qəbul edilən maddələrdə belə, bizim duyğularımızla hiss edə bilməyəcəyimiz bir hərəkət vardır:

Bu parçacıqların bir–birlərinə tətbiq etdiyi və atom nüvəsini bir mühitdə tutan qüvvələr elə güclüdür ki, bu parçacıqların nüvə içindəki və xaricindəki sürətləri təxminən 300.000 km./saniyə olan işıq sürətinə yaxındır. [18]

Planetlər kosmosda asanlıqla hesablana bilən vəziyyətlərdə olurlar; müəyyən bir andakı hal və sürətlərini biləriksə, zaman içində bu hal və sürətlərin necə dəyişəcəyini qəti olaraq müəyyən edə bilərik. Ancaq elektronlar üçün vəziyyət tamamilə fərqlidir… Belə çıxır ki, elektronlar eyni anda müxtəlif yerlərdə ola bilirlər. [19]

Göründüyü kimi, cansız qəbul edilən əşyaların atomlarındakı hərəkət, canlı qəbul edilən varlıqlarınkına görə müqayisə olunamaz bir dərəcədədir. Onsuz da bəzi elm adamları da bu fiziki gerçəyə istinad edərək, hər varlığın canlı olduğunu söyləmişdilər. Maddənin ən kiçik parçası deyilən atomdakı bu hərəkətlər, Yaradıcının ucalığının bir dəlilidir. Atomun içindəki hər zərrəcik öz quruluşunın özəlliyini ortaya qoyaraq, Allahın ucalığının, nöqsanlıqlardan münəzzəh olduğunun dəlilidir. Çünki hər “şey”, Allahın özünə yüklədiyi vəzifəni icra edir, hər canlı Allahın içinə qoyduğu ilham ilə hərəkət edir, yəni Allahı təsbih edir.

Eyni gerçək, ətrafımızda yaşayan arıların və qarışqaların yaşamları üçün də keçərlidir. Bu kiçik canlıların yaşamları təhlil edildiyində, ustalıqla etdikləri işlərin Allahın qüdrət və böyüklüyünün dəlilləri olduğu açıqca görünür.

Onlar da özlərinin hal dilləriylə Allahı təsbih edirlər. Budur, dağların təsbihi ifadəsi də bu nöqteyi nəzərdən anlaşılmalıdır.

18–ci ayədəki axşam–səhər ifadəsi, işlənən fellərə “daima, hər zaman” kimi davamlılıq mənası qazandıran bir anlama vasitəsidir. Yoxsa sadəcə bir səhər, bir də axşam demək deyildir. Bu barədəki daha geniş məlumat Nas surəsinin təhlilində verilmişdir.

¹⁹Quşları da cəm halda (ona boyun əydirmişdik)

Quşların Davud Peyğəmbərin əmrinə verilməsi də, eynilə dağların təsbihi kimi mahiyyətindən uzaqlaşdırılmış, belə demək mümkünsə, quşlardan bir xor düzəldilmiş, bu xora da Davud Peyğəmbərin dirijorluğunda gecə–gündüz “sübhanallah…” ilahiləri söylətdirilmişdi.

Quşların Davud Peyğəmbərin əmrinə verilməsinin nə mənaya gəldiyini doğru anlaya bilmək üçün Davud Peyğəmbərin yaşamı ilə əlaqədar bir sıra məlumatlarla tanış olmaq lazımdır. Ancaq hər şeydən öncə, Qurandakı hekayətlərə özəl bir diqqət göstərmək və içlərində tarixi gerçəklərə yönəlik fikir və işarətlər ola biləcəyini nəzərə almaq şərti ilə. İbrani tarixindan alınan məlumatlara görə, Davud Peyğəmbər həyatının bir qismini dağlarda qaçaq olaraq keçirmişdir. Yəni, dağlar onun həyatının bir parçasıdır.

Ola bilsin ki, Davud Peyğəmbərlə dağlar arasındakı əlaqənin Quranda, Dağları da Davuda musahhar qıldıq şəklində ifadə edilməsi də bu səbəbdəndir.

Quşların Davud Peyğəmbərə boyun əydirilməsini yaxşı anlamaq üçün də Qurandakı Süleyman Peyğəmbərlə quşların əlaqəsini anladan və Süleyman Peyğəmbərin Davud Peyğəmbərə mirasçı olduğunu bildirən ayələrin nəzərə alınması gərəkir. Aşağıda görəcəyimiz kimi, surənin 30–cu ayəsində, və Davuda Süleymanı bağışladıq ifadəsi yer alır, Nəml/16–da da özünə quşların məntiqinın öyrədildiyi və daha bir çox şeyin verildiyi bildirilir. Bu ayələrdən anlaşılır ki, Süleyman Peyğəmbər quşlardan yararlanmağı, atası Davud Peyğəmbərdən öyrənmişdir. Yəni, quşlardan yararlanma biliyi öncə Davud Peyğəmbərə verilmiş və bu bilik Süleyman Peyğəmbərə atasından miras qalmışdır. Ayələrə istinad edərək, çıxardığımız bu nəticəyə görə, quşların Davud Peyğəmbərin əmrinə verilməsi, ona quşlardan yararlanma elminin verilməsi mənasındadır.

Nəml surəsindəki hüthüt adının mənasından və hüthüt quşunun su qaynaqlarını, su yataqlarını fərq etmə özəlliyi olduğunu nəzərə alaraq, Davud Peyğəmbərin quşların müxtəlif xüsusiyyətlərindən yararlanmağı (bunun kimi də, şahin quşlarının ovçuluğunu, göyərçin quşunun uzun müddət uça bildiyini və istiqamət müəyyən etmək qabiliyyətini və s.), dağ həyatında Allahın yardımıyla kəşf edib, tətbiq etdiyini rahatlıqla söyləmək mümkündür.

Davud(ə.s)a verilən digər nemətlər:

Hıkmət: Quranda ilk dəfə Qəmər surəsində keçmiş olan الحكمة[hıkmət] sözü, burada ikinci dəfə keçir. İncəliklərini Qəmər surəsində verdiyimiz hıkmət, qısaca “kütlədə zülm və qarışıqlığı önləyib, ədaləti təmin edən düstur, qayda, qanun” deməkdir. Buradan anlaşılır ki, Quranda olduğu kimi, Davud Peyğəmbərə verilən kitabda da eyni cür qaydalar, hökmlər, qanunlar mövcuddur. Bunu özünə xəlifəlik [hökumət başçılığı] vəzifəsi verilməsi də təsdiq edir. Çünki qanunlarsız bir dövlətin, hökumətin, beləliklə də hökumət başçılığının düşünülməsi mümkün deyildir.

Hıkmət [hökmlər, qanunlar] və xilafət [hökumət başçılığı] verilmiş bir elçi olan Davud(ə.s)ın Peyğəmbərimizə örnək göstərilməsi, irəlidə Peyğəmbərimizə də dövlət başçılığı yolunun açılacağının öncədən verilmiş bir işarəti kimidir.

Fasl–ı xitab: Bildiyimiz kimi, insanların düşüncələrini ifadə etmə qabiliyyətləri bir–birlərindən fərqlidir. Bəzilərinin xitabəti yaxşıdır və bu qabiliyyətləri ilə ismarıclarını dinləyənlərin zövq alacağı, təsirləyici anlatmalarla insanlara daha rahat çatdırırlar, çevrəylə əlaqələrini daha yaxşı qurarlar.

Bəzilərinin də xitabətləri zəifdır, nə dedikləri anlaşılmaz, danışdıqları müxatiblərini sıxar. Bunlar ismarıclarını gərəyi qədər yaxşı çatdıra bilməzlər və insanlarla sağlam əlaqə qura bilməzlər.

Ayədəki فصل الحطاب [fasl–ıl hıtab] ifadəsindən anlaşılır ki, Davud Peyğəmbər çox fasih və bəlağətli danışan, hökmlərini açıq bir şəkildə dilə gətirən və müxatiblərinə nə demək istədiyini konkret olaraq anladan bir natiq olmuşdur.

Fasl–ı hıtab deyimi həmçinin, hökmlərdəki tərəddüdsüzlüyü, qəti qərarlılığı və qərarlardakı isabəti də ifadə edir.

Qeyd: 18–ci ayədəki اشراق [işraq] sözünə istinad edərək, “quşluq namazı” adıyla bir namaz icad edilmişdir. Təbəranidə, Müslimdə, Müsnəd və Tirmizidə yer alan və İbn–i Abbas, Kabül–Ahbar və Əbu Hüreyrəyə istinad edilən rəvayətlərdə irəli sürülmüşdür ki, guya “quşluq namazı qılanlar, cənnətdə qızıl köşk qazanacaq, quşluq namazı hər cür sədəqədən üstünmüş, quşluq namazı əmr–i bil–maruf və hər cür salehatı işləmənin yerini tuta bilir, iki rükət quşluq namazı qılanların, günahları dənizlərin köpükləri qədər də olsa bağışlanacaq”.

²¹Və sənə bu davaçıların xəbəri gəldimi? O zaman ki, onlar mehraba–Davudun özəl evinə gəlib girmişdilər.

^22,23Davudun yanına girdiklərində o, onlardan qorxmuşdu. Ona, “Qorxma! Biz, iki davaçıyıq. Kimimiz, kimimizə haqsızlıq etdi. İndi sən aramızda haqq ilə hökm ver, haqsızlıq etmə və bizi doğru yolun ortasına yönəlt” dedilər. Birisi də dedi ki: “Bax budur, bu mənim qardaşım. Onun doxsan doqquz qoyunu var, Mənim isə bir tək qoyunum var. Belə olduğu halda, “Onu da mənə ver” dedi və mübahisədə mənə üstün gəldi–müzakirədə məni məğlub etdi.”

²⁴Davud dedi ki: “Doğrusu sənin bir qoyununu öz qoyunlarına qatmaq istəməsi ilə o sənə haqsızlıq etmişdir. Həqiqətən də ortaqların, bir cəmiyyətdə yaşayanların çoxu tam yəqinliklə bilin ki, bir–birlərinə haqsızlıq edirlər. Ancaq iman edənlər və düzəltmək yönündə işlər edənlər haqsızlıq etməzlər. Amma onlar da nə qədər azdır!” və Davud, Bizim özünü bir sıra sıxıntılarla imtahan edərək arı–duru hala gətirdiyimizə–yetkinləşdirdiyimizə yəqin qənaət gətirdi və anladı. Dərhal Rəbbindən bağışlanma dilədi, ortaq qoşmaqdan uzaqlaşaraq yerə qapandı və döndü.

²⁵Biz də Onun üçün bunu bağışladıq–Biz də Onu bağışladıq. Bax budur, belə! Şübhəsiz yanımızda Onun üçün bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.

²⁶Ey Davud! Həqiqətən Biz–Biz səni bu yerdə köhnə idarəçinin yerinə idarəçi etdik. O halda insanlar arasında haqq vasitəsi ilə, haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləyərək, ədaləti təmin et. Kefə, arzuya uyma. O təqdirdə səni Allahın yolundan azdırar. Tam yəqinliklə bilin ki, Allah yolundan azanlar üçün–hesab gününü diqqətə almadıqlarından özləri üçün çox şiddətli bir əzab vardır.

Bu surədə adı keçən Peyğəmbərlərdən özəlliklə üçü haqqında yaxşıca məlumat əldə etmək lazımdır. Çünki bu Peyğəmbərlər [Nuh, Lut və Davud] ilə əlaqədar çox sayda rəvayət uydurulmuşdur. Bu uyğun olmayan rəvayətlərin hamısı İsrailiyyat qaynaqlıdır. İsrailiyyatın qaynağı isə Kitab–i Müqəddəs adıyla ortada olan kitabdır. Belə ki, Kitab–i Müqəddəsdə, ən rəzil insana belə yaraşmayacaq əhvalatların bu seçkin, sayğın və örnək Peyğəmbərlərə rəva görüldüyü izahlar yer alır. Məsələn, Təkvin 9:20–29–da, Nuhun kiçik oğlu Hamın, tufandan sonra atasına hücum etməsi, Təkvin 19:30–38–də, Lut Peyğəmbərin qızlarının, hamilə qala bilmək məqsədiylə, atalarını sərxoş edərək onunla cinsi əlaqədə olduqları yazılıb.

Davud Peyğəmbərlə əlaqədar olan iyrənc, utanc verici rəvayətlər isə Kitab–i Müqəddəsin II Samuel 11–12–ci hissələrindədir. Bu hissələrdə anladılanlara görə, Davud Peyğəmbər, Hititli Uryanın xanımıyla zina etmış və daha sonra da Uryanı qəsdən döyüşə göndərərək, sanki onun ölməsini təmin etmişdir. Beləliklə dul qalan qadını özü nikahlamış və Süleyman Peyğəmbər də bu qadından doğulmuşdur. Quranın enməsindən əsrlər öncə Kitab–i Müqəddəsdə qeyd olan bu əhvalatlara dünyadakı bütün Yəhudi və Xristiyanın inanıb–inanmadıqları bilinməsə belə, bu çirkin iftiraların hələ də oxunmaqda olduğu bir gerçəkdir. Hətta qərb ölkələrində yayılmış olan İsrailoğullarına aid dini əsərlər içində, bu ittihamların keçmədiyi bir kitab tapmaq, hardasa imkansızdır.

Yəhudi dini kültürünün, Sad surəsinin bu bölməsindəki əhvalatlarla əlaqədar anlatmaları təəssüf ki, Müsəlmanların təfsir ənənəsinə də bulaşmışdır. Təfsirçilərin bir qismi bu əfsanələri mənimsəyərək, İsrailoğullarının rəvayətlərini eynilə qəbul etmiş, bir qismi də bəhs etdiyimiz rəvayətləri yumşaldaraq nəql etməyi tərcih etmişlər. Məsələn, Davud Peyğəmbərin zina etdiyi və qadının da hamilə qaldığı barəsindəki hissələr bu ikinci qrup təfsirçilər tərəfindən əsərlərinə alınmamışdır.

Kitab–i Müqəddəsdəki iyrənc hekayətlər, bəzi təfsirçilər tərəfindən yumşaldılmağa çalışılmış, məcburi izahlarla mümkün və məqbul göstərilmək istənmişdir:

Həmçinin bu əhvalatın heç də Əhl–i Kitabın anlatdığı kimi olmadığı da zikr edilmişdir. Əsl əhvalat, Quranda açıqca anlaşılacağı kimi, Hz. Davudun Uryadan (ya da adı nə isə), zövcəsi ilə evlənmək istəyində olmuş olmasıdır. Bu istək, adi bir insan tərəfindən deyil, güclü bir hökmdar və önəmli bir şəxsiyyət tərəfindən edilmişdir. Qadının əri isə adi bir vətəndaşdı. Hz. Davud belə bir təklif etməsinə rəğmən, təklifinin ardında bir məcburiyyət ünsüru olmurdu, amma yenə də adi bir vətəndaşın belə bir təklifin altında əzilməmiş olması da mümkün deyildir. Urya Hz. Davuda bəlkə də müsbət bir cavab verəcək ikən, xalqdan iki saleh insan anidən Davudun hüzuruna girmiş və güya ondan aralarındakı münaqişə ilə əlaqədar qərar verməsini istəmiş ola bilirlər. Hz. Davud öncə aralarındakı davanı, gerçək bir hadisə sanmış və davaçını dinlədikdən sonra hökmünü vermişdir. Ancaq ola bilər ki, bu hökmü verərkən, vicdanında muhasibə edərək, “Budur sənin Uryaya etdiyin təkliflə, bu güclü adamın etdiyi təklif arasında bir fərq yoxdur.

Mən onun bu təklifini zülm deyə xarakterizə edib, qərar verdikdən sonra, eyni zülmü az qala özüm edəcəkdim” deyə düşünmüşdür ki, bu gerçəyi dərhal anladığında səcdəyə getmiş və Allaha tövbə edərək bu təklifindən vaz keçmişdir. [20] Bir az düşünəriksə, əhvalatın belə cərəyan etdiyini anlaya bilərik. Hz. Davud, o qadının adi birinin yerinə, bir hökmdarın xanımı olmasının daha münasib düşəcəyini düşünmüş ola bilər və belə bir düşüncəyə əsaslanaraq, qadının [Uryanın xanımının] üstün özəlliklərini eşitmiş və çox ehtimal ki, belə bir qadının ərinə bəhs etdiyimiz təklifi çatdırmışdır. O dövrdə bu cür şeylər, kütlədə normal qarşılanırdı. Çünki başqa birinin zövcəsini bəyənən şəxs heç çəkinmədən qadının ərinə, “Qadınını boşa, onunla mən evlənim” deyə bilirdi. Belə bir təkliflə qarşılaşan kimsə, heç bir şəkildə inciməz, hətta dost xatiri üçün, sırf yoldaşı evlənə bilsin deyə, zövcəsini boşardı. Ancaq Hz. Davud belə bir təklifdə olacağı zaman qarşısındakının adi bir insan olduğunu hesab etməmişdir. Çünki, Hz. Davud adi bir insan olmadığı kimi, həm də bir hökmdardır. Etdiyi təklifdə bir məcburiyyətdən bəhs edilməsə belə, sırf sahib olduqları xüsusiyyətlər baxımından, qarşısındakı adam onun bu təklifini əmr olaraq anlaya bilərdi. Təmsili bir davaysa, Hz. Davudun bu əhvalatı vicdanən muhasibə etməsinə və xətasını fərq edər–etməz, təklifindən vaz keçməsinə səbəb oldu.

Beləliklə, bu iş də qapandı. Lakin bir müddət sonra qadının əri bir döyüş əsnasında şəhid düşdü. Adam şəhid düşdüyü və qarısı dul qaldığı üçün, Hz. Davud onu özünə nikahladı.

Ancaq Yəhudilərin xəbis zehniyyəti bu əhvalatı əfsanə halına salmışdır. Həmçinin belə çirkin bir əhvalatın ortaya atılma səbəblərindən biri də bir qrup Yəhudinin Hz. Süleymana cəbhə açıb, düşmən kəsilmiş olmalarıdır. Beləliklə bunlar əhvalatı şişirdərək, Hz. Süleymanı qaralamağa çalışmışdılar. Yəhudilər buna görə, Allah qorusun, Hz. Davudun Uryanın xanımını, öz sarayının damı üstündə çırılçılpaq yuyunarkən gördüyü və qadını sarayına gətirdərək, onunla zina etdiyi və qadın hamilə qaldığına görə də, ərini Bənu Amumlularla edilən bir döyüşə göndərdiyi şəklində bir hekayə uydurmuşdular. Güya komandir Yuaba, “Uryanı, öldürülə biləcəyi bir yerə təyin etməsini” əmr etmişdir. Urya öldürüldükdə də Hz. Davud onun xanımını özünə nikahlamış və bu qadından Hz. Süleyman doğulmuşdur. Budur, bütün bu yalan, iftira və zülmü Yəhudilər Kitab–i Müqəddəsə qeyd etmişlər və təəssüf ki, hələ də oxunur. Göründüyü kimi, Hz. Musadan sonra İsrailoğullarına ehsan edilən bu iki böyük insanı bu şəkildə zəlil etməyə çalışmışdılar. [21 ]

Məsruk və Said b. Cübeyrin İbn–i Abbasdan rəvayət etdiklərinə görə, Hz. Davud bir adama, “Arvadını boşa ki, onunla mən evlənim” şəklində bir təklif etmişdir, vəssalam.

Zəmaxşəri, “Allahın Hz. Davud rəvayətini anlatmasından, Hz. Davudun birindən zövcəsini boşaması üçün ricada olması anlaşılır” demişdir.

Cəssas demişdir ki, “Hz. Davudun evlənmək istədiyi qadın o adamın zövcəsi deyil, nişanlısı idi. Hz. Davud qadına özüylə evlənməsini təklif etmişdir. Buna görə də Allah, “Özün bir mömin qardaşının nişanlısına evlənmə təklif edirsən. Halbuki sənin bir çox zövcən var” deyə xəbərdar etdi”. Bəzi müfəssirlər bu görüşün Quran ilə uyuşmadığını söyləmişdilər. Çünki Quranda hadisə, Mənim bir tək qoyunum var, onu da mənə ver dedi şəklində ifadə edilir. Və Hz. Davud, O, sənin qoyununu öz qoyunlarına qatmağı istəməklə sənə zülm etmişdir şəklində bir hökm vermişdir. Beləliklə də bu örnək, bu qadının Uryanın zövcəsi olduğu təqdirdə bir məna ifadə edər. Əgər onun nişanlısı olsaydı, ayədəki ifadə belə olmalı idi: “Mən bir qoyun almaq istəyirəm, amma o “qoy o qoyunu mən alım” deyir.”

Qazi İbnül–Arabi, bu əhvalatı olduqca geniş bir şəkildə izah edir:

Əhvalatın əsli Hz. Davudun bir şəxsə, “Xanımını boşa ki, onu mən alım” şəklində ciddi bir təklifindən ibarətdir. Quranda o şəxsin Hz. Davudun təklifini qəbul edib, etmədiyi bildirilməmişdir. Həmçinin, Hz. Davudun o qadınla evləndiyi və ondan Hz. Süleymanın doğulduğu da açıqlanmamışdır. Hz. Davudun xəbərdarlıq edildiyi məsələ, o qadının ərinə, boşanması üçün etdiyi təklifdən başqa bir şey deyildi. Çünki belə bir davranış hər nə qədər caiz isə də, bir Peyğəmbərə bu şəkildə davranması yaraşmazdı. Buna görə də Allah onu xəbərdar etdi və ona nəsihət verdi. Bu izah, ayələrin anlatma tərzinə və keçmişinə uyğun düşür. Belə ki, bu hekayət barədə düşündüyümüzdə, Allahın bu əhvalatı iki səbəbə görə bəyan etdiyi nəticəsinə varırıq: Birincisi, Hz. Məhəmmədə, kafirlərin “sehrbaz və yalançı” şəklindəki ittihamlarına səbr etməsi və zalımların zina və cinayət günahıyla ittiham etdikləri Hz. Davudu xatırlaması öyüdlənərək, ondan, kafirlərin söylədiklərinə köks gərməsi istənilir. İkincisi, kafirlər bu şəkildə qorxudulur: “Sizlər bu dünyada heç çəkinmədən zülm edir, yalan və iftira uydurursunuz, amma Allahın yanında bu etdiklərinizdən hesaba çəkilmədən buraxılmayacaqsınız. Çünki Allah ən məqbul və sevgili qullarını belə, etdiklərindən hesaba çəkmədən buraxmayacaqdır.

”Nəticə olaraq, Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) sanki belə deməsi əmr edilmişdir: “Davudun hekayətini anlat ki, nə qədər seçkin özəlliklərə sahib olursa olsun, yenə də onu etdiklərindən hesaba çəkdiyimiz bilinsin.”

Bu məqamda yanlış bir anlayışı düzəltməkdə yarar görürük. Bir zərərçəkmiş, din qardaşının 99 qoyunu olduğunu və onun özündə olan bir qoyunu da istədiyini söyləyir. Bundan Hz. Davudun 99 xanımı olduğu və onun bir xanım daha alaraq, zövcələrinin sayını 100–ə tamamlamaq istədiyi anlaşılır. Lakin bu örnəklə, Hz. Davud ilə Hititli Urya arasındakı əhvalatın kəlməsi kəlməsinə tutuşdurmaq məcburiyyətində deyilik. Çünki bizlər də, günlük həyatımızda 40–50–60 kimi rəqəmləri çoxluq ifadə etmək üçün bir deyim şəklində işlədirik. Ünlü müfəssir Nisaburi, Hasan Basridən, “Hz. Davudun xanımlarının sayının 99 olmadığını, bu ifadənin sadəcə təmsilən işlədildiyini” rəvayət edir.[22] Biz də birinin çox maşını olduğunu bildirmək üçün, “100 dənə maşını var” və yaxud birisi deyiləni etməyəndə, “sənə 40 dəfə demişəm ki…” deyirik.

Bu iyrənc, uydurma rəvayətlər o həddə çatmışdır ki, Əlinin, Davud Peyğəmbər haqqında irəli sürülən uydurmalara dözə bilmədiyi və “Hər kim Davud hadisəsini hekayətçilərin rəvayət etdiyi kimi anladarsa, ona 160 dəyənək vuraram” dediyi nəql edilmişdir.

Halbuki “filankəs demiş ki, filankəs də ondan eşitmiş ki” şəklində davam edib, gedən rəvayətlərin anlatdıqları qarşısında, Peyğəmbərimizə örnək göstərilən Davud Peyğəmbərin Qurandakı xüsusiyyətləri bambaşqadır:

Davud Peyğəmbər, Allahın, “çox səbrli qulumuz” deyə qürurlandırdığı, çox güclü, evvab [davamlı Allaha yönələn], dağlarda belə Allahı pis xüsusiyyətlərdən arındırmış, yaradılışlar üzərində yaxşı müşahidələr edərək, Rəbbinin ucalığını qavramış, mülkü gücləndirilmiş, özünə hikmət [qanunlar] və fasl–i xitab verilmiş bir şəxsdir. Həmçinin iman və salehatı işləməkdə şüurlu, Allaha səcdə edən [boyun əyən], Allahın qoruması altında olan, Allah qatında yaxınlığı və gözəl bir yeri olan, bu xüsusiyyətlərinə görə də xəlifəliyə layiq olub, xəlifə seçilən, dəmiri yumşaltma və zireh düzəltmə sənəti öyrədilən, Quranda nə gözəl quldu o! deyə öyülən Süleyman kimi bir övlad bağışlanan çox gözəl bir qul.

Budur Qurandakı Davud (ə.s) belə bir şəxsiyyətdir!

İndi düşünək: Əgər Davud Peyğəmbər, hekayətlərdə anladıldığı kimi, şəhvətinin əsiri, zina edə bilən, cinayət edə bilən biri idisə, belə birisinin “səbr” nümunəsi kimi Peyğəmbərimizə örnək göstərilməsi mümkündürmü? Ya da Rəbbimizin, “qulum” deyərək şərəfləndirdiyi və Peyğəmbərimizə örnək göstərdiyi birisinin, hekayətlərdəki kimi, cani, zani və zalım biri olması ağla və məntiqə sığarmı?

Quranda “evvab” [Allaha çoxca dönən] olaraq xarakterizə edilən birinin qəlbinin fısqu fücurla dolu olduğu, cinayət işləyə bildiyi necə düşünülə bilər?

Rəbbimizin, Onun mülkünü də qüvvətləndirdik deməsi, Davud Peyğəmbərin həm dini, həm də dünyəvi mövzularda qüvvətli bir idarəçilik nümayiş etdirdiyi mənasına gəlir. Bu halda Uca Allah, evli bir qadına duyduğu şəhvət hisslərini təmin etmək üçün adam öldürdə bilən birisinimi mükafatlandıraraq mülkünü qüvvətləndirmişdir?

Davud Peyğəmbər üçün Quranda, “qüvvətlər sahibi” deyilmişdir. Bu ifadəylə Davud(ə.s)ın dini yöndən qüvvətli biri olduğunun qəsd edildiyində şübhə yoxdur. Çünki dindən kənarda qalan sahələrdəki qüvvət, kafir krallarda da vardır. Din yönündən qüvvətli olmağın mənası isə, edilməsi istənən şeyləri etmək və edilməməsi istənən şeylərdən də çəkinmək xüsusunda göstərilən iradə qüvvəsidir. Bu halda, özünü adam öldürməkdən və bir din qardaşının zövcəsinə göz dikməkdən çəkindirə bilməyən birimi “qüvvətlər sahibi” olaraq tanıdılmış və örnək göstərilmişdir? Rəbbimiz tərəfindən özünə “hikmət” və “fasl–i xitab” verilən birisinin, yəni Uca Allahın kütləni çirkinliklərdən, haqsızlıqlardan qurtarmaq üçün özünə qanunlar və bu qanunları tətbiq etmək üçün özəl qabiliyyətlər verdiyi bir adamın bu qanunları çeynəməsi düşünülə bilərmi?

Rəbbimizin, Qatımızda bir yaxınlığı və gözəl bir yeri vardır ifadəsi ilə öydüyü adamın, hekayətlərdəki Davud olmaq imkanı vardırmı?

Qurandan öyrəndiyimizə görə Davud Peyğəmbər məhkəmə prosesində, Gerçəkdən də şəriklərin [ortaqların, bir cəmiyyətdə yaşayanların] çoxu mütləq bir–birlərinə haqsızlıq edirlər. Ancaq iman edənlər və salehatı işləyənlər haqsızlıq etməzlər, amma onlar da nə qədər azdır! deyərək, iman edənlərin haqsızlıq etməyəcəklərini vurğulamışdır. Əgər Davud Peyğəmbər, hekayətlərdəki kimi haqsızlıqlar edərsə, özünün də imansız biri olduğunu davranışlarıyla etiraf etmiş olmazmı?

Bütün bunlara rəğmən, hələ də Davud Peyğəmbərin hekayətlərdəki davranışlarda olduğuna inanmaq, Rəbbimizin zani, cani və zalım bir adamı idarəçi qıldığını qəbul etmək kimi xətalı bir davranışı, haşa, Uca Allaha aid etmək olmazmı?

Yuxarıda sıraladığımız sorğulara veriləcək ağla və məntiqə uyğun cavablar bizi bu nəticəyə çatdırır: Quranda bəhs edilən məhkəmə prosesi ilə Kitab–i Müqəddəsdə bəhs edilən əhvalatın heç bir əlaqəsi yoxdur. Əsas əhvalat, normal cəmiyyətlərdə cərəyan edən ticari bir anlaşılmazlıqdır.

Bu ayələrin Kitab–i Müqəddəsdəki utanc verici əhvalatla eyniləşdirilməsinin bir səbəbi də odur ki, ayələrdəki “zənn, istiğfar, ğüfran, ənab” kimi sözlər müəlliflər tərəfindən gerçək mənalarından uzaq izah olunmuş və ya təhrif edilmişdir. Bu vəziyyət aşağıdakı təhlillərdə açıqca göstəriləcəkdir. Nəticə olaraq, bunu söyləmək lazımdır ki, insanların ən heysiyyətsizinə, ən şərəfsizinə aid edilsə, onun belə qəbul etməyəcəyi səviyyədə çirkin olan bu davranışların Davud Peyğəmbərlə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Bu təsbitdən sonra, Davud Peyğəmbər hekayətinin anladıldığı 21–26–cı ayələrdən ibarət olan bölmənin yuxarıdakı məlumatlar isığında yenidən oxunmasını məsləhət bilirik.

²¹Və sənə bu davaçıların xəbəri gəldimi? O zaman ki, onlar mehraba–Davudun özəl evinə gəlib girmişdilər.

Ayə, və sənə bu hasımların [davaçıların] xəbəri gəldimi? deyilərək sual cümləsiylə başlayır və “xəbər” anlayışı, önəmli xəbərlər üçün işlədilən نباء [nəbə] sözüylə ifadə edilir. Bu o deməkdir ki, veriləcək məlumatın, anladılacaq hekayətin önəminə diqqət çəkilir.

Gələnlərin “mələk” və ya “insan” olması: Ayədə keçən “iki hasım”ın, əslində iki mələk olduqları və Davud Peyğəmbərin etdiyi ağır xətanı üzünə vurmaq və onu xəbərdar etmək üçün belə bir qurğu hazırladıqları kimi məcburi izahlar edilmişdir.

“Mələk” anlayışının Quran istiqamətində nə mənalara gəldiyi barəsində daha öncə verdiyimiz məlumatlara görə, bu cür yanaşmaları müzakirə etməyə belə lüzum görmür və incəliklərə varmırıq. (“Mələk” anlayışı haqqında, Təkvir və Nəcm surələrinin təhlillərində məlumat verilmişdi.)

Təsəvvəru: السّور [əssur-sur], “yüksək divar”, تسوّر [təsəvvür] isə “yüksək yerə çıxmaq” deməkdir. Ayədə, çıxılan yer olaraq bildirilən mehrab isə, “köşk, eyvan, özəl iş yeri [qərargah]” mənalarına gəlir. [23 ]

Hasımlar [Davudun yanına girib dava edənlər], iki nəfər deyil, çoxluqdur:

Ayədə keçən اذ تسوّروا [iz təsəvvəru], اذ دخلوا [iz dəxalu], منهم [minhum] və قالوا [qalu] sözlərinin hamısı cəm halda ifadə edilmişdir. Buradan da anlaşılır ki, Davudun məqamına çıxanlar iki nəfər deyil, daha çox adamdırlar. Ancaq, Davud (ə.s)ın qarşısında xalqın problemlərini dilə gətirənlər, aralarından biridir.

İrəlidəki ayələrdən anlaşıldığına görə xalqın tələbi, ölən Talutun yerinə Davud (ə.s)ın idarəçi olmasıdır. Bu məqsədlə Davud (ə.s)ın məqamına çıxan xalq, ictimai işləri həll etməsi üçün ona vəkalət və səlahiyyət verib, biət etmişdir. Beləliklə də Davud, Talutun xəlifəsi olmuşdur.

Bu mövzu, aşağıda 26–cı ayənin təhlilində verdiyimiz, Kitab–i Müqəddəsin II Samuel 5:1–4 və I Tarixlər 11:1–4–də də eyni şəkildə keçir.

^22,23Davudun yanına girdiklərində o, onlardan qorxumuşdu. Ona, “Qorxma! Biz, iki davaçıyıq. Kimimiz, kimimizə haqsızlıq etdi. İndi sən aramızda haqq ilə hökm ver, haqsızlıq etmə və bizi doğru yolun ortasına yönəlt” dedilər. Birisi də dedi ki: “Bax budur, bu mənim qardaşım. Onun doxsan doqquz qoyunu var, Mənim isə bir tək qoyunum var. Belə olduğu halda, “Onu da mənə ver” dedi və mübahisədə mənə üstün gəldi–mübahisədə məni məğlub etdi.”

Ayədə Davud (ə.s)ın qorxduğu söylənir ki, bu təbiidir. Çünki Kitab–i Müqəddəsin I Samuel hissəsində anladılanlara görə, o dövrdə Davud (ə.s), qayınatasının özünü öldürtməsından qorxaraq, dağlarda yaşayırmış. Belə bir haldaykən Davud (ə.s)ın xalqın bir sıra nümayəndələrinin dağlarda öz məqamına girərək, ətrafında divar əmələ gətirmələri onu qorxutmuşdu. Belə ki, Davud (ə.s)ın məqamına girənlər də bu vəziyyətin fərqində olduqları üçün, sözlərinə Davud (ə.s)a qorxmamasını söyləyərək başlamışlar və demişlər ki, onun yanına problemlərinin həlli üçün gəliblər.

Ümid edirlər ki, haqsızlıq etməyəcək, güclüdən yana olmayacaq, doğruya qərar verəcək. Bu o deməkdir ki, onlar fikrən Davud (ə.s)dan yaxşı bir idarəçi olmasını gözləyirlər.

Ayədə keçən نعجة [nəcətən] sözü, “dişi qoyun”a və “dişi qırqovul”a deyildiyi kimi, “qadın”a da istiarə edilir.[24] Leys, nəəcə sözünün, qoyunun, keçinin və vəhşi sığırın dişilərinin cəmi üçün işlədildiyini və Ərəb ənənəsində isə, “dişi heyvan” və “ceyran” kəlmələrinin qadındən kinayə olaraq deyilib, düşünüldüyü deyilir.[25] Nəəcə sözünün zehinlərə “qadın” olaraq yer etmiş olması, İsrailiyyata da uyğun düşür, amma ayədəki nəhəcə sözü ilə o günkü tarla kütləsinin ən mühüm ticarət əmtəəsi olan “qoyun”un qəsd edilmiş olması daha məntiqlidir.

Budur bu mənim qardaşım. Ayədəki qardaşım sözü ilə əlaqədar olaraq, Kəşşaf sahibi bunları söyləmişdir:

Bu ayədəki qardaşım/bəradərim kəlməsi, ya haza kəlməsindən bədəldir, ya da innə ədatının xəbəridir ki, bununla, ya “din qardaşlığı” və ya “dostluq və səmimiyyətdən qaynaqlanan qardaşlıq” və yaxud da, “ortaq iş edənlərin çoxu mütləq bir–birinə haqsızlıq edər” ayəsinin verdiyi məna ilə, “ortaqlıq və iştirak qardaşlığı” qəsd edilmişdir ki, bu qardaşlıqlardan hər biri, zülmdən və haqsızlıqlardan qaçınmağı vacib etdirir. [26 ]

Diqqət edərsək, Davud(ə.s)ın qarşısında danışan şəxs, davaçı olduğu adam üçün, “Mənim qoyunumu zorla aldı” deməmişdir. Buradakı, Qardaşımın doxsan doqquz qoyunu var, mənimsə bir tək qoyunum ifadəsi, “Qardaşım böyük gücə sahib bir zəngin, mənsə fəqir biriyəm. Buna görə də, onun istəklərinə qarşı çıxmaq cəsarətini özümdə tapa bilmirəm. Bu barədə mənə və gücsüzlərə sən yardımçı ol!” mənasına gəlir və beləliklə o cəmiyyətdə yaşanan haqsızlıqlar dilə gətirilir.

Davudun qərarı: Özünə edilən tələb qarşısında, Davud qərarını, Doğrusu sənin bir qoyununu öz qoyunlarına qatmaq istəməklə, o sənə zülm etmişdir deyərək bildirmiş və güclünün yanına olmadığını, haqq yoldan azmadığını göstərmişdir. Dərhal arxasından da cəmiyyətdəki ümumi problemi dilə gətirərək, bu problemin həllinin “iman”da və “salehatı işləmək”də olduğunu açıqlamışdır.

الخلطاء [əl-xüləta]: Bu söz yalnızca “ortaqlar” deyə mənalandırılarsa, söz tam olaraq izah edilməmiş olur. Ayədəki “qardaş” təbirindən də anlaşıldığına görə, xüləta sözü, “qarışıq halda olan”, yəni “bir cəmiyyətdə çiyin–çiyinə yaşayan insanlar, qardaşlar, dostlar, vətəndaşlar, yoldaşlar” deməkdir.[27] Bu mənaya görə ayənin təqdiri belə edilə bilər: –“Cəmiyyətdə çiyin–çiyinə yaşayanlardan bir çoxu mütləq bir–birlərinə haqsızlıq edirlər. Həssasiyyətlə ortaqlıq əlaqəsini davam etdirmək çox çətindir. Ancaq iman edib, salehatı işləyənlər başqadır, onlar haqsızlıq etməzlər. Onlar da çox azdır.”

Verilən bu ümumi hökmdən, “iman edib, salehatı işləyənlər”in istisna edilmələri, iman edib, salehatı işləyənlərin ortaqlıqlarında münaqişə, çəkişmə və rəqabətin olmayacağı, bu özəllikdəki ortaqların bir–birlərinin haqq və hüququna riayət edəcəkləri mənasına gəlir.

Yaxşıların azlığı: Haqsızlıq etməyənlərin iman edib salehatı işləyənlər olduğunu bildirən sözlərindən sonra Davud Peyğəmbərin, amma onlar da nə qədər azdır! deyə əlavə etməsi, insanların əksəriyyətinin inanmadığı mənasına gəlir. Belə ki, Quranda yetmişə yaxın ayə vardır ki, ayələrdə insanların çoxunun inanmayacaqlarından, yalançılıqlarından, fasiqliklərindən, şükr etməyəcəklərindən, ağıl etməyəcəklərindən və elmlərini doğru sahələrdə işlətməyəcəklərindən bəhs edir.

İnsanların həssasiyyətlə diqqətləri çəkilərək, xəbərdarlıq edildiyi bu önəmli xüsus, insanın içindəki var olma mübarizəsini dramatizə edən Adəm–İblis əhvalatında (Əraf/17, Səba/13, Hud/17, Mömin/59, Rad/1, Yusif/103) da yer alır:

Bu gerçəyi bilən Rəbbimiz, həm Peyğəmbərimizi, həm də insanlığı aşağıdakı ismarıcla xəbərdar etmişdir:

¹¹⁶Və əgər yer üzündəkilərin çoxluğuna uyarsan, səni Allah yolundan azdırarlar. Çünki onlar sadəcə “zənn”ə uyurlar və sadəcə axmaqlayırlar. (Ənam/116)

Fikrimizcə, insanlar arasında pislərin sayca çox olmasının səbəbi, insanı bəsit dünya həyatına dəvət edən faktorların çox olmasıdır. İnsan, quruluşuna uyğun olaraq, bu dünya ilə uyum içindədir. Çünki dünya nemətləri ilə insanın bəyəndikləri bir–birlərinə müvafiq yaradılmışdır. Beləliklə, bu dünyadakı bütün “şey”lər və insanın yaradılısından gələn bütün daxili istəklər, bəyənmək və zövqlər insanı bu dünyaya bağlayan bir faktordur. Bunun qarşısında, insanı Allahın göstərdiyi yola dəvət edən bir tək şey vardır: Ağıl.

İnsanları bu dünya həyatına çəkən və maddi zövqlərin əsiri olmasına səbəb ola biləcək “bir çox” səbəb varkən, onları bu əsarətdən qurtaracaq və sadəcə Allahın köləsi edəcək bu “tək” şey, insanın çox zaman işlətmədiyi bir təchizatdır.

Budur, insanların çoxunun bəsit dünya zövqlərinin köləsi olmalarının və bir azının da iman edib salehatı işləyənlərdən olmalarının səbəbi budur.

…Və Davud, Bizim özünü arı–duru [xas] hala gətirdiyimizə qəti qənaət gətirdi. Dərhal Rəbbindən bağışlama dilədi, rüku edərək, yerə qapandı və döndü.

Zənn, fitnələndirmə və istiğfar sözləri kifayət qədər ciddi təhlil edilmədiyindən, 24–cü ayənin bu hissəsi, yanlış anlaşılmışdır. Bizim “özünü arı–duru [xas] hala gətırdıyimizə qəti qənaət gətirdi” şəklində çevirdiyimiz cümlənin, Yəhudi əfsanələrinin təsiri altında necə mənalandırıldığını göstərən iki nümunəni təqdim edirik:

a) “Girdikləri zaman və ya bu bağy [təcavüz] sözünü söylərkən sanmışdı ki, Biz önu sırf bir fitnəyə düşürdük.”
b) “Sezmişdi ki, özünə sadəcə bir imtahan etdik. Dərhal Rəbbindən bağışlanma dilədi. Mağfirətini niyaz etdi və rüku edərək səcdəyə qapandı və tövbə ilə Allaha sığındı”. Ayə belə mənalandırıldığına görə İsrailiyyat rəvayətlərinin önü açılmış və Davud Peyğəmbərin necə sınanması barədə uzun–uzun şəkildə dastanlar uydurulmuşdur. Verdiyimiz bu iki tərcümə örnəyi, ayələrə İsrailiyyat qaynaqları tərəfdən baxanların düşdükləri, yumşaq desək, yanlışları ehtiva edir.

Peyğəmbərlik gerçəyi ilə əsla uyuşmayan bu uydurmalardan Davud Peyğəmbəri, bütün Peyğəmbərləri, hətta bütün insanları tənzih edir və ayənin bu hissəsinin doğru anlaşıla bilməsi üçün yuxarıda saydığımız sözlərin təhlilinə keçirik:

Fitnə, fitnələndirmək: الفتنة [əl-fitnə], “atəşə atmaq, müəyyən mərhələlərdən, sıxıntılardan keçirməklə təlim etmək, yetkinləşdirmək, arı–duru hala gətirmək” deməkdir. Bu sözün geniş açıqlaması, surənin sonundadır.

Zənn:الظّنّ [əzzənn] sözü, həm “yaxın” [qəti məlumat], həm də “şübhə, sanmaq” mənalarında işlədilə bilən bir sözdür. Söz Quranda da hər iki mənada işlədilmişdir.

Söz 24–cü ayədə, “yaxın” [qəti, yəqin məlumat] mənasında işlədilmişdir. Çünki Davud Peyğəmbər bu əhvalatla özünün yetkinləşmiş, təlimini tamamlamış, xidmətə hazır bir hala gətirilmiş olduğunu qətiyyətlə anlamışdır.

رَاﻛِﻌًﺎ [rakian] Rüku: Mürsəlat surəsinin təhlilində dediyimiz kimi rüku, zehinlərimizə qazılan “namazdakı rüku” mənasından başqa, daha fərqli mənalara da gəlir:

1) Rüku, “hudu” [əyilmək, bükülmək, kiçilmək, tam təslim olub itaət etmək, sözü yumşaltmaq; kübar, şirin söyləmək] deməkdir.[28 ]

2) Rüku, “inhina” [iki bükülü olmaq] deməkdir. Yaşlılıqdan beli bükülmüş qocalara, raqeaş–şeyxu [ixtiyar iki büküm oldu] deyilir.[29]

3) Rüku, “zəngin kimsənin sonradan fəqirləşməsi” deməkdir. [30] (“Beli qırıldı” ifadəsinə bərabər bir məna.)

4) Rüku, “bütlərə tapınmayıb, Allaha boyun əymək” [həniflik etmək] deməkdir. Cahiliyyə Ərəbləri arasında bütə tapınmayıb, yalnızca Allaha tapınanlara, raqi [rüku edən], rakea ilallah [Allaha rüku etdi] deyirdilər.[31]

Ayədəki rakian ifadəsi, Bizə görə Davud Peyğəmbərin, Rəbbinin hökmlərini can–i dildən tətbiq edəcəyini, bir hənif olaraq Allaha təslim olacağını anladır.

İstiğfar: Ayədə istiğfarın [bağışlanmanın] kim üçün edildiyi bildirilməmişdir. O adama bundan sonrakı ayədə işarət ediləcəkdir. Ancaq İsrailiyyat təsiri altındakı yazıçılar, özünə yamanan o qədər günah ucbatından Davud Peyğəmbərin öz nəfsi üçün bağışlanma istədiyini irəli sürmüşdülər.

Mövzuyla əlaqədar Razinin izahı belədir:

1) Onlar Davud(ə.s)ı öldürmək məqsədiylə, budur bu yolla, onun yanına girib, Davud (ə.s) da onların məqsədlərini anlayınca, öfkəsi, Davud(ə.s)ı, onlardan intiqam almaq düşüncəsinə sövq etdi.

Ancaq elə ki, Allahın rızasını əldə etmək məqsədiylə onları əfv etməyə yönəldi və “Bu hadisə, bir fitnədir. Çünki bu, bir sınaq və bir mübtəla qılma kimidir” dedi, sonra da, Rəbbindən, onlardan intiqam almağı ağlından keçirdıyi üçün, bağışlanmasını istədi, bu düşüncəsindən vaz keçdi, Allaha döndü və Cənab–i Haqq da, ondan qaynaqlanan bu qədər əzm və niyyəti bağışladı.

2) Davud (ə.s) onların özünü öldürmək üçün yanına girdiklərini zənn etdiyinə baxmayaraq, bu zənn ucbatındanı peşman olmuş və vəziyyətin belə olduğuna bir dəlil və sübut olmadığı halda, haqlarında pis bir zənnə qapıldığı üçün, “Onlar haqqında nə pis davrandım!” demişdir ki, budur bu da, “Davud sandı ki, Biz özünə mütləq bir əzab hazırladıq. Buna görə də o, Rəbbindən bağışlanmasını dilədi, rüku ilə yerə qapanıb, bu zənnindən döndü” ayəsindən qəsd ediləndir. Beləliklə də Allah bunu, Davud(ə.s) bağışladı.

3) Onların Davud(ə.s)ın yanına girməsi, Davud (ə.s) üçün bir fitnə olmuşdur. Ancaq belə ki, Davud (ə.s), bu girən və özünü öldürməyə qəsd edənlərin bağışlanmasını Allahdan istəmişdir ki, bu eynilə Hz. Məhəmməd (s.ə.s) haqqında Cənab–i Haqqın, həm özünün, həm də kişi möminlərlə, qadın möminlərin günahının bağışlanmasını istə… (Məhəmməd/19) buyurmasına bənzəyir.

Buna görə də Davud (ə.s) onların bağışlanmasını istəmiş, bu, özünü öldürməyi fikrindən keçirən içəri girənlərin bağışlanmasını istəmək barəsində, Allaha yönəlmişdir. Bu izaha görə ayədəki, Biz də bunu onun üçün əfv etdik cümləsinin mənası da, “Davudun xatiri üçün Biz, onun [bu içəri girənin] günahını bağışladıq” demək olur.

4) Fərz edək ki, Davud (ə.s) özündən sudur edən bir xəta ucbatından tövbə etmişdir. Ancaq belə ki biz, bu xətanın, o qadın səbəbiylə meydana gəldiyini qəbul etmirik. Bu xətanın, davalı olan iki şəxsdən digərinin ifadəsini almadan öncə, birisinin lehinə olaraq hökm etmiş olduğuna görə meydana gəlmiş olmasının söylənməsi nə üçün mümkün olmasın? Çünki Davud (ə.s), and olsun ki, o, sənin qoyununu öz qoyunlarına (qatmaq) istəməsiylə sənə zülm etmişdir deyincə, verdiyi bu hökm doğru olana uymadığı üçün, bir dəlil və şahid olmadan, qarşı tərəfin mücərrəd iddiasıyla, bərikinin zalım olduğuna hökm etmiş oldu. Budur bu əsnada, istiğfar və tövbə ilə məşgul oldu. Ancaq belə ki, Davud(ə.s)ın bu hərəkət tərzi tərk–i evla [daha əfdal və uyğun olanı tərk etmək] babındandır.

Etdiyimiz bu izahlarla, ayələri bu mənaya həml etdiyimizdə, Davud(ə.s)a hər hansı bir günahın isnad edilməsi belə bir yana dursun, tam əksinə bu, itaətlərin ən böyüyünün ona isnad edilməsinin vacib olduğunu tələb edir. [32]

İsrailiyyat təsirindəki yazıçıların bəziləri isə, Davud Peyğəmbərin, Uryanın xanımına göz dikdiyi və Uryanı öldürtdüyü üçün, əfvini istəmiş olduğunu irəli sürmüşdülər.

²⁵Biz də Onun üçün bunu bağışladıq–Biz də Onu bağışladıq. Bax budur, belə! Şübhəsiz yanımızda Onun üçün bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.

Günaha görə istiğfar: təəssüf ki, bəzi müfəssirlər Davud Peyğəmbərə əsla yaraşmayacaq cinayət və günahlar isnad edən İsrailiyyatın təsirində qalmışlar, onu bu çirkin iftiralardan təmizləmək əvəzinə, etdiyi tövbə və istiğfarın xüsusiyyətini izah etməklə kifayətlənmişlər. Üstəlik bu tövbə və istiğfarın Davud(ə.s)ın şanına uyğun formada olmalı olduğunu düşünərək, ağla və məntiqə uymayan məntiqsiz izahlar etmişdilər:

Ata əl–Xorasani və başqaları dedi ki: “Davud üzünün ətrafında ot bitib başını örtüncəyə qədər qırx gün sərasər səcdədə qaldı. Sonra ona belə səslənildi: “Acsanmı, sənə yemək verilsin, çılpaqsanmı, geydiriləsən? Bunun qarşısında elə bir hıçqıraraq ağladı ki, içindən gələn hərarətlə o otlaq coşub, böyüdü. Beləliklə, ona mağfirət olundu və bu səbəbdən də günahı örtüldü.” Bu səfər dedi ki: “Rəbbim! Bu mənimlə Sənin arandakı günahım. Onu bağışlayarsansa, bəs İsrailoğullarından olan bu adamların halı nə olacaq? mən onların uşaqlarını yetim, xanımlarını dul qoydum.”

Buyurdu ki:–“Ey Davud! Qiyamət günündə sənin tərəfindən gəlmiş hər bir zülmü, cənnətin savabı qarşılığında, o adamdan səni bağışlamasını istəyəcəyəm.” Davud dedi ki: “Rəbbim! Asan mağfirət budur, belə olur.” Sonra da, “Ey Davud! Başını qaldır” deyildi. Başını qaldırmaq istədi, ancaq yerə batmış olduğunu gördü. Cəbrayıl gəlib ağacdan yapışqanın qoparıldığı kimi, onu yerin üzərindən söküb çıxardı. [33]

Vəlid dedi ki: Həmçinin Münir b. əz–Zübeyr mənə xəbər verdi, dedi ki: “Davudun səcdə yerləri yerə yetişdi. Üzündən də Allahın dilədiyi miqdar yetişmişdi”. Əl–Vəlid dedi ki: İbn–i Lehia dedi ki: “Səcdə edərkən, ‘Səni tənzih edirəm, budur, mənim içəcəyim olan göz yaşlarım və budur, mənim yeyəcəyim önümdəki bir külün içərisində deyirdi”. Bir rəvayətdə bildirildiyinə görə o qırx gün səcdədə qaldı. Fərz namazından başqa başını qaldırmadı. Göz yaşlarından ot bitincəyə qədər ağlayıb durdu. [34]

Əbu Hüreyrədən nəql edildiyinə görə, Peyğəmbər buyurdu ki: “Davud qırx gün müddətində səcdədə qaldı. O qədər ki, göz yaşlarından bitən otlar başını örtdü. Yer onun alnını aşındırdı. Səcdəsində də, ‘Rəbbim! Davud bir dəfə yanıldı və bu yanılması səbəbiylə şərqlə qərb arasındakı məsafə qədər uzaqlaşdı.

Rəbbim! Əgər Davudun zəifliyinə mərhəmət etməz, günahını bağışlamazsan, Sən ondan sonra insanlar arasında günahını danışılacaq biz söz qılarsan.“Qırx il sonra Cəbrayıl ona dedi ki: “Ey Davud! Şübhəsiz Allah sənin içindən işləməyi keçirdiyin günahı sənə bağışlamış olur”. [35]

Vehb dedi ki: “Davuda belə səslənildi: “Şübhəsiz mən sənə mağfirət buyurdum.”Ancaq Cəbrayıl gəlib özünə, “Rəbbin sənə mağfirət buyurmuşkən, niyə başını qaldırmırsan?” deyincəyə qədər başını qaldırmadı“. [36]

Bunlardan başqa, rəvayət təfsirlərində, Davud Peyğəmbərin əfv edilməsinə rəğmən başını yerdən qaldırmadığına, hər içdiyi suya mütləq göz yaşı qarışdırdığına, arpa çörəyini göz yaşıyla isladıb yediyinə, günah işləmədən əvvəl gecənin yarısında namaz qılıb, ilin yarısında oruc tutduğuna, günah işlədikdən sonra gecələrin tamamında namaz qılıb, ilin də tamamında oruc tutduğuna, günahının bir işarəti olaraq ovcuna döymə etdirib yeyərkən içərkən davamlı günahını xatırlayıb ağladığına, içərisi kül ilə doldurulmuş yeddi dənə lif yataq üzərində oturduğuna və davamlı ağlamaqdan göz yaşlarının yeddi qat döşəkdən yerə qədər keçdiyinə dair bir çox mənasız rəvayət yer almışdır.

Biz, bu hörmətli Peyğəmbəri və adına bunun kimi bir çox rəvayət uydurulan Peyğəmbərimizi bütün bu mənasızlıqlardan tənzih edirik. Yuxarıda da söylədiyimiz kimi, bu ayədə Davud Peyğəmbərin kim üçün bağışlanma tələbində olduğu bildirilməmişdir. Örnəkləri ayələrdə də göründüyü kimi, adamın özündən bir başqası üçün də istiğfar etməsi mümkündür. Elə isə, edildiyi bildirilən istiğfarın kimə yönəlik olduğu xüsusuna cavab axtarılmalıdır.

Bəhs etdiyimiz istiğfarın cinayət etmiş birisi üçün edildiyi nöqtəsindən hərəkət edəriksə, əlaqədar ayələrdə xətalı bir adamdan bəhs edilməsi gərəkir. Belə ki, bölmədə cani olan bir şəxsdən bəhs edilir və söz axışı içində cinayət etmiş bu şəxsin, işlədiyi cinayət də açıqca bildirilir. Bu adam, mal varlığını daha da artırmaq istəyən zəngin adamdır. Vəziyyət belə ikən, İsrailiyyat uydurmalarına istinad edərək, bilavasitə Rəbbimiz tərəfindən üstün xüsusiyyətləriylə öyülmüş olan Davud Peyğəmbəri cinayətkar elan etmək, kəlmənin tam mənasıyla insafsızlıqdır. Davud Peyğəmbər cinayəti işləyən deyil, sahib olduğu “hikmət” və “fasl–i xitab” sayəsində bu cinayətkara ittihamı təyin edən şəxsdir. Ola bilsin ki, o, mal varlığını daha da artırmaq üçün ortağının malına göz dikən bu zəngin adamın əfv edilməsi üçün Allahdan xahiş etmişdir.

Ədalətli qərar çıxarmaq üçün hər iki davaçı tərəfin də dinlənilməsi gərəkirdi. Burada, Davud Peyğəmbərin özü etdiyi və ya etməsi ola biləcək qüsurları üçün istiğfar etməsini, Allahdan qoruma tələbində olmasını da söyləmək olar. Ancaq ona uyğunsuz günahlar yükləmək, fikrimizcə, böyük xətadır, insafsızlıqdır.

Ayənin ilk hissəsindəki ذلك له فغفرنا [fə ğafərna ləhü zəlikə] hissəsini له فغفرنا [fə ğafərna ləhü] və ذالك[zəlikə] olaraq iki hissəyə ayıraraq, mənalandırmaq mümkündür. Əl–Quşeyri də bu şəkildə mənalandırılmasının uyğunluğunu ifadə etmişdir. Bunun bir digər nümunəsi də, 55–ci ayədə qarşımıza çıxacaqdır.

Bizim fikrimizcə, Davud Peyğəmbərin bir öncəki ayədə, haqqında istiğfar etdiyi adam haqqında ²⁵…Şübhəsiz yanımızda Onun üçün bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır deyilirsə, bu əvəzliyi ilə günaha işarət edilmişdir ki, bu günah da, Davud(ə.s.)ın hökmündə ədalətin təmin olunmaması idi. Əslində surədəki bu əhvalat, Davud Peyğəmbərə sürülməyə çalışılan ləkələri bütünlüklə ortadan qaldırır. 25–ci ayənin ikinci hissəsi isə, Davud Peyğəmbərin üzərinə sıçradılmaq istənən İsrailiyyat pisliklərinin hamısının yuyulub atıldığını, onu hər kəsin qibtə edəcəyi şəkildə onurlandıran Uca Allahın sözləriylə, ən qəti şəkildə doğrulanır.

²⁶Ey Davud! Həqiqətən Biz–Biz səni bu yerdə köhnə idarəçinin yerinə idarəçi etdik. O halda insanlar arasında haqq vasitəsi ilə, haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləyib, ədaləti təmin et. Həvəsə, arzuya uyma. O təqdirdə səni, Allahın yolundan azdırar. Tam yəqinliklə bilin ki, Allah yolundan azanlar üçün–hesab gününü diqqətə almadıqlarından, özləri üçün çox şiddətli bir əzab vardır.

Bu ayədə anlatma üslubu dəyişmiş və birbaşa müxatibə səslənilərək, Davud Peyğəmbərə bəxş edilən xəlifəlik vəzifəsindən və o vəzifədə necə davranmalı olduğundan söz açılmışdır.

Xəlifə və xilafət sözləri, sonrakı dövrlərdə öz əsas mənalarından fərqliləşərək, terminləşmiş və ayələrdə keçən xəlifə sözləri də daim bu qavramlarla açıqlanmağa çalışılmışdır. Bunun nəticəsində də yenə yanlış inanclar və xürafələr ortaya çıxmışdır. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, bu sözləri səhv mənalandırma adəti günümüzdə də qismən davam edir. Buna görə də xəlifə sözünün Quranda işlədildiyi mənaların yaxşı bilinməsi lazımdır. Xəlifə sözü, yayğın olaraq terminləşmiş mənası ilə, “Allahın yer üzündəki ədalət təmsilçisi, yer üzünü ədalətlə idarə etmək üçün vəzifələndirilmiş idarəçi” olaraq bilinir.

Belə ki, İslam ölkələrindəki dövlət başçılarına və Yavuz Sultan Səlim sonrasındakı Osmanlı padşahlarına bir müddət “xəlifə–i ruy–i zəmin” deyilmişdir.

Xəlifə sözünün, lüğəti mənası “arxadan gələn” deməkdir. [37] Belə ki, Davud Peyğəmbər də özündən öncə İsrailoğullarının idarəçisi olan Taluttan sonra dövlət başçısı olmaqla, Talutun xəlifəsi olmuşdur. Buna görə ayədəki Biz səni yer üzündə bir xəlifə etdik ifadəsi, qulların işlərini yaratması nöqteyi nəzərindən Allaha nisbət edildiyi alınaraq, “Biz sənin, Taluttan sonra dövlət başçısı olmanı təmin etdik, Talutun yerinə səni keçirdik” mənasına gəlir.

Davud Peyğəmbərin xəlifə seçilməsi, 21–ci ayədə, iz təsəvvərül–mihrabə [budur onlar mehraba çıxıb çatmışdılar] cümləsi ilə başlayan əhvalatların nəticəsində olmuşdur. İsrailoğullarının bu seçimi, Kitab–i Müqəddəsin ll Samuel, 5/1–4 və l–ci Tarixlər, 11/1–4–də anladılmışdır.

Dövlət quruculuğu və dövlət başçısının gərəkliliyi: Şübhəsiz ki, insan, elə şəkildə yaradılmışdır ki, özünün çoxsaylı ehtiyaclarını tək başına qarşılaya bilməz. İnsan, sosial bir varlıqdır. Buna görə də, istəsə də kütləvi halda yaşamaqdan vaz keçə bilməz.

Uca Allah insanları, müxtəlif bacarıq və qabiliyyətlərlə təchiz etmişdir ki, ehtiyaclarını kütlə içində fərqli məsləklər icra edərək və aralarında iş bölgüsü edərək, aradan qaldıra bilsinlər. Hər insan özünün bacarıq və qabiliyyəti həcmində sosial həyata qatılır və digər insanlarla hər sahədə və hər səviyyədə müxtəlif əlaqələr qurır. Nəticədə, insanların maddi və mənəvi ehtiyacları bir–birləriylə qurduqları bu əlaqələr sayəsində aradan qaldırılmış olur. Ancaq kütlə içindəki bu alma–vermə əlaqəsi adil bir nizam içində gerçəkləşməlidir ki, insanlar sülh və əmin amanlıq içində yaşaya bilsinlər, xeyirlərdə yarışa bilsinlər. Bu nizamın təmin edilə bilməsi və insanlar arasında çıxa biləcək anlaşılmazlıqların aradan qaldırıla bilməsi üçün, hər kəsin mübahisəsız olaraq qəbul edəcəyi, bir nüfuz sahibinə ehtiyac vardır. Budur, bu nüfuz sahibi “dövlət”, dövlətin ən üst məqamında olan adam da “dövlət başçısı”dır. Xatırlayacağımız kimi, 22–23–cü ayələrdə xalq, Davud Peyğəmbərin yanına gəlib, ona idarəçilik vəzifəsini verərək, öz içlərində bir–birlərinə etdikləri haqsızlıqların aradan qaldırılması və özlərinin doğru yolun ortasına yönəldilməsi şəklində olan tələbləri elan edir. Bəhs etdiyimiz 26–cı ayədə isə Uca Allah, Davud Peyğəmbərə idarəçiliyin necə olmalı olduğunu bildirmişdir.

Rəbbimiz bu ayələrlə bir tərəfdən idarəçilərimizdən nə istəməli olduğumuz barədə bizləri təlimləndirir, digər tərəfdən də örnək bir idarəçinin xalqını necə yönəltməli olduğunu Davud Peyğəmbərə və onun şəxsində bütün idarəçilərə öyrədir. Uca Allahın qurulmasını istədiyi nizamın ana qaydalarını bildirən bu ayələrə görə, idarəçilər cəmiyyət üzvlərini haqq üzrə idarə etməli, öz istəklərinə təslim olmamalıdırlar. Əgər bir dövlətdə iqtidarın işlədilmə forması, idarəçilərin öz istəklərinə görə olsa, idarəçilərin öz mənfəətlərinə yönəlik davranışları xalqın böyük zərərlərə uğramasına səbəb olar. Çünki belə bir iqtidar nizamı nəticəsində, xalq daima idarəçilərin mənfəətlərini təmin etmək üçün işlədilir, yönləndirilir. İqtidar bir baxıma idarəçilərin mənfəət əldə etmək və bunu davam etdirmək vasitəsi halına gəldiyi kimi, xalq da iqtidarı işlədən idarəçilərin həva və həvəslərini təmin etmək vasitəsinə dönür. Bu vəziyyət cəmiyyət üzvləri ilə dövlət arasında olması gərəkən qarşılıqlı razılığın pozulmasına yol açar, bir gün hər şey relsdən çıxar və cəmiyyət sosial qarışıqlıqlara uğrayar. Əgər yenidən adil bir uzlaşma təmin edilməzsə, qarışıqlıqlar önü alına bilinməyən sosial fəlakətlərə dönərək xalqı da, idarəçiləri də pərişan edən bir yıxılma müddətiylə sonlanar.

Ayədə, O halda insanlar arasında haqq ilə hökm ver [haqq vasitəsiylə zülm və qarışıqlığı əngəlləyib ədaləti təmin et] şəklində Davud Peyğəmbərə verilən təlimat, belə pis nəticələrin ortaya çıxmaması üçün idarəçilərin haqqa uyğun, ədalətli tətbiqlər nümayiş etdirmələrinin vacib olduğunu bildirir.

Həvəs yoldan çıxarır, yoldan çıxmaq isə əzaba aparır: Həvəs, adamı bəsit dünya ləzzətlərinə qapılaraq, onların içinə batmağa çağırır. Bunların içinə batmaq isə adamı, gerçək xoşbəxtlikləri əldə etmək üçün edilməsi gərək olan saleh əməllərdən uzaqlaşdırır. Çünki, “bəsit dünya ləzzətlərinin içinə batmaq” ilə “saleh əməllər işləmək”, bir–birinə tərs mütənasib olan davranışlardır ki, bunlardan biri artarsa, digəri azalır, biri gerçəkləşərsə, digəri yox olur. Buna görə də Davud Peyğəmbərə, Həvəsə [keyfə, istəyə] uyma. O təqdirdə səni Allahın yolundan azdırar deyilmişdir. Həvəsə tabe olmağın sonu, addım–addım Allah yolundan azmaqdır. Allah yolundan azmaq isə, əzabların ən pisiylə qarşı qarşıya qalmaq deməkdir. Həvəslərinə uyaraq Allahın yolundan azanlar, çox pis bir əzabı dəvət etmiş olurlar. Amma hesab gününü nəzərə alanlar, etdiklərinin hesabını verə bilməməkdən və cəzaya uğramaqdan qorxarlar. Beləliklə də, nə həvəslərinə uyar, nə də bəsit dünya ləzzətlərinin əsiri olarlar.

Bir ibrət tablosu: Bir Peyğəmbər olan Davud(ə.s)a belə həvəsə uymamasının öyüdləndiyi, onun kimi bir xəlifənin belə, məsuliyyət daşıdığının bildirildiyi 26–cı ayə Quranda dururkən, bəziləri “xilafət” deyə müqəddəs bir məqam və “xəlifə” deyə də müqəddəs bir adam törətmişlər. Klassik əsərlərin demək olar ki, hamısında belə bir rəvayət varmış ki, orada xəlifələrin günahları səbəbiylə məsuliyyət daşımayacağına dair ifadələr yer alırmış. Ona görə də xəlifəlik məqamı və xəlifələr müqəddəsləşdirilmişdi. Bu ifadələri dinləyicilərə təqdim etmək istəyirik:

Mərvanoğulları xəlifələrindən birisi, Ömər ibn–i Abdüləzizə, “Bizə, “Xəlifə olanların əleyhinə qədər qələmi hərəkət etməz və ona günah yazılmaz (yəni padşahlar, krallar günah işləsələr də, onlara günah yazılmaz) şəklində çatmış olan xəbəri [rəvayəti] sən də eşitdinmi?” deyib, bunun qarşısında da, Ömər ibn–i Abdüləziz, “Ey möminlərin əmiri! Xəlifəmi daha üstündür, yoxsa Peyğəmbərmi?” deyib, sonra da, “Ey Davud! Gerçəkdən Biz səni yer üzündə bir xəlifə qıldıq. O halda insanlar arasında haqq ilə hökm ver [haqq vasitəsiylə zülm və qarışıqlığı əngəlləyib, ədaləti təmin et], həvəsə [keyfə, istəyə] uyma. O təqdirdə səni Allahın yolundan azdırar. Bu qətidir ki, Allah yolundan azanlar, hesab gününə əhəmiyyət vermədiklərindən özləri üçün çox şiddətli bir əzab vardır” ayəsini oxumuşdur.

²⁷Və Biz göy üzünü, yer üzünü və aralarında olanları boşuna əmələ gətirmədik. Bu, kafirlərin zənnidir. Cəhənnəm atəşindən dolayı bu kafirlərin vay halına!

²⁸Yoxsa, iman edən və həmçinin saleh əməl işləyənləri Biz, yer üzündəki o pozğunçular kimimi edərik? Yoxsa Allahın qoruması altına girmiş o kimsələri din–iman tanımayıb pisliyə batanlar kimimi edərik?

²⁹Bu, təmiz ağıl sahibləri onun ayələrini düşünsünlər və öyüd alsınlar deyə sənə endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır.

Bu ayə qrupu [27–29–cu ayələr] ayrı bir bölmədir. Ehtiva etdiyi ismarıclar dünyəvi bir bəyannamə mahiyyətində olub, bu nəcmin özündən öncəki və sonrakı ayələrlə hər hansı bir bağı yoxdur. Belə ki, səhabə Quranı tərtib edərkən nəcm ayrımı etməmış və bu nəcmi Davud Peyğəmbər ilə Süleyman Peyğəmbər əhvalatlarının arasına yerləşdirmişdir. Beləliklə Peyğəmbərimizə örnək verilən əhvalatlar bölünmüş və bölmə çətin anlaşılan hala gəlmişdir. Bu nəcmin, Davud Peyğəmbər əhvalatına aid olmadığı qəti olub, bölmə içindəki mövzusu da anlaşılmaz haldadır. Beləliklə, bu surəni və bu ayələri yaxşı anlaya bilmək üçün 27–29–cu ayələri sərbəst olaraq təhlil etmək lazımdır.

Ancaq tarix boyunca Quran ilə əlaqədar araşdırma aparanlar mövzuya bu şəkildə yanaşmamışdılar. Fikrimizcə, bu adamlar ya rəsmi düzülüşün səhabə tərəfindən tərtib edildiyini bilməyiblər və tərtibin Allah tərəfindən edildiyinə inanırlar, ya da gerçəyi bilmələrinə rəğmən, bunu açıqca ifadə etmə cəsarətini göstərə bilməmişdilər.

Bu ayə qrupu ilə əlaqədar Razinin məcburi izahını və Hukəmanın mülahizələrini mətndə təqdim edirik, istəsəniz, ya bu mətndən və ya digər mənbələrdən bunu araşdıra bilərsiniz, biz isə vaxt itirməmək üçün mövzunun davamına keçirik.

Ayələr arası münasibət: Razinin izahı: Biz deyirik ki, birisi belə bir sual soruşa bilər: “Allah Təala, bu surənin başında, kafirlərdən məsxərəçi olanların, öldükdən sonra dirilmə ilə Qiyaməti inkar etmə barəsində, bacardıqları qədər irəli getdiklərini və Ey Rəbbimiz! Hesab günündən əvvəl bizim əməl dəftərimizi təcili ver (Sad/16) dediklərini nəql etmişdir. Allah Təala, onların belə söylədiklərini nəql edincə, bunun cavabını verməmiş, tam əksinə, Onlar nə deyirlərsə, səbr et. Qulumuz Davudu xatırla (Sad/17) demişdir. Halbuki, Qiyamətin haqq olması ilə, Davud(ə.s)dan bəhs etmə arasında bir münasibətin olmadığı məlumdur. Deyərkən, Cənab–i Haqq, Davud (ə.s) əhvalatını açıqlamağa geniş yer vermiş, bu əhvalatın ardından da, “Göyü, yeri və bunların arasında olan şeyləri” ifadəsini gətirmişdir.

Allahın hikmətini isbat etməyin, Davud (ə.s) əhvalatıyla bir münasibəti olmadığı da məlumdur. Daha sonra Cənab–i Haqq, göyləri və yeri yaratmasında hikmət olduğundan bəhs edib, həşr və nəşrin haqq olduğu məsələsinin isbatını da buna bağlayınca, bundan sonra, Quranın şərəfli, üstün, faydası və xeyri çox bir kitab olduğunu bildirən bəyana yer vermişdir.

Halbuki, bu qismin də, öncəki sözlərlə əlaqəsi olmadığı meydandadır. Durum belə olunca, bu hissələr bir–birləriylə əlaqəsi olmayan, bir–birindən uzaq bir sıra hissə və fəsillər olmuş olur. Vəziyyət belə olunca, burada bu nöqtədə Quranı qiymətli və şərəfli bir kitab olaraq xarakterizə etmək necə yerində olur?”

Budur sorğunun tamamı bundan ibarətdir. Buna cavab verərək belə deyirik:

Hukəma belə demişdir: “Bir kimsə, cahil, israrlı, mütəəssüb biri ilə qarşı qarşıya gəlir və bu adamın, o təəssüb və israrına yaxşıca daldığını görürsə, bu kimsənin, o məsələ ilə əlaqədar olan sözünü yarıda kəsməsi gərəkir. Çünki, bu kimsə hər nə zaman, o məsələni daha çox izah etmək istərsə, qarşı tərəfin, o məsələni qəbul xüsusunda duyacağı nifrət də o nisbətdə artır. Buna görə də, bu halda tətbiq ediləcək üsul, o məsələ ilə əlaqədar sözü burada kəsmək və o birinci məsələdən tamamilə uzaq, yeni bir sözə keçmək və bu sözü, o mütəəssüb kimsəyə, birinci məsələni unutduracaq bir biçimdə uzatmaqdır.

Qarşı tərəfin zehni, bu yeni məsələ ilə məşgul olub, birinci məsələni unutduğunda, bəri tərəf, söz əsnasında, bu yeni məsələ içində, birinci məsələ və mətləbə uyğun müqəddimələr daxil edər. Çünki, bu mütəəssüb kimsə, bu əsnada bu müqəddiməni qəbul edəcəkdir. O bunu qəbul edincə də, bəri tərəf, o ilk məsələni isbat barəsində bu uyğun müqəddiməyə əsaslanar. Beləliklə, o mütəəssüb qarşı tərəf, susdurulmuş və məğlub edilmiş olur.” Bunu yaxşıca qavradığına görə, indi biz deyirik ki, Kafirlər, həşri, nəşri və Qiyaməti inkar xüsusunda istehza ilə, Ey Rəbbimiz! Hesab günündən əvvəl bizim əməl dəftərimizi təcili ver (Sad/16) demək məqamına gəlincə, Cənab–i Haqq, “Ey Məhəmməd! Bu məsələdəki sözü burada kəs və bu məsələdən tamamən uzaq olan başqa bir sözə başla, keç” demişdir ki, budur bu başqa söz də Davud (ə.s) əhvalatıdır. Çünki, bu əhvalatın həşr və nəşr məsələsiylə əlaqəsi olmadığı məlumdur. Cənab–i Haqq bu əhvalatı genişcə açıqlayıb, əhvalatın sonunda da, “Ey Davud! Biz səni yer üzündə bir xəlifə etdik. Elə isə sən də insanlar arasında ədalət ilə hökm et” (Sad/26) buyurmuşdur. Bu sözü duyan hər kəs, “Nə gözəl etdi! Çünki ona, ədalət ilə hökm etməsini əmr etdi” deyəcəkdir. Daha sonra Cənab–i Haqq sanki, “Mən sənə, sadəcə haqqı əmr etmədim. Tam əksinə, mən aləmlərin Rəbbi olmağımla, bir də, ancaq ədalət ilə iş edərəm və batil ilə hökm etmərəm!” demişdir.

Budur bu nöqtədə də, qarşı tərəf yenə, “Nə gözəl etdi! Çünki, ancaq haqq ilə hökm etdi!” deyəcəkdir. Buna görə də, bu nöqtədə (qarşı tərəfə) “Allahın hökmünün, batil ilə deyil, ədalət ilə olmalı olduğunu qəbul etdiyinə görə, sənin, həşr və nəşrin vaqe olacağını da qəbul etməyin gərəkir. Çünki, əgər belə olmasa, o zaman, xeyirlərə özünü çatdırma barəsində kafirin Müsəlmana tərcih edilmiş olması gərəkirdi ki, budur, bu vəziyyət hikmətin ziddi və batilin də tam özü olurdu” deyilir. Buna görə də, budur bu gözəl və incə üsulla Cənab–i Haqq, qarşı tərəfin, özündən qurtulması mümkün olmayacaq bir biçimdə, həşri və nəşri inkar edənlərə qarşı, qəti bir ilzam və susdurmağı murad etmişdir. Beləliklə, Qiyaməti inkar xüsusunda, onunla istehza etmə dərəcəsinə çıxan bu qarşı tərəf budur, bu yolla susdurulmuş və ilzam edilmiş olur. Cənab–i Haqq, Quranda, ilzam etmə xüsusunda budur, bu incə üsuldan bəhs edincə, tam yerində olaraq, Quranı mükəmməl və üstün olaraq tövsif edərək, endirdiyimiz mübarək bir kitab buyurmuşdur. Çünki düşünməyən, təfəkkür etməyən və ilahi müvəffəqiyyət özünün yardımına qaçmayanlar, bu böyük Quranın uca sirlərinə vaqif ola bilməz. Çünki Quran, gerçəkdə, ayələr arasındakı tərtibin ən mükəmməlini ehtiva etmişkən, o, işin zahirinə baxaraq, Quranda bir sıranın olmadığını iddia edir. Bu ayələrin təfsiri xüsusunda beynimizdə mövcud olan şeylərin tamamı bundan ibarətdir. Müvəffəqiyyət Allahdandır. [38]

İzahlardan göründüyü kimi Razi, bəşəri əlaqələrdən örnək verməklə, “bir–biri ilə əlaqəsi olmayan hissələr”ə məna qazandırmağa çalışır. İki adam arasındakı mübahisə üçün “bəlkə də” qəbul edilə bilən bu yöntəm, Peyğəmbərimiz ilə müşriklər arasındakı mübahisənin bəhs edildiyi və Peyğəmbərimizin mənəviyyatını yüksəltmək və onu yönləndirmək üçün özünə keçmişdən örnəklərin verildiyi bu bölmədə, Uca Allahın, verdiyi iki örnəyin arasında mövzu ilə əlaqəsiz bir bildirişdə olduğu mənasına gəlir ki, bu qəbul edilə bilməz. Çünki bu vəziyyət, Quranın eniş və təbliğ ölçüləriylə uzlaşa bilməz.

Beləliklə, ayələrin təhlilinə dönürük.

²⁷Və Biz göy üzünü, yer üzünü və aralarında olanları boşuna əmələ gətirmədik. Bu, kafirlərin zənnidir. Cəhənnəm atəşindən dolayı bu kafirlərin vay halına!

Kainatin məqsədsiz yaradılmadığı, əks düşüncənin isə müəyyən bir neçə kafirin zənni [sanmağı] olduğu vurğulanan ayədə, iki incə məqam yenə vardır:

Birinci məqam, dilimizə “bu” işarət əvəzliyi ilə çevirdıyimiz əlləzinə ism–i mevsuludur. İsm–i mevsul, müəyyən varlıqlar üçün işlədilən sözlərdən olduğu üçün ayədə əlləzinə ism–i mevsulu ilə işarət edilən adamların o gün kütlə içində tanınan bir sıra ağılsızlar olduğu anlaşılır.

İkinci məqam da zənn sözüdür. Cümlədəki mövzusu etibariylə buradakı zənn sözü, 24–cü ayədəki zənn sözündən fərqli mənadadır. Diqqət edilirsə, burada söz həm bir “istehza cümləsi” içində yer almış, həm də təkidsiz [“innə” və ya “ənnə” olmadan] işlədilmişdir. Beləliklə, 24–cü ayədə “yəqin” [qəti məlumat] mənasına gələn söz burada zənn sözünün digər mənası olan “sanmaq, şübhə” mənasına gəlir. Bu mənaya görə, kainatin boşuna yaradılmadığı gerçəyinin əksini müdafiə edən “bu inancsızlar”ın bu iddiaları elmi deyildir [qəti məlumata dayanmır], sadəcə öz sanmaqlarıdır. Çünki elmi olaraq araşdırılıb, “yəqin” ölçüsündə məlumata sahib olunduğunda, təsbit edilə bilər ki, kainat boş və gərəksiz yerə yaradılmamışdır.

Kainatın yaradılma amacıyla əlaqədar Quranda bir çox ayə mövcuddur:

¹¹⁵Yaxşı, siz, Bizim sizi sadəcə boş yerə əmələ gətirdiyimizi və şübhəsiz sizin yalnızca Bizə döndərilməyəcəyinizimi sandınız? (Möminlər/115)
³⁸Və Biz göyləri, yer üzünü və ikisi arasındakıları oyun oyuncaq olaraq yaratmadıq.
³⁹Biz, o ikisini sadəcə haqq/gerçək ilə əmələ gətirdik. Lakin, onların çoxu bilmirlər.
⁴⁰Şübhəsiz ki, Ayırma Günü onların hamısının görüşmə yeridir/qərarlaşdırılmış görüşmə vaxtıdır. (Duhan/38–40)
⁸Öz içlərində heç düşünmədilərmi ki, Allah göylərdə, yerdə və bu ikisi arasında olan hər şeyi ancaq haqq ilə və müəyyən edilmiş bir müddət üçün yaratmışdır? Və şübhəsiz, insanların çoxu, Rəbblərinə qovuşmağı qətiliklə bilərək rədd edənlərdir/inanmayanlardır. (Rum/8)
⁸⁵Və Biz göyləri, yer üzünü və aralarındakı şeyləri ancaq haqq–həqiqətlə əmələ gətirdik və əlbəttə ki, o qiyamət, tam yəqinliklə bilin ki, qopacaqdır. İndi sən bunu özünə dərd etmə və gözəl müamilə et. (Hicr/85)
³⁶Yoxsa o insan başıboş buraxılacağınımı sanır? (Qiyamət/36)
^190–194Göylərin və yer üzünün yaradılışında, gecənin və gündüzün bir–birinin ardınca gəlməsində, əlbəttə, ayaq üstündə ikən, oturarkən və yanları üzərinə yatarkən Allahı anan–göylərin və yerin yaradılışı üzərində: “Rəbbimiz! Sən, bunu boş yerə yaratmadın, Sən, bütün nöqsanlıqlardan münəzzəhsən. Artıq bizi atəşin əzabından qoru! Rəbbimiz! Şübhəsiz Sən, kimi o atəşə girdirirsən artıq onu qətiliklə rəzil etmisən. Şərik qoşaraq yanlış–öz zərərlərinə iş görənlər üçün yardımçılardan da heç kimsə yoxdur. Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, biz, “Rəbbinizə inanın!” deyə çağıran bir nidaçını duyduq və dərhal inandıq. Rəbbimiz! Artıq bizim günahlarımızı bağışla, pisliklərimizi ört və bizi “yaxşı adamlar” ilə birlikdə, keçmişdə etdiklərimizi və etməmiz gərəkirkən etmədiklərimizi bir–bir xatırlatdır/öldür. Rəbbimiz! Və bizə, elçilərin üzərinə vəd etdiyin şeyləri ver, qiyamət günü bizi rəzil etmə də. Şübhəsiz Sən, verdiyin sözdən dönməzsən” deyə yaxşı–yaxşı düşünən, qavrama qabiliyyətləri olanlar üçün necə əlamətlər/nümunələr vardır (Al–i İmran/190–194)

²⁸Yoxsa, iman edən və həmçinin saleh əməl işləyənləri Biz, yer üzündəki o pozğunçular kimimi edərik? Yoxsa o, Allahın qoruması altına girənləri din–iman tanımayıb pisliyə batanlar kimimi edərik?

Yəni, siz yaxşı bir insan ilə pis bir insanın sonunun eyni olacağınımı sanırsınız? Bu ifadələr, “Mürciyə” adıyla bilinən, axirətdə pislərin yaxşılarla bir tutulacağına, hətta bəlkə də yaxşılardan daha üstün olacaqlarına inanan insanların [39] bu inanclarının batil olduğunu göstərir.

Axirətdə cəza və mükafatın olmaması halı, Allahın ədalətinə qətiliklə tərs düsən bir haldır. Bu yanlış anlayışa görə, iman edib hər cür müsibəti və bəlanı nəzərə alaraq, doğru davranışlarda olanların axmaq, günahı adət halına gətirib, hər cür pisliyi işləyənlərin də ağıllı sayılmaları gərəkir. Belə bir anlayış, Uca Allaha qarşı ehtiyatsızlıqla edilən bir böhtan olur.

²⁹Bu, təmiz ağıl sahibləri onun ayələrini düşünsünlər və öyüd alsınlar deyə sənə endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır.

مبارك [mübarək] sözü, “xeyir və xoşbəxtliyi bollaşdıran” deməkdir.[40] Ayə qısaca, bu bənzərsiz Kitab ilə əlaqə quranların, hər cür faydanı, maddi və mənəvi bolluğu əldə edəcəyini bildirir.

³⁰Davuda Süleymanı da bəxş etdik. O nə gözəl quldu! Şübhəsiz O, Rəbbinə çoxca dönəndi.

³¹O zaman ki, özünə axşamçağı yaxşı cins və yorğa yerişli atlar göstərilmişdi ³²“Mən, mal, sərvət, gəlir sevgisini, Rəbbimin anılmasından dolayı sevdim. Sonunda onlar pərdənin arxasına girdilər. ³³“Geri gətirin onları Mənə!” dedi. Dərhal onların ayaqlarını, boyunlarını sığallamağa başladı.

^34,35And olsun ki, Biz Süleymanı da cürbəcür əngəllərdən, sıxıntılardan keçirərək saflaşdırmışdıq–yetkinləşdirmişdik. Və taxtının üzərinə bir cəsəd buraxmışdıq. Sonra o, döndü – “Ey Rəbbim! Məni qoru–mənə maddi və mənəvi pislık bulaşdırma və mənə, məndən sonra heç kimsəyə yaraşmayan bir mülk bəxş et, bağışla! Şübhəsiz ki, Sən, bol–bol bəxş edənsən– bağışlayansan” dedi.

³⁹Bax budur, bu, Bizim hesaba gəlməz ehsanımızdır. Artıq sən dilərsən, başqalarına ver və ya verməyib tut.

⁴⁰Şübhəsiz ki, Onun üçün yanımızda bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.

Təhlil. Bu ayə qrupunda Peyğəmbərimizə verilən örnək, Süleyman Peyğəmbərdir. Süleyman (ə.s) da atası Davud (ə.s) kimi, haqqında çox lüzumsuz əfsanələr uydurulmuş bir Peyğəmbərdir.

Ayələrin təhlilinə başlamadan öncə, Quran ayələrini əsilsiz hekayətlərinə vəsait etməkdən çəkinməyən bəzi uydurmaçıların dini kitablara keçmiş hekayətlərindən, mövzuyla əlaqədar bir neçəsini təşhir və xəbərdarlıq məqsədiylə qısaca nəql etmək istəyirik:

Süleymanın atları müayinə edərkən və onları çapdırarkən, ikindi namazını qılmağı unutduğu mənasını çıxarmışdılar. Bəziləri isə, Hz. Süleymanın ikindi və axşam namazı sırasında təkrarladığı bir sözləri olduğunu və təkrarladığı sözlərini unudub, günəş batdığı üçün, atların gətirilməsini əmr etdiyini, sonra da atlar gətirildiyində, onların ayaqlarını kəsdiyini, başqa bir deyişlə atları Allaha qurban etdiyini söyləmişdilər. Çünki atlar onu Allahı anmaqdan ayırırmışlar. [41 ]

Bəzi müfəssirlər, hətta tevarat bil–hicab [pərdənin arxasına gizləndilər] və rudduha aleyye [onu mənə gətirin] şəklindəki ifadələrdə keçən əvəzliklərin, günəşə işarət etdiyini söyləyirlər. Yəni, ikindi vaxtı keçmiş və günəş batmışdı. Hz. Süleyman buna görə kainatı idarə edən mələklərə, güya, “Günəşi geri gətirin ki, ikindi namazını əda edə bilim” demişdir. Beləliklə günəş geri gəlmiş və Hz. Süleyman namazını əda etmişdir. [42 ]

Bu təfsiri dəstəkləmək üçün bəzi şəxslər, bir sıra hədisləri önə sürərək, günəşin batdıqdan sonra geri gəlmə əhvalatının bir neçə dəfə vaqe olduğunu iddia etmişdilər. Buna görə də mirac möcüzəsini, günəşin geri gəlməsi olaraq zikr edərlər. Xəndək döyüşü sırasında Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s), batdıqdan sonra günəşi geri gətirdiyini, yenə Hz. Əli, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s.) qucağında yuxladığı üçün ikindi namazını qıla bilmədiyinə görə, Hz. Peyğəmbərin dua edərək günəşi geri gətirdiyini söyləmişlər. [43]

Müfəssirlərdən bir başqa qrup da bu ayələrin mənasını, oxuduqlarını heç cür mühakimə etməyən birinin oxuyub anladığı kimi anlamışdılar.

Bu müfəssirlərin izahına görə bu hadisə belədir: “Hz. Süleyman bir sürü qarayağız atı sürdüyü zaman, “Bu atları sadəcə Allah rızası üçün sevirəm. Elə ki onlarla cihad edilərək Allahın kəlməsi yüksəlsin” demişdir. Sonra atları çapdı. Atlar o qədər sürətli çapdılar ki, gözdən qeyb olmuşdular. Daha sonra atları geri gətirmişdir”. İbn–i Abbasa görə Hz. Süleyman onların ayaqlarını və boyunlarını oxşamışdır. [44] 1) Hz. Süleyman(ə.s)a, bir adada olan bir şəhərin xəbəri çatır. Beləliklə o, ordusuyla birlikdə, küləklə oraya çıxar. O şəhəri alıb, kralını öldürər.

Bu arada, insanların ən gözəl üzlüsü olan, kralın Cəradə adındakı qızını da ələ keçirir və onu özünə ayırır. Bu qız Müsəlman olur. Süleyman (ə.s) onu sevər, amma qız, həmişə atası üçün ağlar. Buna görə də, Hz. Süleyman (ə.s) bir cinə əmr verir və o qız üçün atası şəklində bir heykəl düzəltdirir. Heykələ qızın atasının geyimlərindən geyindirir. Qız, səhər–axşam xidmətçiləriylə birlikdə daim o heykəlin yanına gedib, ona səcdə edərlər. Deyərkən Asəf, bu durumu Süleyman(ə.s)a xəbər verir. Buna görə də Hz. Süleyman (ə.s) o heykəli qırdırdıb, qadını cəzalandırır. Daha sonra tək başına bir səhraya çıxıb, oraya kül yaydırıb, Allaha tövbə üçün, külün üzərində oturur.

Süleyman(ə.s)ın, Əminə adında bir ümm–i vələdi [uşağının anası olan bir cariyəsi] vardı. Tualetə getdiyində, yaxud xanımlarıyla yatmaq istədiyində, möhürünü ona əmanət edərdi. Hz. Süleyman(ə.s)ın mülkünün qüvvəti də, o möhüründə gizli idi. Yenə bir gün möhürünü o qadının yanına buraxdı. Şeytan, Hz. Süleyman (ə.s) şəklində, bir dənizçi qiyafəsiylə qadının yanına gəlib, “Əminə! Möhürümü ver” dedi. Beləliklə möhürü əlinə keçirib, Süleyman(ə.s)ın taxtına oturdu. Quşlar, cinlər və insanlar, ona gəlib getməyə başladı. Orada (o səhrada), Hz. Süleyman(ə.s)ın görünüşü dəyişmişdi.

Bu sırada möhürünü almaq üçün, Əminənin yanına gəldi, amma Əminə onu tanımadı və qovdu. Beləliklə Hz. Süleyman (ə.s) bir günah işləmiş olduğunu anladı.

Deyərkən ev–ev əl açıb dilənməyə başladı. “Mən Süleymanam” dediyində, insanlar üzərinə torpaq atıb, onu söyüb qovurdular. Daha sonra, balıqçıların yanında balıqlarını daşımaq üçün işləməyə başladı. Onlar, (məvacib olaraq) ona hər gün iki balıq verirdilər.

Hz. Süleyman (ə.s), evində o bütə tapınıldığı gün sayı qədər, yəni qırx gün bu cür yaşadı. Asəf və İsrailoğullarının öndə gedənləri, Hz. Süleymanın(ə.s) qılığına girmiş olan şeytanın verdiyi hökmləri və qərarları mühakimə etməyə başladı. Buna görə də Asəf, Hz. Süleyman(ə.s)ın xanımlarına bir sıra sorğular soruşmağa başladı. Onlar, “Bu, bizlər heyzli ikən də bizlərlə birləşir. Üstəlik, cünub olduqda da yuyunmur” dedilər. Şeytanın hökmünün bu qadınlar xaric, digər bütün mövzularda keçərli olduğu da irəli sürülmüşdür. Deyərkən uçub qaçdı və o möhürü dənizə atdı. Möhürü bir balıq uddu və bu balıq nəticədə, Hz. Süleyman(ə.s)ın əlinə keçdi. Hz. Süleyman (ə.s) balığın qarnını yardı, bir də baxdı ki, möhürü orada. Möhürünü alıb, Allaha səcdəyə qapandı. Beləliklə, mülkü yenidən əlinə keçdi. O şeytanı yaxalayıb, bir qaya parçasının içinə tıxdı, o qayanı dənizə atdı.

2) O hökmdarın qızı, bu heykələ ibadətə başlayınca, Hz. Süleyman (ə.s) fitnəyə düşmüş oldu. Möhürü əlindən düşdü və möhürü əlinə ala bilmədi. Buna görə də Asəf, “Sən bir günahın [xətan] ucbatından bu fitnəyə düşürüldün. Ona görə də Allaha tövbə et” dedi.

3) Süleyman (ə.s), şeytanlardan birinə, “İnsanları necə fitnəyə düşürürsunuz?” dedi. Buna cavab olaraq şeytan, “Möhürünü mənə ver, sənə göstərim” dedi. Hz. Süleyman (ə.s), möhürünü ona verincə, şeytan möhürü dənizə atdı. Beləliklə Hz. Süleyman(ə.s)ın əlindən mülkü getdi. Şeytan Beləliklə Hz. Süleyman(ə.s)ın taxtına oturdu.

Bu rəvayətləri anladığına görə, bu görüşdə olanlar, Ayədəki, And olsun ki, Biz, Süleymanı imtahan etdik [fitnəyə düşürdük] ifadəsindən, Allah Təalanın onu bu şəkildə imtahan etməsi və taxtının üstünə bir cəsəd buraxdıq ifadəsindən də, bu şeytanın onun taxtı üzərinə oturması qəsd edilmişdir” deyirlər.

4) Hz. Süleyman(ə.s)ın fitnəyə düşməsinin səbəbi, üç gün insanlara görünməməsidir. Buna görə də onun mülkü əlindən alındı, bir cəza olaraq da, taxtına bir şeytan oturduldu. [45 ]

Üçüncü bir qrup müfəssirə görə isə, Hz. Süleyman, “Bu gecə, 70 xanımımla birdən yatacağam və hər xanımımdan bir mücahid doğulacaq” deyə and içmişdir. Ancaq bu andı içərkən “inşaallah” demədiyi üçün o gecə, sadəcə bir xanımı hamilə qalmış və ondan da yarısı cəsəd bir uşaq doğulmuşdur.

Buna görə də xanımı bu uşağı Hz. Süleymanın taxtı üzərinə buraxmışdır. Bu hədisi Əbu Hüreyrənin Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s) rəvayət etdiyi nəql edilir. Bu hədisi Buxari, Müslim və digər mühəddislər müxtəlif sənədlərlə nəql etmişdilər. Buxaridə belə müxtəlif yerlərdə və müxtəlif sənədlərlə bu hədis nəql edilmişdir. Bu hədislərdə Hz. Süleymanın xanımlarının sayı bəzən 60, bəzən 70, bəzən 90 və ya 99, bəzən də 100–ə qədər çatmışdır. [46]

Digər bir izah isə İmam Razi tərəfindən edilmişdir: “Hz. Süleyman bir xəstəliyə yaxalanmış və ya başqa bir təhlükə səbəbindən sıxıntı və üzüntü içində zəifləyərək bir dəri, bir sümük qalmışdı. Yəni, elə bir hala gəlibmiş ki, cansız cəsəd deyəcək qədər zəifləmişdi”. Lakin bu izah Qurana uymaz. Çünki Qurandakı ifadə eynilə belədir: And olsun Biz Süleymanı imtahan etdik. Taxtının üstünə bir cəsəd buraxdıq, sonra Bizə yönəldi. Bu ayəni oxuyan hər hansı bir kəs, bəhs etdiyimiz cəsədin Hz. Süleymanın cəsədi olmadığını dərhal anlar.

Buradan belə aydın olur ki, Hz. Süleyman bir xəta etmiş və buna görə də Allah onu xəbərdar etmişdir. Nəticədə isə xətasını dərk edən Hz. Süleyman, Allaha yönəlmişdir. [47]

1) Hz. Süleyman(ə.s)ın başına gələn fitnə [imtahan] belədir: Onun bir oğlu oldu. Buna görə də şeytanlar, “Əgər bu yaşayarsa, eynilə atası kimi Bizə hökmran olar. Elə isə bir yolunu tapıb, onu öldürməyimiz lazımdır” dedilər. Hz. Süleyman (ə.s) bu sui–qəsdi öyrənib, o oğlunu, buludların arasında böyütməyə başladı. Bir gün işləriylə məşgul ikən, o uşaq ölü olaraq, taxtının önünə düşdü. Hz. Süleyman (ə.s) o anda, bu barədə Allaha təvəkkül etmədiyi üçün, xəta etmiş olduğunu anlayıb, Rəbbindən bağışlanmasını istədi və Ona müraciət etdi.

2) Hz. Peyğəmbər(s.ə.s)ın belə dediyi rəvayət edilmişdir: “Hz. Süleyman (ə.s), “Mən, hər biri Allah yolunda mücahidə edən bir aslan doğsun deyə, hər gecə 70 xanımımı ziyarət edəcəyəm dedi. Lakin bu arada “inşaallah” demədi. Deyərkən, bütün qadınlarını dolaşdı, heç biri hamilə qalmadı, bunlardan sadəcə biri hamilə qaldı ki, o da, yarım adam doğdu. Deyərkən bu uşaq, Hz. Süleyman (ə.s) taxtında oturarkən, onun yanına gətirildi və qucağına verildi”. Güclü, gücə sahib olan Allaha and içirəm ki, əgər Hz. Süleyman (ə.s), “inşaallah” [əgər Allah dilərsə] demiş olsaydı, onların hamısı da, bir aslan kimi, Allah yolunda cihad edərdilər”. Budur, ayədəki, Biz Süleymanı imtahan etdik ifadəsindən qəsd edilən budur.

3) “Allahın, özünə verdiyi şiddətli bir xəstəliyə görə, biz Süleymanı imtahan etdik və onun kürsüsü üzərinə, ondan olan bir cəsəd atdıq. Bu, xəstəliyin şiddətindən ötrüdür” deməkdir. Çünki Ərəblər, zəif və çəlimsiz uşaqlar haqqında, “Bu, qəssabın kötüyü üzərindəki bir ət və ruhsuz bir cəsəddir” deyirlər. “Sümmə ənabə” ifadəsi, “səhhətli və sağlam vəziyyətinə döndü” deməkdir. Buna görə də bu cür izahat mümkün olsa da, onu, bir az öncə söylədiyimiz o bu uyğunsuz şərhlərə keçirməyə ehtiyac yoxdur. [48]

Şişirtmə uydurmalarla insanların nə hala gətirilmək istəndiyini daha yaxşı göstərə bilmək üçün, siyahıya bir də bu ayələrlə əlaqədar məşhur bir rəvayəti də əlavə edirik:

Əbu Hüreyrədən rəvayət edildiyinə görə Peyğəmbər (s.ə.s) belə buyurdu:

“Cin tayfasından bir ifrit dünən gecə namazımı pozdurmaq üçün mənə qəfildən hücum etdi, yaxud Peyğəmbər buna bənzər bir kəlmə söylədi. Lakin Allah məni qalib gətirib, ona istədiyimi etməyə fürsət verdi. Səhər olunca, hamınız onu görəsiniz deyə, məscidin dirəklərindən birinə bağlamaq istədim. Lakin qardaşım Süleyman Peyğəmbərin, Ya Rəbb! Məni mağfirət et və mənə məndən sonra kimsəyə olmayacaq bir mülkü bağışla! dediyini xatırladım.” Ravi Ravh, “Peyğəmbər o ifriti xor olaraq qovdu” demişdir. [49]

Bu ittihamların dəyərləndirilməsi: Yuxarıdakı boş sözlərin içində bir izah da verən Razi belə, bu mövzuda uydurulanların əsassız olduğu barəsində bəzi təsbitlər etmişdir ki, bu təsbitlər də ayrı bir ibrət olacaq haldadır. Eynilə təqdim edirik:

1) Əgər şeytan, istər şəkil, istər funksional olaraq, Peyğəmbərlərin qılığına girə bilsəydi, bu halda, şəriətin heç bir hökmü barəsində bir güvən qalmazdı. İnsanların röyalarında Hz. Musa (ə.s), Hz. İsa (ə.s), Hz. Məhəmməd (s.ə.s) şəklində gördüyü kəslər, bu halda adı keçən Peyğəmbərlər deyil, əksinə, azdırmaq və iğva etmək üçün bunların surətinə bürünmüş şeytanlar olduğu qəbul edilə bilərdi. Belə bir qəbulun isə bütün haqq dinləri kökündən batil qılacağı məlumdur.

2) Əgər şeytan, Allahın Peyğəmbəri olan Hz. Süleyman(ə.s)a bunları edə bilsəydi, onun bütün alim və zahidlərə qarşı da bunları edə bilməsi gərəkirdi. Bu halda da, onun onları öldürə bilməsi, əsərlərini paramparça etməsi və evlərini–eşiklərini yıxıb tökə bilməsi lazım gələrdi. Bunun hər hansı bir alim haqqında bəhs edilməsi imkansız olduğuna görə, belə şeylər, uca Peyğəmbərlər haqqında hay–hay imkansız olur.

3) Allahın hikmət və ehsanına, şeytanı, Hz. Süleyman(ə.s)ın xanımlarına musallat qılması necə uyğun düşər? Belə bir şeyin çirkin olduğunda şübhə yoxdur.

4) Əgər Süleyman(ə.s)ın, o hökmdarın qızına o heykələ tapınma xüsusunda müsaidə etdiyini söylərsək, bu, bilavasitə Hz. Süleyman(ə.s)dan qaynaqlanan bir küfr olur. Yox əgər o buna qətiyyətlə müsaidə etməmişdisə, bu günah o qadına aiddir. Beləliklə, Cənab–i Haqq, ondan qaynaqlanmayan bir fel üzündən Hz. Süleyman(ə.s)ı niyə cəzalandırsın? [50]

Çoxluğun rəvayət sənədləri qüvvətli hədislərdir. Bu üzdən hədisin səhhət baxımından rədd edilməsi [tənqid edilməsi] mümkün deyildir. Lakin hədisin əqlən qəbul edilməsi isə imkan xaricidir. Çünki bilavasitə hədisin məzmunu, Rəsulullah(s.ə.s)ın belə bir şey söyləmədiyini sanki hayqırır. Çox qüvvətli bir ehtimala görə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bu əhvalatı Yəhudilərə istinadən və başqa birinə misal olaraq anlatmışdır. Dinləyənlər də yanlış anlamışlar və Hz. Peyğəmbər(s.ə.s)dən bu əhvalatı gerçək bir hadisəymiş kimi rəvayət etmişlər. Bu cür ağla zidd hədisləri, sırf qüvvətli sənəd deyərək, qəbul etdirməyə çalışarıqsa, din bir əyləncə halına gələr. Hər kəs bilavasitə qış mövsümündə gecələrin, 10–11 saatdan artıq olmayacağını hesablaya bilir.

Hz. Süleymanın ən az 60 xanımı olduğunu qəbul edər, bir saatda da heç nəfəs almadan 6 xanımına uğradığını və 10–11 saat davamlı onlarla birlikdə olduğunu düşünəcək olarsaq, bunun felən mümkün olmadığı nəticəsinə vararıq. Fikrimizcə, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bu qədər məntiqsiz bir hekayəni gerçək bir əhvalat olaraq anlatmamışdır. Həmçinin hədislərin heç bir hissəsində Hz. Süleymanın taxtı üzərinə atılmış olan cəsəd ilə yarı cəsəd uşağın bir əlaqəsi olduğuna dair bir eyham belə yoxdur.

Beləliklə Hz. Peyğəmbər(s.ə.s)in bu əhvalatı, bu ayənin təfsiri münasibətiylə anlatdığını iddia etmək mümkün deyildir. Bəlkə bu uşağın doğulmasından sonra Hz. Süleymanın tövbə–istiğfar etməsini məqbul qarşılaya bilərik, amma, Ey Allahım! Mənə məndən sonra heç kimsəyə nəsib olmayan bir səltənət ver şəklindəki duasını məqbul qarşılamaq mümkün deyildir. Bu rəvayətlər yuxarıdakı izahı dəstəkləmək üçün zikr edilmələrinə baxmayaraq, yuxarıdakı izahdan daha da mənasızdırlar. Hz. Əli ilə əlaqədar hədisi İmam İbn–i Teymiyyə, hərtərəfli ələ aldıqdan sonra uydurma olduğunu isbatlamışdır. İmam Əhməd b.Hanbəl, “Bu hədis əsilsizdir”, İbn–i Cevzi isə “Şübhəsiz bu hədis uydurmadır” demişdilər.

Xəndək döyüşı ilə əlaqədar hədis, bəzilərinə görə zəif, bəzilərinə görə isə uydurmadır. Mirac hadisəsinə gəlincə, bu əhvalatın anladılması belədir: “Məkkəli müşriklər Hz. Peyğəmbərdən miracı isbatlamasını istəyincə o, “Qüds yolunda filan qafilədə filan hadisə vaqe oldu” demişdir. Məkkəli müşriklər o qafilənin Məkkəyə nə zaman varacağını soruşduqlarında Hz. Peyğəmbər, “Bu gün gələcəkdir” deyə cavab vermişdir. O gün gəldiyində, Qüreyş kafirləri bütün gün o qafiləni gözləmiş və axşam olmuşdur. Buna görə də Rəsulullah qafilə gəlmədən öncə günəş batmasın deyə dua etmiş və gerçəkdən də qafilə günəş batmadan öncə gəlmişdir. Bəzi ravilər bu hadisəni rəvayət edərlərkən, o gün günəşin bir saat gec batdığını söyləmişdilər. Belə önəmli bir hədis üçün, bu qədər zəif şahidliklərin qəbul edilməsi mümkündürmü? Yuxarıda da ifadə etdiyimiz kimi günəşin geri gəlməsi və günün bir saat uzanması böyük bir əhvalat olduğu üçün, bütün dünyanın bu əhvalatları bilmiş olması gərəkirdi və sadəcə bir neçə insanla məhdud qalmazdı. [51 ]

Mövzumuz olan ayələrlə ələqədar əsilsiz rəvayətləri və bu rəvayətlər ucbatından klassik qaynaqlara girən səhifələrlə gərəksiz izahları ibrət olsun deyə təqdim etdikdən sonra, qaldığımız yerdən ayələrin təhlilinə dönürük:

³⁰Davuda Süleymanı da bəxş etdik. (O) nə gözəl quldu! Şübhəsiz o çoxca dönəndi.

Bu ayə, Peyğəmbərimizə və bütün insanlığa örnək olaraq göstərilən Süleyman Peyğəmbərin tanıdıldığı bölmənin ilk ayəsidir. Ayənin ilk cümləsindən anlaşılır ki, öncəki ayələrdə sayılmış nemətlərə əlavə olaraq Süleyman(ə.s) da Davud Peyğəmbərə lütf edilmiş bir nemətdir.

Bu bölmədə Süleyman Peyğəmbər, təkamül müddətində keçirmiş olduğu “bişmə” və “yetkinləşmə” mərhələləri ön plana çıxarılaraq anladılır.

(O) nə gözəl quldu! Şübhəsiz o çoxca dönəndi.

Ayənin ikinci cümləsindəki “məxsus bil-mədh” [öyülən şəxs] mahzufdur [gizlidir], yəni adı cümlədə söz olaraq keçmir. Bu adamın Davud və ya Süleyman Peyğəmbərdən hər hansı birinin ola biləcəyi irəli sürülə bilirsə də, bizə görə Süleyman Peyğəmbər olması daha uyğundur. Çünki öncəliklə dilçilik qaydalarına görə, oradakı əvəzlik yaxına raci [dönük] olur, beləliklə də dərhal bir öncəki şəxs olan Süleyman(ə.s)a yönəlik olaraq anlaşılmalıdır.

Həmçinin, buradakı evvab sifətinin Davud Peyğəmbərə aid olduğu qəbul edilərsə, evvab olduğu daha öncə eyni surənin 17–ci ayəsində də bildirilən Davud (ə.s) üçün bu sifət təkrar olur. Halbuki evvab sifətinin Süleyman Peyğəmbərə aid olması halında, Süleyman Peyğəmbərin də atası kimi ərdəmli bir adam olduğu anlaşılır və bu anlayış, Süleyman Peyğəmbərin Davud Peyğəmbərə verilmiş bir nemət olduğunu bildirən 30–cu ayə ilə də tamamilə uzlaşır.

^31-33O zaman ki, özünə axşamçağı yaxşı cins və yorğa yerişli atlar göstərilmişdi. ³²“Mən, mal, sərvət, gəlir sevgisini, Rəbbimi xatırlatdığına görə sevdim. Sonunda onlar pərdənin arxasına girdilər. ³³“Geri gətirin onları Mənə!” dedi. Dərhal onların ayaqlarını, boyunlarını sığallamağa başladı.

Bu ayələrdəki məcaz və kinayələr, cahil insanların əlində xürafətlərə döndərilmiş və Süleyman Peyğəmbərlə əlaqədar həqiqətdən uzaq olan uydurmalar törədilmişdir. Davud, Süleyman və Əyyub Peyğəmbərlər haqqındakı istinadsız hekayətlər Quranın enişindən öncəki dövrlərdə meydana çıxdığı üçün, Rəbbimiz, bu elçilərinə sürülən ləkələri silmək və onları ağlamaq məqsədilə, Quranda onlara aid bəzi incəlikləri bildirmişdir.

³¹O zaman ki, özünə axşamçağı yaxşı cins və yorğa yerişli atlar göstərilmişdi

Ayədə, icazən ifadə edilmiş olan axşam üstü deyimi, Süleyman Peyğəmbərin ömrünün və ya iqtidarının son dövrünə işarət edir. Xatırlanacaq olursa, Əsr surəsinin təhlilində də əsr sözü ilə normal ikindi vaxtınin deyil, ömrün son dövrlərinin qəsd edildiyini söyləmişdik.

yaxşı cins və yorğa yerişli atlar,

Süleyman Peyğəmbərin atları ayədə الصّافنات [assafinat] və الجياد [alciyad] olaraq xarakterizə edilmişdir. Safin, “bir ayağını dırnağı üzərinə dikən və üç ayaq üstündə duran”, ciyad isə “sürətli qaçan” deməkdir.[52] Atların bu sifətlərlə anladılması, onların həm duruşlarının, həm də hərəkətlərinin mükəmməlliyini göstərir. Bizə görə Süleyman Peyğəmbərin atları, onun ordusundan kinayədir, atların keyfiyyəti də ordunun gücünü və qabiliyyətini simvolizə edir. Çünki, bu gün yaxşı bir ordu, necə hava qüvvələri, zirehli maşınları, idarə edilən raketləri və hava gəmiləri ilə ifadə edilirsə, o günlərdə də (hətta yaxın dövrə qədər) yaxşı bir ordunun göstəricisi atlar, süvari birlikləri idi.

Rəvayətlərlə, dinin ağılla əlaqəsini kəsmək, ya da qaynağını bulandırmaq istəyənlər, Süleyman Peyğəmbərin atları ilə əlaqədar olaraq da bir xeyli rəvayət törətməkdən çəkinməmişlər. Bu rəvayətlərdən atların 1.000 dənə olduğu, Süleyman(ə.s)a atası Davud(ə.s)dan miras qaldıqları şəklində olanları olduğu kimi, Həsən Bəsrinin dediyi kimi, bu atların dənizdən çıxdıqlarını, hamısının qanadlı və naxışlı olduğunu irəli sürənləri də vardır. Əli adı işlədilərək bu atların 20 dənə olduğu, İbrahim ət-Teymi adı işlədilərək də 20.000 dənə olduğu digər iddialar arasındadır. İbn-i Zeyd adından uydurulan və Qədim Yunan mifologiyalarındakı Poseydon və Peqasusu xatırladan rəvayət isə daha da maraqlıdır: Süleyman (ə.s) bu atları şeytanlara dənizdən çıxartdırmışdır və hamısı də qanadlıdır.

“Mən, xeyir [sərvət, mənfəət] sevgisini, Rəbbimin zikrindən dolayı sevdim.”

Süleyman Peyğəmbərin önəmli bir özəlliyini dilə gətirən bu ifadədən, onun sərvət düşkünü, həvasına uyan, zövqü səfa həvəskarı biri olmadığı anlaşılır. Onun sərvəti [zənginliyi, çox xüsusiyyətli ordusunu] sevməsinin səbəbi, “Rəbbini anmaq”dır, “ilayı kəlmətullah”dır, “cihad”dır. Yəni o, yaxşı bir ordunu işğalçılıq, qarətçilik və ya təzyiq etmək məqsədiylə deyil, Rəbbini zikr etmək üçün, Allah yolunda cihad etmək üçün qurmuşdur. Belə ki, Səba kraliçasına yazdığı dəvət məktubunda da Süleyman(ə.s)ın Allah adından hərəkət etdiyi açıq və konkret olaraq görünür:

Süleymanın məktubunu alan Səba məlikəsi, “Ey öndə gedənlər! Şübhəsiz ki, mənə qətiyyətlə çox sayğın/şərəfli bir məktub buraxıldı. Şübhəsiz ki, o məktub, Süleymandandır və “Mənə qarşı yekəxanalıq etməyin, təslimiyyət göstərərək/Müsəlman olaraq mənə gəlin!” deyə yaratdığı bütün canlılara dünyada çoxca mərhəmət edən, əngin mərhəmət sahibi Allah naminədir” dedi. (Nəml/29-31)

Sonunda onlar pərdənin arxasına girdilər.

Bu ifadədən, Süleyman Peyğəmbərin o görkəmli ordusunun bir dövr zəiflədiyi və Süleyman Peyğəmbərin cihadı buraxdığı anlaşılır. Yəni, o dövrdə Süleyman Peyğəmbərin ordusu yararsız hala gəlmiş, o mükəmməl atları gözdən qeyb olmuşdur.

“Geri gətirin onları mənə!” (dedi.)

Bu ifadədən də, ordusu zəifləyən Süleyman Peyğəmbərin, dərhal ağlını başına topladığı və yenidən güclü bir orduya sahib olmaq üçün cəhd göstərməyə başladığı anlaşılır.

Dərhal onların ayaqlarını, boyunlarını sığallamağa başladı.

Bu ifadə isə, Süleyman Peyğəmbərin yenə o mükəmməl atlara sahib olduğunu, yəni yenidən güclü bir ordu qurduğunu və bu səbəbdən də çox xoşbəxt olduğunu anladır. Atların ayaqlarını və boyunlarını oxşaması, duyduğu bu xoşbəxtliyi və ya orduya verdiyi dəyəri göstərir.

Bu bölmədəki bəzi əvəzliklərin mövqeyi: Bəziləri 33–cü ayədəki, Geri gətirin onları ifadəsini təhrif edərək, “Günəşi mənə geri gətirin!” şəklində dəyişdirmişlər və buradan yola çıxaraq da bu hekayəni uydurmuşlar:

Süleyman ikindi namazını qaçırmışdı, gün batdıqdan sonra xatırladı və “Günəşi mənə geri gətirin!” dedi. Günəş geri gəldi, o da ikindi namazını qıldı.

Xatırlayacağımız kimi, zehinlərə soxulmağa çalışılan bu cəfəngiyyatın bənzər bir versiyası iki dəfə də Peyğəmbərimiz üçün dilə gətirilmişdi. Halbuki bəhs etdiyimiz ayədə nə günəşdən, nə də namazdan söz edilir. Beləliklə ayədən, texniki olaraq belə bir məna çıxarılması mümkün deyildir. Onsuz da belə bir hadisənin ola biləcəyini hər şeydən öncə ağıl qəbul etməz. Həmçinin ayədə Süleyman Peyğəmbərin geri gətirilməsini istədiyi şey onları əvəzliyi ilə ifadə edilmişdir.

Dilçilik qaydalarına görə, cümlənin anlaşılması üçün əvəzliyin mövqeyinin ləfzən və ya təqdirən paraqrafda mövcud olması məcburidir. Paraqrafda isə “günəş” deyil, safinad [atlar] sözü mövcuddur.

Günəşin geri gəldiyi cəfəngiyyatını uyduranlar, necə deyərlər, qaş düzəltmək istərkən, göz çıxarmışlar, Süleyman Peyğəmbəri ucaltmaq istərkən, onun Quranda bildirilən şəxsi keyfiyyətlərinə və sözlərinə tərs düşmüşdülər. Belə ki, Rəbbimiz Süleyman Peyğəmbəri, “Allaha dönən, etdiyini Allahın zikri üçün edən, gözəl bir qul” olaraq xarakterizə etmişdir.

Hekayətdə keçən namaza qarşı etinasız davranışı isə Süleyman Peyğəmbərin Quranda bildirilən xüsusiyyətlərinə uymur. Çünki Quranda Bizə tanıdılan Süleyman Peyğəmbər, hər nə qədər də ikindi namazı qılmaqla məsul olduğunu sanmasaq da, məsul olduğu namaza etinasız davranmaz.

Ayədəki ifadəyə görə Süleyman Peyğəmbər, Dərhal geri gətirin mənə onları! demişdir. Çevrəsindəki insanların, günəşi geri gətirmələri imkansız olduğuna görə, əcəba Süleyman Peyğəmbər bu əmri kimə vermişdir? Günəşi geri gətirə bilmək sadəcə Rəbbimizin qüdrətində olduğuna görə, bunu istədiyi iddia edilən Süleyman(ə.s)ın bu istəyini birbaşa Allaha yönəltməsi, bunu da bir əmr şəklində deyil, “Rəbbim günəşi geri göndər!” deyə dua şəklində bildirməsi gərəkirdi. Onun bir əmr üslubuyla Allaha qarşı belə bir təkəbbürlülük etməsi isə əsla düşünülə bilməz.

Ayədəki əvəzliyin günəşə işarət etdiyini söyləyən uydurmaçıları boşluqda buraxan bir digər nöqtə də, Süleyman Peyğəmbərin əmr verdiyi müxatiblərin cəm halda olmasıdır. Əgər Süleyman Peyğəmbər Allaha xitab etsə idi, ifadənin tək halda olması gərəkirdi. Ayələrə görə Süleyman Peyğəmbərin istəyi yerinə yetmişdir. Cəfəngiyyat uyduranların iddia etdiyi kimi, əgər Süleyman Peyğəmbər günəşin geri gətirilməsini istəmiş olsa və bu istəyinə uyğun olaraq günəş də gerçəkdən geri gəlsəydi, bu əhvalat dünyanın hər tərəfindən görünər və sadəcə bu cəfəngiyyat uyduranların kitablarında deyil, bir çox tarixi sənəddə də yer almış olardı. Bu uydurmaçılar, Süleyman Peyğəmbərin atları oxşamasını da təhrif edib, atların ayaqlarını və boyunlarını qılıncla vurduğunu söyləmişdilər. Güya bu atlar Süleyman Peyğəmbərin ikindi namazının vaxtını keçirməsinə səbəb olmuşlar, o da atları günahkar bilərək onları cəzalandırmışdır. Halbuki Süleyman Peyğəmbərin atları oxşamasının mənası, təkrar qovuşduğu atlardan [yenidən qurduğu xüsusi ordudan] duyduğu xoşbəxtliyi ifadə etmək, onların düşməni məğlub etməkdə ən önəmli, ən dəyərli vasitələr olduğunu göstərir. Ayədəki sözlərin heç birindən, günəşlə və ya atlarla əlaqədar hekayətləri təsdiq edən tək bir məna çıxmamasına baxmayaraq, bu mövzudakı uydurmalar cildlərə sığmayacaq qədər çoxdur.

^34,35And olsun ki, Biz Süleymanı da cürbəcür əngəllərdən, sıxıntılardan keçirərək saflaşdırmışdıq/yetkinləşdirmişdik. Və taxtının üzərinə bir cəsəd buraxmışdıq. Sonra o, döndü–“Ey Rəbbim! Məni qoru/Mənə maddi və mənəvi pislik bulaşdırma və Mənə, Məndən sonra heç kimsəyə yaraşmayan bir mülk bəxş et/bağışla! Şübhəsiz ki, Sən, bol–bol bəxş edənsən– bağışlayansan” dedi.

Süleymanın fitnələndirilməsi: Ayədəki, And olsun ki, Biz, Süleymanı da fitnəyə düşürmüşdük [müxtəlif təhlükələrdən keçirərək saflaşdırmışdıq, yetkinləşdirmişdik] ifadəsindən anlaşılır ki, Süleyman Peyğəmbər də eynilə atası Davud Peyğəmbər kimi, bir sıra təlimləndirici sınaqlardan keçirilmişdir. Fikrimizcə, bu sınaqlar, ayələri yanlış izah etməyin nəticəsində, Quranda bildiriləndən kənara çıxaraq qaranlığa daş atanların uydurduqları əhvalatlar deyildir. Çünki Süleyman(ə.s)ın fitnəsi haqqında Quranda təfərrüat verilməmişdir.

Taxtın üstündəki cəsəd: Ayədəki, və taxtının üzərinə bir cəsəd buraxmışdıq ifadəsi, fitnələndirmədən bəhs edən cümlənin davamı deyildir. Bu, o deməkdir ki, Süleyman Peyğəmbərin taxtının üzərinə bir cəsəd buraxılması və onun da bu cəsədi tapması onun fitnələndirilməsi demək deyil.

Süleyman (ə.s) bu şəkildə imtahan edilməmişdir. Taxtın üzərinə cəsəd buraxıldığını bildirən cümlə, onun fitnəyə düşürüldüyünü bildirən cümlədən ayrı bir cümlədir. Əgər əks olsa idi, cümlənin başında təqib və tərtib mənası ifadə edən ف [fe] bağlayıcısının olması gərəkirdi. Amma orijinal mətndə ayənin başında و [vav] bağlayıcısı olur.

Süleyman Peyğəmbərin taxtının üzərinə bir cəsəd buraxılması, Bizə görə kinayə yolu ilə bir anlatmadır. Süleyman Peyğəmbərin bir müddət iqtidarda yararlı işlər etmədiyindən kinayə ola bilər. Belə ki, kütlədə işə yaramayan adamlara Ərəbcədə, المتحرّك الميّت [əlmeyyit–il mütəharrik – hərəkətli ölü] deyilir. Çox ehtimal ki, Süleyman Peyğəmbər bir müddət istəyərək və ya istəməyərək passivləşmiş, çox zəif düşmüşdür, iqtidarda olmasına rəğmən, ixtiyar sahibi olmamışdır, sanki yaşayan bir ölü halına düşmüşdür. Süleyman Peyğəmbərin niyə belə pis bir dövr yaşamış ola biləcəyinə dair birdən artıq səbəb göstərmək mümkündür: Səbəb, bəlkə Süleyman Peyğəmbərin ləyaqətsiz yardımçılar və məsləhətçilər qəbul etməsidir, bəlkə də Bəqərə/102–də bildirildiyi kimi, pis düşüncəli insanların etdikləri “o kafir oldu, ona itaət edilməz” cinsindən əks təbliğatlardır. Ya da Səba/14–dən anlaşılacağı kimi, özündən sonra dövlətinin yıxılmasına seyirçi qalan fərasətsiz oğludur.

Süleymanın dönüşü: 35–ci ayədən anlaşılır ki, müqtədir ola bilmədiyi iqtidarının uğursuzluğa düşməsini fərq edən Süleyman Peyğəmbər, ağlını başına yığıb işlərə əzmlə sarılmağa qərar vermiş və bu mərhələdə Uca Allaha dua etmişdir: Ey Rəbbim! Məni qoru [maddi və mənəvi pislik bulaşdırma] və mənə, məndən sonra heç kimsəyə yaraşmayan bir mülk ehsan et! Şübhəsiz ki, Sən, bol–bol ehsan edənsən.

Mülk: الملك [əlmülk] sözü, “qüdrət” demək olub, burada varlıq və zənginlik mənasında deyil, “dövlət”, “iqtidar” mənasındadır.[53] Belə ki, “Ədalət mülkün təməlidir” ifadəsindəki mülk sözü də buradakı kimi “dövlət” və ya “idarəçilik” mənasına gəlir. Çünki ədalət hər dövlətin təməlidir, ədalətin olmadığı dövlətlər [idarəçilər] təməlsiz olduqları üçün yıxılmağa, yox olmağa məhkumdurlar.

^36–38Buna görə də Biz də, Onun əmri ilə istədiyi yerə yumşaqca axıb gedən rüzgarı, şeytanları–bütün dalğıc və quruluş (dizayn) ustalarını və zəncirlərə bağlanmış olan digərlərini Onun əmrinə verdik.³⁹Bax budur, bu, Bizim hesaba gəlməz ehsanımızdır. Artıq sən dilərsən, başqalarına ver və ya verməyib tut.⁴⁰Şübhəsiz ki, Onun üçün yanımızda bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.

36–cı ayənin başında olan və bizim “buna görə də” deyə çevirdıyimiz ف [fe] təqib ədatı, Süleyman Peyğəmbərə verilən nemətlərin sayıldığı cümləni, 35–ci ayədəki Süleyman Peyğəmbərin duasının yer aldığı cümləyə bağlayır. Buradan anlaşıldığına görə, Uca Allah Süleyman Peyğəmbərin duasına cavab vermiş və onun mülkünü [dövlətini, idarəçiliyini] ticari, iqtisadi və siyasi yönlərdən çox gücləndirmişdir.

Küləyin Süleymanın xidmətində olması: Küləyin Süleyman Peyğəmbərin əmrində olması, onun küləyi minik olaraq işlətməsi və ya ordusunu bir yerdən başqa yerə rüzgarla sövq etməsi demək deyildir. Küləyin onun əmrində olması, küləyin hərəkəti sayəsində sürətlə hərəkət edə bilən yelkənli gəmilərə sahib olması və bu gəmilərlə dənizlər aşaraq ölkələrə gedə bilməsidir. Belə ki, Ana Britannica ensiklopediyası da, Süleyman Peyğəmbərin dənizçilikdə çatdığı səviyyəni bu cümlələrlə anladır:

Hiram ilə Hz. Süleymanın ortaq dəniz ticarət flotu, o dövrdə bilinən dənizlərin haradaysa ən yüksək nöqtəsinə çatdı. Nizamlı səfərlərin bəziləri gediş–dönüş üç il sürürdu.[54 ]

Kitab–i Müqəddəs də Süleyman Peyğəmbərin böyük bir dəniz ticarəti yaratdığını və ticarət flotu ilə yanaşı, Tarsis adı verilən donanmasının da, bu dənizlərdə təsirli olduğunu qeyd edir.

Həmçinin Süleyman Peyğəmbərin Edon bölgəsində olan Aqabedəki mədən ocaqlarından çıxarılan mis və dəmiri əritmək və işlətmək üçün Ezion–Geberdə [Etsyon–Geber] qurduğu soba, bu günkü arxeoloji araşdırmalarla da təsdiq edilmişdir:

Etsyon–geberdən, həm Ofirlə edilən ticarətdə bir liman, həm də böyük ölçülü bir mis arıtma mərkəzi kimi istifadə edən Hz. Süleymanın, bu şəhəri e.ə. 950 illərdə qurduğu demək olar ki, qətiyyətlə bilinir.[55]

Bu barədə Quran aşağıdakı məlumatları verir:

¹²Süleyman üçün də, səhər gedişi bir ay, axşam dönüşü bir ay olan küləyi boyun əydirdik; və Biz ərimiş mis mədənini ona sel kimi axıtdıq. Və əli altında Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə iş görməkdə olan əcnəbiləri boyun əydirdik. Və onlardan kim Bizim əmrimizdən çıxıb, azacaq oldusa, ona çılgın atəşin əzabından daddırdıq.
¹³Onlar, Süleymana özəl qərargahlar, heykəllər/rəsmlər və hovuzlar kimi çanaqlar və sabit qazanlardan hər nə istərsə düzəldərlər. Ey Davud ailəsi! Nemətlərin qarşılığını ödəmək üçün çalışın! Amma qullarım içərisində, verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən də çox azdır! (Səba/12–13)

Süleyman Peyğəmbərin sahib olduğu güclər və onun zənginliyi, Kitab–i Müqəddəsin I. Krallar, 10. Bab. Həmçinin II Tarixlər, 1 və 9–cu Babda təfərrüatlı olaraq izah edilmişdir.

Süleyman peyğəmbərin əmrindəki şeytanlar/cinlər:

Süleyman Peyğəmbərlə əlaqədar bu ayələrdəki gerçək və ibrət verici məlumatlar, bəziləri tərəfindən yenə azdırılmış və bir çox əslsiz, gerçək olmayan hekayət ortaya çıxmışdır. Süleyman Peyğəmbərin əmrindəki şeytanlar barəsində qoşulan əfsanələrin hamısı, ayədəki şeytanlar ifadəsinin, Qurandakı tanıdılması xaricində, xalq kültürünə yerləşmiş xəyali yaradılışlar olaraq qəbuluna əsaslanır. Əslində isə Qurandakı şeytan ilə xalq kültüründəki “şeytan” arasında heç bir əlaqə olmur.

Xatırlanacaq olursa, Təkvir və Nas surələrinin təhlili edilərkən “şeytan” mövzusuna da bir qədər toxunulmuşdu. Orada edilən izahlar da şeytanın lüğəti mənasının qısaca, “haqdan uzaq olan” demək olduğu, bir qavram olaraq isə şeytanın “haqqa və ağla zidd hərəkət edən hər cür adam, güc və qurumun ortaq və xarakteristik adı” olduğu qeyd edilmişdi. Süleyman Peyğəmbər hekayətində bəhs edilən şeytanlar da, bu tip şeytanlardır. Yəni, Süleyman Peyğəmbər haqqında davamlı düzgün olmayan sözlər söyləyib iftiralar yayan və onun əleyhində planlar Quran adamlardır.

Bu vəziyyətin yaxşı anlaşıla bilməsi üçün, mövzunu anladan Quran ayələrini bütünlüklə təqdim edirik:

^36–38Buna görə də Biz də, Onun əmri ilə istədiyi yerə yumşaqca axıb gedən rüzgarı, şeytanları–bütün dalğıc və quruluş (dizayn) ustalarını və zəncirlərə bağlanmış olan digərlərini Onun əmrinə verdik. (Sad/36–38)
¹⁷Və yerli və əcnəbilərdən və quşlardan əmələ gətirilmiş orduları Süleyman üçün bir araya gətirildi. Sonra onlar nizamlı olaraq sövq edilirlər.
¹⁸Sonunda Qarışqa Vadisinə gəldikləri zaman, bir qarışqa:– “Ey qarışqalar! evlərinizə girin, Süleyman və orduları bilmədən sizi qırıb keçirməsin!” dedi.
¹⁹Sonra da Süleyman, dişi qarışqanın sözündən–qərarından dolayı gülərək təbəssüm etdi. Və “Rəbbim! Mənə, ana–atama lütf etdiyin nemətinin qarşılığını ödəməyimi, məmnun olacağın saleh əməl işləməyimi könlümə gətir və mərhəmətinlə Məni saleh qullarının içinə qat” dedi. (Nəml/17–19)
¹²Süleyman üçün də, səhər gedişi bir ay, axşam dönüşü bir ay olan küləyi boyun əydirdik; və Biz ərimiş mis mədənini ona sel kimi axıtdıq. Və əli altında Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə işləyən əcnəbiləri boyun əydirdik. Və onlardan kim Bizim əmrimizdən çıxıb, azacaq olsa, ona çılgın atəşin əzabından daddırdıq.
¹³Onlar, Süleymana özəl qərargahlar, heykəllər/rəsmlər və hovuzlar kimi çanaqlar və sabit qazanlardan hər nə istərsə düzəldərlər. Ey Davud ailəsi! Nemətlərin qarşılığını ödəmək üçün çalışın! Amma qullarım içində, verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən də çox azdır! (Səba/12–13)
⁸²Və şeytanlardan, özü üçün dalğıclıq edən və bundan daha aşağı iş edən şeytanları da boyun əydirdik. Və Biz onlar üçün qoruyucular idik. (Ənbiya/82)
¹⁰²Və özlərinə Kitab verilənlər, Süleyman mülkünə dair şeytanların oxuyub durduqları şeylərə uydular. Halbuki, küfr etməmişdi–Süleyman Allahın ilahlığını, rəbbliyini bilərək rədd etməmişdi, amma o şeytanlar küfr etmişdi–bilərək rədd etmişdilər–insanlara sehri və Babildə iki peyğəmbərə/iki krala–Harut və Maruta endiriləni öyrədirdilər. Halbuki, Harut və Marut, “Biz saflaşmanız üçün bir atəşdən vəsaitik, əsla küfr etmə–gerçəyi bilərək rədd etmə!” demədikcə heç kimsəyə heç bir şey öyrətməzdilər. Sonra hər kəs, o ikisindən həyat yoldaşlarının arasını açan şeyləri öyrənirdilər. Nə var ki, onlar onunla Allahın biliyi olmadan heç kimsəyə zərər verə bilməzlər. Hər kəs, özlərinə zərər verəni, fayda verməyəni öyrənirdilər. And olsun ki, onu satın alanın axirətdə heç bir nəsibi olmayacağını da qətiliklə bilirdilər. Və o, mənliklərini qarşılığında satdıqları o şey, nə çirkin bir şeydi! Kaş ki, bilərdilər! (Bəqərə/102)

Yuxarıdakı ayələrə diqqət edilirsə, Süleyman Peyğəmbərin əmri altında olan adamlar üçün bəzi ayələrdə (Nəml/17 və Səba/12) cinn, bəzi ayələrdə də (Sad/37, Ənbiya/82 və Bəqərə/102) şeytan sözü işlədilmişdir. Yəni, bu ayələrdə cinn və şeytan olaraq xarakterizə edilənlər, əslində eyni adamlardır.

Bu o deməkdir ki, Süleyman Peyğəmbərin əmrində olan cinnlər, “haqqa və ağla zidd hərəkət edən” adamlar olduqları üçün, eynilə Məkkəli müşriklərin və Mədinəli münafiqlərin bəzilərinin xarakterizə edildiyi kimi, şeytan deyə xarakterizə edilmişdilər.

Bunların kimliyi: Yuxarıdakı ayələrdə, Süleyman Peyğəmbərin əmrində çalışan və ona məcburi xidmət edən şeytan xüsusiyyətli cinlər haqqında, sadəcə hünərli sənətkarlar olduqları şəklində bir məlumat verilmiş, amma haradan gəldikləri və fiziki quruluşları haqqında hər hansı bir təfərrüat verilməmişdir. Cinn olaraq xarakterizə edilən bu varlıqların kimlər olduğu barəsində doğru bir təhlil edilə bilməsi üçün əvvəlcə “dinlər tarixi” barədə məlumata ehtiyac vardır. Atası Davud Peyğəmbərdən sonra, onun mirasçısı olaraq, ölkəsinin hökmdarı olan Süleyman Peyğəmbər, Yaqub Peyğəmbərin soyundan gələn bir Bəni İsrail Peyğəmbəridir. Buna görə də həm Müsəlmanların, həm də Əhl–i Kitabın [Yəhudi və Xristiyanın] inandığı və dəyər verdiyi bir şəxsdir. Süleyman Peyğəmbər ilə əlaqədar xəbərlər Əhl–i Kitabda da mövcuddur.

Əldəki Tövrat təhrif edilmiş olduğuna görə, dini bir qaynaq olaraq, diqqətə alınması mümkün deyilsə də, tarixi bir qaynaq olaraq ələ alınmasında heç bir problem yoxdur. Çünki yazılı dini mətnlər də tarixin təməl qaynaqları arasındadır.

Belə ki, Ana Britannica ensiklopediyası da, Süleyman Peyğəmbərlə əlaqədar olaraq verdiyi məlumatların qaynağını Qədim Əhd olaraq göstərmişdir:

Hz. Süleymanın həyatı ilə əlaqədar məlumatların demək olar ki, hamısı Qədim Əhddən qaynaqlanır. [56]

Beləliklə bu mövzunun, əldəki Kitab–i Müqəddəsdən də araşdırılmasında yarar vardır. Bu mövzu Tövratın I Krallar və II Tarixlər hissələrində geniş şəkildə yer alır. Buralardan anlaşılacağı kimi, Kitab–i Müqəddəsdə qeyd edilir ki, Süleyman Peyğəmbərin xidmətində olan adamlar, atası Davud Peyğəmbərin hünərli sənətkar adamları ilə onlara ustabaşılıq edən Sur kralının göndərdiyi Huram Ata və onun əmrindəki hünərli adamlar, sənətkarlar idilər. Süleyman Peyğəmbərin əmrindəki şeytan xüsusiyyətli cinnlərin hünərli sənətkarlar olduğunu bildirən Quran ayələri ilə, bir tarixi qaynaq olaraq dəyərləndirdiyimiz Tövratın məlumatları bu barədə eynidır.

Əslində elə Quranın bu ayələrini eşidən Əhl–i Kitab da, bu anladılanlara etiraz etməmişdir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Süleymana xidmət edən cinləri, xalq kültüründəki xəyali cinlər olaraq izah edənlərin heç bir qaynaq və istinadları yoxdur.

Süleyman Peyğəmbər haqqında yalan və iftira kampaniyaları təşkil edən, ondan qurtulmaq və iqtidarını devirmək üçün əllərindən gələn hər şeyi edən şeytan xüsusiyyətli cinlər, bu hünərli, amma məcburi çalışan sənətkarlardır.

Süleyman Peyğəmbər, bu vəziyyəti dərk edərək, onlardan məcburi də olsa, yararlanmağı sonuna qədər davam etmişdir:

Amma qullarım içində, verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən də çox azdır!

¹⁴Biz onun ölümünü gerçəkləşdirdiyimiz zaman, Onun ölümünü, onlara dəyənəyini yeyən yer üzü canlısından başqa heç bir şey dəlalət etmədi. Onun öldüyünü anlamalarına, onlara sadəcə dəyənəyini yeyən yer canlısı/qurd səbəb oldu. Üzü üstə yerə düşəndə, ortaya çıxdı ki: “O, əcnəbilər Süleymanın bilmədiyi ölümünü bilsəydilər, o alçaldıcı əzab/həsrət, qürbət, əsarət, ağır işlər, zəncirə vurulmuş halda qalmazdılar.” (Səba/14)

38–ci ayədə keçən zəncirə vurulmuş ifadəsi, onların bildiyimiz zəncirlərə bağlandığı mənasına gəlməz. Bu ifadə, onların nəzarət altında tutulduqlarından kinayədir.

^36–38Buna görə Biz də, Onun əmri ilə istədiyi yerə yumşaqca axıb gedən rüzgarı, şeytanları–bütün dalğıc və quruluş (dizayn) ustalarını və zəncirlərə bağlanmış olan digərlərini Onun əmrinə verdik.

Yuxarıdakı ayə qrupundakı altı çızılmış ifadələr, Süleyman Peyğəmbərin sözü edilən nemətlərə, Allahın bəxş etməsi ilə çatdığını qeyd edir. Allahın Süleyman Peyğəmbərə belə gözəl ihsanlarda olması, həyatının bu nemətlərə sahib olmadan öncəki dövrdə onun, evvab [Allaha dönən, Allaha könüldən bağlı olan] olması səbəbiylədir.

³⁹Bax budur, bu, Bizim hesaba gəlməz ehsanımızdır. Artıq sən dilərsən başqalarına ver və ya verməyib tut.

Yəni, sənə saysız nemətlər bağışladıq. Artıq dilərsən ikram et–dilədiyinə ver, bağışla, ehsan et, dilərsən də tut, dilədiyindən uzaqlaşdır. Sənə hesab soruşulmayacaqdır.

Burada Süleyman Peyğəmbərə verilən mülk və digər lütflər anladılmasına rəğmən, İslam düşmənləri bu ayəni işlədərək çox çirkin rəvayətlər uydurmuş və bunu da təəssüf ki, Peyğəmbərimizin adını işlədərək etmişdilər:

Uca Allahın, Budur bu Bizim … hədiyyəmizdir buyruğunda, Süleymana verilən cima gücünə işarət edilir. Onun 300 xanımı, 700 cariyəsi vardı. Belində yüz erkəyin suyu vardı. [57]

Buna bənzər rəvayətlərdə, ayədəki Artıq sən dilərsən başqalarına ver və ya verməyib tut ifadəsinin mənası təəssüf ki, “beldən aşağı”ya çəkilmiş və ayəyə “istər mənini axıt, o xanımlarla cinsi əlaqədə ol, istər olma, sərbəstsən” açıqlaması gətirilmişdir.

⁴⁰Şübhəsiz ki, Onun üçün yanımızda bir yaxınlıq və gözəl bir dönüş yeri vardır.

Bundan öncəki ayələrdə Süleyman Peyğəmbərə dünyada verdiyi nemətlərdən bəhs edən Rəbbimiz, bu cümlə ilə də onun axirətdəki vəziyyətini açıqlamış və nemətlər içində olacağını bildirmişdir.

⁴¹Qulumuz Əyyubu da xatırla! Bir zaman o, Rəbbinə səslənmişdi: “Şeytan Mənə acı və dərd, acı sıxıntı toxundurdu.”

⁴²“Dərhal, sürətlə, piyada olaraq oradan uzaqlaş! Bax budur, yuyunulacaq bir yer, soyuq içki!”

⁴³Və Biz Ona, ailəsini və onlarla birlıkdə olanların bir mislini daha tərəfimizdən bir mərhəmət və qavrama qabiliyyəti olanlar üçün bir ibrət olaraq bəxş etdik.

⁴⁴“Və əlinə bir tutam ot məsafəsindəki sərmayəni–ədviyyatçılıq üçün nanə, reyhan dəstəsi al, onunla dərhal, ruzi aramaq üçün səfərə çıx və qərarsız olma, doğru yoldan azma, günah işləmə”. Həqiqətən Biz Onun səbrli biri olduğunu gördük. O, nə gözəl quldu! Şübhəsiz o, Rəbbinə çoxca dönəndir.

Əyyub əhvalatı, bu surədəki əhvalatların üçüncüsüdür. Ayələrdən anlaşıldığına görə, bu əhvalatlarda adı çəkilən Peyğəmbərlərin üçü də [Davud, Süleyman və Əyyub Peyğəmbərlər] bəlalandırılmaq, fitnələndirmək və saflaşdırmaqla arı–duru hala gətirilmişdir. Sonunda da həm bu dünyada, həm də axirətdə böyük nemətlərə çatmışlar. Bu əhvalatların anladılmasının məqsədi, Peyğəmbərimizin və eyni zamanda bütün insanlığın, əhvalatlardakı hadisələrdən və əhvalat qəhrəmanlarının özəlliklərindən ibrət almalarını təmin etməkdir.

Uca Allah sanki, “Ey Məhəmməd! Qövmünün beyinsizliyinə səbr et! İnsanın pislik və sıxıntılara qarşı mütləq səbr etməli olduğunu anlaya bilməyin üçün, budur, bunların vəziyyətini bir düşün!” demək istəmişdir.

Eynilə Davud və Süleyman Peyğəmbərlər kimi, Əyyub Peyğəmbər də Peyğəmbərimizə örnək göstərilə biləcək səviyyədə bir şəxsiyyətdir. Belə ki, Əyyub Peyğəmbərin tarixi şəxsiyyəti ilə əlaqədar hələ də sağlam bir məlumat əldə edilə bilinməmişdir. Tarixçi Vakıdi, künyəsi Əbu Abdullah olan Əyyub Peyğəmbərin kiminə görə əl Bəsniyyə [Şam ilə Ezriat arasında bir yer]də yaşamış bir “Rum” olduğunu yazır. Kurtubidə verilən bir nəqlə görə isə o, Yaqub Peyğəmbər dövründə yaşamışdır və Yaqubun oğlu Yusifin oğlu İfraim qızı Rəhimə ilə evlənmişdir. Kiminə görə isə, anası Lutun qızıdır, xanımı isə Yaqubun qızı Leyladır. Əyyub Peyğəmbərin əhvalatı da təəssüf ki, Davud və Süleyman Peyğəmbərlərin əhvalatları kimi təhrif edilmiş və bir çox əsassız rəvayətlə pozularaq əxlaqi mahiyyətindən uzaqlaşdırılmışdır. Əyyub Peyğəmbərin yaşadığı iddia edilən əhvalatlar uzun uzadı Kitab–i Müqəddəsdə də yer aldığından, Quranın endiyi dövrdə Əyyub (ə.s) onsuz da əfsanələşmiş bir halda idi. Quranda Əyyub Peyğəmbər haqqında da artıq təfərrüat verilməmişdir.

Quranın onunla əlaqədar ifadələri, daha çox xalq arasında yayılmış olan yanlışları düzəltmək üçündür. Buna görə də, mövzunun yaxşı anlaşılması üçün, əvvəlcə Əyyub Peyğəmbərin necə olmadığını bilmək lazımdır. Bu məqsədlə əvvəlcə əhvalatın təhrif edilmiş halını təqdim edirik.

Əyyub əhvalatı

Rəvayət olunduğuna görə İblisin yeddinci qat səmada bir məqamı vardı. Rəbbinə bir sual verərək, “Qulların arasında, məni özünə musallat etməyin halında, məndən qaçınacaq və mənə yanaşmayacaq olanlar vardırmı?” deyir. Bunun qarşısında Cənab-i Haqq da, “Əlbəttə, qulum Əyyub!” cavabını verir. Deyərkən şeytan, Əyyub(ə.s)a vəsvəsə verməyə başlayır. Əyyub (ə.s) isə, İblisi bilavasitə görər, amma ona üz verməz.

Bunun qarşısında İblis, “Ya Rəbbi! O məndən qaçındı, mənə üz vermədi. Məni, onun malına musallat et” dedi və Əyyub(ə.s)ın yanına gələrək, “Malından, bunlar, bunlar yox oldu getdi” dedi. Bunun qarşısında Əyyub (ə.s), “Allah verdi, Allah aldı” dedi və Allaha həmdü səna etdi. Deyərkən, şeytan, “Ya Rəbbi! Əyyub, malını da vecinə almadı. Məni onun uşaqlarına musallat et” dedi. Və, gələrək, Əyyub(ə.s)ın evini uçurtdu. Bunun nəticəsində də, Əyyub(ə.s)ın uşaqlarının hamısı öldü. Sonra da gələrək, vəziyyəti Əyyub(ə.s)a bildirdi, amma o, buna da əhəmiyyət vermədi.

Deyərkən şeytan, “Ya Rəbbi! O malına və uşaqlarına əhəmiyyət vermədi. Məni, onun bədəninə musallat qıl” dedi. Cənab-i Haqq da buna müsaidə etdi. O da, Əyyub(ə.s)ın dərisinə üflədi, buna görə də Əyyub(ə.s)da şiddətli xəstəliklər və bərk ağrılar meydana gəldi. Əyyub (ə.s), bu bəla və sıxıntı içində illərlə qaldı. Və, o şəhər xalqının özündən diksinəcəyi bir hala gəldi.

Buna görə də, tənha bir yerə götürüldü və artıq özünə heç kimsə də yaxınlaşmadı. Deyərkən şeytan, Əyyub(ə.s)ın xanımına gələrək, “Əgər ərin, məndən yardım istəyərsə, onu bu sıxıntıdan qurtararam” dedi. Xanımı bu məsələni ərinə anladınca, Əyyub (ə.s), Allahın özünə səhhət və afiyət verməsi halında, xanımına yüz dəyənək vuracağına and içdi. Budur o zaman Əyyub (ə.s), Gerçəkdən, şeytan məni, yorgunluğa və əzaba uğratdı dedi. Bunun qarşısında Allah, duasına icabət edərək, ona, “Ayağınla vur” deyə vəhy etdi. Bunun qarşısında Allah, onun ayağının altından soyuq və gözəl bir su fışqırtdı. Deyərkən, Əyyub (ə.s) o suyla yuyundu. Bunun qarşısında Allah Təala da, onun daxilindəki və zahirindəki bütün xəstəlikləri ondan uzaqlaşdırdı, ailəsini və malını ona yenidən verdi.[58 ]

Şeytan Əyyub peyğəmbərə necə təsir etmişdir?

Onun xəstəliyi, son dərəcə ağrı verən bir xəstəlik idi. Bu xəstəlik uzun müddət çəkir, insanlar ondan diksinib, ona yanaşmaqdan iyrənir, onun mal-dövlətdən heç bir şeyi qalmı Xanımı insanlara xidmətçilik edərək onun üçün bir miqdar azuqə əldə edir, insanların ondan nifrət və iyrənməsi də, xanımını öz yanına girməkdən və özlərinə xidmətdən uzaqlaşdıracaq dərəcəyə çatır, bu arada şeytan da, özünə, içində olduğu öncəki nemətlərlə indi içində olduğu sıxıntıları xatırladır, Əyyub (ə.s) da, bu vəsvəsələri dəf etməyə cəhd edir və bu vəsvəsələr onun qəlbində getdikcə qüvvətlənir, Əyyub (ə.s) qorxur və Allaha yalvarıb yaxararaq, “Gerçəkdən şeytan məni, yorğunluğa və əzaba uğratdı” deyir. Çünki, bu cür düşüncələr nə zaman irəliləyərsə, onun bunlardan ötrü qəlbinin kədəri də o nisbətdə artardı.
Əyyub(ə.s)ın xəstəliyinin müddəti uzanınca, şeytan ona gəldi, onu, Rəbbi mövzusunda ümidsizliyə düşürməyə çalışdı və səbirsizlənməyi ona bəzəməyə başladı. Budur, buna görə də, Əyyub (ə.s), qəlbində, ümidsizliyə düşmə vəhminin qüvvət qazanacağından narahat oldu, bunun qarşısında Allaha yalvararaq, həqiqətən də, şeytan məni, yorğunluğa və əzaba uğratdı dedi.
Deyildiyinə görə şeytan, Hz. Əyyub(ə.s)ın xanımına, “Əgər ərin mənə itaət edər, mənim sözümü dinlərsə, ondakı bu afətləri aradan qaldıraram” deyib. Xanımı da bunu ona anladınca, şeytanın, dinindən uzaqlaşdıracağı məsələsini düşünərək, anladı və bu xüsus özünə son dərəcə ağır gəldi ki, Allaha yalvarıb yaxararaq, “gerçəkdən şeytan məni, yorgunluğa və əzaba uğratdı” dedi.
Rəvayət olunduğuna görə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə buyurmuşdur: Əyyub (ə.s), on səkkiz il, bu bəla içində qaldı. Elə ki, iki adam xaric, yaxını və uzağı, hər kəs onu tərk etdi. Daha sonra da, bu iki adamdan biri digərinə, “And olsun ki, Əyyub (ə.s), bu aləmdə, heç kəsin etmədiyi bir günah etmişdir. Əgər o belə bir günah işləməsəydi, bu cür sıxıntılara düşməzdi” dedi. Və onlar bu məsələni, Əyyub(ə.s)a açdılar. Bunun qarşısında Əyyub (ə.s), “Sizin nə dediyinizi bilmirəm, amma Allah Təala bilir ki, mən münaqişə edən və bu arada Allahı zikr edən iki adama uğrayıb, evimə döndüyümdə, onların, haqq olan şeylərdən kənar xüsusiyyətlərlə Allahı anmalarını iyrənc gördüyüm üçün onlardan nifrət etdim” dedi.
5) Deyildiyinə görə, Əyyub(ə.s)ın xanımı, insanların yanında çalışır, onlardan azuqə miqdarı qədər ücrət alır və azuqəni də Əyyub(ə.s)a gətirirdi. Bir gün insanlar anlaşdılar ki, ona artıq heç bir zaman iş verməsinlər. Buna görə də qadınlardan biri ona dedi ki, sən iki hörüyündən birini kəsərsənsə, mən sənə bir miqdar azuqə verərəm. O da, bunu etdi. Daha sonra, ikinci gündə də eyni şeyi etdi. Onun daha heç bir hörüyü qalmadı. Əyyub(ə.s) yatağında yan tərəfə dönmək istədiyində, o hörüklərdən tuturdu. Əyyub(ə.s) hörükləri tapmayınca, qəlbinə, özünə əziyyət verən düşüncələr yerləşdi, get–gedə kədəri artdı və bunun qarşısında, gerçəkdən, şeytan məni yorğunluğa və əzaba uğratdı dedi.
Əyyub(ə.s), zaman–zaman, “Ya Rəbbim! And olsun ki, üzərimdə, iki şeyin birləşdiyini bilirəm. Sən mənə, o malı verdiyində, mən, möhtaclar üçün istinad, yolçular üçün yardımçı, yetimlər üçün də ata oldum” dedi. Bunun qarşısında, bir buluddan, “Ey Əyyub! Bu müvəffəqiyyət kimdən?” deyə özünə nida edildi ki, bunun qarşısında da Əyyub(ə.s), yerdən torpaq aldı, başına tökərək, “Səndən, ya Rəbbim!” dedi.

Daha sonra da, qəlbinə gələn ilk düşüncənin yenidən gələcəyindən narahat olaraq və bundan qorxaraq, gerçəkdən, şeytan məni, yorgunluğa və əzaba uğratdı dedi. Alimlər, daha fərqli görüşlər də irəli sürmüşdür. Allah, vəziyyətin iç üzünü ən yaxşı biləndir.[59 ]

Şeytan bu dar günlərində Hz. Əyyuba vəfalı qalan bir ovuc dostları ki, bu dostlarından biri də xanımıydı, vasitəsiylə bir sıra pis təlqinlər etdi. “Əgər uca Allah Hz. Əyyubu sevsəydi, onun başına bu qədər bəlanı yağdırmazdı” şəklindəki sözlər ilə şübhə yaymağa çalışdı. Hz. Əyyubun dostları da bu sözləri ona danışırdılar. Bu isə Hz. Əyyubu uğradığı sıxıntı və bəlalardan daha çox üzür, narahat edirdi.

Bu şeytani təlqinlərdən bəzilərini xanımı özüylə söhbət əsnasında dilə gətirdiyində Hz. Əyyub, əgər Allahın izniylə sağlığına qovuşarsa, bu xanımına –bir söyləntiyə görə, sayı yüz deyə bilinən, müəyyən sayda kötək vuracağına and içdi.

Bu zaman Hz. Əyyub şeytanın verdiyi əziyyətləri və dostlarını aldadaraq, onları təsiri altına alması səbəbiylə uğradığı sıxıntıları Rəbbinə şikayət etdi. [60]

Kitab-i Müqəddəsdə Əyyub hissəsi vardır. Diləyənlər əfsanələri oradan oxuya bilərlər. İndi isə bəhs etdiyimiz ayələrin Quran mənasında izahlarına keçirik.

⁴¹Qulumuz Əyyubu da xatırla! Bir zaman o, Rəbbinə səslənmişdi: “Şeytan Mənə ağrı və dərd, acı sıxıntı toxundurdu.”

نصب [nusb] sözü, “məşəqqət, bədəndə zəhmət” və عذاب[əzab] sözü də, “acı, mal və övlad acısı” deməkdir. [61]

Davud və Süleyman Peyğəmbərlər kimi fitnələrdən, bəlalardan keçirilmiş və beləliklə saflaşdırılaraq arı–duru hala gətirilmiş olan Əyyub Peyğəmbər, ayədən anlaşıldığına görə, nusb və əzab ilə fitnələndirilmişdir. Nusb və əzab sözlərinin mənaları, bu fitnələnmənin [sınanmanın] Əyyub (ə.s)ın bütün malını, ailəsini və sağlamlığını eyni zamanda itirməsi şəklində olduğunu göstərir. Lakin o, bütün bunlara rəğmən, Rəbbi ilə bağını zəiflətməmiş, Rəbbinə olan güvənindən heç bir şey əksiltməmiş və həmişə səbrli olmuşdur.

Əyyub peyğəmbərə musallat olan şeytan: unutmaq olmaz ki, Quranda, şeytan hər cür pisliyin simvolu olaraq tanıdılır və hər pis adam və gücə şeytan deyilir. Lakin təəssüf ki, şeytan, ümumilikdə xalq mədəniyyətindəki o məlum yaradılış olaraq dərk edilir və ayədə bildirilən işgəncələrin də Əyyub Peyğəmbərə o şeytan tərəfindən edildiyi qəbul edilir. Halbuki Quranda bir çox yerdə şeytanın insan üzərində məcburedici bir gücünün olmadığı bildirilmişdir.

Quranın bunu açıq bildirməsinə rəğmən, insanların bir çoxu, ölümün, həyatın, sağlıq və xəstəliyin şeytan tərəfindən meydana gətirildiyini qəbul edir, amma heç düşünmürlər ki, belə olan halda bu düşüncə Allahı hadisələrdən kənar buraxmaq mənasına gəlir. Düşünülməyən bir digər məqam da budur ki, nəyə görə zənn edilən güclərə sahib olan şeytan, bu güclərini işlədərək Peyğəmbərləri saflaşmaqdan kənar etməyib və ya nəyə görə Allah rızası üçün mücadilə edənləri yoldan çıxara bilməyib.

Biz, yuxarıda Süleyman Peyğəmbərin əhvalatında dediyimiz “şeytan” anlayışıyla, Əyyub Peyğəmbəri bu hallara gətirənin ya yaxın ətrafından biri (özəlliklə də iş ortağı), ya da Əyyub Peyğəmbərin öz şeytanı (yəni, İblis) olduğu qənaətindəyik. Bu qəbula görə, Əyyub Peyğəmbərin başına bu dərdləri bir yaxını, iş ortağı və ya öz düşüncəsizliyi açmışdır.

O da uğradığı itkilər qarşısında öfkələnərək, təkasür ardınca qaçarkən, çox ehtimal ki, işləri yaxşıca tərs dönmüş, iflas etmiş, əlində ovcunda bir şey qalmamışdır. Bu vəziyyətin nəticəsi olaraq da yaxınları ətrafından uzaqlaşmış və özü də düşdüyü depressiyalar nəticəsində fiziki və zehni xəstəliklərə yaxalanmışdır.

⁴²“Dərhal, sürətlə, piyada olaraq oradan uzaqlaş! Bax budur, yuyunulacaq bir yer, soyuq içki!”

Ayədə keçən ركض [rakd] sözü, “təpikləmək [atı mahmızlamaq], qanad çırpmaq” mənasına gəlir. Söz burada məcazən “təcili etməyi, tələsik getməyi” ifadə edir.[62] Çünki atın mahmızlanması, onu sürətləndirmək üçün edilən bir hərəkətdir və qanad çırpmaq da olduğu yerdən sürətlə uzaqlaşmağı ifadə edər.

Belə ki, bəhs etdiyimiz ayədən başqa Ənbiya/12–13–də keçən rakz sözü, orada da bu ayədəki kimi “qaçmaq, tələsik uzaqlaşmaq” olaraq, məcaz mənasıyla yer almış və ümumiyyətlə bütün tərcümə və təfsirçilər o ayələrə bu mənaları vermişdilər:

¹²Belə ki, onlar əzabımızın şiddətini hiss etdikləri zaman ondan sürətlə uzaqlaşıb qaçırdılar. ¹³Sürətlə uzaqlaşıb qaçmayın, sorğu–sual olunmağınız üçün, içində öyünüb azdığınız şeylərə və evlərinizə dönün. (Ənbiya/12–13)

Bəhs etdiyimiz Əyyub əhvalatındakı ürkuz sözünü, “ayağını yerə vur” kimi qəbul edərək, demişlər ki, Əyyub Peyğəmbər Allahın əmriylə ayağını yerə vurub, oradan su fışqırıb. Əyyub Peyğəmbər o sudan içdikdən və yuyunduqdan sonra xəstəliyi keçib.

Çox ehtimal ki, onun xəstəliyi dəri xəstəliyi olubmuş. Bu izahlar tamamilə istinadsız, xəyali bir yanaşmalardır. Bunlar, Kitab–i Müqəddəsdə bəhs edilən və Müsəlmanların ölçüb biçmədən, dəqiqləşdirmədən qəbul etdikləri, Əyyub Peyğəmbərin vücudunun başdan aşağı yaralarla dolu olduğu barəsindəki ifadələrdən qaynaqlanır.

Ayədəki ayağın ilə ifadəsi, bizə görə Əyyub Peyğəmbərin piyada olaraq getməkdən başqa çarəsinin qalmadığını göstərir. Çünki bölmədəki anladılanlara görə, Əyyub Peyğəmbər bütün mal varlığını, sağlığını, çevrəsini və ailəsini itirmişdi. Belə ki, mahmızlayacaq nə atı, nə də dəvəsi qalmışdır. Qanadlanacaq imkanı da olmadığı üçün, ayədə “ayağın ilə” ifadəsi yer almışdır.

Budur yuyunulacaq bir yer, soyuq içki!

Bu ifadə ümumiyyətlə belə izah edilmişdir ki, guya Əyyub Peyğəmbər “ayağını yerə vurub, yerdən bir bulaq fışqırıb və o da ondan içib və onunla yuyunub. Bununla da dərdlərindən qurtulub. Bizə görə isə bu ifadə, Əyyub Peyğəmbərə istiqamət göstərir, qaçıb gedəcəyi yerlərdəki imkanlara işarət edir. Yəni, Əyyub Peyğəmbər olduğu, yaşadığı yerdən ayrılaraq “suvarılan, bitki bitən və sərin bir bölgəyə, yaylağa” getməlidir, beləliklə onu sarmış olan sıxıntılardan qurtulub səlamətə çatacaqdır.

⁴³Və Biz Ona, ailəsini və onlarla birlıkdə olanların bir mislini daha tərəfimizdən bir mərhəmət və qavrama qabiliyyəti olanlar üçün bir ibrət olaraq bəxş etdik.

Bu ayə, Allahdan gələn bəla və müsibətlərə qarşı səbrli olanların nail olacaqları nemətlərə diqqət çəkir və başına bəla gələrkən səbr edənlərə, qeyb etdiklərinin qat–qat artığının ikram edildiyini bildirir.

Bu ikramlar, Bəqərə/155–156–da “müjdə” olaraq xarakterizə edilmişdir:

^155,156Həmçinin qətiliklə Biz, qorxudan, aclıqdan bir şeylərlə və mallardan, canlardan və məhsullardan əksiklik ilə sizi zəif düşürəcəyik/imtahan edəcəyik. Özlərinə bir müsibət gəldiyi zaman, “Biz şübhəsiz Allaha aidik və yalnız Ona dönəcəyik” deyən bu səbr edənləri də müjdələ!
¹⁵⁷Bax budur, onlar–Rəbblərindən, bəzi dəstəklər və mərhəmət özlərinə olandır. Bax budur, onlar, bələdçiləndikləri doğru yolu tapanların da tam özüdür. (Bəqərə/155–157)

43–cü ayə ilə əlaqədar olaraq bəzi rəvayətlərdə, “Allah onun öncəki uşaqlarını diriltdi və onlar qədər daha verdi”[63] şəklində hədsiz şişirtmələr edilmişdir. Halbuki ayənin açıq anladılmasında, Uca Allahın, Əyyub Peyğəmbərin uşaqlarını öldürdüyünə və sonra ölən uşaqlarını diriltdiyinə dair heç bir ifadə yoxdur.

Burada anladılan əhvalat budur: Əyyub Peyğəmbər, Allahdan gələn və 44–cü ayədə dilə gətirilən, Dərhal oradan uzaqlaş, əlinə bir dəstə bitki al və onunla ruzi aramaq üçün suvarılan və sərin yerə səfərə çıx, günah etməkdən də çəkin! əmrini alınca, əmr olunanı etmiş və Rəbbimiz də ona həm sağlığını geri vermiş, həm də maddi yönlərdən geniş imkanlar bəxş etmişdir. Allahın bu bağışları nəticəsində hər kəs onun ətrafında yığılmış və Əyyub Peyğəmbərin ətrafı əvvəlkinə nisbətən qatbaqat artmışdır. 43–cü ayə, əslində məna olaraq Əyyub əhvalatının son ayəsidir. Cümlələrin başında olan “və” bağlayıcısı cümləyə təqib və sıra mənası deyil, cəm mənası, yəni birlikdəlik mənası qatdığı üçün və əlinə bir dəstə ot al ibarəsi ilə başlayan 44–cü ayə, tələsik uzaqlaş əmrinin verildiyi 42–ci ayənin davamıdır.

Buna görə bölmənin normal təqdiri belə olur:

Qulumuz Əyyubu da xatırla! Bir zaman o, Rəbbinə nida etmişdi: “Məşəqqət və acı ilə mənə şeytan toxundu” [şeytan mənə acı və məşəqqət toxundurdu].

“Ayağın ilə təpiklə [yerə vur, mahmızla, piyada olaraq dərhal oradan uzaqlaş]! Budur yuyunulacaq bir yer, soyuq içki! Və əlinə bir dəstə bitki al, onunla dərhal, ruzi aramaq üçün səfərə çıx və hanis olma” [qərarsız olma, doğrudan azma, günah işləmə]. Həqiqətən Biz onu səbr edənlərdən gördük. O nə gözəl quldu! Şübhəsiz o çoxca dönəndir.

Və Biz ona, ailəsini və onlarla birlikdə olanların bir mislini daha, tərəfimizdən bir rəhmət və bütün ağıl sahibləri [qavrama qabiliyyəti olanlar] üçün bir ibrət olaraq bəxş etdik.

Bu “və” bağlayıcısının bir başqa örnəyi də abdəstin (dəstəmazın) əmr edildiyi Maidə/6–da verilir. Abdəst almaq əsnasında, normal olaraq öncə əllərin, sonra üzün yuyulmasından bəhs edilirkən, bu ayədə üzün yuyulması əlin yuyulmasından öncə zikr edilmişdir. Buna rəğmən, bu ayədən əvvəla üzün yuyulacağı anlaşılmamış, abdəstin tamamlanması üçün ayədə sayılan dörd hərəkətin gerçəkləşdirilməsi yetərli görülmüşdür. Yəni ayədən, abdəst alınmasında sıranın önəmli olmadığı və orqanların tərsdən yuyulmasında da bir problem olmadığı anlaşılmışdır. Cümlədəki “və” bağlayıcısı cəm halı üçün işlədildiyinə görə, bəhs etdiyimiz ayəyə bu məna yüklənmişdir.

44–cü ayənin, məna olaraq 42–ci ayənin davamı olması və 43–cü ayədən öncə gəlməsi, bu surədəki əhvalatların təqdimatlarındakı məna sıralamasına da uyğun düşür. Uca Allah bu əhvalatlarda, fitnələndirdiyi, sınaqdan keçirdıyi qullarına, səbr etdikləri və Onun hökmünə könüldən razı olduqları təqdirdə, çox böyük lütflər etdiyi/edəcəyi ismarıcını verir. Beləliklə, yuxarıda bölmənin təqdirində qeyd etdiyimiz kimi, Əyyub Peyğəmbərin səbr edici və əvvab olduğunu bildirən 44–cü ayənin, Allahın özünə bağışlayacağını bildirən 43–cü ayənin önünə alınması, əhvalatlardakı “öncə qulun səbri, sonra Allahın bağısı” sıralamasına daha uyğun düşür.

Ayədəki, tərəfimizdən bir rəhmət və bütün ağıl sahibləri [qavrama qabiliyyəti olanlar] üçün bir ibrət olaraq bəxş etdik ifadəsi, Allahın verdiyi nemətlərin hər hansı bir məcburiyyətdən deyil, bir lütf, bir bağış olaraq verildiyini anladır.

Yenə bu ifadədən anlaşılır ki, bu əhvalatda hər ağıl sahibi [qavrama qabiliyyəti olan] üçün bir ibrət, bir dərs vardır. Ağıl sahibi hər insan, hansı halda olursa olsun, Allaha üsyan etməməli, Ondan ümidini kəsməməli və ümid etdiyini sadəcə Allahdan gözləməlidir. Çünki yaxşılıq da, pislik də sadəcə, Özündən başqa ilah olmayan, Allahın əlindədir. O, dilədiyini yaxşı bir haldan pis bir hala düşürər, dilədiyini də pis bir haldan yaxşı hala çıxarar.

⁴⁴“Və əlinə bir tutam ot məsafəsindəki sərmayəni–ədviyyatçılıq üçün nanə, reyhan dəstəsi al, onunla dərhal, ruzi aramaq üçün səfərə çıx və qərarsız olma, doğru yoldan azma, günah işləmə”. Həqiqətən Biz Onun səbrli biri olduğunu gördük. O, nə gözəl quldu! Şübhəsiz o, Rəbbinə çoxca dönəndir.

Əyyub Peyğəmbər ilə əlaqədar doğruları qavraya bilmək üçün, bu ayədə keçən bəzi sözləri yaxşı anlamaq lazımdır. Çünki bu ayədəki bəzi ifadələr, istinadsız hekayələrin istehsalında işlədilərək təhrif edilmişdir.

Bu ayədən, öncə, xanımını zopayla döyməyə and içən Əyyub Peyğəmbərin zopa yerinə bir dəstə otla vuraraq, bu andını yerinə yetirdiyi və bu yolun da özünə bilavasitə Allah tərəfindən öyrədildiyi yalanları istehsal edilmiş, daha sonra da bu yalanlardan, adına “Əyyub rüxsatı” da deyilən “hilə–i şəriyyə” ortaya çıxarılmışdır.

Ayənin necə təhrif edildiyini gözlər önünə sərə bilmək üçün, Əyyub Peyğəmbərin andı və xanımını döyməsi ilə əlaqədar hekayəni və bu uydurma hekayədən çıxarılan fitvaları diqqətinizə təqdim edirik:

Bil ki, bu söz, daha əvvəl, Hz. Əyyub(ə.s)dan bir and içib, içmədiyinə dəlalət edir. Bir hədisdə, onun xanımına qarşı and içdiyi bildirilmişdir. Alimlər, onun, nəyə görə xanımına qarşı and içdiyi barəsində ixtilaf etmişdilər: Bu andın, o qadının, Hz. Əyyub(ə.s)ı şeytana itaətə meyl etdirməyə cəhd etdiyinə görə olduğunu söyləmək uzaq bir ehtimal olduğu kimi, yenə saçının hörüyünü kəsib, verməsindən ötrü olduğunu söyləmək də ağıldan uzaqdır. Çünkü yeyəcək almağa məcbur olan birisinin belə bir hərəkət etməsi mümkündür, qəbul edilə bilər. Doğruya ən yaxın olan, xanımının, Hz. Əyyub(ə.s)a, bəzi işlərində müxalifət etdiyinə görə bu andın olmasıdır. Çünki o qadın, bəzi işlərini görməyə gedir, buna görə də gecikirdi. Hz. Əyyub(ə.s), yaxşılaşdığında ona yüz zopa vuracağına dair xəstə ikən and içdi.

O qadın, ona çox gözəl xidmət etdiyi kimi, Cənab-i Haqq, Hz. Əyyub(ə.s)ın andını, həm özünə, həm xanımına asan olan, ən sadə yolla həll etdi. Bu ruxsat, davam edir. Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s), bir cariyəylə zina edən şikəst, sısqa biri gətirildi. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s), “İçində yüz çöpü olan bir xurma salxımı alıb, ona onunla bir dəfə vurun”buyurdu. [64 ]

Hz. Əyyubun xanımını döymək andına gəlincə, Uca Allah ona və onu qorumağa çalışan, köks gərdikləri sınanmağa səbr edən xanımına mərhəmət etdiyinə görə asan bir həll göstərmişdir. Hz. Əyyubun and içərkən dediyi saydakı zopaları birləşdirərək, onların hamısıyla bir dəfə vurmasını əmr etmişdir. Beləliklə, Hz. Əyyub, andının gərəyini etmişdir və andından dönməmiş olmuşdur. [65]

Rəvayətlərə görə, Hz. Əyyubdan yanında olan hər kəs, hətta övladları belə özündən uzaqlaşmışdılar. Buna görə də, “Biz ona şəfa verdiyimizdə ailəsi ona döndü. Ondan sonra Biz ona əvvəlkindən daha artıq mal və övlad verdik” deyilmişdir. [66 ]

Bu cümlə üzərində bir az durmaq lazımdır. Hz. Əyyub xəstə ikən, bir miqdar zopa vuraraq, xanımını döyəcəyinə and içmişdir. Ancaq sağlığına qovuşduğunda, günahsız xanımını döymək üçün etdiyi anddan peşmanlıq duymuşdur. Döyməsə and içmiş olduğu üçün günaha girəcəkdir, döysə, məsum və vəfalı xanımına boşuna haqsızlıq edəcəkdir. Allah bu problemi belə həll etmişdir: “Neçə ədəd zopa vuracaqsansa, əlinə o qədər çöp al və bir dəstə düzəlt, sonra da o dəstə ilə xanımına bir dəfə vur. Beləliklə həm andın yerinə gəlmiş olar, həm də xanımın boş yerə əziyyət görməz.” Bəzi fakihlər belə bir üsulun sadəcə Hz. Əyyuba məxsus olduğunu söylərkən, bəziləri də, başqalarının da bu fürsətdən yararlana biləcəklərini müdafiə etmişlər. İlk görüşü İbn-i Asakir, İbn-i Abbasdan, əl-Cəssas isə Mücahiddən nəql etmişdilər. İbn-i Malik də eyni görüşdədir. [67]

Digər görüş isə İmam Əbu Hənifə, İmam Yusif, İmam Məhəmməd, İmam Züfər və İmam Şafii tərəfindən önə sürülmüşdür. Onlara görə, bir adam söz gəlişi, xidmətçisinə 10 zopa vurmağa and içdiyində, 10 zopanı birləşdirərək ona vursa, andı yerinə yetmiş olur. Ancaq 10 zopanın hamısının da xidmətçinin vücuduna dəymiş olması lazımdır.

Belə ki, Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s) rəvayət edilən bir hədisdə, o, xəstə bir zaniyə belə cəza vermişdir. Çünki zina edən şəxs o dərəcə xəstə idi ki, 100 dəyənəyə dayanması mümkün deyildi. Əl-Cəssasın Sad b. Ubadədən rəvayət etdiyinə görə, “Bəni Sad qəbiləsindən bir şəxs zina etmişdi. Ancaq o qədər xəstə idi ki, bu şəxs, bir dəri, bir sümük qalmışdı. Buna görə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bu zaniyə, 100 çöpü olan bir xurma budağıyla bir dəfə vurulmasını əmr etmişdi. (Əhkamul-Quran, həmçinin bu hədis, Müsnəd-i Əhməddə Əbu Davud, Nəsəi, İbn-i Macə, Təbərani, Abdurrəzzaqın kitablarında və daha bir çox hədis kitabında qeyd edilib.) Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) xəstə və zəif olan birinə hədd cəzasını bu şəkildə tətbiq etmişdir. Həmçinin fukaha, bu cür bir cəza üçün müxtəlif şərtlər önə sürmüşdür. Məsələn, hər çöpün günahkarın vücuduna toxunması və həmçinin də əziyyət verməsi kimi. [68]

Bəzi alimlər, bu ayəni hilə-i şəriyyəyə dəlil qəbul etmişdilər. Bunun Allah Təalanın Hz. Əyyuba göstərdiyi bir çözüm olduğundan da bir şübhə yoxdur. Lakin bu, məsuliyyətdən [fərzdən] qurtarmaq üçün göstərilən bir yol deyil, sadəcə bir pislikdən çəkinmək üçündür. [69]

Dolayısıyla İslam hüququnda belə, ancaq adamın özünə və ya bir başqasına edəcəyi zülm, günah və pisliyi aradan qaldırması şərtiylə caizdir.

Əks halda haramı halal qılmaq, fərzdən qaçınmaq və yaxşılığı tərk etmək üçün edilən hiylə günah üstünə günahdır, hətta son təhlildə insan, küfrə belə girə bilər.

Çünki müsbət niyyətlə hiylə etməyə çalışan bir adam, güya Allahı aldatmağa çalışır. Sözgəlişi bir adam zəkat verməmək üçün, ilin sonundan əvvəl malını başqasına dövr edərsə, sadəcə fərzi tərk etmiş olmaz, eyni zamanda fərzdən qurtulduğunu da sanaraq, Allahı aldatmağa çalışmış olar. Bəzi fakihlərin bu kimi hiylələrə əsərlərində yer vermiş olmaları, şəri hökmlərdən necə qaçınılacağını göstərmək üçün deyildir. Əksinə hilə-i şəriyyəyə müraciət edən bir adamın davasına baxarkən hakimin zahirə görə hökm edib, nəticəni Allaha həvalə etməsi üçün edilən hiyləni bilməsini təmin etməkdir. [70 ]

Kurtubiyə görə Əyyubun andı:

Əyyub xəstəliyi əsnasında xanımına yüz zopa vurmağa and içmişdi. Bu andına nəyin səbəb olduğu xüsusunda dörd ayrı görüş vardır:

1) İbn-i Abbasın rəvayət etdiyinə görə, Əyyubun xanımı həkim surətində qarşılaşdığı İblisi Əyyubu müalicə etmək üçün çağırıbmış. İblis, “Bu şərtlə onu müalicə edərəm” demiş, “yaxşılaşarsa, “Sən məni yaxşılaşdırdın” deyəcək, bundan başqa ondan heç bir qarşılıq istəmirəm”. Xanımı, “yaxşı” demiş və Əyyuba belə deməsini öyüdləmiş.

Buna görə Əyyub, xanımını döyəcəyinə and içmiş və “Yazıq sənə, o dediyin adam şeytandır” demişdi.

2) Səid b. Əl Müseyyibin dediyinə görə öncədən Əyyuba gətirdiyi çörəkdən daha artığını gətirmiş. O xəyanət edəcəyindən qorxunca, mütləq onu döyəcək deyə and içmiş.

3) Yəhya b. Səlam və başqalarının nəql etdiyinə görə də şeytan Əyyubun xanımına təlqin etmişdir ki, o, Əyyubu, özünə qurban olaraq, bir keçi kəsməyə məcbur etsin və bunun nəticəsində də yaxşılaşacağını bildirsin. Xanımı bundan Əyyuba söhbət açınca da o, yaxşılaşdığı təqdirdə ona yüz zopa vuracağına dair and içmişdir.

4) Deyildiyinə görə xanımı saçının hörüklərini iki çörək qarşılığında satmışdı. Çünki Əyyuba yemək üçün götürəcək heç bir şey tapmamışdı. Əyyub isə ayağa qalxmaq istədikdə ondan, yəni hörüklərdən tuturdu. Budur, onu döyməyə and içməsinin səbəbi bu olmuşdu. [71 ]

Bu həqiqətə uyğun olmayan hekayətlərdən sonra Quranın gerçəklərinə dönürük:

ﺿِﻐْﺜًﺎ [dığtən] sözü, “ot, reyhan və bu kimi şeylərdən kiçik bir dəstə” mənasındadır. [72 ] Ayədəki, və əlinə bir dəstə bitki al ifadəsi, 42–ci ayədəki Ayağın ilə təpiklə [yerə vur, mahmuzla, piyada olaraq dərhal oradan uzaqlaş]! ifadəsinə bağlanmışdır.

Və əlinə bir dəstə bitki al,

Ayədə bəhs edilən dəstənin nə dəstəsi olduğu açıqca bildirilmədiyi üçün, bu ifadə haqqında daha geniş mənalar düşünülə bilər. Məsələn, bu ifadə ilə Əyyub Peyğəmbərdən, yaşadığı bölgədəki bəzi bitkiləri alıb, işarət edilən suvarılan və sərin bölgəyə götürməsi istənmiş ola biləcəyi kimi, artıq çevrəsində xüsusiyyətli kimsə qalmadığı üçün, əlinin altında qalan “bir dəstə ot” məsafəsindəki xüsusiyyətsiz adamları götürərək, onlarla suvarılan və sərin bölgədə bir cəmiyyət düzəltməsi də istənmiş ola bilər.

onunla dərhal ruzi aramaq üçün səfərə çıx

Darb: الضّرب [əddarb] sözü, yaxşı bir mütəşabih söz örnəyi olub, Lisanül–Arab və Tacül–Arusun bəyanlarına görə yüzlərlə fərqli mənalarda işlədilir.

Darb sözünün həqiqi mənası, “bir şeyin üzərində bir şey əmələ gətirmək” deməkdir. Bir şey üzərində bir şey əmələ gətirməyin isə, təbii olaraq, bir çox yolu və üsulu olduğu üçün söz də məcazən bir çox mənada işlədilə bilir. Məsələn, hər hansı bir əşya üzərində əl, zopa, qılınc kimi bir çox şey vasitəsiylə bir şeylər əmələ gətirmək mümkündür.

Bir əşya üzərində əl ilə əmələ gətirilən şey “döymək” və ya “çarpmaq” sözləriylə, zopa ilə əmələ gətirilən şey “qırmaq” və ya “devirmək” sözləriylə, qılınc ilə əmələ gətirilən şey “kəsmək”, “yaralamaq” və ya “çızmaq” sözləriylə ifadə edilən hərəkətlər ola bilir.

Budur, bütün bu hərəkətlər darb sözünün mənası daxilindədir. Başqa bir örnək olaraq, hər hansı bir metal parçası üzərində ediləcək oyma və ya qabartma hərəkəti də darb sözü ilə ifadə edilir. Belə ki, metal pul basımına darb, pul basılan yerə də darbxanə adı verilmişdir. Osmanlı pullarının üstündə yazılı olan ضرب فى قسطنطنيّه [duribə fi qostantaniyyə] ifadəsi də, “Qostantiniyyədə [İstanbulda] basılmışdır” mənasına gəlir. Yenə başqa bir örnək olaraq, yollarda ayaqla iz əmələ gətirmək və bu mənaya uyğun olaraq ruzi, ticarət və ya döyüş üçün yola getmək də darb sözüylə ifadə edilir. Həmçinin Ərəblər qonağa ضارب [darib – yol təpən] deyirlər. Məcaz mənaları arasında “döymək” və “çarpmaq” mənalarıyla məşhur olan darb sözü, yağışın torpaqdakı izi, Musa Peyğəmbərin İsrailoğullarına dənizdə əsasıyla yol açması, tualetə təbii ehtiyac üçün sürətli getmək, bir yerə bir şey basdırmaq, erkək heyvanın dişisinin üstünə çıxması, bir şeyi bir şeyə çırpmaq, qarışdırmaq, qoyun boyamaq, suda üzmək, əqrəb sancması, qəlb atışı, nəbz vuruşu, bir şeyi qaldırmaq, əl ilə işarət, sıx tutmaq, qovğadan–bəladan qaçmaq, bir yerə çatıb dikilmək, örnək vermək və daha bir çox mənalarda işlədilir. [73 ]

Darb sözünün müxtəlif mənalarıyla əlaqədar Quranda bir çox örnək mövcud olduğundan, Quran araşdırmaçılarının bu sözün keçdiyi bölmədəki mənanı yaxalaya bilmələri üçün söz üzərində yaxşı düşünmələri lazımdır.

Göründüyü kimi darb sözü, mütəşabih mənalı bir sözdür. Buna görə də söz, yer aldığı cümlədəki və ya olduğu bölmədəki söz və məna axışı diqqətə alınaraq təvil edilməli, yəni sözün müxtəlif mənalarından biri tərcih edilməlidir.

Bu bölmədəki mövzu axışı diqqətə alındığında, Bizə görə darb sözü üçün ən uyğun məna (əmr qəlibi olaraq), “Ruzi aramaq üçün yola çıx, hicrət et, olduğun yerdən ayrıl!” mənasıdır. Kitab–i Müqəddəsdəki, “Əyyub, dostları üçün dua etdikdən sonra, Əyyubun sürgününü Rəbb döndərdi və Rəbb onu keçmiş vəziyyətinə qovuşdurub, ona əvvəlki mal varlığının iki qatını verdi” [74] ifadəsi də, Əyyub Peyğəmbərin məmləkətindən ayrıldığını, qürbətdə çox geniş imkanlara və lütflərə malik olduğunu və sonra ölkəsinə geri döndüyünü anladır, beləliklə bizim təqdir etdiyimiz məna uyğun olur.

Və hanis olma [qərarsız olma, doğrudan azma]

Hıns: الحنث [əlhıns] sözünün əsli, “haqqdan batilə sürüşmək, günah işləmək” və “qərarsızlıq” mənalarına gəlir. [75] And içən birinin andından azmasına da, “haqdan batilə sürüşmək” mənasında hanis olmaq deyilir. Ayədə və bölmədə anda dair başqa bir söz olmadığı kimi, Əyyub Peyğəmbərin, əlindəki bir dəstə ot ilə xanımına vurması istəndiyi barəsində eyham və işarət sayıla biləcək açıq və ya qapalı hər hansı bir söz də yoxdur. Beləliklə, buradakı hıns sözünün, “anddan dönmək” mənasında dəyərləndirilməsi, Bizə görə, yanlışdır. Ayədəki, bir sıra əmrin sonuncusu olaraq Əyyub Peyğəmbərə verilən və la tahnes ifadəsi, “qərarsız olma, haqdan azma, günah işləmə!” mənalarında dəyərləndirilməlidir. Belə ki, hıns sözü Quranda bir dəfə yenə keçir və orada da, “haqdan batilə sürüşmə; günah” mənasında işlədilir:

^42–48Onlar içlərinə işləyən bir atəş və qaynar su içindədirlər, sərin olmayan, sevimli olmayan, qapqara dumandan bir kölgə içindədirlər. Şübhəsiz solun əshabı, bundan əvvəl var–dövlət içində zövq və əyləncəyə dalanlar idilər. Və böyük günah–Allaha ortaq qəbul etmək barəsində israr edirdilər. Və “Biz ölüb, torpaq və sümük yığını olduqdan sonramı, biz həqiqətənmi qaldırılacağıq? Əvvəlki atalarımızdamı?” deyirdilər. (Vaqeə/42–48)

Göründüyü kimi, sözlər əsl mənalarında anlaşılıb, bölmənin bütünlüyü də diqqətə alındığında, ayənin, başqa məcburi izahlara gərək qalmayan ismarıcı, açıqca ortaya çıxır. Sözlərin gerçək mənaları xaricində anlaşılması halında isə ortaya bir də, Əyyub Peyğəmbərə bir andlar uydurmaq məcburiyyəti çıxır və beləliklə yuxarıda təqdim etdiyimiz uydurma ssenariyaların sayı artır.

Bizə görə, Əyyub (ə.s) əhvalatının anladıldığı ayələrə verilən mənaların möcüzə məntiqiylə izah edilməsinin də heç bir məqbul səbəbləri yoxdur. Çünki Əyyub Peyğəmbərin qarşısında nə onun Peyğəmbərliyini inkar edən, nə də ondan möcüzə gözləyən hər hansı bir adam və ya zümrə yoxdur.

Həqiqətən Biz onu səbr edən gördük. O, nə gözəl quldu! Şübhəsiz o çoxca dönəndir.

Əyyub Peyğəmbər əhvalatı, Rəbbimizin Əyyub(ə.s)ı çox gözəl xüsusiyyətlərlə öyüb, qürurlandırdığı bu ifadələrlə sona çatır. Daha öncə Davud və Süleyman Peyğəmbərlər üçün işlədilən əvvab sifətinin bu dəfə də Əyyub Peyğəmbər üçün işlədilmiş olması diqqəti cəlb edir. Surədəki əhvalatlarıyla Peyğəmbərimizə və bütün insanlığa örnək göstərilən Peyğəmbərlərin bu ortaq özəlliyi, möminin tərifə layiq digər xüsusiyyətlərinin də qaynağı vəziyyətindədir.

İsra/25–də cəm halıyla qarşımıza gələcək olan əvvab sözü, Qaf/32–də ümumi mənada işlədilmiş və müəllif tərəfindən bu şəkildə açıqlanmışdı:

اوّاب [əvvab]:

Günahlarından peşman olub çoxca dönən və çoxca istiğfar edən;
Allaha təfəkkürüylə çoxca dönən, çoxca yönələn;
Allahın xaricindəki varlıqlara yönələrkən, həvayi həvəslərinə uymaqdan çoxca dönən [özünü çəkindirən];
Allahdan başqasını qəbul etməyən, Allahdan başqa hər şeydən qətiyyətlə əl–ətək çəkən deməkdir.

Beləliklə əvvab olan kəs, arzularını və üsyanı tərk edib, Allaha itaət və rızanı seçəndir. O, Allahın xoşlanmadığı şeyləri tərk edər, Allahın tövsiyə etdiyi yola tabe olar. Bu yoldan kiçik bir azma belə onu qorxudar. O, Allaha çoxca tövbə və qulluq edər, Onu xatırlar və hər işində Ona yönələr.

Quranda ilk dəfə bu surədə bəhs edilən Əyyub Peyğəmbər, daha sonra Ənam/84 və Ənbiya/83–84–də də zikr ediləcəkdir.

Saflaşdırma [arı–duru hala gətirmə]: “Fitnə” sözünün izahından görünəcəyi kimi, bu söz daha əvvəl Davud və Süleyman Peyğəmbərlər üçün işlədilən fətənna sözünün fərqli bir şəklidir və süzməyi, saflaşdırmağı, səbrli olmağı, mədəniyyətli davranmağı, öyrətməyi, məlumatlandırmağı, təcrübə qazandırmağı ifadə edir.

⁴⁵Güc və uzaqgörənlik sahibi qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yaqubu da xatırla!

⁴⁶Şübhəsiz Biz onları “Yurd düşüncəsi– azad vətən həsrəti” saflığıyla saflaşdırdıq, arı–duru hala gətirdik. ⁴⁷Və Şübhəsiz onlar, yanımızda seçilmiş ən xeyirli kimsələrdəndir.

Bu ayə qrupuyla Peyğəmbərimizin yönləndirilməsinə və ürəkləndirilməsinə davam edilir. Bu ayələrdə, daha öncə yaşamış və fitnələndirilərək arı–duru hala gətirilmiş Peyğəmbərlərdən üçünün yenə adı sayılmış və beləliklə, özünün də eyni yollardan keçirildiyi və keçiriləcəyi, buna görə də onlar kimi səbrli olmalı olduğunu bildirilmişdir.

Güc və uzaqgörənlik (bəsirət) sahibi

Bildiyimiz kimi, insanın bir fiziki, bir də zehni gücü vardır. Fiziki güc, ümumiyyətlə əl yardımı ilə edilən işlərlə ortaya qoyulduğu üçün əl sözü “güc”dən kinayə olaraq işlədilır. İnsanın zehni gücü isə “görüş, görmə, göz”ə izafədən bəsirət sözüylə ifadə edilir. Buna görə də, iki gözü olan və onlarla ətrafa baxana deyil, zehni funksiyalarını işlədən, yəni ağıl edən, təfəkkür edən, gözü görə–görə kor olmayanlara bəsirət sahibi deyilir. Beləliklə 45–ci ayədə adı keçən Peyğəmbərlərin “güc və bəsirət sahibi qullar” olaraq xarakterizə edilməsi, onların dəyanətli, qeyrətli, doğru yolu görənlər və göstərənlər olduğunu anladır.

Zikrəd–dar [yurd düşüncəsi]: Zikrəd–dar tamamlığı, bəzi əsərlərdə yer aldığı kimi “yurd xatırlatması” deyil, “yurd xatırlaması” [yurdun ağıldan çıxmaması] deməkdir. 45–ci ayədə adı keçən Peyğəmbərlərin həm Quranda anladılan həyat hekayələri, həm də haqlarında tarix kitablarında bəhs edilən məlumatlar nəzərə alındığında, bunların sabit bir vətənlərinin olmadığı və diyar–diyar dolaşdıqları görünür. Bu vəziyyət nəzərə alındığında, ayədə adı çəkilən Peyğəmbərlərin arıdılıb, yetkinləşdirilməsi üçün bir çox çətinliyə məruz buraxıldıqları anlaşılır. Bu çətinliklər, həm getdikləri ölkələrdə, oda atılmış kimi, sıxıntılarla çarpışmaq, həm də öz vətənlərindən uzaqda qaldıqlarına görə, yurd həsrəti çəkmək şəklində gerçəkləşmişdir.

الدّار [əd–dar] ifadəsini, “yurd” əvəzinə “axirət” mənasında qəbul etmək, həm bölmədəki söz axışına uymur, həm də “arıtma” qavramıyla uyğun gəlmir. Çünki axirəti xatırlamaq, atəşə atılmaq deyildir və insana acı verməz. Acı həsrətdə, qürbətdə və çilədədir.

Saflaşdırma [arı–duru hala gətirmə]: Bu söz daha əvvəl Davud və Süleyman Peyğəmbərlər üçün işlədilən fətənna sözünün fərqli bir şəklidir və süzməyi, saflaşdırmağı, səbrli olmağı, mədəniyyətli davranmağı, öyrətməyi, məlumatlandırmağı, davranış öyrətməyi, təcrübə qazandırmağı ifadə edir.

⁴⁸İsmayılı, Elyesanı, Zülkifli də an. Hamısı da xeyirlilərdəndir.

Bu ayədə Rəbbimiz, İsmayıl, Elyesa və Zülkiflin də arıdılmışlardan olduğunu açıqlayır və Peyğəmbərimizin onları hər zaman xatırlamasını istəyir. Bu Peyğəmbərlər də Allahın dini naminə sıxıntılara sinə gərmiş Peyğəmbərlər olublar ki, Uca Allah Peyğəmbərimizdən, onların səbrlərini və səbrləri qarşılığında Allahdan gördükləri mərhəməti düşünməsini, onları örnək alaraq yalanlayıcı və azğın olan cəmiyyətindən gördüyü sıxıntılara qarşı səbr etməsini istəyir.

Elyesa: اليسع [Elyesa] adı, biri burada, digəridə Ənam/86–da olmaqla Quranda 2 dəfə keçir. Hər iki ayədə də bu ad digər Peyğəmbərlərlə birlikdə zikr edilmiş, başqa heç bir açıqlama edilməmişdir. Elyesa, İsrailoğullarının böyük Peyğəmbərlərindən biridir. Haqqında Kitab–i Müqəddəsin, II Krallar, 2–13–cü hissələrində olduqca geniş şəkildə məlumatlar olan və Yəhudilərin “Elisha” dedikləri bu Peyğəmbər, İordaniya çayının sahil kənarında, “Abel Meholah” deyilən bir bölgənin sakinlərindən olub. İlyas Peyğəmbər Şam və Fələstinə təbliğ üçün getdiyində onu yerinə qoymuşdur.

Kitab–i Müqəddəsə görə bir gün Elyesanın kəndindən keçən İlyas Peyğəmbər, onu 12 cüt öküzlə ərazisini sürərkən görür və əbasını üzərinə atır. Buna görə də Elyesa tarlasını buraxır və İlyasın yanında qalır. Allah İlyası göyə alınca da, onun görəvini Elyesa davam etdirir.

Zülkifl: ذوالكفل [Zülkifl] adı da, yenə biri burada, digəridə Ənbiya surəsində olmaqla Quranda 2 dəfə keçir. Zülkifl sözü, “nəsib və qismət sahibi” mənasına gəlir. [76 ] Bu sözlə ayədə qəsd edilən, o saleh adamın adı deyil, ləqəbidir. Lakin bu ləqəb burada, o adamın dünyəvi zənginliyini deyil, üstün şəxsiyyətini və axirətdəki dərəcəsini ifadə edir.

“Zülkifl”in kimliyi və milliyyəti haqqında bir çox fərqli görüş irəli sürülmüşdür. Onun Zəkəriyyə, İlyas, Nuhun oğlu Yeşu və ya Elqanun olduğunu söyləyənlər olduğu kimi, Əyyub Peyğəmbərin özündən sonra Peyğəmbər olan, Bişr adındakı oğlu olduğunu söyləyənlər də vardır.[77]

Allamə Alusi isə, “Yəhudilər onun, İsrailoğullarının əsarəti zamanı (e.ə. 597) Peyğəmbər təyin edilən və vəzifəsini Habur bulağı yaxınlığında bir bölgədə edən Hezəqalıel olduğunu iddia edirlər” demişdir.[78 ]

Kitab–i Müqəddəsdə anladılanlar nəzərə alındığında, bu adamın Hezəqalıel olduğu barəsindəki görüş ən uyğun görüş kimi olur. Çünki Hezəqalıelin özəllikləri, ayədə bildirilən xüsusiyyətlərə tərs deyildir və Hezəqalıel kitabı da artıq təhrifə uğramamış yazılardan biri olaraq qəbul edilir:

Sonradan əlavə edilmiş az sayda parçanı o birilərdən ayırd etmək mümkündür, amma mətnin böyük hissəsinün gerçəkliyi şübhəsizdir.[79]

Kitab–i Müqəddəsə görə, Qüdsü işgal edən Bahtunnasrın, İsrailoğullarından aldığı və İraqda Habur bulağı yaxınlarındakı Tel–abibə yerləşdirdiyi əsirlərdən biri olan Hezəqalıel, ən çoxu 30 yaşındaykən Peyğəmbərlik vəzifəsini almış və tam 22 il boyunca istər əsarətdəki İsrailoğullarına və istərsə də zalım idarəçiyə və adamlarına Allahın ismarıcını təbliğ etmişdir. Peyğəmbərliyinin 9–cu ilində “gözlərimın sevgilisi” deyə adlandırdığı həyat yoldaşı ölən Hezəqalıel, ertəsi gün həyat yoldaşının ölümünə ağlamağa gələnləri Allahın qəzəbiylə və dünyada gələcək olan yaxın əzabla xəbərdar etmişdir.[80 ]

^49–52Bax budur, bu, bir öyüddür– şərəfdir– xatırlatmadır. Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girən kimsələr üçün gözəl bir dönüş yeri–içlərində söykənərək bir çox meyvə və içkilər istədikləri və yanlarında da hamısı eyni yaşda, gözləri qarşılarındakından başqasını görməyən xidmətçilərin olduğu, qapıları özlərinə açılmış olan Ədn cənnətləri vardır.

⁵³Bax budur, bu, hesab günü üçün sizə vəd ediləndir. –⁵⁴Heç şübhəsiz ki, Bax budur, bu, Bizim ruzimizdir–ona heç tükənmək yoxdur.

Bu paraqrafda Uca Rəbbimiz, surələrin çoxunda olduğu kimi, diqqətləri yenidən axirətə çəkir. Bu ayələr içində yer alan və 49–54–cü ayələrdən ibarət olan birinci qrupda “müttəqilər tablosu”, 55–64–cü ayələrdən ibarət olan ikinci qrupda da “azğınlar tablosu” canlandırılmışdır. “Müttəqilər tablosu” olaraq adlandırdığımız cənnət təsvirləri, irəlidə daha bir çox ayədə fərqli incəliklərlə qarşımıza gələcəkdir. Bunlardan bir hissəsini, rəğbət etdirmək məqsədiylə burada təqdim edirik:

⁵⁵Həqiqətən cənnətin əshabı bu gün könül şənliyi sürərək, bir məşğulluq içindədirlər.
⁵⁶Özləri və özlərinə təqdim olunan müşayiətçi yoldaşlar, kölgələr içində, taxtlar üzərinə oturdulmuşlar.
⁵⁷Yalnızca onlara, orada meyvələr vardır. İstəyəcəkləri hər şey də onlarındır.

(Ya–Sin/55–57)

^31–37Qətiliklə Allahın qoruması altına girmiş adamlar üçün, Rəbbindən–göylərin, yerin və bu ikisi arasındakıların Rəbbindən–Rəhmandan [yaratdığı canlılara dünyada çoxca mərhəmət edən Allahdan] bir qarşılıq və yetərli bir ianə olaraq sığınacaqlar/qurtuluş məkanları–sulanan bağlar–bağçalar, üzümlər, hamısı bir səviyyədə tumurcuqlar–çiçək bağçaları, dolu–dolu su qabları vardır. Onlar, orada boş bir söz və yalan eşitməzlər. –Onlar, Onun rahatlığında söz söyləməyə güc yetirə bilməzlər. (Nəbə/31–37)
³⁵Şübhəsiz Biz, gilası, bananı, kölgələri, fışqıran suyu elə bir yaradışla yaratdıq ^36–38ki, onları, sağın əshabı üçün cazibəli olan və hamısı bir nizamda heç toxunulmamışlar etdik. (Vaqiə/35–38)
⁵⁶Oralarda, daha öncə bilinən, bilinməyən, keçmiş, gələcək heç kimsə tərəfindən toxunulmamış–əl və göz dəyməmiş, baxışlarını dikənlər vardır. (Rəhman/56)
⁷⁶Yaşıl yasdıqlara və Abqari–xariqüladə gözəl işləməli döşəklərə söykənənlər olaraq… (Rəhman/76)
^41–49Bax budur, Allahın arıdılmış qulları, özləri üçün müəyyən bir ruzi–meyvələr olanlardır. Bol nemət cənnətlərində qarşılıqlı olaraq taxtlar üzərində ikram görənlərdir. İçənlərə ləzzət verən, bulaqdan doldurulmuş, özündə zərərli bir yön olmayan, sərxoşluq da verməyən ağappaq bir qədəhlə onların ətrafında dolaşılır. Yanlarında da gözlərini özlərinə dikmiş iri gözlülər vardır. Qorunmuş yumurta kimidir onlar. (Saffat/41–49)

Burada diqqət edilməsi gərəkən iki xüsus vardır. Bunlardan birincisi, cənnət təsvirlərinin bir örnək göstərmək olması məsələsi (Bəqərə/25, Rad/35, Məhəmməd/15), digəri də bu təsvirlərin çox isti olan və suyu, göyərtisi, meyvəsi qıt olan bir ölkədə yaşayan Ərəblərə yönəlik təsvir edilməsi məsələsidir. Quranın enmə dövründəki müxatiblərin Ərəblər deyil, yaşıllığı, suyu, göyərtisi, meyvəsi bol və sərin bir ölkənin xalqı olsa idi, cənnət təsvirlərinin də o ölkə xalqının arzulayacağı xüsusiyyətlər ehtiva edəcəyinin düşünülməsi gərəkir. Burada əsl anladılmaq istənilən, insanları xoşbəxt edəcək hər cür imkanın cənnətdə mövcud olmasıdır.

^55,56Bax, budur! Şübhəsiz azgınlar üçün də ən pis dönüş yeri–özünə söykəndiyi cəhənnəm vardır. –O nə pis yataqdır!– ⁵⁷Bax budur, o qaynar su və irindir. Artıq onu dadıb dursunlar!

⁵⁸Və onun şəklindən cüt–cüt diğərləri vardır. ⁵⁹Bax budur, bunlar da sizinlə birlıkdə atılarcasına girən bir qrupdur. Onlara bir rahat yox. Şübhəsiz onlar cəhənnəmə atıldılar/sallandılar.

Bu ayə qrupunda mükəzziblərin [yalan sayanların] qarşılaşacaqları şərtlər qısaca anladılır. Beləliklə, digər surələrdəki kimi, burada da öncə vəd, arxasından da vaid, yəni öncə tərğib [yoldan çıxarma], sonra da tərhib [qorxutma] sıralaması tətbiq edilir.

Hamim və Ğeyssaq: حميم[hamim], “qaynar su”, غسّاق [ğassaq] isə, “yaradan axan sarı su, irin, çirk axıntısı” deməkdir. Ğeyssaq sözü bundan başqa, “diksindirici dərəcədə qoxan, qoxumuş şeylər” və “ilan və əqrəb zəhəri” üçün də işlədilir.[81]

Beləliklə demək olar ki, müttəqilər cənnətdə hər cür rahatlıq və nemətlər içində xoşbəxt yaşayarkən, mükəzziblər cəhənnəmdə, qaynar su, irin, iyrənc qoxular və yeməklər içində olacaqlar. Mükəzziblərin cəhənnəmdə hamim və ğeyssaqla (ikisi birlikdə) cəzalandırılmaları, bir başqa surədə yenə yer almışdır:

^21,22Şübhəsiz cəhənnəm, azğınlar üçün son çatılacaq yer olaraq, gözləmə/pusqu yeri olmuşdur.
²³Orada darlıq/qıtlıq içində qalacaqlar.
²⁴Orada bir sərinlik və içməli bir şey dadmazlar.
^25,26Ancaq, etdiklərinə uyğun bir cəza olaraq, bir qaynar su və irin dadarlar.
²⁷Şübhəsiz onlar, hesabı ummazdılar.
²⁸Və ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi yalan saydıqca yalan saydılar.
²⁹Baxmayaraq ki, Biz hər şeyi yazaraq saydıq, tökdük.
³⁰Haydi dadın! Bundan belə sizə əzabdan başqa bir şey artırmayacağıq.

(Nəbə/21–30)

Ğeyssaq sözünün bir də “həddən artıq dərəcədə soyuq” mənası vardır [82] ki, ayədə sözün bu mənada işlədildiyi düşünülərsə, cəhənnəmdə hamimin ziddi olaraq soyuq ilə də əzab ediləcəyi anlaşılır.

Belə ki, Rəbbimizin, cənnətdə müttəqilərin soyuq [zəmhərir] görməyəcəklərini bildirməsi, ğeyssaqın, “həddən artıq dərəcədə soyuq” mənasında qəbul edilməsinin yanlış olmadığını göstərir:

… orada bir günəş də, dondurucu bir soyuq da görməyəcəklər… (İnsan/13)

Və onun şəklindən cüt–cüt digərləri vardır.

Bu ayə, cəhənnəmdə başqa əzabların da var olduğunu bildirir. Ayədəki, və onun şəklindən ifadəsi, dadılan əzaba bənzər amma dəyişik, çox müxtəlif başqa əzablar olduğunu və ya 57–ci ayədə zikr edilən “qaynar su” və “irin” kimi içki cinsindən daha necələrinin var olduğunu anladır.

Bu barədə, qiraət [oxunuş] fərqlilikləri səbəbiylə meydana çıxan müxtəlif görüşləri Razi belə təqdim etmişdir:

Əbu Amr, آخر[axaru] sözünü اُخرى[uxra] kəlməsinin cəmi olaraq, əlifin zamməsi ilə اُخرُ[uxaru] şəklində oxumuşdur. Buna görə məna, “müxtəlif digər əzablar” şəklindədir. Bu eyni zamanda, Mücahidin də qiraətidir. Digər qiraət imamları isə bunu, müfrəd siğa ilə, “digər bir əzab” şəklində oxumuşlar. Birinci qiraətə görə məna, “Dadılan bu əzabın şəklində, dadılacaq digər əzablar, yəni, şiddət və qorxuncluq baxımından bunun kimi əzablar…” şəklindədir. Buna görə, ayədəki əzvac, “əcnas” [eyni cinsdən əzablar] mənasınadır.

İkinci qiraətə görə isə məna, “Ya digər bir əzab, yaxud dadılacaq digər bir şey…” mənasınadır. Bu halda أزواج [əzvac], axərin sifəti olur. Çünki bu əzabın müxtəlif olması mümkündür. (Beləliklə sifəti cəm olaraq gəlmişdir.) Yaxud da, hər üç kəlmənin, yəni hamim, ğeyssaq və axər kəlmələrinin hamısının birdən sifətidir.[83]

⁵⁹Bax budur, bunlar da sizinlə birlıkdə atılarcasına girən bir qrupdur. Onlara bir rahat yox. Şübhəsiz onlar cəhənnəmə atıldılar/sallandılar.

⁶⁰Deyərlər ki: “Xeyr, əslində sizə mərhəba–salam–sabah yox. Cəhənnəmi önümüzə siz gətirdiniz. O nə pis bir dayanacaqdır!”

⁶¹Deyərlər ki: “Rəbbimiz! Bizim önümüzə bunu kim gətirdisə, onun atəşdəki əzabını qat–qat artır!”

⁶²Və yenə deyərlər ki: “Özlərini pislərdən saydığımız bir sıra adamları niyə görə bilmirik? ⁶³Biz onları lağa qoymuşduq–aşağılamışdıq. Yoxsa gözlər onlardan sürüşdümü?”

⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir–biri ilə dartışması– davalaşması gerçəkdir.

Bu ayə qrupunda gözlər önünə bir cəhənnəm səhnəsi gətirilir və canlı bir izah sərgilənir. Səhnədəki oyunçular, dünyada ikən möminlərə qarşı bir–birləriylə işbirliyi edən, özlərini onlardan üstün sayan, onların cənnətlə əlaqədar inanclarını lağa qoyan və çağırışlarına gülüb keçən, bunun qarşısında da bir–birlərini sevən, bir–birlərinin dostu və bir–birlərini tamaha salan, tovlayan adamlardır. Bu adamlar cəhənnəmdə bir–birlərini günahlandırmağa başlamışlar, bir–birlərinin üstünə düşmüşlər, bir–birlərini görmək istəməz bir hala gəlmişlər. Ayədə keçən مقتحم [muqtəhimün] sözünün kökü, daha öncə Bələd surəsində də keçmiş olan, اقتحام [iqtiham] sözüdür. İqtiham, “özü üçün çətin və məşəqqətli bir işə yönəlmək, çətin bir işə girişmək” demək olub, bu sözdən törəmiş olan qahamə, yəqhumu, quhumən, iqtəhamə, iqtihamən, təqahhəmə, təqahhumən kimi ifadələrin hamısı da adamın, böyük işlərə girişdiyini, çətin öhdəliklərə təşəbbüs etdiyini, çətinliklərə sinə gərdiyini ifadə edir.[84]

Buradan anlaşılır ki, cəhənnəmə girənlər, oraya girə bilmək üçün bir xeyli zəhmət çəkmişlər, tər tökmüşlər. Qısacası, şüurlu bir zəhmətlə, haqq edərək oraya girmişlər. Yoxsa orada öz istəklərinin ziddinə olaraq olmurlar. Bu ifadələrdəki istehzalı üslub diqqət çəkicidir.

⁵⁹Bax budur, bunlar da sizinlə birlıkdə atılarcasına girən bir qrupdur. Onlara bir rahat yox. Şübhəsiz onlar cəhənnəmə atıldılar/sallandılar.

Bu ifadə, cəhənnəmliklərin başçılarının söylədikləri sözləri nəql edir. Bunun belə olmasının dəlili, sonrakı ayədə, bu başçılara tabe olanların, Xeyr, əsl sizə mərhaba yox. Onu [cəhənnəmi] önümüzə siz gətirdiniz sözləriylə onlara cavab vermələridir.

Buradakı لا مرحبا [mərhabən lə – salam yox] deyimi, başçıların, özlərinə tabe olanlara yönəltdikləri qarğışı dilə gətirir. Mərhaba sözü, “darlıq və sıxıntı olmayan, rahat bir yerə gəldin” və ya “Sən yurduna gəldin” mənasında olub, [85] lehlərinə dua edilənlərə söylənir. Bu sözü qarğış halına döndərmək üçün isə, başına lə ədatı gətirilir.

Tabe olanların, uğradıqları qarğış qarşısında, Xeyr, əsl sizə mərhaba yox demələri, “Ey başçılar! Bizə qarğış etdiyiniz bu sözə siz daha layiqsiniz” mənasına gəlir. Tabe olanlar bu sözlərinin səbəbini də dərhal açıqlayırlar: ⁶⁰Onu [cəhənnəmi] önümüzə siz gətirdiniz.

⁶¹Deyərlər ki: “Rəbbimiz! Bizim önümüzə bunu kim gətirdisə, onun atəşdəki əzabını qat–qat artır!”

Tabe olanların 61–ci ayədə dilə gətirdikləri bu tələb, bənzər sözlərlə Əraf və Əhzab surələrində də yer alır:

³⁸Allah, “Sizdən əvvəl keçmiş tanıdığınız–tanımadığınız atəş içindəki başçılı cəmiyyətlərin içinə girin!” deyər. Hər cəmiyyət girdikcə, qardaşını kənarlaşdırıb gözdən salar. Sonunda hamısı oraya toplandığında, sonrakılar əvvəlkilər haqqında, “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizi yolumuzdan azdırdı. Onlara atəşdən qat–qat əzab ver” deyərlər. Allah, “Hər kəsə qat–qatdır, lakin siz bilmirsiniz” deyər.
³⁹Əvvəlkilər də sonrakılara, “Sizin Bizə qarşı üstünlüyünüz yoxdur. O halda etdikləriniz ucbatından əzabı dadın” deyərlər. (Əraf/38–39)
^64–66Qətiliklə Allah, kafirləri kənarlaşdırıb gözdən çıxarmış və içində sonsuz olaraq qalmaları üçün, onlara çılğın bir atəş hazırlamışdır. Onlar orada, bir qoruyucu yaxın və yardımçı tapa bilməzlər. Üzləri atəş içində döndərilib çevrildiyi gün, “Ah kaş ki, Allaha itaət etsə idik, elçiyə itaət etsə idik!” deyəcəklər.
^67,68Və dedilər ki: “Ey Rəbbimiz! Şübhəsiz biz əfəndilərimizə və böyüklərimizə itaət etdik ki, bizi onlar yoldan azdırdılar. Ey Rəbbimiz! Onlara əzabdan iki qat ver və özlərini tam mənasıyla kənarlaşdır/mərhəmətindən məhrum burax.” (Əhzab/64–68)

⁶²Və yenə deyirlər ki: “Özlərini pislərdən saydığımız bir sıra adamları niyə görə bilmirik? ⁶³Biz onları lağa qoymuşduq/aşağılamışdıq. Yoxsa gözlər onlardan sürüşdümü?”

Bu ayə ilə səhnə dəyişir və cəhənnəmliklər dünyada özlərini onlardan üstün saydıqları, haqqlarında pis düşündükləri, cənnətlə əlaqədar inanclarını lağa qoyduqları möminləri aramağa başlayırlar. Belə ki, lağa qoyub aşağıladıqları və cəhənnəmdə özləri ilə birlikdə olmalı olduqlarını düşündükləri bu adamları orada görə bilməməyin çaşqınlığını yaşayırlar.

⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir–biri ilə dartışması– mübahisə etməsi gerçəkdir.

Cəhənnəmliklər arasındakı bu günahlandırmalar Rəbbimiz tərəfindən “dartışma” olaraq adlandırılmışdır. Çünki bu adamların bir–birləri əleyhində tələblərdə olması və edilən qarşılıqlı günahlandırmalar, bir–birini dava etmiş adamların məhkəmə salonundakı çəkişmələrini andırır.

^65,66De ki: “Mən ancaq bir xəbərdar edənəm. Və O, bir tək və qəhr edici, göylərin, yerin və ikisi arasında olan şeylərin Rəbbi, çox güclü, çox bağışlayıcı olan Allahdan başqa tanrı yoxdur.”

Bu hissədə surənin basındakı mövzuya dönülür. Beləliklə, bu iki ayə, surənin başlangıcındakı ayələr nəzərdə tutularaq oxunmalıdır. Uca Allah surənin başında kafirlərin tövhid, nübüvvət və öldükdən sonra dirilmə mövzularındakı inkarçı tövrlərinə qarşı Peyğəmbərimizə səbr etməsini [sinə gərməsini] öyüdləmiş, örnək almasını istədiyi adamların əhvalatlarını xatırlatdıqdan sonra da ona, bu iki ayədən ibarət olan bildirişi elan etməsini əmr etmişdir: mən ancaq bir xəbərdarlıqçıyam. O, bir tək və qəhr edici, göylərin, yerin və ikisi arasında olan şeylərin Rəbbi, çox güclü, çox bağışlayıcı olan Allahdan başqa tanrı yoxdur.

Buradakı ilahi vəsflər: Bu ayələrdə Rəbbimiz barəsində sadəcə “Allah” və ya “Rəbbiniz” deyə bəhs edilməklə qalmır, Onun kafirləri təhdid edici, möminlərə isə ümid verici bir sıra sifətləri də zikr edilir: “Bir tək”, “qəhr edici”, “göylərin, yerin və ikisinin arasındakıların Rəbbi”, “çox güclü”, “çox bağışlayan”.

Buradakı “qahhar” və “kainatin Rəbbi” sifətləri, heç kimsənin Allahdan qaça bilməyəcəyini, “çox bağışlayıcı” sifəti də, Özünə yönələnləri bağışlayacağını ifadə edir.

⁶⁷De ki: “O–Quran, çox böyük, vacib bir xəbərdir. ⁶⁸Siz ondan üz çevirirsiniz. ⁶⁹Onlar bir–birləri ilə dartışarkən, Mənim “ən üstün məziyyətlərin doldurulduğu–Qurana dair bir biliyim yox idi. ⁷⁰Ancaq mən, bəli mən açıq–aşkar bir xəbərdar edən olduğum üçün mənə vəhy edilir.”

Bu ayə qrupu da, 27–29–cu ayələrdən ibarət olan nəcm kimi ayrı bir nəcm olub özündən öncəki və sonrakı paraqraflarla əlaqəsi yoxdur. Hətta, işlənən mövzu etibariylə 27–29–cu ayələrdən ibarət olan nəcmdən sonra gəldiyi də söylənə bilər.

Quranla Peyğəmbərimiz arasındakı əlaqənin çox fərqli bir üslub ilə işləndiyi bu nəcmdə, mövzunun doğru anlaşılması üçün üzərində durulması gərəkən iki önəmli xüsus vardır: 1) Quranın “çox böyük, önəmli bir xəbər” olması; 2) Ayədəki mələ–i əla ifadəsi.

Quranın çox böyük, önəmli bir xəbər [hadisə] olmasının səbəbi: Quranın çox böyük, önəmli bir xəbər olması barəsində çox dəlillər göstərmək mümkündür. Ancaq bu dəlillərin hamısını iki başlıq altında xülasə etmək olar:

Birincisi: Quran möcüzə bir Kitabdır. Belə möcüzə bir Kitab, Məkkəli adi bir adam tərəfindən kütləyə təqdim edilmişdir, bu adi adam da möcüzəni özünə aid etməyib, kitabın özünə vəhy edildiyini, özünün sadəcə bir elçi vəziyyətində olduğunu söyləmişdir.

Bu, ağıl sahiblərinin vurdumduymazlıq etməmələri və üzərində düşünmələri gərəkən bir haldır. Bu halın əmələ gəlməsinin tək səbəbi olan Quran isə çox önəmli bir gerçəkdir.

İkincisi: Quran həm dünyadakı, həm də axirətdəki xoşbəxtliyin açarıdır. Çünki Quranda bəhs edilən mövzular, insanlığın dünya və axirətdəki xoşbəxtliyini təmin edən qaydaları öyrədir. Beləliklə hər iki dünyadakı xoşbəxtliyin də reçepti olan bu qaydaların insanlığa xəbər verilməsi, heç bir ağıllı insanın göz ardı edə bilməyəcəyi çox vacib və çox böyük bir xəbərdir.

ملاء اعلى [mələ–i əla]: Yuxarıda 6–cı ayənin təhlilində ملاء [mələ] sözünün əsas mənasının, “dolu olan” [depo] demək olduğunu və zamanla “rəislər/başçılar, bir kütlənin irəli gələnləri, kütlənin ərdəmliləri” üçün də məcazi olaraq işlədildiyini ifadə etmişdik. Bu adamlara mələ deyilməsinin səbəbinin, onların məlumat, təcrübə və anlayışla dolu olmalarından qaynaqlandığını qeyd etmişdik.

Qədim təfsircilər, mələ sözünün “rəislər, irəli gələnlər” [şura] şəklindəki məcaz mənasını əsas qəbul edərək, ayədəki, الملاء الأعلى [əl–mələ‘il–əla] tamamlığını, içindəki əla [uca] sifətinə görə “uca şura” olaraq dəyərləndirmişdilər.

Ancaq, bu uca şuranın nə olduğu haqqında ortada sağlam bir dəlil olmadığından, bunların “göylərdəki mələklər”, “kərrubiyun/mukarrəbun” [Allaha ən yaxın olan mələklər] olduqlarına dair istinadsız bir sıra görüşlər irəli sürmüşdülər. Amma iş bununla qalmamış, Allahın yanındakı mələklərin [uca şuranın] söhbətlərini dinləmək üçün şeytanlar da göylərə çıxarılmış və orada ulduzlarla bombardımana tutulmuşdular.

Bizə görə isə, lüğəti mənası “uca dolu, uca depo” demək olan mələ–i əla ilə qəsd edilən, “vəhydir, Quran ayələri”dir. Çünki Quran, hər kəsin ehtiyacını qarşılayacağı hər şey ilə dopdoludur, hər kəsin ehtiyac duyduğu/duyacağı məlumatlar, əksiksiz olaraq Quranda depo edilmişdir. Quranın içindəkilər xırda-xuruş şeylər olmayıb, ən dəyərli, ən uca şeylərdir.

³⁸Və yer üzündə heç bir irili–xırdalı tərpənən canlı və iki qanadı ilə uçan heç bir quş yoxdur ki, sizin kimi başçısı olan camaatlar olmasın. Biz Kitabda heç bir şeyi nöqsan–yetərsiz buraxmadıq. Sonra onlar Rəbblərinə toplanacaqlar. (Ənam/38)
⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnızca Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. Quruda və dənizdə olanları da bilir O. O bilmədən bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq–aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)
¹²Şübhəsiz ki, ölüləri ancaq Biz dirildirik. Biz! Onların əvvəldən edib göndərdiklərini və etdikləri əməllərini də yazırıq. Onsuz da Biz, hər şeyi bir “açıq–aşkar öndərdə– Quranda” sayıb təsbit etmişik. (Ya– Sin/12)

Həmçinin 69–cu ayədən əvvəlki və sonrakı ayələr yaxşı anlaşıldığında, الملإ اعلى [mələ–i əla] ifadəsi ilə “Quran”ın qəsd edildiyi dərhal görünür. Çünki, 70–ci ayədə “vəhy edildiyi” bildirilən və 68–ci ayədə də kafirlərin “üz çevirdikləri” şey Qurandır. İndiyə qədər təhlilini etdiyimiz surələrdə həmişə gördüyümüz və aşağıdakı ayələrdə də görəcəyimiz kimi, müşriklər daima Quranı mübahisə mövzusu etmişlər. Allah da bu mövzuda əhl–i zikri yəni vəhyə dair, Tövrat və İncil haqqında məlumatı olanları bilən adam olaraq göstərmişdir:

¹⁵Və ayələrimiz onlara açıqca oxunduğunda, Bizə qovuşmağı ummayanlar: “Bundan başqa bir Quran gətir, yaxud bunu dəyişdir!” dedilər. De ki: “Onu özümün təşəbbüsümlə dəyişdirmərəm–Mənim üçün bu barədə heç söz ola bilməz. Mən, sadəcə Mənə vəhy olunana uyuram. Rəbbimə üsyan edərəmsə, tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir günün əzabından qorxuram.”
¹⁶De ki:–“Allah diləsəydi, Mən Quranı sizə oxumazdım və Allah, Quranı sizə bildirməmiş olardı. Mən də Qurandan əvvəl, tam yəqinliklə bilin ki, içinizdə bir ömür qalmışdım. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi?” (Yunis/15–16)
⁷³Az qaldı ki, onlar səni, sənə vəhy etdiyimizdən uzaqlaşdıraraq, ondan başqasını bizə isnad edəsən deyə, sənə yanlış etdirıb, səni atəşdə yandıracaqdılar. Bax budur, o təqdirdə səni xalil– dost bir başçı edərdilər.
⁷⁴Və əgər Biz, səni sağlamlaşdırmamış olsaydıq, həqiqətən onlara bir azacıq meyl edəcəkdin.
⁷⁵O halda sənə həyatın iki qatını və ölümün iki qatını daddırardıq. Sonra Bizə qarşı özünə heç bir yardımçı da tapa bilməzdin. (İsra/73–75)
^43,44Və Biz, səndən öncə də sadəcə özlərinə vəhy etdiyimiz yetkin insanları açıq dəlilləri ilə və yazılı sənədlərlə elçi olaraq göndərdik. Əgər bilmirsinizsə, Haydi, gedin Tövrat və İncili bilən biliklilərdən soruşun. Biz sənə də o öyüdü/Quranı, özlərinə endirilmiş olanı ortaya qoymağın üçün, onların da yaxşı–yaxşı düşünmələri üçün endirdik. (Nəhl/43, 44)
⁷Və Biz, səndən öncə də ancaq özlərinə vəhy etdiyimiz yetkin kimsələri göndərdik/elçi etdik. Haydi, siz bilmirsinizsə, Öyüd/Kitab Əhli olanlardan/vəhy biliyi olanlardan soruşun.

(Ənbiya/7)

ملاء أعلى [mələ–i əla] ifadəsinin, “Quran” mənasında olduğunu göstərən digər bir dəlil də, ayədə Peyğəmbərimizə etdirilən bəyandır: Mənim mələ–i əlaya dair bir məlumatım yox idi. Həqiqətən də özünə ilk vəhy gələnə qədər Peyğəmbərimizin Qurana aid heç bir məlumatı, bazası, ilkin hazırlığı yox idi. Quran ona sürpriz olaraq gəlmişdir. Peyğəmbərimizin bu barədə xəbərsiz və məlumatsız olması Quranda açıq bir ifadə ilə bildirilmişdir:

²²Tam yəqinliklə bilin ki, sən bundan biganə, məlumatsızlıq içində idin. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün itidir–Quran sayəsində qərarlı biri oldun (Qaf/22)
⁸⁶Və sən Kitabın sənə vəhy ediləcəyini–endiriləcəyini ummurdun. O, ancaq Rəbbindən bir mərhəmət olaraq verildi. Elə isə əsla kafirlərə arxa çıxma–yardımçı olma. (Qasas/86)
³Sənə bu Quranı vəhy etməklə Biz, sənə hekayətlərin ən gözəlini anladırıq. Halbuki sən, bundan əvvəl, tam yəqinliklə bilin ki, bu barədə eşitməmişdin– biliksizlərdən idin. (Yusif/3)

ملاء أعلى [mələ–i əla] ifadəsi, Saffat/8–də də yer almış və orada da “uca depo” mənasında və Quranın bir xüsusiyyəti olaraq zikr edilmişdir.

^71,72O zaman ki, Rəbbin bir zaman kainatdakı güclərə, “Şübhəsiz Mən palçıqdan bir bəşər əmələ gətirəcəyəm. Onu düzgünləşdirib bilikli hala gətirdiyim zaman dərhal ona boyun əyib, təslim olun” demişdi.

71–85–ci ayələrdən ibarət olan bölmə də sərbəst bir bölmədir. İnsan nəslinin ilk yaradılış mərhələlərinə dair özəllik ərz edən məqamlar Quranda ilk dəfə bu bölmədə yer almışdır. Daha sonra Əraf, Hicr, İsra, Kəhf və Bəqərə surələrində də bəhs edilən bu mövzuya, Quranın eniş sırasına görə ilk dəfə bu surədə yer verildiyindən, müəllif də geniş şəkildə təhlili burada etmişdir. Mövzu ilə sonrakı qarşılaşmalarda buraya istinad ediləcək.

Dərhal bildirmək lazımdır ki, insanoğlunun yer üzündəki məsuliyyətlilik imtahanının necə başladığı ilə əlaqədar əhvalat, burada və mövzunun yer aldığı digər surələrdə təmsili olaraq anladılmışdır. Kainatin, dünyanın və canlıların var olma mərhələləri haqqında məlumatı olmayanlara, mövzunu yaxşı anlatmaq məqsədilə əhvalat bir teatr səhnəsi kimi canlandırılaraq anladılır. Mövzunun Allah, mələklər, Adəm və İblis arasında keçən dialoqlarla anladılması, əhvalatın tamamilə təmsili olduğunu göstərir. Çünki Uca Allahın bir insanla bu tərzdə danışması və ya Özünün yaratdığı bir şeyin Ona üsyan etməsi, bilavasitə Özünün Quranda bildirdiyinə görə, mümkün deyildir.

71–ci ayədə ifadə edilən “palçıqdan yaradılış”, “təsviyyə”, “ruhun üfürülməsi” və “mələklərin səcdəsi”, bir anda olmuş və bitmiş əhvalatlar deyildir. Quranda verilən təfsilata görə, bu əhvalatlar milyardlarla illik bir müddətdə həyata keçmişdir. Yəni, bu anladılanlardan belə bir nəticə çıxarılmamalıdır ki, “Allah, mələkləri və İblisi çağırdığı bir yığıncaqda, bir neçə dəqiqənin içində, dərhal Adəmi yaradacağını söyləmiş və yaratmış, sonra mələklərə səcdə etmələrini söyləmiş, onlar da dərhal səcdə etmişlər, amma İblis səcdə etməmiş” dir. Bu şəkildə, hər şeyin çox qısa bir zamanda gerçəkləşdiyini düşünmək düzgün olmaz.

Müəllifin bu mövzuyla əlaqədar Qurandan etdiyi təsbitlər bunlardır:

İnsan torpaqdan–sudan [maddədən] yaradılmışdır:

^26,27Və and olsun ki, Biz, insanı–görünən, bilinən varlıqları cingildəyən gildən, işlənə bilən palçıqdan–haldan hala girən bir maddədən əmələ gətirdik. Və cannı–görünməz varlıqları da daha əvvəl, ən incə dəlikdən belə keçə bilən yandırıcı bir əsintinin atəşindən–əngəl tanımayan enerjidən əmələ gətirmişdik.
^28,29Və bir zamanlar Rəbbin kainatdakı güclərə, “Mən, quru palçıqdan, şəkil verilmiş–işlənə bilən bir palçıqdan bir bəşər əmələ gətirəcəyəm. Mən, ona biçim verdiyimdə və onu bilikləndirdiyimdə, siz dərhal onun üçün təslimiyyət göstərənlər olaraq yerə qapanın” demişdi. (Hicr/26–29)

Bu mövzu üçün həmçinin Saffat/11, Möminlər/12–14, Ənbiya/30, Furqan/54, Mürsəlat/20, Nur/45, Həcc/5, Mömin/67, Kəhf/37, Qiyamət/36–38–ə də baxıla bilər.

İnsanın yaradılısına torpaq [maddə] ilə başlanmışdır:

⁷Ki, O, əmələ gətirdiyi hər şeyi ən gözəl edən və insanı yaratmağa bir palçıqdan başlayandır. (Səcdə/7)

İnsan bir anda, bu günkü quruluşu ilə yaradılmamış, mərhələ–mərhələ yaradılmışdır:

¹⁴Oysa O, sizi gerçəkdən tavır–tavır/mərhələ–mərhələ yaratmışdır. (Nuh/14)

İnsanın yaradılış mərhələlərindən biri də bitki mərhələsidir:

¹⁷Və Allah, sizi yer üzündən bir bitki olaraq bitirdi. (Nuh/17)

Bəhs etdiyimiz mərhələlər, Möminlər/12–14, Mömin/67, Həcc/5, Kəhf/37 və Qiyamət/36–38–də bildirildiyi kimi, torpaqla başlayıb, bu günkü halımıza gələnə qədərki mərhələlərdir. Bu sistem bu gün üçün də eynidır. Öncə torpaq, su, yeyilib içilənlər, tənəffüs edilən hava kimi cansız maddələr canlıya dönərək dişidə yumurta, erkəkdə sperma hüceyrəsi halına gəlib, sonra da ələq, impuls, sümük və ət formalaşması şəklində davam edir.

Ayələrdən anlaşıldığına görə, ilk həyat da eyni sistemlə, təbiətdə öncə bəsit bir canlıdan başlamış və sonra ələq, impuls inkişafına bənzər bir inkişafla bu günkü halına gəlmişdir. Bu inkişaflar arasındakı zaman fasilələri isə bəlkə də milyonlarla il sürmüşdür.

İnsan öncə yaradılmış, sonra nizamlanmışdır, yəni, insanın nizamlanması, ilk yaradılışdan sonra olmuşdur:

^1-5Yaradıb, qaydaya qoyan, formaya salıb, sonra yol göstərən, otlağı çıxarıb, sonra da onu qapqara bir sel atığı halına gətirən Rəbbinin uca adını təmizə çıxar. (Əla/1–5)
^6–8Ey insan! Üstün kərəm sahibi olan, səni yaradan, sonra da sənə bir nizam içində forma verən, sonra da səni tarazlayan, dilədiyi bir surətdə səni tərtib edən Rəbbinə qarşı səni aldadan şey nədir? (İnfitar/6–8)
¹⁹Bir spermadan! Allah, əmələ gətirdi və ölçüləndirib–formaya saldı, (Əbəsə/19)

İlk yaradılışdan sonrakı yaradılış [həmtayının yaradılması], həmtaysız çoxalmadır: İlk yaradılış bir nəfsdən gerçəkləşmiş, bu nəfsin tayi, nəfsin özündən (taysız olaraq) yaradılmışdır. Taylı törəmələr, bu ilk yaradılış olan və taysız olan ilk törəmədən sonra başlamışdır:

¹Ey insanlar! Sizi tək bir nəfsdən yaradan, ondan həmtayını yaradan və hər ikisindən bir çox erkək və qadın törədib yayan Rəbbinizin qoruması altına girin. Və özü ilə bir–birinizlə diləkləşdiyiniz Allahın və əqrəbalığın qoruması altına girin. Şübhəsiz Allah, sizin üzərinizdə nəzarətçidir. (Nisa/1)

Həmçinin Əraf/189 və Zümər/6–ya da baxıla bilər.

Eşitmə, görmə və duyğu [zehni funksiyalar] insana sonradan qazandırılmışdır:

⁹Sonra onu düzəldib bir formaya saldı və onu bilikləndirdi. Sizin üçün də qulaq, gözlər və könüllər var etdi. Sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz? (Səcdə/9)
⁷⁸Və Allah, sizi analarınızın qarnından heç bir şey bilməzkən çıxardı və sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını ödəyəsiniz deyə eşitmə, görmə duyğularını və könüllər verdi. (Nəhl/78)
²O, hansınızın əməlcə daha yaxşı–gözəl olduğunu sınamaq üçün ölümü və həyatı əmələ gətirdi. O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bol–bol bağışlayandır.
^3,4O, vəhy edilən göyü, bir–biri üzərinə uyğun olaraq əmələ gətirəndir. Rəhmanın yaratmasında bir çatlaqlıq–uyğunsuzluq görməzsən. Haydi, gözünü döndər, bir pozuqluq görürsənmi? Sonra gözünü iki dəfə daha döndər. Gözün, aciz olaraq və çox yorğun olaraq sənə dönəcəkdir. (Mülk/2–4)
¹¹Və Heç şübhəsiz Biz, sizi əmələ gətirdik, sonra sizi formaya saldıq, sonra da kainatdakı güclərə, “Adəmə–biliklənmiş, vəhy almış insana boyun əyib təslim olun” dedik–İblisdən–düşüncə qabiliyyətindən başqa onlar dərhal boyun əyib təslim oldular–o, boyun əyib təslim olanlardan olmadı. (Əraf/11)
⁷⁸Və Allah, sizin üçün duyğunu, gözləri və qəlbləri inşa edəndir. Özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz! (Möminlər/78)

Erkəklik və dişilik məni ilə müəyyən edilir:

^45,46Heç şübhəsiz, Allah, yaratmağı plana qoyduğu zaman iki cütü–erkəyi və dişini bir nütfədən–spermadan əmələ gətirən də Odur. (Nəcm/45–46)

İnsanın quruluşu baxımından dəyərsiz olduğu dövr milyonlarla–milyarlardla il [dəhr] davam etmişdir:

¹İnsan üzərindən, hələ özü anıla biləcək bir şey deyilkən/dəhrdən/əbədi zaman-dan/milyardlarca illər bir müddət keçdimi? Əlbəttə ki, keçdi!
^2,3Şübhəsiz Biz, insanı qarışıq bir nütfədən əmələ gətirdik. Onu əziyyətlərə salacağıq/öhdəliklər verəcəyik. Buna görə də onu çox yaxşı eşidən, çox yaxşı görən etdik–yaxşını pisi ayıracaq bilikləri yollayaraq bilikləndirdik. Şübhəsiz Biz, ona yolu göstərdik, istər özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən olsun, istər nankor. (İnsan/1–3)
²⁸Biz, onları Biz əmələ gətirdik. Bədənlərini Biz sağlam etdik. Dilədiyimizdə də bənzərləri ilə dəyişdirdikcə dəyişdirərik. (İnsan/28)

Allah insanı bilikləndirmiş, ona ruhundan üfürmüş, vəhy göndərmiş, bir az bilgi qoxlatmışdır: Ayədə keçən, ruhun üfürülməsi/üflənməsi ifadəsi, “Allahın insanı məlumatlandırması, ona vəhy göndərməsi, az bir məlumat verməsi” [məlumat qoxlatması] mənasına gəlir. Mövzu əhəmiyyətli olduğuna görə ruh üfürülməsi/üflənməsi ilə əlaqədar Qədr surəsində etmiş olduğumuz təhlili, burada da eynilə, təqdim edirik:

Ruhun Üfürülməsi

^71,72O zaman ki, Rəbbin bir zaman kainatdakı güclərə, “Şübhəsiz Mən palçıqdan bir bəşər əmələ gətirəcəyəm. Onu düzgünləşdirib bilikli hala gətirdiyim zaman dərhal ona boyun əyib, təslim olun” demişdi. (Sad/71,72)
^28,29Və bir zamanlar Rəbbin kainatdakı güclərə, “Mən, quru palçıqdan, şəkil verilmiş–işlənə bilən bir palçıqdan bir bəşər əmələ gətirəcəyəm. Mən, ona forma verdiyimdə və onu bilikləndirdiyimdə, siz dərhal onun üçün təslimiyyət göstərənlər olaraq yerə qapanın” demişdi. (Hicr/28, 29)
⁹Sonra onu düzəldib bir formaya saldı və onu bilikləndirdi. Sizin üçün də qulaq, gözlər və könüllər var etdi. Sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz? (Səcdə/9)

Allahın gerçək mənada üfürməyəcəyi bilindiyinə görə, “üfürmək” ifadəsinin məcaz olduğu dərhal anlaşılır. Məcazi mənada “üfürmək”, hər hansı bir şeydən başqalarına ən az miqdarda verməyi ifadə edir. Dilimizdə bu məna, yenə məcaz bir ifadə olan, “qoxlatmaq” sözü ilə qarşılanır. Bu halda “ruhun üfürülməsi” ifadəsi “çox az miqdarda bilik verilməsi, biliyin qoxladılması” mənasına gəlir. Belə ki, İsra Surəsinin 85–ci ayəsində “De ki: Ruh Rəbbimin işindəndir. Və sizə bilikdən ancaq çox az verilmişdir” deyilərək, bu xüsus açıqca bildirilmişdir.

Ruhun Adəmə üfürülməsindən nə qəsd edildiyinə gəlincə, Quranda bu da izah edilmişdir:

³⁰Və bir zaman Rəbbin, təbiətdəki güclərə, “Şübhəsiz Mən, yer üzündə bir xəlifə gətirən Zatam” demişdi. Təbiətdəki güclər, “Orada pozğunçuluq edən, qan tökən birisinimi yaradacaqsan? Halbuki biz, Sənin tərifinlə birlikdə bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılırıq və Sənin tərtəmiz–hər cür pislik və əksiklikdən uzaq olduğunu elan edirik/hayqırırıq” demişdilər. Sənin Rəbbin, “Mən sizin bilmədiyiniz şeyləri çox yaxşı bilirəm” demişdi.
³¹Və sənin Rəbbin, Adəmə o isimlərin hamısını öyrətdi. Sonra hamısını təbiətdəki güclərə göstərdi və “Haydi, xəbər verin Mənə bunların isimlərini, əgər doğru kimsələrsinizsə” dedi.
³² Təbiətdəki güclər dedilər ki:–“Sən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhsən! Sənin, bizə öyrətmiş olduğunun xaricində bizim üçün bilik deyə bir şey yoxdur. Şübhəsiz Sən, ən yaxşı bilənin, ən yaxşı qayda qoyanın tam özüsən.”
³³Sənin Rəbbin dedi ki:– “Ey Adəm! Xəbər ver onlara, onların adlarını.” Sonra da Adəm onlara, onların adlarını xəbər verincə, sənin Rəbbin, “Deməmişdimmi Mən sizə! Şübhəsiz Mən, göylərin və yerin görünməyənini, eşidilməyəninı, seçilməyənini, keçmişi, gələcəyi bilirə Və Mən, sizin açığa vurduqlarınızı və saxladıqlarınızı bilirəm” dedi.
³⁴Və o zaman Biz, təbiətdəki güclərə, “Adəmə boyun əyib təslimiyyət göstərin” demişdik də İblis/düşüncə qabiliyyəti xaricində təbiətdəki güclər dərhal boyun əyib təslimiyyət göstərmişdi. İblis saymadı, yekəxanalıq etdi. Və o, hər şeyi bilərək rədd edənlərdən idi. (Bəqərə/30–34)

Diqqət etsək, Sad Surəsinin 72–ci və Hicr Surəsinin 29–cu ayələrinə görə mələklərin səcdə etməsi, Adəmin müəyyən mərhələlərdən keçirilərək [planlanan düzgünlüyə çatdırılaraq] son şəklə gətirilib, özünə ruh üfürülməsindən sonradır. Bəqərə Surəsinin 30–34–cü ayələrində isə mələklərin Adəmə səcdə etməsindən öncəki mərhələ “Adəmin bilikləndirilməsi və biliyinin mələklərlə qarşılaşdırılması” olaraq izah edilmişdir. Sad və Hicr Surələrində işlədilən “ruh üfürmə” təbirinin əvəzinə Bəqərə Surəsində “biliklə əlaqədar məlumatlandırmaq” deyilmişdir, beləliklə “ruh üfürmə” ifadəsinin “biliklə əlaqədar məlumatlandırmaq” mənasına gəldiyi izah edilmişdir.

“Ruh üfürülməsi” ifadəsiylə nəzərdə tutulanın Adəmə verilən biliyin ancaq qoxlatma səviyyəsində olmasının dəlili isə İsra Surəsinin 85–ci ayəsidir. Ancaq dərhal qeyd edilməlidir ki, Adəmə verilən biliyin qoxlatma səviyyəsindəki azlığı, Rəbbimizin sonsuz biliyinə nisbətdədir.

Uca Allahın sonsuz biliyi və müdrikliyi Quranda bir çox Ayədə vurğulanır:

¹⁰⁹De ki: “Rəbbimin sözləri üçün, dəniz mürəkkəb olsa, Rəbbimin sözləri bitmədən öncə dəniz tükənərdi, hətta bir o qədərini daha gətirsək belə.” (Kəhf/109)
²⁷Və əgər, şübhəsiz, yer üzündə olan bütün ağaclar qələm olsa, dəniz də arxasından yeddi dəniz qatılaraq onun mürəkkəbi olsa, Allahın sözləri tükənməzdi. Şübhə yox ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan– tam yəqinliklə bilin ki, qalib olandır, ən yaxşı qadağa qoyan, pozulmağa yaxşı mane olandır – sağlam edəndir. (Loğman/27)

Vəziyyət belə olduqda, Rəbbimizin ilkindən ən sonuncusuna qədər bütün Peyğəmbərlərinə göndərdiyi vəhylər[Kitablar ilə bildirdiklərinin cəmi], qoxlatmaqdan [üfürməkdən] başqa bir şey deyildir.

^73,74Buna görə də İblisdən–düşüncə qabiliyyətindən başqa kainatdakı güclərin hamısı birlikdə boyun əyib təslimiyyət göstərdilər, İblis yekəxanalıq etdi və o, özünü görməməzliyə qoyanlardan idi.

Bölmənin bu hissəsində İblislə insanın əlaqəsi açıqlanır. İnsanın, zehnindəki suallara cavab tapması və bu mövzuyla əlaqədar problemlərini həll etməsi baxımından, bu əlaqəni anlaması çox vacibdir.

Bu əlaqə anlaşılmadığında cavabsız qalan suallar, mövzunu anlamadan, yola verən adamların həyatı boyu eyni vəziyyətdə qalmalarına yol açır. Buna görə də, İnsan–İblis əlaqəsinin doğru anlaşılması çox vacibdir. Əlaqənin doğru anlaşılması üçün də əsasən bu əlaqəni açıqlayan sözlərin və qavramların doğru mənalarının bilinməsi lazımdır.

Ruh və ruhun üfürülməsi/üflənməsi mövzusu Qədr surəsində, mələk qavramı Nəcm və Qədr surələrində, İblis mövzusu da Təkvir surəsində təhlil edildiyi üçün, mövzunun əsasını təşkil edən İblis, mələk və ruh haqqındakı məlumatların oralardan yenidən oxunması yararlı olar.

Səcdə: السّجدة [əssəcdə] deyilincə ilk olaraq, namazın qaydalarından olan və ibadət məqsədi ilə alnın yerə qoyulması şəklində edilən hərəkət ağla gəlir. Beləliklə da səcdə etmək hərəkətindən, “ibadət etmək” mənası çıxarılır. Halbuki səcdə sözünün əsas mənası, “boyun əymək, itaət etmək” deməkdir. İbadət və sayğı üçün alnın yerə qoyulması isə, itaət və boyun əyməyin sadəcə bir simvoludur.

Adəmə səcdə edən mələklər: Nəcm surəsinin təhlilində mələk sözünün lüğəti mənası olaraq “qüvvət, idarəetmə gücü, elçi, xəbər verici” mənalarına gəldiyini, termin olaraq da Allahın bütün əmrlərinə uyan, Ona heç üsyan etməyən varlıqları ifadə etdiyini qeyd etmiş, həmçinin Qurandakı mələk sözünün müxtəlif şeylər üçün işlədildiyini, öhdəsinə insanın yararına çalışmaq verilmiş müxtəlif zehni funksiyalara, iradəsiz canlılara və təbii güclərə də “mələk” deyildiyini örnəkləriylə təqdim etmişdik. Bu mövzuda verdiyimiz məlumatlara istinad edərək, Adəmə səcdə edən mələklərin, xalq mədəniyyətinə yerləşmiş şəkli ilə davamlı namaz və niyazda olan mələklər olmadığı, insandakı ağıl, zəka, ar, həya, hafizə, diqqət kimi zehni funksiyalarla yağış, bulud, külək, soyuq, isti, ağac, bitki kimi insandan kənarda, təbiətdə mövcud olan digər canlılar və güclər olduğu dərhal anlaşılır. Çünki bu sayılanların hamısı Adəmə [insana] boyun əymişlər [səcdə etmişlər], hələ də əyirlər və qiyamətə qədər də əyməyə davam edəcəklər. Belə ki:

İnsana ruh/məlumat üfürüldüyü zaman, insan bu məlumatla təbiətdəki bütün canlı və cansız varlıqlara nəzarət edə bilən bir gücə sahib vəziyyətə gəlmiş və məlumatlandığı zamandan etibarən məlumatı səviyyəsində təbiətə hökm etməyə başlamışdır. Heyvanları əhlillləşdirmiş, onların ətindən, südündən, yumurtasından, gücündən yararlanmış, hətta ən vəhşilərini belə qəfəslərdə, heyvanat bağçalarında seyr etdirmək məqsədiylə, əmri altına almışdır. Küləyə dəyirman daşlarını döndürmüş, gəmilərini üzdürmək üçün yelkənləri şişirtmişdir. Axıb gedən bulaqların suyunu bəndlər vasitəsilə anbarlarda nəzarəti altına almış, içdiyi və suvarmada işlətdiyi bu sudan elektrik istehsal etmişdir. Təbiətdəki mədənlərdən hər sahədə saysız yararlar təmin etmiş, meşədəki ağaclar isə insanın istəyi ilə yanacaq, mebel, kağız olmuşdur. Havadakı oksigen sayəsində yandırığı atəş ilə özünü isitmiş, yeməyini bişirmiş və daha bir çox sahədə özünə yarar təmin etmişdir. İnsanın təbiətdəki bir çox şeyi öz nəzarəti altına almasına dair verilə biləcək örnəklər saymaqla bitməz. İnsanın təbiətə hakim olması ilə əlaqədar bütün bu örnəklər, təbiətdəki varlıqların və güclərin [mələklərin], Adəmə [insana] boyun əyib itaət etdiyini [səcdə etdiyini] göstərən bir dəlil xüsusiyyətindədir. Burada gözdən qaçırılmaması gərəkən bir xüsus vardır ki, o da Adəmin “məlumatlandırılmış insan” olmasıdır.

Nəticədə, mələklər/idarəetmə gücləri adi insana deyil, özünə ruh üfürülmüş [Rəbbimizin sonsuz məlumatına nisbətdə az bir məlumat ilə məlumatlandırılmış], yəni bilikli olmuş insana səcdə edirlər [boyun əyirlər, tabe olurlar].

⁷⁵Allah, “Ey İblis! O Mənim iki əlimlə–qüdrətimlə əmələ gətirdiyimə boyun əyib təslim olmana nə mane oldu? Böyükləndinmi? Yoxsa yüksək dərəcələrdə olanlardanmı oldun?” dedi.

İki əl ilə yaratmaq: 75–ci ayədəki iki əlimlə ifadəsi, qətiyyətlə Allahın əlləri olduğu mənasına gəlməz. Belə ki, bir çox araşdırmaçı burada və başqa ayələrdə keçən “iki əlim”, “gözlərimiz” və ya “üz” ifadələrindən, Allahın əl, üz və göz kimi orqanları olduğuna inanmışdır.

Bu ifadə, insanın önəmli, fəzilətli və şərəfli bir varlıq olmasına dəlalət edər. Çünki bir kral belə adi işlərini xidmətçilərinə etdirərkən, önəmli işlərini bilavasitə özü edər. Kralın belə etməsi, onun o işə nə qədər önəm verdiyini göstərir. Ayədəki iki əlimlə ifadəsi də Uca Allahın insanın yaradılışını əmrində olanlara buraxmadığını və bilavasitə Özünün etdiyini bildirərək, insanın önəmli və dəyərli bir varlıq olduğunu vurğulayır.

Bu önəmlilik və dəyərlilik vurğusu insanın sadəcə zehni funksiyalarına yönəlik ola biləcəyi kimi, həm zehni funksiyalarına, həm bədən quruluşuna yönəlik də ola bilər.

İki əl ilə yaratmaq ifadəsinin, “özəl bir həssaslıqla yaratmaq” mənasından kinayə olduğunu düşünmək də mümkündür. Çünki insan, bütün normal səbəblərin üstündə ən yüksək seçimlə, yəni Allahın seçimi ilə yaradılmışdır.

Bəziləri də bu ifadəni “qüdrət” mənasıyla təvil etmişlər və iki əl ifadəsindəki təsniyənin [ikiləmənin], sadəcə təkid üçün olduğunu, Çünki Adəmin yaradılışında Allahın qüdrətinin təcəllilərinin təkidli və qat–qat olduğunu söyləmişlər.[86 ]

İblisin kafirlərdən olması: İblis, ilk yaradılışından bəri kafirlərdəndir, yoxsa Adəmə [insana] səcdə etmədiyi üçün kafir olmamışdır. Ərəb dilinin özəlliklərini bilməyənlər, qulaqdan dolma məlumatlarla, İblisin Adəmə səcdə etmədiyi üçün kafir olduğunu sanırlar. Əslində isə ayənin orijinali mövzunun bu şəkildə anlaşılmasına əngəldir. Az səviyyədə belə olsa, Ərəb dilinə vaqif olanlar dərhal fərq edərlər ki, ayədə ف [fə] deyil, و [vav] bağlayıcısı işlədilmiş və وكان من الكافرين [və kanə minə’l–kafirin – və o kafirlərdən idi/o, kafirlərdəndir] deyilmişdir.

Əgər ف [fə] bağlayıcısı ilə فكان من الكافرين [fə kanə minə’l–kafirin –… də kafirlərdən oldu] deyilmiş olsaydı, ancaq o zaman İblisin kafirləşməsi, səcdə etməməsinə bağlana bilərdi. Belə ki, Rəbbimiz Quranda Özünü xarakterizə edərkən yüzlərlə yerdə, عليما وكان اللّه حكيما [və kanəllahü əalimən hakima], غفورا وكان اللّه رحيما [və kanəllahü ğafurən rahimən] tərzində ifadələr işlətmişdir. Bu ifadələrin heç biri, “Allah indi alim, hakim oldu” və ya “Allah indi qafur və rəhim oldu” şəklində anlaşılmaz, “Allah alimdir, hakimdir”, “Allah qafurdur, rəhimdir” şəklində anlaşılar.

İblisin məcburiyyət səbəbi: Rəbbimiz, İblisin nədən yekəxanalıq etdiyini bilmirmiş və bu davranışının səbəbini İblisdən öyrənmək istəyirmiş kimi, Böyüklük göstərməkmi istədin, yoxsa yüksək dərəcələrdə olanlardanmı oldun? deyə suallar yönəltmişdir. Rəbbimizin onsuz da bildiyi bir mövzuda belə suallar soruşması, fikrimizcə, təmsili dialoq üsulu ilə işin gerçəyini anlatmaq üçündür. Buna görə də bu ifadələrə çox diqqət edilməlidir. Rəbbimizin buradakı sorğusu, İblisə, yekəxanalıq etməsinin yeni bir davranışmı, yoxsa qədimdən bərimi olduğunu söylətməyə yönəlikdir. Belə ki, dialoq davam etmiş və İblis də Rəbbimizin bu sorğusunu cavablandırmışdır:

⁷⁶İblis dedi ki: “Mən ondan xeyirliyəm. Məni enerjidən əmələ gətirdin, onu isə maddədən əmələ gətirdin.”

Göründüyü kimi, İblis cavab olaraq yekəxanalıq etməsinin yeni bir şey olmadığını, insanın palçıqdan [maddədən], özünün isə atəşdən [enerjidən] yaradıldığını, beləliklə yaradılışdan gəlmə üstünlüyü səbəbindən belə davrandığını söyləmişdir. Diqqət edilirsə, İblisin bu tezisi [enerjinin maddədən daha xeyirli və daha yaxşı olduğu iddiası] Rəbbimiz tərəfindən rədd edilməmişdir. Bu da o deməkdir ki, İblis doğrunu söyləmişdir. Bir başqa ifadə ilə, burada enerjinin maddədən üstün olduğu bizə bilavasitə Rəbbimiz tərəfindən açıqlanır.

Bu mövzuya daha sonra Əraf və Hicr surələrində təkrar dönüləcəkdir.

^77,78Allah, “Dərhal çıx oradan, artıq sən, tam yəqinliklə bil ki, qovulmusan, – qatilin, əsilsiz söz və düşüncə törədənin, qaranlığa daş atanın təkisən, “Əlbəttə xeyirdən uzaq tutmağım da qarşılaşma gününə qədər sənin üzərindədir” dedi.

Racim: رجيم [racim] sözünün məsdərı رجم [rəcm] olub, bu sözün ilk mənası, قتل [qətələ –öldürmək] deməkdir. Ərəblər, öldürəcəkləri adamı daşlayaraq öldürdüklərinə görə, öldürməyə rəcm deyilir. Sonradan hər öldürmə əməlinə rəcm deyilmişdir. [87]

Quranda və beləliklə də dində yeri olmamasına rəğmən, zina günahkarlarına verilən cəzanın adı da buradan gəlir.

Rəcm sözü və törəmələri Quranda 14 dəfə yer almasına rəğmən, heç bir yerdə “öldürmək” mənasında işlədilməmişdir. “Öldürmək” mənası, başqa ifadəylə isə rəcm sözü, “daş atmaq”, “lənət etmək”, “söymək, tənqid etmək”, “hicran”, “çıxarmaq, qovmaq”, “zənn və zənnə dayalı söz söyləmək” mənalarında da işlədilmişdir.[88]

Şeytan üçün bu mənaların hamısı da uyğun görülmüş və ism–i məful mənasıyla şeytana: “daşlanmış şeytan”, “lənətlənmiş şeytan”, “qovulmuş şeytan”, “söyülmüş şeytan”… kimi adlar verilmişdir.

Bizə görə buradakı racim sözü, 77–ci ayənin basındakı, Dərhal çıx oradan mənasında, “qovulmuş” mənasındadır və yerinə görə, şeytanı tanıdan ən uyğun ifadə də, “qovulmuş şeytan”dır.

Şeytan haradan qovulmuşdur: Bu mövzu Quranda Hicr/16–18 və Saffat/6–10–da yer alır. Bu ayələr, qədim müfəssirlərə görə mütəşabih olduğu üçün, yaxşı anlaşılamamış və bu mövzuda məntiqsiz, ağla və dinə sığmayan izahlar ortaya çıxmışdır.

Təəssüf ki, günümüzdəki tərcümə və təfsir çalışmalarının hamısı da mövzunu demək olar ki, eyni mənada və qədim təfsirçilərin anlayışları istiqamətində açıqlamışlar. Fikrimizcə ortaya çıxan bu yanlış inanc və anlayışları qısaca xülasə edərək, bu görüşlər haqqında məlumat vermək dinləyicilər üçün yararlı olar:

Bu anlayış və inaclara görə, Quran enməyə başlamamışdan öncə, şeytanlar dilədikləri kimi göylərdə dolaşardılar, mələklərin arasına sızaraq, onların Allahdan öyrəndikləri qeybə [gələcəyə] aid məlumatları öyrənərdilər, bu məlumatların içinə bir az da yalan qataraq, kahinlərə anladardılar, kahinlər də bu məlumatları xalqa anladarmış. Beləliklə, Peyğəmbərlər ilə şeytanlar arasında bir münaqişələr davam edib gedərmiş. Bəzilərinə görə, o zamanlar göy üzündə ulduz yox imiş, bəzilərinə görə də ulduzlar var imiş, amma qovalamaca yox imiş. Sonradan ulduzlar yaradılmış və şeytanlar göy üzünə girə bilməmişlər. Lakin yenə də içlərindən bəziləri, mələklərdən bir şeylər öyrənmək üçün, onların aralarına sızmağa çalışırmış. Budur, mələklərin arasına sızmağa çalışan bu şeytanlara, ulduz atılırmış və alov topu halında üzərlərinə gələn ulduzu görən şeytanlar, geriyə dünyaya qaçarmışlar, əlləri boş qalarmış. Burada konkret olmayan belə bir məqam varmış: Görəsən ulduzlar yenimi yaradılmışlar, yoxsa qədimdən bəri var imişlər ki, şeytanlara qarşı silah olaraq yenimi işlədilməyə başlanmışlar?

İbn–i Abbasa görə, şeytanlara əvvəllər göyə çıxmaq qadağan edilməmişdi. Buna görə də göylərdə dolaşır, mələklərdən qeybin xəbərlərini eşidir və xəbərləri kahinlərə çatdırırdılar. Kahinlər də bu aldıqları kəlmələrə doqquzunu da qataraq bunları yer üzündəkilərə anladırdılar. Bu kəlmələrin doqquzu batil, birisi haqq idi. İsa Peyğəmbər doğulunca, onlara üç qat göyə çıxmaq qadağan edildi. Peyğəmbərimiz doğulunca da bütün göylərə çıxmaq qadağan edildi. Beləliklə də bu şeytanlar, qulaq oğurluğu etmək istədikləri hər səfərində atəş parçaları ilə daşlanaraq, uzaqlaşdırılırlar.[89]

Xülasə olaraq verdiyimiz bu inanclar və özəlliklə də İbn–i Abbasa isnad edilən izahlar istiqamətində, ayələrin dilimizə necə xətalı bir şəkildə çevrildiyinin tipik örnəyi, zəmanəmizin mötəbər elm adamlarından Elmalılı M. Hamdi Yazarın tərcüməsidir:

Şanım haqqı üçün, Biz səmada bürclər etdik və onu əhl–i nəzər üçün tezyin eylədik [bəzədik], həm onu hər şeytan–i racimdən hifz etdik [qoruduq]; ancaq qulaq oğurluğu edən olur, onu da parlaq bir şihab təqib edir. (Hicr/16–18)

Baxın Biz o dünya səmasını [yaxın göyü] bir zinətlə təchiz etdik: kəvakib [ulduzlar]. Həm, mütəmərrid [itaətə yanaşmaz] hər şeytandan qoruduq; onlar mələ–i əlanı dinləyə bilməzlər, tard üçün hər tərəfdən sıxca tutulurlar; və onlara ayrılmaz bir əzab vardır, ancaq bir çalıb çarpan, onun da ardınca bir şihab–i sakıb taxılır. (Saffat/6–10)

Biz bu ayələrin aşağıdakı şəkildə çevrilməsini uyğun görürük:

¹⁶And olsun, Biz, göydə bir sıra bürclər əmələ gətirdik və baxanlar üçün onu bəzədik.
^17,18Və kosmosu, az da olsa vəhyə qulaq asan, özlərini alov sütunu təqib edənlər istisna olmaqla bütün düşüncə güclərindən qoruduq. (Hicr/16–18)

Burada, “özlərini alov sütunu təqib edənlər” dedikdə, dərhal gözümüzün önünə raketlərlə kosmosa gedənlər–kosmonavtlar gəlir. Bəlkə də bu nəzərdə tutulurmuş.

18–ci ayə, 17–ci ayənin davamı olduğuna görə iki ayəni tək bir cümlə halında ifadə etsək, cümlə belə olur: və onu, az da olsa vəhyə qulaq verən və özünü açıq bir alovun təqib etdiklərinin xaricindəki bütün Şeytan–i Racimlərdən qoruduq, yəni səma, “azacıq da olsa vəhyə qulaq verən və özünü açıq alov təqib edənlərin xaricindəki bütün Şeytan–i Racimlərə” qapalıdır. Az da olsa vəhyə qulaq asanlara isə açıqdır, onlara sərbəstdir, onlardan qorunmamışdır.

⁶Həqiqətən Biz ən alt səmanı bir bəzəklə, ulduzlarla bəzədik. ^7-10Qurandan, az da olsa yararlanan və özlərini alov sütunu təqib edənlər istisna olmaqla davamlı qeyrət içində olan, hər kəs tərəfindən kənarlaşdırılan və Qurana qulaq asmayan bütün düşüncə güclərindən qoruduq; bunlar yaxın səmada işə yaramaz, fəaliyyət göstərə bilməz. (Saffat/6–10)

Saffat/7–10 ayələri tək bir cümlə olduğu üçün bunları cəm halda ifadə etmək mümkündür:

Biz səmanı, mələ–i əladan bir qırıntı qapan və özünü şihab–i sakıb təqib edənlər xaric, davamlı əzab içində olan, qovulmaq üçün hər tərəfdən daşlanan və mələ–i əlaya heç qulaq verməyən şeytan–i məridin hamısından qoruduq.

Ayəni xülasə etsək, göy üzü, “şeytan–i mərid”ə qapalı olub, mələ–i əladan azacıq məlumat qırıntısı əldə edən və özlərini dələn alov təqib edənlərə açıqdır.

Ayələrin daha yaxşı anlaşıla bilməsi üçün, ayələrdə verilən bəzi sözlərin izahlarının edilməsi lazımdır:

Az da olsa vəhyə qulaq vermək [qulaq oğurluğu]: Hicr/18–dəki istərəqa feli, ümumiyyətlə “qulaq oğurluğu edən” deyə çevrilir və Quranda sadəcə bu ayədə keçir.

Felin üç hərfli halı olan seraqanın mənası “oğurladı, oğurluq etdi” deməkdir. Mövzumuz olan beş hərfli qəlibdəki mənası isə, “qulaq şəklədi, qulaq müsafiri oldu, qaş altından baxdı, hiss etdirmədən gözüylə izlədi” deməkdir.[90] Yəni, istiraq, “həm qulaq həm də gözlə hiyləgərcəsinə bir şeylər öyrənmək” deməkdir.

Bu fel bəhs etdiyimiz ayədə, mən istərəqas–səma [səma qulaq qabardan] cümləsi içərisində yer almışdır. Burada səm sözü tamamlıq olduğundan, istəraqa feli, “dinləmə yoluyla az bir məlumat əldə edən” (qulağını şəkləyərək, nə qədər öyrənilə bilirsə) və ya “(göz ucuyla) az bir şey öyrənən” deməkdir.

Cümlədə keçən səma sözü, “vəhyi/Quran”a işarət edir və aşağıdakı ayələr də bu mühakiməyə dəlil təşkil edir:

¹⁰Və onlar deyərlər ki: “Əgər biz dinləmiş olsaydıq, yaxud ağılla hərəkət etmiş olsaydıq, bu çılğın atəşin əshabı içində olmazdıq.” (Mülk/10)
⁴⁴Yoxsa sən, onların çoxunun həqiqətən vəhyə qulaq asacağını, yaxud ağılla hərəkət edəcəklərinimi sanırsan? Onlar ancaq heyvanlar kimidir. Əslində yol baxımından daha pozğundurlar–çaşqındırlar–aşağıdırlar. (Furqan/44)

Bu mövzu ilə əlaqədar olaraq həmçinin, bu ayələr də tədqiq edilə bilər: Əraf/100, Yunis/67, Nəhl/65–69, Rum/21–24, Səcdə/26, Ənfal/21–22, Kəhf/101, Qaf/37.

Bürclər: Ayədə keçən بروج [buruc] sözü, bürc sözünün cəmidur. Bürc, “yüksək köşk” deməkdir. Göydə toplanan ulduz topalarına da bürc adı verilmışdır. [91] Ayədə cəm halda işlədildiyindən, göy üzündə bir çox bürcün olduğu anlaşılır. Bəzi təfsircilər on iki bürcün varlığını irəli sürmüş və bunları qoç, balıq, dolça… bürcləri olaraq adlandırmışdılar. Düşünürük ki, hələ kosmologiya tam inkişaf etmədiyindən, bürclərin sayını qəti ifadə etmək doğru olmaz.

İstisna: Mövzumuz olan bölmələrdəki [Hicr/18 və Saffat/10] ayələr, illa istisna ədatıyla başlayır. Belə olduqda, istisna ədatından sonrakı hissə, əvvəlki mühakimədən çıxarılır. Ayələri birlikdə dəyərləndirərsək, ayələrin mənası, “səmanı … şeytandan qoruduq amma, vəhyə qulaq verən [mələ–i əladan bir parça alan] və özünü şihabın təqib etdiyi adamlardan qorumadıq” demək olur.

Təəssüf ki, günümüzdəki tərcümə və təfsirlər bu mənanı təsbit etməkdə uğurlu olamamışdılar.

Ayələrdəki الاّ[illa] ədatı yoxmuş kimi davranılmış və “mən” ism–i mevsulu, şərt ədatı kimi dəyərləndirilərək, bəhs etdiyimiz cümləyə “Kim qulaq oğurluğu edərsə, alov topu onu yaxalayır” şəklində “şərt cümləsi” mənası verilmişdir. Bunun səbəbi, bizə görə, “istisna cümləsi”nin mənasının, zehni olaraq, dərk edilməməsidir. Çünki o dövrlərdə bir insanın, özünə parlaq, deşici bir alov maşını düzəldərək, onunla göy üzünə çıxa biləcəyi düşünüləməmiş, beləliklə Qurandakı bu ifadənin buna işarət etdiyi anlaşıla bilməmişdir.

Nəticədə, Bizə görə şeytanın qovulduğu yer “kosmos”dur, “səma”dır. Çünki şeytanın təmsil – istehsal etdiyi “xam fikir, xəyal”, kosmos haqqında bir şey istehsal edə bilməz, amma insan Qurandan bir şeylər qaparaq – öyrənərək, “xam fikr”i “təfəkkür” ölçüsünə çatdırarsa, onu kosmosa aparacaq bir alov topu [raket] düzəldə bilər və səmaya gedə bilər. Artıq ona göy üzü açıqdır.

Lənət [lanət]: اللعنة [əllanət] sözü, “qovmaq, uzaqlaşdırmaq, yaxşılıq və faydadan məhrum buraxmaq” mənasındakı lan sözündən törəmiş isimdir. Qədim Ərəblər bu sözü, “ailənin və ya sülalənin bir fərdinin qovulması” mənasında işlədirdilər. لعين [laiin] və ملعون [məlun] sözləri də buradan gəlmişdir. Lənət Allah tərəfindən olarsa, “dünyada yaxşılıqdan, axirətdə də lütf və mərhəmətdən məhrum buraxma”, insanlar tərəfindən olarsa, “küfr, qovulma, söymə, həqarət və qarğış” mənasında işlədilir.[92 ]

Allah tərəfindən yaxşılıqdan uzaqlaşdırıldığı üçün İblisə “laiin” və “məlun” deyilir: Ayələrdən anlaşıldığına görə, İblisin lənətlənməsinin səbəbi Adəmə səcdə etməməsi deyildir. Tam əksinə İblis, rəcim [qovulmuş] və məlun [davamlı yaxşılıqdan uzaqlaşdırıcı] olaraq yaradıldığı, proqramlandığı üçün Adəmə səcdə etməmişdir.

Diqqət ediləcək olarsa, etdikləri xətalar üçün qullarına tövbə imkanı vermiş olan Rəbbimiz İblisə tövbə haqqı verməmiş, əslində elə İblis də Adəmə səcdə etmədiyi üçün tövbəyə yönəlməmişdir.

İblisə, “Qarşılıq [Din] Günü”nə qədər müddət verilməsi, onun bu funksiyalarını, Allahdan aldığı güc və izinlə heç dəyişdirmədən davam edəcəyi mənasına gəlir. Bu da o deməkdir ki, İblis, Rəbbini tanıyır və Onun özünə verdiyi vəzifəni yerinə yetirir. Yəni İblis, Allahın onu o şəkildə yaratması səbəbiylə kafirdir. Buna görə də, o şəkildə yaradılmayıb, öz iradəsiylə kafir olanlarla qarışdırılmamalı, qəti olaraq onlardan ayrı tutulmalıdır.

^16,17İblis, “Elə isə, Məni azğınlığa itələməyinə qarşılıq olaraq, and olsun ki, Mən, onlar üçün Sənin dosdoğru yoluna oturacağam, sonra, yenə and olsun ki, onların önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara vəsvəsə verəcəyəm və Sən, çoxlarının özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmadığını görəcəksən” dedi. (Əraf/16–17)

Əgər bu xüsusa diqqət edilməzsə, mövzunun yanlış anlaşılması və İblisin Allah ilə rəqabət və inadlaşma halında olduğunun zənn edilməsi ehtimalı ortaya çıxa bilər.

Hətta İblisin, İnsanların çoxunu şükr edən görməyəcəksən ifadəsindən çıxarılış edərək və Quranın insanların bir çoxunun iman etməyəcəyini, şükr etməyəcəyini bildirən ayələrinə əsaslanaraq, belə düşünənlər ola bilər ki, İblisin yolundan azdırdıqları salehlərdən çox olduğuna görə, bu barədə İblis Allaha qarşı üstün vəziyyətdə olur. (Haşa!)

İblis, Rəbbimizin proqramladığı kimi, zehnlərdə, ətrafdan aldığı hər təsirə qarşı əks təsirlər və xam təlqinlər əmələ gətirəcəkdir. Ancaq, İblisin insan üzərində hər hansı bir nüfuzu və ya gücə dayalı bir hegemonluğundan bəhs edilməz, onun hücumlarına boyun əymək və ya dirənmək insanın öz əlindədir. Bu halda insana düsən İblisə lənət etmək deyil, onun təlqinlərinə qarşı davamlı ağıllı davranmaqdır. Çünki İblisə ediləcək qarğışlar, ediləcək lənətlər heç bir nəticə verməyəcək, Rəbbimizin bildirdiyinə görə İblis, “Qarşılıq [Din] Günü”nə qədər istiqamətini heç dəyişdirmədən, işlərini davam etdirəcəkdir.

⁷⁹İblis, “Rəbbim! O halda təkrar dirildiləcəkləri günə qədər mənə müddət ver” dedi.

^80,81Allah, “Haydi, sən müəyyən olunmuş bir vaxta qədər müddət verilənlərdənsən” dedi.

Rəbb: Daha öncə bir çox dəfə açıqladığımız kimi, Rəbb sözü, “tərbiyə edib təlimləndirən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama uyğun olaraq bir sıra hədəflərə götürən, təkamülü [inkişafı] proqramlayıb idarə edən” deməkdir. İblisin “Rəbbim!” deməyi də, olduğu mövqenin bilavasitə Allah tərəfindən proqramlandığını göstərir. İblis, “təsir”ə proqramlanmışdır. Başqa bir ifadə ilə “təsir” İblisin qədəridir, bu barədə azadlığı yoxdur. Bu vəziyyəti yaxşı bilən İblis, özünü belə proqramlayan Allaha sayğılı davranaraq “Rəbbim” deyə xitab edir. Yoxsa İblisin öz iradəsiylə Allahdan hər hansı bir tələbdə olması barədə söhbət getmir.

Nəzər: Lisanül–Araba görə نظر [nəzər] sözü, “qarşı qarşıya gəlmək” deməkdir. Nəzər etmək üçün, gözlə baxıb görməyə gərək yoxdur, gözləri görməyənlər də nəzər edərlər. Buradan hərəkətlə, bir işin edilməsi üçün, bu işi edəcək kimsənin və ya məqamın qarşısına çıxmağa, göz bəbəyini ona yönəltməyə də nəzər deyilmişdir.[93]

Bu halda, “bir kimsənin qarşısında gözləmək, qapısının önündə durmaq”, nəzər etmək mənasına gəldiyi kimi, “Allahın hüzurunda ümidvar olaraq, nemətlər umaraq gözləmək” də, Allaha nəzər etmək mənasındadır.

Müddətli lənət: Ərəbcədə إلى[ila] ədatı [hərf–i cərri], intiha–i qayəni [məsafənin sonunu] göstərir. Ayədəki, ila yevmid–din ifadəsi də, “din gününə qədər” deməkdir və bu ilahi lənətin, “Qiyamət Günü”ndə sona çatacağı mənasına gəlir. Yəni lənət, dünya həyatında davam edəcək və İblis iğva işini qiyamətə qədər davam edəcəkdir. İblis axirətdə də hazır oldurulacaq olmasına rəğmən orada iğva verməyəcəkdir. Onun axirətdəki işi, sorğu anında birlikdə olduğu adam əleyhinə şahidlik etmək olacaqdır (bxz. Qaf/21, 23 və 27 ayələri). Axirətdə Allahın xitablarını, heç etiraz etmədən, eynilə qəbul edəcək olan İblis, sorğulamanın sonunda maddədən əmələ gəlmiş sahibi ilə bərabər cəhənnəmə girəcəkdir. İblisin cəhənnəmdəki halı və vəziyyəti haqqında isə Quranda hər hansı bir məlumat verilməmişdir. Diqqət çəkən məqam odur ki, Qurandakı cəhənnəm səhnələrində ancaq elə insan vardır.

^82,83İblis, “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan–mütləq qalıb olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını––içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla– mütləq azdıracağam” dedi.

İblisin bu ayələrdəki ifadəsi, azdırma səlahiyyəti və gücünün özünə bilavasitə Allah tərəfindən verildiyini, özünün, sırf bu iş üçün, yaradıldığını göstərir.

İblisin hər vəziyyətdə işlərini edəcəyini bildirdiyi bu ifadəsindəki əhd [and], əslində Allahın özünə verdiyi öhdəliyi, yenə Allahdan aldığı güc və dəstək ilə yerinə yetirəcəyinə dair Ona verdiyi bir söz mahiyyətindədir. Yoxsa İblisin bu ifadəsi, bir çox əsərdə açıqlandığı kimi, Allaha üsyan mənasına gəlməz. Bu ifadələrin Allaha bir qarşı çıxma olaraq dəyərləndirilməsi, İblisi Allaha rəqib olaraq görməyi və insanların çoxunun doğru yoldan çıxması səbəbiylə onun Allaha qarşı qalib gəldiyini qəbul etməyə gətirib çıxarar.

ancaq içlərindən arıdılmış qulların müstəsna

Edilən bu istisna ilə, İblisin təlqinlərindən مخلصين [müxlislərin – arıdılmış, arı–duru hala gətirilmişlərin] təsirlənməyəcəyi açıqlanmışdır. Səba/15–21–ci ayələr:

¹⁵And olsun ki, Səba cəmiyyəti üçün yurd etdikləri yerdə bir əlamət/nümunə vardı: Sağdan və soldan iki bağça! “Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Onun üçün nemətlərin qarşılığını ödəyin! Nə gözəl bir diyar və çox bağışlayıcı bir Rəbb!”
¹⁶Lakin, onlar üz çevirdilər, nemətlərin qarşılığını ödəmədilər. Biz də üzərlərinə su anbarlarının selini saldıq və iki bağçalarını onlara acı meyvəli, yulğunluq və içində bir az da “sidr ağacı” olan iki bağçaya çevirdik.
¹⁷Bu, onların küfr etmiş olmaları səbəbindən Bizim onları cəzalandırmağımızdır. Və Biz sadəcə çox nankor olanları cəzalandırırıq.
¹⁸Və Biz onlarla o bərəkət verdiyimiz məmləkətlər arasında, ard–arda şəhərlər meydana gətirmişdk. Və onlara da müntəzəm gediş–gəliş təşkil etdik: Buralarda gecələr də və gündüzlər də əmniyyət içində gedin, gəlin!
¹⁹Sonra da onlar:–“Rəbbimiz! Səfərlərimizin arasını uzaqlaşdır!” dedilər və nəfslərinə yanlış–öz zərərlərinə işlər edərək haqsızlıq etdilər. İndi də Biz onları əfsanələr etdik və tamamilə didik–didik dağıtdıq. Şübhəsiz ki, bunda bütün özünə verilən nemətlərin qarşılığını çoxca ödəyən, səbr edən üçün əlbəttə, əlamətlər/nümunələr vardır.
²⁰Və and olsun ki, İblis/düşüncə qabiliyyəti onlar haqqındakı zənnini təsdiq etdi və möminlərdən ibarət bir bölmədən başqası İblisə uydular.
²¹Halbuki, İblisin onlar üzərində heç bir qüdrəti yoxdur. Lakin, Biz axirətə imanı olanı, onun haqqında yetərli biliyi olmayandan ayırd edəcəkdik, onları işarələyib bildirəcəkdik. Və sənin Rəbbin hər şeyi yaxşıca qoruyandır. (Səba/15–21)

⁸⁴Allah dedi ki: “Gerçək budur. Mən də bu gerçəyi söyləyirəm: “⁸⁵And olsun ki, cəhənnəmi tam yəqinliklə bil ki, səndən və onların sənə uyanlarından–hamınızdan dolduracağam”.

Uca Allah 84–cü ayədə, daha öncə İblisin, ixlaslı qulların istisna ediləcəyini bildirən ifadəsini doğrulayır.

85–ci ayədəki منك [minkə – səndən] sözü, “sənin cinsindən” mənasına gəlir. Buna görə, İblisin cinsindən olanlarla, İblis xüsusiyyətli insanlar və onların sənə uyanlarından ifadəsiylə də, insan soyundan İblisə uyanlar qəsd edilir. Ayədəki hamınızdan vurğusu isə, İblis xüsusiyyətli insanların və bunlara uyanların heç birinin yaxalarının buraxılmayacağını, cəhənnəmin, istisnasız olaraq, bunların hamısıyla doldurulacağını bildirir. (Xatırlayacağımız kimi, İblisin də, sövq etdiyi adam ilə birlikdə cəhənnəmə sürüləcəyi, Qaf surəsindəki ayələrdə bildirilmişdi.)

Rəbbimizin qarşılıqlı dialoq üsulu ilə bu bölmədə verdiyi ismarıc, başqa surələrdə (Hicr/28–44, Əraf/11–18) də yer almışdır.

⁸⁶De ki: “Mən Quranın əvəzinə Sizdən bir qarşılıq istəmirəm. Mən uydurub deyənlərdən/özbaşına bir şeylər uyduranlardan, sıxıntı gətirənlərdən, başa iş açanlardan da deyiləm.

Surənin bu ayəsində xitab Peyğəmbərimizə yönəldilmiş və çox önəmli bir qayda bildirilmişdir: Təbliğdən əvəz haqqı alınmaz, təbliğci əvəz haqqı ala bilməz.

Bu qayda, ortaya atılan davanın ciddiyyətini və dava sahibinin səmimiyyətini göstərir. Haqq dəvətçisi, bu qaydaya görə dəvətinə qarşılıq bir əvəz haqqı istəyə bilməz. Bəzi yalançı dəvətçilər isə əvəz haqqı istəməkdən, mal tələb etməkdən, məqam–mövqe gözləməkdən əsla vaz keçməzlər.

Uca Allah, bu ayənin xalqa elan edilməsini buyurmaqla sanki Peyğəmbərimizə, “Bu budur, heç bir şəxsi mənfəətim yoxdur. Sizə mənfəətim üçün təbliğ etmirəm. Mən rəhbərlik həvəsi üçün saxta iddialar ardınca düsən də deyiləm” dedirtmək istəmişdir.

Külfətsizlik nədir: كلفة [külfət], “ümumiliklə adamın bilmədiyi, anlamadığı mövzularda özünü məcbur etməsi” demək olub, تكلّف [təkəllüf] də, “öz istəyi ilə külfətə girmək, çətinliyə qatlanmaq, göstərişə qapılmaq, cəhd etmək, süni hal və hərəkətlərdə olmaq, məcburi hərəkət” mənalarına gəlir. Ayədə keçən متكلّف [mütəkəllif] isə, “məsuliyyət daşımadığı halda, bir öhdəliyi üstünə süni olaraq vəzifə bilən” deməkdir.[94]

86–cı ayənin ilk cümləsində “ əvəz haqqı istəməmək” qaydasını bildirən Rəbbimiz, ayənin ikinci cümləsində də “mütəkəllif olmamaq” qaydasını bildirmiş və bu qayda ilə Peyğəmbərimizə, “Mən öz–özümə bir şeylər uyduranlardan, külfət gətirənlərdən, başa iş açanlardan deyiləm” açıqlamasını etdirmişdir. Həqiqətən də, Peyğəmbərimizin din adından təbliğ etdiyi hər şey Allah tərəfindən göndərilmişdir. Bunların hamısı insanlığın yararına olub, aralarında kütləyə iş olsun deyə buyurulan heç bir şey yoxdur. Həmçinin Peyğəmbərimiz, özündə olmayan bir şeyə cəhd edərək, məcburi və süni hərəkətlərlə, olduğundan fərqli görünmək istəyən biri də deyildir.

⁸⁷Quran, bütün aləmlər üçün bir öyüddür ancaq.

Yəni, o Quran, bütün aləmlər [millətlər, insanlar] üçün bir Zikr, ilahi bir xatırlatma və öyüddən başqa bir şey deyildir.

Quranın ismarıcı dünyəvidir. Mənası və mahiyyəti ilə bütün insanlığa xitab edir və hər kəsə doğru yolu göstərir. Buna görə də, Quran bütün dünya dillərinə çevrilməli və Rəbbimizin ismarıcı bütün dünya insanlarına öz dillərində çatdırılmalıdır. İnsanların anlamadıqları bir dil ilə Quranı sadəcə tələffüz etmək və ya əzbərləməklə kifayətlənilməsi, bu kitabın insanları aydınlatma, doğru yola çatdırma məqsədinə zidd olur. Belə bir davranış, fikrimizcə, özünü aldatmaqdır. Quranın göndəriliş məqsədini heç anlamamış olmaqdır.

⁸⁸Və onun müdhiş xəbərini bir zaman sonra mütləq biləcəksiniz.

Yəni, siz cəhalət, inad və küfrdə israr edib, anlatdığımız bu çox konkret şeyləri qəbul etməsəniz, bir müddət sonra bu seçiminizdə doğrumu, yoxsa xətalımı olduğunuzu anlayacaqsınız. Sizlərdən ömrü vəfa edənlər, bir neçə il sonra, verdiyim xəbərlərin gerçəkləşdiyini bilavasitə görəcəklər. Dünya və axirətlə əlaqədar olaraq verdiyim vəd və təhdid xəbərlərini bir müddət sonra mütləq biləcəksiniz.

Bu ayə Bizə Sad/11 ilə Qəmər/44–45–dəki ifadələri xatırladır. Bəhs etdiyimiz ayələrdə inkarçıların müxtəlif qruplardan əmələ gəlmiş bir ordu olduğu, yaxında məğlubiyyətə uğrayaraq qaçacaqları bildirilmişdi. Bu ayələr bəhs etdiyimiz Sad/88 ilə birlikdə dəyərləndirildiyində, verilən xəbərlərin mütləq gerçəkləşəcəyi və bir müddət sonra həm Peyğəmbərimiz, həm də Müsəlman kütləylə əlaqədar önəmli inkişafların olacağı anlaşılır. Bir baxıma, İslamın zəfərinin yaxın olduğu müjdələnir.

Surə burada sona yetir, lakin mövzu, Əraf surəsində də davam edir. Sad surəsinin 45–88–ci ayələri barədə bu qədər. Növbəti videolarda Davud peyğəmbər, Süleyman peyğəmbər və Əyyub peyğəmbər barədə Sad surəsində verilən məlumatlarla tanış olacağıq.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] İbn-i Sa‘d, Tabakât.

[2] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[3] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[4] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[5] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[6] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[7] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[8] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[9] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[10] Bkz. Tebyînu’l-Kur’ân/İşte Kur’ân, c. 1, Kıyâmet sûresi.

[11] İbn-i İshâk, Sîret.

[12] Lisânü’l-Arab; c. 8, s. 344-346.

[13] El İsfehani; el Müfredat

[14] İbn-i İshâk, Sîret.

[15] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

16] Tacü’l Arus, el İsfehani; el Müfredat.

[17] Keffal Tefsiri.

[18] Maddenin Son Yapıtaşları, Gerard’t Hooft, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 1. basım, Eylül 2000, s. 28.

[19] Maddenin Son Yapıtaşları, Gerard’t Hooft, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 1. basım, Eylül 2000, s. 16.

[20] İbn-i Cerîr.

[21] Cessas, Ahkâmu’l-Kur’ân.

[22] Kadı İbnü’l-Arabî, Ahkâmu’l-Kur’ân

[23] Lisanü’l Arab, “svr” mad.

[24] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[25] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[26] Zemahşerî, Keşşaf, c. 3, s. 368-369.

[27] Lisanü’l Arab, “hlt” mad.

[28] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[29] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[30] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[31] Lisanü’l-Arab; c. 4, s. 232-233. “Rekaa” mad.

[32] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[33] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[34] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[35] Tirmizî, el-Hakim, Nevâdirü’l-Usûl, II/178.

[36] Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[37] Lisanü’l Arab, “hlf” mad.

[38] Râzî; Mefâtihu‘l-Ğayb.

[39] Günahın insana zarar vermediği tezini savunarak, büyük günah sahiplerine ümit veren ve onun hakkındaki nihai kararı Allah’a havale edip te’hir eden akait fırkası.

[40] Lisanü’l Arab, “brk” mad.

[41] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[42] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[43] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[44] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[45] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[46] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[47] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[48] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[49] Sahîh-i Buharî; “Tefsir Kitabı”, 253. bab (Sâd/35. âyet tefsiri), no: 330.

[50] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[51] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[52] Razi (Cevheri ve Müberred’den nakil.

[53] El İsfehani; el Müfredat.

[54] Ana Britannica; c. 28, s. 435.

[55] Ana Britannica; c. 11, s. 428.

[56] Ana Britannica; c. 28, s. 434.

[57] Katâde-İkrime-İbn-i Abbâs kanalıyla rivâyet edilmiştir. Bu anlamda bir rivâyet de Buharî’de vardır.

[58] Razi; el Mefatihu’l Gayb)

[59] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[60] Seyyid Qutup.

[61] İsfehani, razi, kurtubi

[62] Lisanü’l Arab, “rkz” mad.

[63] Hasan el-Basrî’den naklen.

[64] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[65] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[66] Razi; el Mefatihu’l Gayb, Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an, Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an.

[67] Razi; el Mefatihu’l Gayb, Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an, Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an.

[68] Razi; el Mefatihu’l Gayb, Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an, Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an.

[69] Razi; el Mefatihu’l Gayb, Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an, Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an.

[70] Razi; el Mefatihu’l Gayb , Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an.

[71] Kurtubî, Ahkâmu’l-Kur’ân.

[72] Lisanü’l Arab, “dğs” mad.

[73] Lisânü’l-Arab, 5/477, 483; Tâcü’l-Arus, 2/166-175; Müfredât, s. 294.

[74] Eyyûb, 42:10.

[75] Lisanü’l Arab, “hns” mad.

[76] Lisanü’l Arab, “zülkifl” mad.

[77] Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an.

[78] Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an.

[79] Ana Britannica; c. 15, s. 241.

[80] Hezekiel Kitabı, 24:15-27.

[81] Lisanü’l Arab, “hmm” mad.

[82] Lisanü’l Arab, “ğsg” mad.

[83] Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[84] Lisanü’l Arab, “ghm” mad.

[85] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[86] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[87] Lisanü’l Arab, “rcm” mad.

[88] Lisânü’l-Arab; c. 4, s. 90.

[89] İmâm Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb; Kurtubi, Ahkâmu’l-Kur’ân.

[90] Lisânü’l-Arab; c. 4, s. 565.

[91] Lisanü’l Arab, “brc” mad.

[92] Lisânü’l-Arab; c. 8, s. 91-92.

[93] Lisanü’l Arab, “nzr” mad.

[94] Lisanü’l Arab, “klf” mad.

Yüklə (PDF)