SAFFAT SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Adını birinci ayədəki “الصّفّات Saffat” sözündən alan surənin Məkkədə 56-cı sırada endiyi qəbul edilir. Surənin bölmələri arasındakı əlaqə, bu bölmələri əmələ gətirən nəcmlərin, Ənam surəsində olduğu kimi, yaxın aralıqlarla endiyini göstərir.

Surənin enmə ili, ayı və günü təəssüf ki, bilinmir. Ancaq məzmunu nəzərə alındığında, peyğəmbərimizin və ətrafındakı Müsəlmanların sıxıntılı günlərində endiyi anlaşılır. Buna görə də surənin əsas oxunu Quran və Quranın təməl təlimi olan tövhid prinsipi ilə bu prinsipin yerləşdirilməsi müddətində Rəsulullahın və Müsəlmanların motivasiya edilərək dəstəklənməsi əmələ gətirir. Müşriklərə bir çox dəfə xəbərdarlıq edilən surədə, müşrik və müttəqilərlə əlaqədar axirətə aid bir çox tablo da sərgilənir. İbrahim peyğəmbərin həyatından çox mühüm hissələrin təsirli bir üslubla verildiyi surədə, həmçinin Nuh, İsmail, Musa, Harun, İlyas və Lut peyğəmbərlərin hekayələrinə də toxunulur.

Saffat surəsi, ayə sayı etibarilə Quranın beşinci uzun surəsidir. Ayələri qısa olub, hər birində xeyli dərəcədə ədəbi sənətlər sərgilənmişdir.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 205

 

^1–5O səflər halında düzülən/düzən, sonra da qışqırıb sürükləyən, qışqırıb sürüklədikdən sonra da öyüd verən Quran ayələri sübutdur ki, sizin Tanrınız qəti olaraq, Bir Təkdir. O, göylərin, yerin və onlar arasındakıların Rəbbidir. Şərqlərin də Rəbbidir.

(56/37, Saffat/1–5)

Nəcm: 206

⁶Həqiqətən Biz ən alt səmanı bir bəzəklə – ulduzlarla bəzədik. ^7–10Qurandan az da olsa yararlanan və raketlə kosmosa çıxanlar istisna olmaqla, Biz onu daim səy göstərən, hamı tərəfindən kənarlaşdırılan, Qurana qulaq asmayan bütün düşüncə qabiliyyətlərindən qoruduq, bunlar kosmosda işə yaramaz, fəaliyyət göstərə bilməz.

(56/37, Saffat/6–10)

Nəcm: 207

¹¹İndi onlardan soruş: “Yaradılma nöqteyi-nəzərindən özlərimi daha çətindir, yoxsa Bizim yaratdığımız insanlarmı?” Şübhəsiz, Biz onları maye/yapışqan bir palçıqdan əmələ gətirdik.

¹²Əslində sən heyrət etdin, onlar isə əylənirlər. ¹³Özlərinə öyüd verildiyi zaman öyüd qəbul etmirlər. ¹⁴Və bir ayə gördükləri zaman əyləncə hesab edirlər.

^15–17Və onlar: “Bu aşkar ovsundan başqa bir şey deyildir. Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqiqətənmi biz təkrar diriləcəkmiyik? Əvvəlki atalarımızdamı?” – deyirlər.

¹⁸De ki: “Bəli, siz də çox alçaldılmış olaraq dirildiləcəksiniz..”.

(56/37, Saffat/11–18)

Nəcm: 208

^19,20Artıq o çətin bir qışqırıqdan ibarətdir. Bir də baxarsan ki, onlar qarşıda dururlar. Və:  “Eyvah bizlərə! Bax budur, bu, Din Günüdür!” – deyərlər.

²¹Bax budur, bu sizin yalan saydığınız Ayırdetmə Günüdür!

^22,23Toplayın, o şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənləri, həmtaylarını və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etmiş olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. ^24,25Və durdurun onları, şübhəsiz, onlar sorğu-suala çəkiləcəklər: “Nə oldu sizlərə ki, niyə bir-birinizə kömək etmirsiniz?”

²⁶Əksinə, bu gün onlar təslim olanlardır.

²⁷Və onların bəzisi bəzisinə dönmüş/üz-üzə gəlmiş, soruşurlar/bir-birlərini ca­vab­deh tuturlar.

²⁸Onlar: “Şübhəsiz, siz bizə sağ əldən/haqq yoldan/yaxşı mövqedən/gücdən/qüvvətdən gəlib dururdunuz” – deyərlər.

^29–32Digərləri deyərlər ki: “Tam əksinə, siz möminlər olmamışdınız. Bizim sizə qarşı bir gücümüz də yoxdur. Tam əksinə, siz yolunu azmış bir cəmiyyət idiniz. Ona görə də üzərimizə Rəbbimizin Sözü haqq oldu. Şübhəsiz ki, biz cəhənnəmi dadacağıq. Sonra biz sizi qızışqırdıq. Çünki biz qızışdıranlar idik”.

 

³³Bu halda, şübhəsiz ki, onlar o gün əzabda ortaqdırlar.

³⁴Şübhəsiz, Biz günahkarlara belə edərik.

^35,36Şübhəsiz onlar özlərinə: “Allahdan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur” – deyildiyi zaman təkəbbür göstərirlər və: “Şübhəsiz, biz gizli güclərin dəstəklədiyi/dəli bir şair üçün tanrılarımızı buraxarıqmı?” – deyirlər.

³⁷Tam əksinə, o, haqq ilə gəldi və bütün peyğəmbərləri doğruladı.

^38,39Şübhəsiz ki, siz o acı əzabı dadacaqsınız və sadəcə etdiyiniz əməllərinizlə cəzalan­dı­­rıla­caqsınız.

⁴⁰Allahın arıdılmış qulları bundan istisnadır.

^41–49Bax budur, Allahın arıdılmış qulları! Onlar özləri üçün müəyyən bir ruzi, meyvələr olan­lardır. Bol nemət cənnətlərində qarşılıqlı olaraq taxtlar üzərində ikram görən­lərdir. İçənlərə ləzzət verən, bulaqdan doldurulmuş, özündə zərərli bir tərəfi olmayan, sərxoşluq da verməyən ağappaq bir qədəhlə onların ətrafında dolaşılır. Yanlarında da gözlərini özlərinə dikmiş iri gözlülər vardır. Qorunmuş yumurta kimidir onlar.

⁵⁰Sonra da kimisi kimisinə dönüb bir-birlərindən soruşarlar.

^51–53Onlardan bir sözçü deyər ki: “Şübhəsiz ki, mənim: “Sən həqiqətən, tam yəqinliklə, doğrulayanlardansanmı? Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqi­qə­tən­mi biz qarşılıq görəcəyik?” – deyən bir yaşıdım/yaxın yoldaşım var idi”.

⁵⁴Dedi ki: “Siz onu tanıyan, bilən birisinizmi?”

⁵⁵Sonra özü onu tanıdı və onu cəhənnəmin tam ortasında gördü.

^56–59Dedi ki: “Allaha and içirəm ki, doğrusu, sən az qala məni dəyişikliyə/dağıntıya uğradacaqdın. Rəbbimin neməti olmasaydı, tam əmin olun ki, mən də bu hazır olanlardan olacaqdım. Yaxşı, necə imiş, bax! Bəs biz ilk ölümümüzdən başqa bir da­ha da ölməyəcəkdik? Bəs bir daha dirildilmiyəcəkdik? Bəs biz əzaba uğradılmaya­caqdıq?”

⁶⁰Şübhəsiz, bax budur, bu böyük qurtuluşun məhz özüdür.

⁶¹Artıq çalışanlar, sadəcə böyük qurtuluş kimisi üçün çalışsınlar.

(56/37, Saffat/19– 61)

Nəcm: 209

⁶²İkram olaraq bumu daha xeyirlidir, yaxud zəqqum ağacımı?

⁶³Şübhəsiz ki, Biz onu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir sınaq vasitəsi etdik. ^64,65Şübhəsiz ki, o zəqqum ağacı, cəhənnəmin dibində çıxan bir ağacdır. Tumurcuqları buynuzlu ilanların başları kimidir.

⁶⁶Bax budur, tam əmin olun ki, onlar ondan yeyəcəklər və qarınlarını on­unla dolduracaqlar. ⁶⁷Sonra şübhəsiz ki, onlar üçün sonra içəcəkləri qaynar su qarış­dı­rılmış bir içki də vardır. ⁶⁸Sonra da şübhəsiz ki, dönəcəkləri yer, tam əmin olun ki, cəhənnəmdir.

(56/37, Saffat/62–68)

Nəcm: 210

⁶⁹Şübhəsiz, onlar atalarını pozğun insanlar olaraq gördülər.

⁷⁰İndi də özləri onların izi ilə gedirlər.

⁷¹Və and olsun ki, onlardan öncəkilərin çoxu pozğun idi.

⁷²And olsun Biz onların arasına xəbərdar edənlər də göndərdik.

^73,74İndi bir bax, Allahın arıdılmış qullarından başqa o xəbərdarlıq alanların sonu necə oldu?

⁷⁵Və and olsun ki, Nuh Bizə səslənib dua etmişdi. Bax budur, Biz nə gözəl cavab verənlərik! ⁷⁶Biz də onu və ailəsini, yaxınlarını, inananlarını o böyük sıxıntıdan qurtardıq. ⁷⁷Və onun nəslini əbədi qalanların məhz özü etdik.

⁷⁸Və Biz sonradan gələnlər içində onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, örnək alınacaq] bir söz buraxdıq.

⁷⁹Dünya durduqca Nuha salam olsun!

⁸⁰Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq edənlərə bax budur, belə qarşılıq veririk.

⁸¹Şübhəsiz ki, Nuh Bizim mömin qullarımızdan idi.

⁸²Sonra digərlərini suda boğduq.

⁸³Heç şübhəsiz, İbrahim də Nuhun qrupundan idi.

⁸⁴O zaman ki, o Rəbbinə sağlam bir qəlblə gəlmişdi.

^88–89Çünki İbrahim, ulduzlara elə bir baxışla baxdı ki! Sonra da: “Şübhəsiz, mən sancılıyam/fikir sancısı çəkirəm” – dedi.

^85–87O zaman ki, o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz? Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir sıra uydurma tanrılarımı istəyirsiniz? Yaxşı, aləmlərin Rəbbi haqqında qənaətiniz nədir?” – demişdi.

⁹⁰Bundan sonra atası və qövmü İbrahimdən üz döndərərək, geri çəkildilər/onunla əlaqəni kəsdilər.

^91,92Sonra da o, onların tanrılarının olduğu yerə gəlib: “Yeməzsinizmi/nəsiblənməz­si­niz­mi? Nəyiniz var ki, danışmırsınız?” – dedi. ⁹³Dərhal sağ əli ilə/and içdiyinə görə bir zərbə ilə vurdu.

⁹⁴Bir müddət sonra İbrahimin xalqı qaçaraq, İbrahimlə üz-üzə gəldilər.

^95,96İbrahim: “Əlinizlə yonduğunuz şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Halbuki sizi və sitayiş etdiyiniz şeyləri Allah yaratmışdır” – dedi.

⁹⁷Onlar: “Bunun üçün bir divar düzəldin/embarqo tətbiq edin ki, bunu çılğın şəkildə yanan atəşin/hədsiz sıxıntının içinə atın!” – dedilər.

⁹⁸Onlar İbrahimə tələ qurmaq istədilər, amma Biz onları alçaqlar etdik.

^99,100Və İbrahim: “Şübhəsiz, mən Rəbbimə gedəcəyəm, O, mənə yol göstərəcək! Rəbbim! Mənə salehlərdən birini lütf et!” – demişdi.

¹⁰¹Buna görə də Biz İbrahimə yumşaq xasiyyətli bir gənci müjdələdik.

¹⁰²Sonra o zaman ki, o müjdələnən uşaq birlikdə qaçacaq yaşa/onunla birlikdə iş görə biləcək yaşa gəldi, o zaman İbrahim: “Əziz oğlum! Şübhəsiz, mən bu, yuxu gətirən/sakit, laqeyd/biganə yerdə, şübhəsiz ki, özümü səni qurban edən, əziyyət verən görürəm. Gəl görək, sən nə düşünürsən?” – dedi. Oğlu: “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” – dedi.

^103–105Sonra o zaman ki, ikisi də İslamı qəbul etdilər və İbrahim, onu üzü üstə buraxdı [zərərə uğratdı] və Biz ona: “Ey İbrahim! Sən o fikrini qəti olaraq təsdiqlədin” – deyə səsləndik… Şübhəsiz, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri bax budur, onun kimi qarşılığını veririk/mükafatlandırırıq.

¹⁰⁶Şübhəsiz ki, oğlunu üzü üstə buraxma işi, tam əmin olun ki, açıq-aşkar sıxıntıya düçar edərək sınamaqdır.

¹⁰⁷Və Biz İbrahimə qurban edəcəyi, əziyyət verəcəyi çox böyük bu hərəkət müqabilində /hərəkətə görə bədəl/bəxşiş verdik.

¹⁰⁸Və sonradan gələnlər arasında onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, nümunə götürüləcək] bir söz buraxdıq.

¹⁰⁹Salam olsun İbrahimə!

¹¹⁰Bax budur, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri onun kimi mükafatlandırırıq.

¹¹¹Şübhəsiz ki, o, Bizim inanan qullarımızdandır.

¹¹²Və Biz ona, salehlərdən bir peyğəmbər olaraq, İshaqı müjdələdik.

¹¹³İbrahimə və İshaqa bərəkətlər verdik. Hər ikisinin nəslindən də, yaxşılıq/gözəllik edən ilə açıq-aşkar öz nəfsinə haqsızlıq edən vardır.

^114,115Və and olsun ki, Biz Musa ilə Haruna da nemətlər verdik. Və o ikisini və camaatlarını o böyük sıxıntıdan qurtardıq.

¹¹⁶Və Biz onlara kömək etdik və onlar qalib gələnlərin məhz özləri oldular.

¹¹⁷Və Biz özlərinə, o açıq-aşkar göstərən Kitabı verdik.

¹¹⁸Və özlərini ən doğru yola bələdçilədik.

¹¹⁹Və sonrakılar içində, o ikisinə öhdəlik verdik.

¹²⁰Salam olsun, Musa və Haruna!

¹²¹Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri belə mükafatlandırırıq.

¹²²Şübhəsiz ki, o ikisi Bizim mömin qullarımızdandır.

¹²³Şübhəsiz ki, İlyas da tam əmin olun ki, göndərilən elçilərdəndir.

^124–127O zaman ki, o, camaatına: “Siz Allahın qoruması altına girməzsinizmi? Yaradan­ların ən gözəli, sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın Rəbbi olan Allahı tərk edib, Baalamı (yararsız bir şeyə) yalvarırsınız?” – demişdi,  onlar isə onu yalan saymışdılar. Buna görə də onlar, tam əmin olun ki, hazır saxlanılacaqlar.

¹²⁸Ancaq Allahın arıdılmış qulları istisnadır.

¹²⁹Və sonradan gələnlər içində onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, örnək alınacaq] bir söz buraxdıq.

¹³⁰Salam olsun bütün İlyas kimi olanlara!

¹³¹Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri belə mükafatlandırırıq.

¹³²Şübhəsiz ki, o, Bizim mömin qullarımızdandır.

¹³³Şübhəsiz ki, Lut da göndərilən elçilərdəndir.

^134–136O zaman ki, Biz onu və geridə qalıb batanlar içində qalan bəxtsiz qadın istisna olmaqla, əhlinin hamısını qurtarmışdıq. Sonra digərlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdıq.

^137,138Və siz, əlbəttə, səhər tezdən və gecə vaxtı onlara baş çəkib durursunuz. Hə­lə də ağıllanmırsınızmı?

¹³⁹Əlbəttə, Yunus da göndərilən elçilərdəndir.

¹⁴⁰O zaman ki, o, qaçaq bir kölə kimi, dolu bir gəmiyə doğru qaçmışdı.

¹⁴¹Sonra o ox ilə püşk atdı, sonra da sübutu ləğv edilənlərdən/ifşa edilənlərdən biri oldu.

¹⁴²Sonra onu “doyumsuzluq/bədbinlik” udmuşdu/bürümüşdü.  O da peşman olmuşdu.

^143,144Sonra əgər, şübhəsiz ki, o, Allahı nöqsan sifətlərdən arındıranlardan olmasa idi, tam yəqinliklə bilin ki, dirildiləcəkləri günə qədər depressiyanın içində qala­caq­dı.

¹⁴⁵Sonra Biz, o fikir sancısı çəkərkən, onu sahilə atdıq/onu bədbinlikdən qur­tardıq.¹⁴⁶Onun üzərinə geniş yarpaqlılardan bir ağac bitirdik. ¹⁴⁷Və onu əvvəl yüz min, sonra da daha çox insana elçi olaraq göndərdik.

¹⁴⁸Sonunda inandılar, Buna görə Biz də onları bir müddətə qədər faydalandırdıq.

(56/37, Saffat/69–148)

Nəcm: 211

¹⁴⁹İndi soruş onlardan: Qızlar Rəbbinin, oğlanlar onlarınmı?

¹⁵⁰Yoxsa Biz mələkləri dişi yaratmışıq, onlar da şahidlər imiş?

^151,152Gözünüzü açın! Onlar, şübhəsiz, uydurduqları iftiralarına görə: “Tam əmin olun ki, Allah doğdu” – deyirlər. Və heç şübhəsiz ki, onlar, tam əmin olun ki, yalançıdırlar.

¹⁵³Allah qızları oğlanlardan üstünmü tutmuşdur?

¹⁵⁴Sizə nə olur? Necə hökm verirsiniz?

¹⁵⁵Hələ düşünmürsünüzmü?

¹⁵⁶Yoxsa sizin üçün açıq bir gücmü/sübutmu var?

¹⁵⁷O halda, əgər doğru insanlarsınızsa, gətirin kitabınızı.

¹⁵⁸Və onlar, Allah ilə gizli güclər arasında bir qohumluq bağı qurdular. Halbuki, and olsun, gizli güclər özlərinin tam yəqinliklə bilin ki, hazır edilənlər/məhşərdə toplananlar olduqlarını bilirlər.

¹⁵⁹Allah, onların xarakterizə etdiyi şeylərdən münəzzəhdir.

¹⁶⁰Ancaq Allahın arıdılmış qulları Allahı belə/ortaq qoşmaqla xarakterizə etməzlər.

^161–163Artıq siz və sitayiş etdikləriniz, öz-özünə cəhənnəmə girəcəklərdən başqasını, Allahın əleyhinə atəşə ata bilməzsiniz/ortaq qoşmağa bulaşdıra bilməzsiniz.

(56/37, Saffat/149–163)

Nəcm: 212

^164–166Və: “Bizdən hər birimizin, tam əmin olun ki, müəyyən bir məqamı vardır. Və Biz tam yəqinliklə bilin ki, səf-səf düzülənlərin/düzənlərin məhz özüyük. Biz Allahı nöqsanlıqlardan arındıranların da məhz özüyük”.

Nəcm: 213

^167–169Və onlar tam yəqinliklə bilin ki, deyirdilər ki: “Şübhəsiz, əgər yanımızda əv­vəl­ki­lərdən bir kitab/öyüd olsaydı, əlbəttə, biz də Allahın arıdılmış qulları olardıq”.

¹⁷⁰İndi də o öyüdü/kitabı ört-basdır etdilər. Artıq yaxında biləcəklər.

^171–173Və and olsun ki, göndərilən qullarımız/elçilərimiz haqqında bizim sözümüz keçmişdir: “Şübhəsiz, onlar, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanların məhz özüdürlər. Şübhəsiz, bizim ordularımız, tam yəqinliklə bilin ki, qalib gələnlərin məhz özüdürlər”.

^174,175Artıq sən bir müddətə qədər onlardan üz çevir. Və onları gözlə. Onlar da yaxında görəcəklər.

¹⁷⁶Yəni indi onlar, Bizim əzabımızın tez gəlməsinimi istəyirlər? ¹⁷⁷Lakin əzabımız, onların sahəsinə endiyi zaman da, xəbərdarlıq alanların sabahı nə pisdir!

^178,179Yenə sən, bir zamana qədər onlardan üz çevir və onları gözlə! Onlar da yaxında görəcəklər.

¹⁸⁰Güc, qüvvət, yenilməzlik, şan və şərəfin Rəbbi olan sənin Rəbbin, onların xarak­te­rizə etdiyi şeylərdən münəzzəhdir.

¹⁸¹Və salam göndərilən elçilərədir!

¹⁸²Bütün təriflər də aləmlərin Rəbbi Allahadır, başqası öyülə bilməz.

(56/37, Saffat/167–182)

TƏHLİL:

^1–5O səflər halında düzülən/düzən, sonra da qışqırıb sürükləyən, qışqırıb sürüklədikdən sonra da öyüd verən Quran ayələri sübutdur ki, sizin Tanrınız qəti olaraq, Bir Təkdir. O, göylərin, yerin və onlar arasındakıların Rəbbidir. Şərqlərin də Rəbbidir.

Surə, tövhid prinsipinə diqqət çəkərək başlamışdır. Burada tövhidə sübut olaraq, bu ana qədər enmiş olan Quran ayələrinin ehtiva etdiyi ismarıclar sübut göstərilmişdir. Ayələr “ف fə” bağlayıcısı ilə gəldiyindən cümlə təsirli olaraq bir-birinə bağlıdır. Əslində bu zəncirvari təsirlə xarakterizə edilən şey tək bir şeydir. And içilərək başlayan bölmədə Quranın bəzi xüsusiyyətləri diqqətlərə təqdim edilir. Bu xüsusiyyətlər bunlardır: Quran ayələri insanları öz qarşısında səflər halında düzür və ya insanları səflər halında qarşısında sıraya qoyur, ehtiva etdiyi həqiqətlərlə kütlələri sürükləyir, əlehdarlarını məğlub edir və hər kəsə öyüd verir.

Bu xüsusiyyətlər Mürsəlat surəsində aşağıdakı kimi ifadə edilmişdi:

• ^1–7Qrup şəklində/nəcm-nəcm göndərilərək, önünə gələnləri alt-üst edən, cəmiyyətləri canlandırdıqca canlandıran, canlandırdıqca da haqqı və batili ayıran, üzrxahlıq və ya xəbərdarlıq olaraq öyüd verən Quran ayələri sübutdur ki, qətiyyətlə təhdid olunduğunuz, qorxudulduğunuz şey, mütləq baş verəcəkdir. (Mürsəlat/ 1-7)
• ^1–5Kainatdakı cazibə qüvvəsi, kainatdakı təsir və əks təsir qüvvəsi, ulduzlar, qalaktikalar, Günəş, Ay və bunların öz oxu ətrafında və bağlı olduğu ulduz orbitindəki peyklərdə üzməsi, bu sayədə gecə, gündüz və digər yaşayış şərtlərinin, get-gəlin, gecə-gündüzün, mövsümlərin meydana gəlməsi, bütün canlı növlərinin və bitkilərin yaşayış şərtlərinin nizamlanması dəlildir ki, kafirlər üçün həmişəlik kədər, bədbinlik və vicdan əzabı vəsiləsi olan, mömin­lərə həm asan olan, həm də asanlaşdıran, onlara müjdələr verən, onların xoşbəxt olmaqlarını təmin edən, əldən-ələ, dildən-dilə, könüldən-könülə dolaşan, həmişə önə ke­çən, vacib etdirən, fərdi və sosial bütün işləri nizamlayan, hər işə aid əmr­lə­ri­n, qanunların olması/qaydalar qoyan Quran ayələri dəlildir ki… (Nəziət/1-5)
• ^1–6O toz-duman qaldırdıqca qaldıranlar, arxasından ağırlığı daşıyanlar, sonra asanlıqla axanlar, sonra da bir əmri paylaşdıranlar dəlildir ki, şübhəsiz, təhdid olunduğunuz o şey, qətiliklə doğrudur. Şübhəsiz ki, edilənlərin qarşılıqlarının verilməsi də qəti olaraq reallaşacaqdır. (Zəriyət/1-6)

İlk enən ayədən mövzumuz olan bu bölmədəkilərə qədər bütün Quran ayələri üzərində yaxşı bir təhlil edildiyində görünəcəkdir ki, bu ayələr, insanı rüşdə çatdırma, yol göstərmə və rəhmət olma nöqteyi nəzərindən istər afaq və enfüsdə [insanın ətrafında və iç dünyasında] vermiş olduğu sübutlar, istərsə də özünəməxsus möcüzəliyi ilə “sıra-sıra olma” və ya “səf tutma”, “hizaya düzmə”, inandıraraq, rüşdə çatdıraraq “öyüd olma” xüsusiyyətlərinin hamısını ehtiva edir. Budur, Quran belə bir kitabdır.

Buna görə də Quran Allahın birliyinin və Onun göylərin, yerin və aralarındakıların Rəbbi olduğunun yeganə sübutu olaraq ortaya qoyulmuşdur.

Bu ayə qrupundakı bəzi ifadələrin təhlil edilmələri də həmçinin faydalı olar:

O səflər halında düzülənlərə/düzənlərə…

1-3-cü ayələrdə keçən bu ifadələr, bəzi ənənəçilər tərəfindən xalq mədəniyyətində olduğu kimi “mələklər” olaraq anlaşılmışdır.

Süfyan əs-Sevrinin Ameş kanalıyla… Abdullah İbn Məsud (r.a.)dan rəvayət etdiyinə görə; o, belə söyləmişdir: Səf bağlayıb duranlar “mələklər”dir. Hayqırıb sürənlər “mələklər”dir. Zikir oxuyanlar da “mələklər”dir. [1]

Bu vəziyyət, onların Quranı tanıya bilmədiklərindən qaynaqlanmışdır. Bəhs edilən ifadələrin “mələk” olaraq dəyərləndirilməsi əslində yanlış bir yaxınlaşma deyildir. Ancaq bu mələklər xalq mədəniyyətindəki mələklər olaraq deyil, “xəbərçi” mənasındakı “mələklər” olaraq anlaşılmalıdır. Daha əvvəlki təhlillərimizdə də qeyd etdiyimiz kimi, Quran ayələri bir baxıma “xəbərçi mələklər”dir. Necə ki, bu mənanı xatırladan ifadələr surənin 164-166-cı ayələrində də görünəcəkdir. Bu mövzuya dair incəliyi daha əvvəl Nəcm və Qədr surələrində vermişdik.

And cümləsi ilə əlaqədar əvvəlki açıqlamalarımızda “muksəmün aleyhlər”in [and içilən şeylərin], irəli sürüləcək mühakimənin sübutları olduğunu ifadə etmişdik. Ərəb dilindəki bu qaydaya görə, üzərlərinə and içilən şeylərin konkret olmaq məcburiyyəti vardır. Mücərrəd şeylər konkret iddialara sübut ola bilməzlər.

Mövzumuz olan ayələrdə özlərinə and içilən üç ayrı xüsusiyyət, bir tək şeyin sifətidir. O tək şey isə Quran ayələridir. Çünki Quran ayələrinin bəziləri tövhidi, bəziləri Allahın xüsusiyyətlərini, bəziləri insanlar üçün öyüdləri, bəziləri Allahın afaq və enfüsdəki ayələrini, bəziləri fərdi və kütləvi yaşayış üçün lazım olan prinsipləri, bir qismi isə keçmişə yönəlik məlumatları ehtiva edirlər. Beləliklə, hər qrup bir “səf” vəziyyətindədir.

Buna görədir ki, Quranı anlamağa ciddi əmək sərf edənlərin bir qismi bu ayələrdə xarakterizə edilənlərin alimlər, mücahidlər olduğunu söyləsələr də, çoxu Quran ayələri olduğu yönündə qənaət qeyd etmişdilər.

Klassik müfəssirlərin çoxu, 1-3-cü ayələrin mələklərə işarə etdiyini irəli sürərlərkən, Razinin nəql etdiyinə görə, Əbu Muslim İsfəhani bu fərziyyəni rədd edir və bu bölmənin insanlar arasındakı gerçək möminlərə işarə etdiyini söyləyir. Lakin Razi başqa bir fikir də bildirir (fikrimizcə, bu, ən inandırıcı olanıdır) və burada qəsd edilənin Quranın ismarıcları [ayə] olduğunu irəli sürür ki, bu ayələr, müfəssirin öz ifadələriylə desək, “çox müxtəlif mövzulara toxunur. Bir qismi Allahın birliyinin, yaxud Onun elminin, qüdrətinin və hikmətinin sübutlarına toxunurkən, digər bir qismi ilahi vəhyin və ya yenidən dirilmənin sübutlarını sərgiləyir. [2]

Katade: Burada qəsd edilənlər Quran-i Kərimin zəcr edici [qadağan edən, çəkindirən] buyuruqlarıdır, demişdir. Katade həmçinin belə deyir: Məqsəd uca Allahın zikrini oxuyan və ya​zan hər kəsdir.

Bir digər açıqlamaya görə, məqsəd Quran-i Kərimin ayələridir. Uca Al​lah bu ayələri oxunmaq ilə xarakterizə etmişdir. Necə ki, bir başqa yerdə belə buyurur: “Həqiqətən bu Quran İsrailoğullarına haqqında anlaş​mazlığa düşdükləri şeylərin çoxunu anladır”. (Nəml/27, 76)

Quranın ayələrinin, “taliyat [biri digərinin ardından gələnlər]” deyə adlandırılması mümkündür. Çünki hərflərin biri digərinin arxasından gəlir. Bu​nu da el-Kuşeyri zikr etmişdir. [3]

sonra da hayqırıb sürükləyənlər

Quran ayələrini xarakterizə edən bu ifadə ilə Quran ayələrinin bənzərsizliyi, hər kəsi inandıra bildiyi, yalan sayanların ayələr qarşısında dura bilməmələri və Quran ayələrinin insanlığı inkişaf və müsbət istiqamətdə dəyişməyə doğru sürüb götürməsi, pisliklərdən çəkindirməsi ifadə edilir.

sonra da [hayqırıb sürükləyincə] öyüd oxuyanlar

Quran ayələrinin ardıcıllıq şəklində duruşunun və ya hər kəsi inandırmasının ya da yalan sayanları qorxutmasının əsas səbəbi, ayələrin insanlara öyüd verməsi, onları axirət haqqında xəbərdar etməsidir. Əslində elə Quranın yarıdan çoxu bunu ifadə edən ayələrdən ibarətdir.

Sizin tanrınız qətiliklə Bir Təkdir. O, göylərin, yerin və aralarındakıların Rəbbidir. Şərqlərin də Rəbbidir.

“Sübutlarla sabitdir ki, sizin tanrınız qətiliklə Bir Təkdir” hökmü ilə ağıllı insanların necə bir Tanrının qulları olmalı olduğuna vurğu edilərək, bu ismarıc verilir: “Rəbb olaraq tanınacaq olan O, göylərin, yerin və aralarındakıların Rəbbi, şərqlərin də Rəbbi” olmalıdır. Bir milçəyi belə yaratmaqdan aciz insan və əşyalar Rəbb olaraq qəbul edilməməlidir. Əgər bu yanlışa düşərsinizsə, sonunda əliniz boş qalar, əməyiniz boşa gedər, üstəlik özünüzə də zülm etmiş olarsınız. Onun üçün səhv ünvana getməyin”.

Rəbbimiz Özünü göylərin, yerin, ikisi arasındakıların və şərqlərin Rəbbi olaraq tanıtmışdır.

Rəbb. Rəbb “Tərbiyə edib təlimləndirən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama uyğun olaraq bir sıra hədəflərə götürən, inkişafı proqramlayıb idarə edən” deməkdir. Rəbb sözünün bu mənası istiqamətində, ayədəki ifadədə də “yerdə, göydə və ikisi arasındakı varlıqların, var olan sistemlərin hamısının adi təsadüfə bağlı olmayıb, Allahın plan və proqramı ilə olduğu vurğulanır.

“Şərqlərin Rəbbi” ifadəsindəki çoxluq işlədilməsi ilə “şərq” anlayışının izafiliyinə diqqət çəkilmişdir. İstər Günəşin və Dünyanın dönmələri, istərsə də bu iki göy cisminin batma yerləri mövsümlər etibarilə daima dəyişir, buna uyğun olaraq da şərq yönü sabit bir nöqtə olmur.

“المشارق Əl-məşarıq” sözü, “planetlərin dünyaya görə batma nöqtələri” mənasına gəlir. Batma sözü qaranlığın yox olması müddətini ifadə etdiyinə görə xüsusilə Günəş üçün işlədilən bir anlayışdır. İlin hər günündə Günəşin ayrı-ayrı batma nöqtələri olduğu kimi, dünyanın şərqi və qərbi üçün də fərqli batma nöqtələri var​dır. İstər Günəşin bu şəkildə hərəkət etməsini, istərsə də dünyanın Günəş ətrafında dönərkən aldığı fərqli mövqeləri reallaşdıran güc Uca Allahdır. Buna görə də Ona “Şərqlərin Rəbbi” deyilir.

Rəbbimiz, şərqlərin Rəbbi olduğu kimi qərblərin də Rəbbidir. Uca Allahın eyni zamanda “qərblərin də Rəbbi” olduğunun ayədə zikr edilməməsinin səbəbi odur ki, bu reallıq ayənin bağlamından [konteksdən] anlaşılır.

• ^40,41Artıq xeyr! Şərqlərin və Qərblərin Rəbbinə and içirəm ki, Biz onların yerinə özlərindən daha xeyirli olanları gətirməyə, əlbəttə, qadirik. Və Biz qarşısı alınanlar deyilik. (Məaric/40, 41)
• ¹⁷Rəhman iki şərqin Rəbbi və iki qərbin Rəbbidir. (Rəhman/17)

Mövzumuz olan ayənin bu bölməsi Nəhl surəsindəki aşağıdakı ayəyə bənzəyir.

• ⁸¹Və Allah əmələ gətirdiklərindən sizin üçün kölgələr etdi və sizin üçün dağlardan sığınacaqlar etdi. Sizi istidən/soyuqdan qoruyacaq libaslar və sizi öz qəzəbinizdən qoruyan libaslar var etdi. Bax budur beləcə, Allah, müsəlman olasınız deyə, üzərinizə nemətini tamamlamaqdadır. (Nəhl/81)

Göründüyü kimi, geyim insanı həm istidən, həm də soyuqdan qorumasına baxmayaraq, Nəhl/81-də geyimin “isti”dən qoruyacağı zikr edilib, “soyuq”dan qoruyacağı zikr edilməmişdir.

Mövzumuz olan ayədə “qərblər”dən bəhs edilməyərək, sadəcə “şərqlər” sözünün işlədilməsini belə dəyərləndirmək də mümkündür: “Məşariq [Şərqlər] sözü eyni zamanda “işığın parladığı yerlər” mənasına da gəlir. Bu məna bizə Quranı xatırladır. Bu vəziyyətdə “Rəbbü’l-Məşriqayn” ifadəsindən “Quran ayələrinin saçdığı işıqla bütün zehinlərin aydınlanmasının da Allah tərəfindən planlanıb tətbiq edildiyi” anlaşılır.

⁶Həqiqətən Biz ən alt səmanı bir bəzəklə – ulduzlarla bəzədik. ^7–10Qurandan az da olsa yararlanan və raketlə kosmosa çıxanlar istisna olmaqla, Biz onu daim səy göstərən, hamı tərəfindən kənarlaşdırılan, Qurana qulaq asmayan bütün düşüncə qabiliyyətlərindən qoruduq, bunlar kosmosda işə yaramaz, fəaliyyət göstərə bilməz.

Allahın varlığına, birliyinə, Onun göylərin, yerin, ikisi arasındakıların və şərqlərin Rəbbi olduğuna Quran ayələri sübut göstərildikdən sonra, bu bölmədə də Quranın “ الملإ اعلى mele-i ala (Ən Uca Depo)” olduğuna görə, insanın zehni quruluşu və kainat ilə əlaqəsi üzərində durularaq, Allahın göylərin, yerin və ikisi arasındakıların Rəbbi olduğu konkret bir nümunə ilə ortaya qoyulmuşdur.

Xatırlanacağı kimi, bu bölmənin ekizi deyə biləcəyimiz bir bənzəri Hicr surəsində yer almışdı. Hər iki bölməni “Qulaq Oğurluğu Edən Şeytanlar” başlığı altında ələ alıb, təhlil etmişdik. Ancaq eyni mövzunun bütün incəlikləri ilə açıqlaması daha əvvəl Cinn surəsinin təhlilində edilmişdi. Buna görə də, sadəcə bölmədə yer alan bəzi sözlərin təhlilini qısaca təkrarlamaqla kifayətlənir, əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Rəsmi düzülüşdəki qiraətdə biziynə tin; əlkəvaib olaraq yer alır. Quran bütünlüyü çərçivəsində izafet olaraq Bizinət’il Kəvaib (Ulduzların zinətiylə) olmalıdır ki, Ulduzların alt səmadakı zinətləri məsabiyh; qəndillərdir ki, bunlar “göy aydınlığı”nı təşkil edən amillərdir.

Az da olsa vəhyə qulaq vermək [qulaq oğurluğu]:

Bu mövzu Quranda Hicr surəsinin 16-18-ci ayələri ilə Saffat surəsinin 6-10-cu ayələrində yer alır. Mövcud tərcümə və təfsirlərin demək olar ki, hamısı mövzunu təxminən eyni məna istiqamətində açıqlamışdılar. Ancaq müasir texnologiya bu ayələrdəki bəzi ifadələri mütəşabih sayılmaqdan çıxarmış və bu günə qədər bu mütəşabih ifadələri açıqlamaq üçün uydurulmuş hekayələrə zidd olmasın deyə, bəzi dilçilik qaydalarını nəzərə almamağa və ya bilərək səhv işlətməyə artıq ehtiyac qalmamışdır.

Hicr surəsinin 18-ci ayəsindəki “استرق istəraqa” feli, ümumiyyətlə “qulaq oğurluğu edən” deyə tərcümə edilmiş olub, Quranda sadəcə bu ayədə keçir. Felin üç hərfli halı olan “سرق səraqa”nın mənası “çaldı, oğurluq etdi” deməkdir. Mövzumuz olan beş hərfli qəlibinin mənası isə “qulaq qabartdı, qulaq müsafiri oldu, qaş altından baxdı, hiss etdirmədən gözü ilə izlədi” deməkdir. [4] Yəni “إستراق istiraq”, həm qulaq, həm də gözlə hiyləgərcəsinə bir şeylər öyrənmək deməkdir.

Bu fel bəhs etdiyimiz ayədə “استرق السّمع من Mən istəraqas-səm’a (Səm’a qulaq qabardan” cümləsi içində yer almışdır. Burada “سمع səm’” sözü tamamlıq edilmiş olduğundan, “استرق istəraqa” feli, (qulaq qabardılaraq nə qədər öyrənilə bilirsə) “dinləmə yoluyla az bir bilgi əldə edən, az bir şey öyrənən” deməkdir.

Mövzuyla əlaqədar olaraq Şeytani-i Racim, Şeytan-i Marid, Mələ-i Əla, Şihab-i Mübin və Şihab-i Sakıb anlayışları daha əvvəl bir neçə dəfə geniş şəkildə açıqlandığından, bu məqamın o bölmələrdən oxunmasını məsləhət görürük.

Şihabların bi’setdən əvvəl varlığı

Bu ayələri açıqlamaq üçün törədilən iddialardan biri də Rəsulullahın elçi göndərilməsinə qədər göydə ulduzun olmadığı, o gəlincə Quranı qorumaq üçün, qulaq oğurluğu edən şeytanları qovmaq və onlara atəş topu atmaq üçün şihabların yaradıldığı cəfəngiyyatıdır. Bundan Hicr/16-18 ayələrinin təhlilində “Qulaq Oğurluğu Edən Şeytanlar” başlıqlı geniş yazımızda uzun uzadıya bəhs etmişdik. Bu mövzuya dair bir nəql də Razidən vermək faydalı olar:

Üçüncü Sual:

Bəziləri belə deyirlər: “Mütəvatir tarixlər, şihabların Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) gəlməzdən əvvəl də var olduqlarına dəlalət edir. Çünki Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) gəlməsindən uzun zaman əvvəl yaşamış hakim zatlar bundan bəhs etmiş və bu şihablar haqqında danışmışdılar. Bu hadisənin Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) gəlişindən əvvəl də mövcud olması sabit olduğuna görə, bunu Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) gəlişini göstərən bir hadisə saymaq imkansızdır”.

Kadi buna belə cavab vermişdir: Doğruya ən yaxın olan, “Bu vəziyyət, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) gəlməzdən əvvəl də vardı. Lakin Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) zamanında çoxaldı. Bu çoxalması, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) üçün bir möcüzə oldu” deyilməsidir. [5]

Klassik anlayışda, bu ayələrin Rasulullahın kahinliklə əlaqəsinin olmadığını, yəni vəhyin şeytanların göydə mələklərdən eşidərək yerdə kahinlərə çatdırdıqları bəlağələr olmadığını açıqladığı qəbul edilir. Mevdudinin bu bölmə ilə əlaqədar açıqlaması belədir:

“Bu ayənin ehtiva etdiyi mənanı yaxşı-yaxşı qavraya bilmək üçün Rəsulullaha (s.ə.s) peyğəmbərlik gəldiyi dövrdə, ərəblər arasında kahinliyin çox məqbul olduğunu bilmək lazımdır. Belə ki, o dövrdə hər yer sanki qeybdən xəbər gətirənlər, qeyb haqqında bəlağə verənlər ilə qaynayırdı. Ərəblər öz keçmiş və gələcəkləri haqqında xəbər verən bu kimsələrə inanırdılar.

Bu kimsələr [kahinlər] isə cin və şeytanların onların əmrləri altında olduğunu, onlara qeybdən xəbərlər gətirdiklərini iddia edirdilər. Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) ilk dəfə vəhy gəldiyində, o, belə bir mühitdə Quranın ayələrini təbliğ etdi və bu ayələrin özünə Allah tərəfindən və bir mələk vasitəsi ilə gəldiyini söylədi. Bundan sonra kafirlər Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) “kahin” deməyə başladırlar. Belə ki, şeytanın kahinlərə xəbər gətirdiyi kimi Hz. Peyğəmbərə də gətirdiyini, onun da bu bilikləri özlərinə vəhy deyə təqdim etdiyini iddia etdilər. Quran bu iddiaları bu şəkildə cavablamışdır. “Şeytan, qətiliklə, nəinki Mele-i Əlaya yaxınlaşmaq, Aləm-i Bəlaya belə girə bilməz. Əgər şeytan Mele-i Alaya yaxınlaşmaq üçün cəhd edərsə, dərhal onu dəlici bir atəş qovar”.

Bir digər mənası da belə ola bilər: “Allahın əmriylə mələklər kainatı idarə edirlər. Bu səbəbdən onlar şeytanın onlara müdaxiləsindən qorunmuşlardır. Şeytan nəinki onlara müdaxilə etməyi, yanlarına belə yaxınlaşa bilməz”. [6]

Halbuki bəhs etdiyimiz ayələrdə bəhs edilən vəhy deyil, Allahın yer və göylərdə qurduğu sistemin tanıdılmasıdır.

¹¹İndi onlardan soruş: “Yaradılma nöqteyi-nəzərindən özlərimi daha çətindir, yoxsa Bizim yaratdığımız insanlarmı?” Şübhəsiz, Biz onları maye/yapışqan bir palçıqdan əmələ gətirdik.

Surənin başında Allahın “Bir Təkliyi, göylərin, yerin və aralarındakıların və Şərqlərin Rəbbi olması” vurğulandıqdan sonra, müşriklər ağıllarını başlarına alıb doğrunu tapmaları və buna görə hərəkət etmələri üçün düşünməyə, müqayisə etməyə, Allahın yaratdıqları ilə öz uydurmaları arasında bir qarşılaşdırma/müqayisə etməyə dəvət edilirlər. Bu mənada, Allahın bütün kainatı və Kainatdakı saysız sistemi yaratmasının insanı yaratmasından daha çətin olduğu bəyan edilir. İnsanları düşünməyə dəvət edən “Yaradılışca özlərimi daha çətindir, yoxsa Bizim yaratdığımız kimsələrmi?” sualı, Quranda başqa ayələrdə də yer alır.

• ⁵⁷Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılması insanların yaradılmasından daha mürəkkəbdir. Amma insanların çoxu bilmirlər. (Mömin/57)
• ^27–33Yaradılışca sizmi daha mürəkkəbsiniz, yoxsa göymü? Göyü Allah yaratdı – boyunu yüksəltdi, sonra da onu nizama saldı, gecəsini qaraltdı və işığın parlaqlığını çıxartdı. Və ondan sonra sizin və heyvanlarınızın yararlanması üçün yer üzünü döşədi/yer üzündən suyunu və otlağını çıxardı, dağları da dəmirlədi/sağlam bir şəkildə yerləşdirdi. (Nəziət/27–33)
• ⁸¹Göyləri və yeri yaradanın onlar kimilərini də yaratmağa gücü yetməzmi? Bəli, əlbəttə, gücü yetər! Və O, çox mükəmməl yaradandır, çox yaxşı biləndir. (Ya Sin/81)

Bu ayələrdə Rəbbimizin insanları təkrar yarada biləcəyi reallığına da diqqət çəkilmiş olur.

Axıcı – yapışqan bir palçıq (gil)

İnsanı təkrar diriltməyə qadir olan Rəbbimiz, bu ifadəsiylə də insanın ilk yaradılışına işarə edir. Daha əvvəl də açıqladığımız kimi, insanın torpaq/palçıq (gil) olan mənşəyinə isnad edilməsi, insanın ilk olaraq cansız maddədən yaradıldığı mənasındadır. Ayələrdə insanın mənşəyi torpaq, axıcı palçıq (gil), keramika kimi ifadələrlə açıqlanır. Bunlarla maddənin dəyişkənliyindən bəhs edilir.

¹²Əslində sən heyrət etdin, onlar isə əylənirlər. ¹³Özlərinə öyüd verildiyi zaman öyüd qəbul etmirlər. ¹⁴Və bir ayə gördükləri zaman əyləncə hesab edirlər.

^15–17Və onlar: “Bu aşkar ovsundan başqa bir şey deyildir. Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqiqətənmi biz təkrar diriləcəkmiyik? Əvvəlki atalarımızdamı?” – deyirlər.

İnsanın yaradılması ilə kainatin yaradılması arasında müqayisə aparılması istənildikdən sonra, bu ayələrdə də peyğəmbərimizlə müşriklərin mövqeyi ortaya qoyulur. Peyğəmbərimizin Allahın sonsuz qüdrətinə və mərhəmətinə heyran olmasına baxmayaraq, müşriklərin bunu oyun oyuncaq sanmaları bildirilir və bu münasibətləri tənqid edilir. Bu tənqid, eyni zamanda inkarçıların dinin reallığından nə qədər uzaq olduqlarını da göstərir.

Quranda eyni ismarıcları verən başqa ayə və ayə qrupları (Rad/2-5, Ya Sin/77-82, Saffat/53, Qaf/2, 3, Səcdə/10, İsra/49, İsra/98, Möminlər/35, 82, Vaqiə/47 və Nəziət/11) da vardır.

¹⁸De ki: “Bəli, siz də çox alçaldılmış olaraq dirildiləcəksiniz..”.

Bu ayədə, müşriklərin 15-17-ci ayədəki “Bu açıq-aşkar cadudan başqa bir şey deyildir. Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqiqətənmi biz təkrar diriləcəkmişik? Əvvəlki atalarımızdamı?” şəklindəki etirazlarına həm çox qısa, həm də çox geniş mənalar ehtiva edən tək bir cümlə ilə cavab verilmişdir: “Bəli, siz də çox aşağılanmış olaraq…” Əslində elə inkarçılara yaraşan da özlərinə belə münasibət göstərilməsidır.

• ⁸⁷Və onlar o gün, Allaha təslim oldular. Uydurmuş olduqları şeylər də özlərindən uzaqlaşıb getdi. (Nəhl/87)
• ⁶⁰Və sizin Rəbbiniz: “Mənə yalvarın, dua edin ki, sizə qarşılıq verim. Şübhəsiz, Mənə qulluq etməkdən yekəxanalıq edən insanlar yaxında xor görülmüş olaraq, cəhənnəmə girəcəkdirlər” – dedi. (Mömin/60)

^19,20Artıq o çətin bir qışqırıqdan ibarətdir. Bir də baxarsan ki, onlar qarşıda dururlar. Və:  “Eyvah bizlərə! Bax budur, bu, Din Günüdür!” – deyərlər.

²¹Bax budur, bu sizin yalan saydığınız Ayırdetmə Günüdür!

^22,23Toplayın, o şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənləri, həmtaylarını və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etmiş olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. ^24,25Və durdurun onları, şübhəsiz, onlar sorğu-suala çəkiləcəklər: “Nə oldu sizlərə ki, niyə bir-birinizə kömək etmirsiniz?”

²⁶Əksinə, bu gün onlar təslim olanlardır.

²⁷Və onların bəzisi bəzisinə dönmüş/üz-üzə gəlmiş, soruşurlar/bir-birlərini ca­vab­deh tuturlar.

²⁸Onlar: “Şübhəsiz, siz bizə sağ əldən/haqq yoldan/yaxşı mövqedən/gücdən/qüvvətdən gəlib dururdunuz” – deyərlər.

^29–32Digərləri deyərlər ki: “Tam əksinə, siz möminlər olmamışdınız. Bizim sizə qarşı bir gücümüz də yoxdur. Tam əksinə, siz yolunu azmış bir cəmiyyət idiniz. Ona görə də üzərimizə Rəbbimizin Sözü haqq oldu. Şübhəsiz ki, biz cəhənnəmi dadacağıq. Sonra biz sizi qızışqırdıq. Çünki biz qızışdıranlar idik”.

Bu ayə qrupunda, üç ayrı səhnə halında müşriklərin “axirətdə çox aşağılanmış olaraq həşr ediləcəkləri” təsvir edilmişdir.

Birinci Səhnə [19-21-ci ayələr]:

^19,20Artıq o çətin bir qışqırıqdan ibarətdir. Bir də baxarsan ki, onlar qarşıda dururlar. Və:  “Eyvah bizlərə! Bax budur, bu, Din Günüdür!” – deyərlər.

²¹Bax budur, bu sizin yalan saydığınız Ayırdetmə Günüdür!

Bu səhnədə inkarçılar inkar etdiklərinin əksinə, qiyaməti yaşamışlar və hüzurda dikilmişlər. Səhv etdiklərini etiraf edib: “Vay bizim halımıza! Budur bu, Din Günüdür” deyə peşmanlıqlarını dilə gətirirlər. Allah da onlara: “Budur bu, sizin yalan saymaqda olduğunuz Ayırma Günüdür” – deyərək həqiqəti üzlərinə vurur.

Yəvmüd-Din

“يوم الدّين Din Günü”  “Qarşılıq Günü” deməkdir. Bu ifadəylə “hər kəsin yaxşı, ya da pis, etdiyi bütün əməl və hərəkətlərinin qarşılığını görəcəyi axirət günü” qəsd edilir. Anlayışın əsl açılışı bilavasitə Rəbbimiz tərəfindən İnfitar/14-19-da edilir:

• ^14–16Din-iman tanımayıb pisliyə batmış olanlar isə qətiliklə cəhənnəmdədirlər. Din Günü ordan ayrılmayaraq, oraya söykənəcəklər.
• ¹⁷Din Gününün nə olduğunu sənə nə bildirdi? ¹⁸Sonra yenə, Din Gününün nə olduğu­nu sənə nə bildirdi? ¹⁹Din Günü kimsə kimsəyə yekəxanalıq edə bilməz. (İnfitar/14-19)

Müşriklər, yaşadıqları məhşər anının “Din Günü” olduğunu etiraf etdikdən sonra, Rəbbimiz də bu etiraflarını təsdiq edərək, onlara o günün eyni zamanda “Ayırd Etmə Günü” olduğunu da bildirir.

Yəvmul-Fasl [Ayırd Etmə Günü]: يوم [yəvm] və الفصل [əl-fasl] sözlərindən təşkil olan bu ifadə, “ayırd etmə günü” mənasına gələn bir isim tamamlığıdır.

Qiyamət gününə Yevmül-Fasl [Ayırd Etmə Günü] deyilməsinin səbəbi odur ki, həmin gün haqq ilə batil, mömin ilə kafir bir-birindən ayrılacaq. Bəzilərinin “qərar günü”, “hökm günü” olaraq tərcümə etdikləri bu ifadənin, izahsız olaraq, söz mənasıyla tərcümə edilməsi, fikrimizcə ən uyğun olanıdır.

“Yevmül-Fasl [Ayırd Etmə Günü]” ilə əlaqədar olaraq daha əvvəl Mürsəlat surəsində açıqlama edildiyindən, təfərrüatın oradan oxunmasını məsləhət görürük.

İkinci Səhnə [22-25-ci ayələr]:

^22,23Toplayın, o şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənləri, həmtaylarını və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etmiş olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. ^24,25Və durdurun onları, şübhəsiz, onlar sorğu-suala çəkiləcəklər: “Nə oldu sizlərə ki, niyə bir-birinizə kömək etmirsiniz?”

Bu səhnədə, məhşərin birinci mərhələsindən sonrakı vəziyyət təsvir edilərək cəhənnəmə sövq edilən inkarçılardan: “Nə oldu sizlərə ki, köməkləşmirsiniz?” – deyə soruşulacağı, beləliklə də keçmişdəki ağılsızlıqları xatırladılıb, özlərinə psixoloji yöndən də əzab ediləcəyi bildirilir.

Daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, Quranda keçən “zülm”, “şirk”, “zülm edən adamlar” da “şirk qoşan” adamlardır.

• ¹³Və o zaman ki, bir dəfə Loğman, oğluna öyüd verərək: “Əziz oğlum! Allaha or­taq qoşma, heç şübhəsiz ki, Allaha ortaq qoşmaq, tam yəqinliklə bilin ki, böyük bir səhv davranışdır/öz zərərlərinə iş etməkdir – demişdi. (Loğman/13)
• ⁸²Bu iman edənlər və imanlarına səhv/öz zərərlərinə iş etməyənlər/şirk qarışdırmayanlar, bax budur, onlar təhlükəsizlikdə olanlardır. Bələd­çi­ləndikləri doğru yolu tapanlar da, onlardır. (Ənam/82)

Bəhs etdiyimiz ayədə zülm edənlərin “həmtayları” olaraq xarakterizə edilənlər, müşriklərin “şirk qoşan yoldaşları”, xüsusilə də onları şirkə götürən “iblisləri” deməkdir. 29-32-ci ayələrdəki “Əksinə, siz möminlər olmamışdınız. Bizim sizə qarşı bir gücümüz də yoxdur. Əksinə, siz azmış bir qövm idiniz. Onun üçün üzərimizə Rəbbimizin Sözü haqq oldu. Şübhəsiz, biz dadanlarıq. Sonra biz sizi qızışdırdıq. Çünki biz qızışdırıcılar idik” ifadəsi açıq şəkildə bunu göstərir. Çünki bu ifadə, bir çox yerdə keçdiyi kimi, İblisə aid bir ifadədir.

⁷insanlar inanc və əməllərinə görə qruplandığında,

Ayənin orijinalındakı ifadənin hərfi mənası, “nəfslər qoşalaşdığında” şəklindədir. Vaqiə/7-yə (127-ci nəcm) görə buradakı qoşalaşdırma, “sağçılar, solçular ve öncülər” şəklində insanların öz aralarındakı qoşalaşdırmadır, birləşdirmədir, yəni qrup-qrup toplamaqdır.

Təkvir surəsinin bu aysində də məhşər səhnələndiyinə görə, Vaqiə surəsinin 7-ci və sonrakı ayələri bu ayənin detayı olaraq düşünülə bilər. Bu halda, ayədə keçən eşleştirmenin Vaqiə surəsindəki “sağçılar, solçular ve öncülər” şəklində öz aralarındakı qoşalaşdırma ilə eyni olduğu söylənə bilər.

Vaqiə وَكُنتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً

 

• ²²Və iş bitincə şeytan [iblis/düşüncə qabiliyyəti] onlara: “Şübhəsiz ki, Allah sizə doğrunu vəd etmişdi, mən də sizə vəd etdim, dərhal da aradan çıxdım. Onsuz da, mənim sizə qarşı məcburedici bir gücüm yoxdur. Ancaq mən sizi çağırdım, siz də mənə qarşılıq verdiniz. Ona görə də məni qınamayın, öz özünüzü qınayın! Mən sizi qurtara bilmərəm, siz də mənim qurtarıcım deyilsiniz! Şübhəsiz ki, mən, əvvəldən məni Allaha ortaq qoşmağınızı da qəbul etməmişdim” – dedi. Şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər, özləri üçün acı bir əzab olanlardır! ²³İman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlər də, Rəbbinin izni ilə/biliyi ilə içində həmişəlik qalmaq üçün altından çaylar axan cənnətlərə girdirilirlər. Onların oradakı günaydınlıq verməsi: “Salam”– dır. (İbrahim/ 22, 23)
• ^82,83İblis: “Elə isə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olmağına and içirəm ki, mən onların hamısını, içlərindən arıdılmış qulların istisna olmaqla, mütləq azdıracağam” – dedi.
• ⁸⁴Allah dedi ki: “Doğru budur. Mən də bu doğrunu söyləyirəm: “⁸⁵And olsun, cəhənnəmi, tam əmin ol ki, səninlə və sənə uyanların hamısı ilə – hamınızla dolduracağam”. (Sad/82-85)
• ^39,40İblis dedi ki: “Rəbbim! Sən məni insanları azdırmağım üçün yaratdığına görə, tam yəqinliklə bil ki, mən də yer üzündə, hər şeyi onlara bəzəyəcəyəm və arıdılmış qulların istisna olmaqla, onların hamısını tam əmin ol ki, azdıracağam!”
• ^41–44Allah dedi ki: “Bax budur, bu Mənim üzərimə aldığım ən doğru bir yoldur. Sənə uyan azğınlardan başqa, qullarımın üzərində heç bir məcburedici gücün yoxdur. Şübhəsiz ki, onların hamısına vəd edilən yer də cəhənnəmdir. Onun üçün yeddi qapı vardır. O qapıların hər biri üçün onlardan bir parça ayrılmışdır”. (Hicr/39-44)

Buna görə, kafir-müşrik o gün kafir-müşrik ilə, müşrik isə iblisi ilə həşr ediləcəkdir.

Ayədəki “zülm edənlərin həmtayları” ifadəsini Ömər b. el-Hattab kimi “Zinakar zinakar ilə birlikdə, içki içən içki içənlə birlikdə, oğurluq edən oğurluq edənlə birlikdə [həş​r edilir]” şəklində izah edilməsi Qurana zidd olur. Çünki imanlı, amma günah işləmiş, sonra isə tövbə etmiş adamların cəhənnəmə getməsi barədə söhbət getmir.

Üçüncü səhnə [26-32-ci ayələr]:

²⁶Əksinə, bu gün onlar təslim olanlardır.

²⁷Və onların bəzisi bəzisinə dönmüş/üz-üzə gəlmiş, soruşurlar/bir-birlərini ca­vab­deh tuturlar.

²⁸Onlar: “Şübhəsiz, siz bizə sağ əldən/haqq yoldan/yaxşı mövqedən/gücdən/qüvvətdən gəlib dururdunuz” – deyərlər.

^29–32Digərləri deyərlər ki: “Tam əksinə, siz möminlər olmamışdınız. Bizim sizə qarşı bir gücümüz də yoxdur. Tam əksinə, siz yolunu azmış bir cəmiyyət idiniz. Ona görə də üzərimizə Rəbbimizin Sözü haqq oldu. Şübhəsiz ki, biz cəhənnəmi dadacağıq. Sonra biz sizi qızışqırdıq. Çünki biz qızışdıranlar idik”.

Bu səhnədə müşriklərin heç bir bəhanəyə, etiraza güclərinin qalmadığı; hava atdıqları, tamamilə tükəndikləri və bir-biriylə mübahisə etmələri görünür.

28-ci ayədə, cəhənnəmliklərdən bəzilərinın digərlərinə: “Şübhəsiz, siz bizə yəmindən [sağ əldən/ haqq yoldan/yaxşı mövqedən/gücdən qüvvətdən] gəlirdiniz” – dedikləri görünür. Bu ifadə ümumiyyətlə “sağdan gəlirdiniz” şəklində səthi olaraq mənalandırılmışdır. Beləliklə, ayənin işarə etdiyi incəlik anlaşılmamışdır. Buna görə də, ayədəki “yəmin” və “yəmindən gəlmə, yaxınlaşma” tərkibini təhlil etməyin faydalı olacağını düşünürük.

YƏMİN: “ اليمين Yəmin” əslində bədənin bir üzvünün adı olub “sağ əl” deməkdir. [7]

Əbu Mansur da: “اليمين yəmin” sözü sinonimdir. Sağ ələ “yəmin” deyirlər. Yəmin qüvvətdir, qüdrətdir. Yəmin “yaxşı mövqe”dir – demişdir. [8]

İstər lüğətlərdəki bu bəlağələrdən, istərsə də sözün Qurandakı işlədilməsindən “yəmin” sözünün güc, qüvvət, insanın ən çox dəyər verdiyi, ən şərəfli şey olduğu anlaşılır. Sağ ələ “yəmin” deyilməsi də, həm sağ əlin sol ələ görə daha güclü olması, həm də sol ələ görə sağ ələ daha artıq dəyər verilməsindəndir. İnsanın özünə güc verən, dəstək olan birisinə “o mənim sağ əlimdir” deməsi də buradan gəlmişdir.

Yəmindən Gəlmə: Bu ifadə dilimizdə “sağdan yaxınlaşma” olaraq işlədilir. Mənası “əxlaqi olaraq faydalı bir tövsiyə etmək” deməkdir.

Ayənin keçdiyi bölmə nəzərə alındığında, bu sözü söyləyən cəhənnəmliklərin, müxatiblərinə belə demək istədikləri anlaşılır: “Siz bizə haqq yoldan gəldiniz. Bizi ən çox dəyər verdiyimiz şeylərlə aldatdınız. Allahı, Peyğəmbəri, dini, imanı, əxlaqı vasitə edərək, bizi aldadıb müşrik vəziyyətinə düşürdünüz. Demək ki, Allah və Peyğəmbər haqqında yalanlar uydurmuşsunuz. Biz də sizə etibar etmişdik”.

Müxatibləri olan öndə gedənlərin də cəhənnəmliklərin bu ittihamlarına: “Əksinə, siz möminlər olmamışdınız. Bizim sizə qarşı bir gücümüz də yoxdur. Əksinə, siz azmış bir qövm idiniz. Onun üçün üzərimizə Rəbbimizin Sözü haqq oldu. Şübhəsiz, biz dadanlarıq. Sonra biz sizi qızışdırdıq. Çünki biz qızışdırıcılar idik” – deyə cavab verdikləri və ittihamları qəbul etmədikləri görünür.

Düşmənin “sağdan” gələrək yaxınlaşması bizə Əraf surəsində keçən bu səhnəni xatırlatmalıdır:

• ^16,17İblis: “Elə isə, məni azğınlığa itələməyinə qarşılıq olaraq, and olsun ki, mən onlar üçün Sənin ən doğru yolunda oturacağam. Sonra, yenə and olsun ki, onların önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara vəsvəsə verəcəyəm və Sən, çoxlarının, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmadığını görəcəksən” – dedi. (Əraf/16, 17)

Bu ayədən anlaşılacağı kimi, düşmənin insanı aldatmaq üçün işlədəcəyi zəmin, “Allahın dosdoğru yolu”dur. Yəni, Allah, peyğəmbər, əxlaq kimi uca dəyərlərdir. Düşmənlər, bu dəyərləri işlədərək insanı Allah ilə, yəni Allahı vasitə edərək, Onun adından yalan, iftira uyduraraq aldadırlar.

Ayədə bəhs edilən “Haqq Söz” isə Rəbbimizin müşriklər, münafiqlər, inkarçılar üçün aldığı “Bütün insanlar və cinlərdən [hər kəsdən] cəhənnəmi əlbəttə tamamilə dolduracağam” prinsipial qərarıdır.

• ¹³Və əgər Biz diləsəydik hər insana doğru yolu verərdik. Lakin Məndən: “Bilinən, bilinməyən, keçmişdən, gələcəkdən hər kəsdən cəhənnəmi əlbəttə, tamamilə dolduracağam” – sözü haqq olmuşdur. (Səcdə/13)
• ⁸⁴Allah dedi ki: “Doğru budur. Mən də bu doğrunu söyləyirəm: “⁸⁵And olsun, cəhənnəmi, tam əmin ol ki, səninlə və sənə uyanların hamısı ilə – hamınızla dolduracağam”. (Sad/84, 85)

“Rəbbimizin Sözünün Haqq olması” mövzusu Qaf Surəsində işləndiyindən, əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Üçüncü səhnənin də verilməsiylə, başda qeyd etdiyimiz üç səhnə də təhlil edilmiş olur. Cəhənnəmdəki bu mübahisə səhnələri müxtəlif surələrdə təkrarlanmışdır:

 

• ⁸⁴Allah dedi ki: “Doğru budur. Mən də bu doğrunu söyləyirəm: “⁸⁵And olsun, cəhənnəmi, tam əmin ol ki, səninlə və sənə uyanların hamısı ilə – hamınızla dolduracağam”.             (Sad/84, 85)
• ⁴⁷Və onlar, atəş içində bir-birləri ilə mübahisə edərkən, zəif olanlar yekəxanalıq edənlərə: “Şübhəsiz, bizlər sizə uyan insanlar idik. İndi siz bizdən atəşdən bir hissəni sovuşdura bilərsinizmi?” – deyərlər.
• ⁴⁸Yekəxanalıq edənlər: “Şübhəsiz, həmişə/hamımız onun içindəyik. Şübhəsiz ki, Allah qullar arasında hökmünü vermişdir” – dedilər. (Mömin/47, 48)
• ³¹Və bu kafirlər: “Biz qətiyyən, bu Qurana inanmarıq, ondan əvvəlkinə də…” – dedilər. Sən şərik qoşaraq, küfr edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənləri Rəbbi hüzurunda tutulmuş, sözü birinin digərinə geri çevirdiyini bir görsən! Zəifliyə uğradılan insanlar yekəxanalıq edənlərə: “Əgər sizlər olmasaydınız, qətiliklə bizlər mömin insanlar olardıq” – deyəcəklər.
• ³²Yekəxanalıq edən insanlar zəifliyə uğradılan insanlara: “Sizə bələdçi gəldikdən sonra, sizi ondan bizmi çevirdik? Tam əksinə, siz özünüz günahkarlar oldunuz” – deyərlər.
• ³³O zəifliyə uğradılan insanlar da, o yekəxanalıq edən insanlara: “Tam əksinə, gecənin və gündüzün tələsi! Siz bizə Allaha inanmamağımızı və Ona bəzi yoldaşlar qəbul etməyimizi əmr edirdiniz” – deyərlər. Bunlar əzabı gördükləri zaman peşmançılıqlarını gizləyəcəklər. Biz də o kafirlərin boyunlarına dəmir halqalar keçirmişik. Onlar, sadəcə, etmiş olduqlarının qarşılığını görürlər. (Səba/31-33)

³³Bu halda, şübhəsiz ki, onlar o gün əzabda ortaqdırlar.

³⁴Şübhəsiz, Biz günahkarlara belə edərik.

Bu ayələrdə Rəbbimiz şirk və küfrdə olanları [şirk qoşanları və şirkə təşviq edənləri] əzabda ortaq edəcəyini, yəni hər iki qrupu da cəzalandıracağını bildirir. Şirkə yönəldən, şirkə təşviq edən, şirk qoşmağı doğru iş kimi göstərənlərin “Biz onları azdırmadıq, onlar əslində elə dəlalətdə idilər” şəklindəki etirazları işə yaramayacaqdır. Rəbbimizin bu iki qrupun bir-birləriylə mübahisə etmələrinə münasibəti haqqında ilk dəfə Qaf və Əraf surələrində bəhs edilmişdi. İrəlidə Əhzab surəsində də bəhs ediləcəkdir.

• ²⁸Allah dedi ki: “Mənim hüzurumda çəkişməyin! Mən sizə daha əvvəl təhdid göndərmişdim. (Qaf/28)
• ³⁸Allah: “Sizdən əvvəl keçmiş tanıdığınız-tanımadığınız atəş içindəki lideri olan cəmiyyətlərin içinə girin!” – deyər. Hər cəmiyyət ora daxil olduqca qardaşını kənarlaşdırıb gözdən salar. Sonunda hamısı oraya toplandığında, sonrakılar əvvəlkilər haqqında: “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizi yolumuzdan azdırdı. Onlara atəşdən qat-qat əzab ver” – deyərlər. Allah: “Hər kəsə qat-qatdır, lakin siz bilmirsiniz” – deyər. (Əraf/38)
• ^67,68Və dedilər ki: “Ey Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, biz ağalarımıza və böyüklərimizə itaət etdik və onlar bizi düz yoldan azdırdılar. Ey Rəbbimiz! Onlara əzabdan iki qat ver və özlərini tam olaraq kənarlaşdır/mərhəmətindən məhrum et”. (Əhzab/67, 68)

^35,36Şübhəsiz onlar özlərinə: “Allahdan başqa tanrı deyə bir şey yoxdur” – deyildiyi zaman təkəbbür göstərirlər və: “Şübhəsiz, biz gizli güclərin dəstəklədiyi/dəli bir şair üçün tanrılarımızı buraxarıqmı?” – deyirlər.

Bu ayələrdə, cəhənnəmə yaxınlaşdırılmış olan müşriklərin keçmişlərinə işarə edərək daha əvvəl özlərinə tövhid məsləhət görüldüyündə bunu rədd etdikləri və: “Şübhəsiz, biz məcnun bir şair üçün tanrılarımızı buraxarıqmı?”– deyərək, inanclarına sıx-sıx sarıldıqları nəql edilir. Bu ifadə Məkkəli müşriklərə birbaşa bir eyham xüsusiyyəti daşıyır.

³⁷Tam əksinə, o, haqq ilə gəldi və bütün peyğəmbərləri doğruladı.

^38,39Şübhəsiz ki, siz o acı əzabı dadacaqsınız və sadəcə etdiyiniz əməllərinizlə cəzalan­dı­­rıla­caqsınız.

Bu ayə qrupunda, peyğəmbərimiz üçün “məcnun”, “şair” deyənlərə cavab verilərək, onun məcnun da, şair də olmadığı, haqq ilə gəldiyi, haqqı gətirdiyi və daha əvvəlki elçiləri də təsdiq etdiyi bildirilmişdir. Müşriklərə xitab edilərək, onu və gətirdiklərini inkar etdiklərinə görə şiddətli bir əzabla cəzalandırılacaqları xəbər verilir.

Rəsulullahın peyğəmbər olduğunun bir çox dəlilindən biri özündən əvvəlki peyğəmbərləri doğrulamış olması, bir digəri isə əvvəlki peyğəmbərlərə öz ümmətinin də inanmasını şərt qoşan bir kitab [Quran] təbliğ etmiş olmasıdır. Halbuki, Elçi haqq peyğəmbər olmasa, həm filosofların etdiyi kimi keçmişi tənqid edərək özünü ön plana çıxarmağa və şəxsiyyətini qəbul etdirməyə çalışar, həm də bundan maddi və mənəvi mənfəət təmin etməyə çalışardı.

38, 39-cu ayələrdə yalan sayanlar “acı əzab” ilə təhdid edilmişdilər. Çünki Şura/40-da “Və bir pisliyin cəzası, onun kimi bir pislikdir. Amma kim əfv edər və düzəldərsə, onun ödənişi Allaha aiddir. Şübhəsiz, ki, O, zalımları sevməz” deyilərək, cəzanın günaha uyğun olması prinsipi ortaya qoyulmuşdur. Həqiqəti təbliğ edən bir elçiyə “dəli, şair” deyərək, əziyyət edənlər, etdikləri əziyyətin qarşılığını yenə əziyyət olaraq almalıdırlar. Uyğunluq ancaq belə təmin edilir.

⁴⁰Allahın arıdılmış qulları bundan istisnadır.

Quran, təlimləndirmə üsulu olaraq əkslik metodunu tez-tez işlədir. Bu özünəməxsusluğunun bir nəticəsi olaraq əvvəl inkarçıların axirətdəki mövqeləri açıqlanır, sonra da onların əksi olan “arıdılmış müttəqilərin” vəziyyəti sərgilənir.

Ayədə keçən “ مخلص Muxləs” sözü “arıdılmış” deməkdir. Qurandan öyrəndiyimizə görə, mənəvi olaraq saflaşdırma mənasına gələn “arıtma” işi, “fitnə” və “bəla” şəklindəki sınaq vasitələri ilə reallaşdırılır. Durduğu yerdə kimsənin arınması mümkün deyildir.

Lisanül-Arabda verilən bəlağələrə görə, fitnə sözü “atəşdə yandırmaq” mənasındakı fətən kökündən törəmişdir. Mənası, “qızıl, gümüş kimi qiymətli mədənlərin özüylə qaynaşmış olan dəyərsiz maddələrindən [cürufundan] ayırd edilməsi, yəni saflaşdırılması məqsədi ilə yüksək atəşdə yandırılması [potada əridilməsi]” prosesidir.

الفتنة [fitnə] sözü sadəcə qiymətli mədənlərin saflaşdırma prosesinin adı olaraq işlədilməklə qalmamış, insanların inanclarının, iç üzlərinin ortaya çıxarılmasında bir vasitə olan mal yoxluğu [yoxsulluq], mal çoxluğu [zənginlik], xəstəlik, ölüm kimi vəziyyətlər ilə korluq, topallıq, karlıq kimi fiziki qüsurlar və qıtlıq, döyüş kimi kütləvi hadisələr də fitnə olaraq adlandırılmışdır.

Uca Rəbbimiz, göndərdiyi elçilər də daxil olmaqla hər kəsi [Müsəlmanları, insanları, cəmiyyətləri] fitnələndirərək, onları atəşə atıb əridərək, cüruflarını kənara atdırıb saf, arı-duru hala gətirir. Rəbbimiz, nemət və ya külfət cinsindən səbr və səbatı reallaşdıracaq hər şeyin fitnə üçün bir vasitə olduğunu bildirmişdir:

Allahın fitnələndirməsi elçilərin, insanların və cəmiyyətlərin yetkinləşməsinə, müsbət yöndə dəyişməsinə, inkişaf etməsinə yönəlik olduğu üçün fitnələr təkamül və feli təlim funksiyası görür. Fitnədən keçənlər səbr və səbat baxımından güclənirlər. Nəcə ki, Quranda İblisin və digər şeytanların təsir edə bilmədiyi qullar olaraq bildirilən “müxlis qullar”, fitnə və bəlalarla arıdılmış, saf, arı-duru hala gətirilmiş qullardır.

Rəbbimizin Quranda müxlis olaraq qeyd etdiyi peyğəmbərlərdən başqa heç kimin müxlis olmayacağını düşünərək, bu xüsusiyyəti sadəcə peyğəmbərlərə məxsus saymaq doğru bir qənaət deyildir. Fitnələnən, bəla və musibətlərlə sınanmağa səbr edən, arınmaq istəyiylə özünü təlimləndirib yetkinləşdirən, təfəkkür və əql etmə kimi zehni təchizatlarını gücləndirərək özünü yetişdirən hər kəs müxlisdir. Belə olanlar özlərini İblisin, pis yoldaşın təsirlərindən qoruya bilir.

^41–49Bax budur, Allahın arıdılmış qulları! Onlar özləri üçün müəyyən bir ruzi, meyvələr olan­lardır. Bol nemət cənnətlərində qarşılıqlı olaraq taxtlar üzərində ikram görən­lərdir. İçənlərə ləzzət verən, bulaqdan doldurulmuş, özündə zərərli bir tərəfi olmayan, sərxoşluq da verməyən ağappaq bir qədəhlə onların ətrafında dolaşılır. Yanlarında da gözlərini özlərinə dikmiş iri gözlülər vardır. Qorunmuş yumurta kimidir onlar.

⁵⁰Sonra da kimisi kimisinə dönüb bir-birlərindən soruşarlar.

^51–53Onlardan bir sözçü deyər ki: “Şübhəsiz ki, mənim: “Sən həqiqətən, tam yəqinliklə, doğrulayanlardansanmı? Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqi­qə­tən­mi biz qarşılıq görəcəyik?” – deyən bir yaşıdım/yaxın yoldaşım var idi”.

⁵⁴Dedi ki: “Siz onu tanıyan, bilən birisinizmi?”

⁵⁵Sonra özü onu tanıdı və onu cəhənnəmin tam ortasında gördü.

^56–59Dedi ki: “Allaha and içirəm ki, doğrusu, sən az qala məni dəyişikliyə/dağıntıya uğradacaqdın. Rəbbimin neməti olmasaydı, tam əmin olun ki, mən də bu hazır olanlardan olacaqdım. Yaxşı, necə imiş, bax! Bəs biz ilk ölümümüzdən başqa bir da­ha da ölməyəcəkdik? Bəs bir daha dirildilmiyəcəkdik? Bəs biz əzaba uğradılmaya­caqdıq?”

Bu ayə qrupunda əvvəl Allahın arıdılmış qullarının cənnətdəki mövqeləri anladılır, sonra isə cənnətdəki bir möminin cəhənnəmdəki tanıdıqları ilə dialoqları verilir. Hələ reallaşmamış olan bu axirət səhnələri, insanlara öyüd vermək və xəbərdarlıq etmək məqsədiylə anladılır.

Arıdılmış, arınmış kimsələr ayədə qeyd edilən nemətlər içində səfa sürərək, öz aralarında da söhbət edirlər. İçlərindən biri, dünyadaykən axirəti yalan sayan bir tanıdığının aqibəti ilə maraqlanır və onu soruşur. Sonunda o yalan sayan kimsəni cəhənnəmin tam ortasında görür və ona cənnətdən səslənir:

“Allaha and içirəm ki, doğrusu sən az qala məni həlak edəcəkdin. Rəbbimin neməti olmasaydı, qətiliklə mən də bu hazır durdurulanlardan olacaqdım. Yaxşı, necəymiş bax! Biz ilk ölümümüzdən başqa bir daha ölməyəcəkmiymişik? Biz əzaba uğradılmayacaqmıymışıq?”

Belə bir səhnəni daha əvvəl Müddəssir surəsində izləmişdik.

• ^38,39Hər mənliyini/özünü tapmış insan, sağ tərəf gücləri xaric, qazancının müqabilində bir girovdur.
• ^40,41Sağ tərəf gücləri, bağçalardadırlar. Günahkarlardan soruşurlar: ⁴²“Sizi Səqərə sürükləyən nədir?” ⁴³Günahkarlar: “Biz salaatçılardan deyildik, ⁴⁴Yoxsulu da qidalandırmırdıq/işsiz-gücsüzə də öz çörəyini qazanacaq fürsət və imkan vermirdik. ⁴⁵Və biz boş yerə zəhmət çəkənlərlə bərabər boş yerə zəhmət çəkirdik. ^46,47Və həmçinin biz müzakirə olunmaz və qarşı çıxılmaz olan ölüm/qiyamət bizə gələnə qədər Din Gününü yalan sayırdıq” – dedilər. (Müddəssir/38-47)

Yeyilib-içiləcəklər. Ayədə cənnətdə yeyilib-içiləcəklər anladılarkən “ləzzət verən, zərərli bir yönü olmayan, sərxoşluq verməyən” ifadələri işlədilmişdir. Bu ifadələr cənnətdəki nemətlərin bəslənmək üçün deyil, sadəcə ləzzət üçün veriləcəyi görüntüsünü verir. Bu nemətlər dünyadakı normal qidalar kimi olmayacaqdır. Çünki cənnətdə aclıq kimi bir duyğu olmayacaqdır.

• ^117–119Sonra da Biz: “Ey Adəm! Şübhəsiz ki, İblis sənə və zövcənə düşməndir. Diqqət edin ki, sizi cənnətdən çıxarmasın, sonra bədbəxt olarsan, tam yəqinliklə bil ki, sənin acmamağın və çılpaq qalmamağın cənnətdədir. Və sən orada susamazsan və günəşin istisində qalmazsan” – dedik. (Ta Ha/117-119)

İçkilər də dünyadakılar kimi çürümüş meyvə və arpadan edilməmişdir. Oradakı içkilər bulaq və çeşmələrdən axacaqdır.

• ²²Onlara canlarının istədiyi meyvələr və ətlərdən bol-bol sərgilədik.
• ²³Orada özündə boş söz, axmaqlama və günaha batma olmayan bir qədəhi bölü­şür­lər.
• ²⁴Və özlərinə aid bir sıra gənclər, onların ətrafında dönərlər, sanki onlar sədəflərin içində qorunmuş inci kimidirlər.
• ^25–28Bir-birlərinin üzünə dönüb, soruşurlar: “Doğrusu, biz daha öncə ailəmiz içində qorxanlardan idik. Allah bizə lütf etdi və bizi içimizə işləyən əzabdan qorudu. Şübhəsiz, biz daha öncə, Ona yalvarırdıq. Şübhəsiz ki, O, yaxşılıq edənin, acıyanın məhz özüdür”. (Tur/22-28)
• ^5–22Şübhəsiz ki, “yaxşı insanlar” kafur qatılmış bir qabdan içərlər, fışqırdıldıqca fışqırdılacaq bir bulaqdan ki, ondan verdikləri sözləri yerinə yetirən, pisliyi yayılan bir gündən qorxan və: “Biz sizi, ancaq Allah rızası üçün doyururuq və sizdən bir qarşılıq və təşəkkür gözləmirik. Bəli, biz sifəti turşudulmuş və qaşları çatılmış bir gündə Rəbbimizdən qorxarıq” – deyərək Allah sevgisi üçün/sevməsinə baxmayaraq, yeməyi yoxsula, yetimə və darda/sıxıntıda olana verən Allahın qulları içərlər.

Buna görə də Allah onları o günün pisliyindən qoruyar, onlara aydınlıq və sevinc rast olacaq, səbr etmələrinə qarşılıq onlara cənnəti və ipəkləri verəcək/orada taxtlara söykənmiş olaraq qalacaqlar/orada bir Günəş də, dondurucu bir soyuq da görməyəcəklər və bağçanın kölgələri onların üzərlərinə düşəcək və alçaldıldıqca alçaldılacaq. Və aralarında gümüş bir qab və büllur kasalar dolaşdırılacaq, özləri­nin nizamladığı büllurları gümüşdəndir. Və orada onlar qarışığı zəncəfil olan bir qabdan içirlər… orada Səlsəbil deyilən bir bulaqdan… Və aralarında böyüməz, yaş­lan­maz uşaqlar dolaşar – onları gördüyündə, saçılmış bir inci sanacaqsan! Oranı gördüyündə, xoşbəxtlik və böyük bir mülk və idarəçilik görəcəksən. Əyinlərində incə, yaşıl ipəkli, parlaq atlasdan geyimlər olacaq, gümüş bilərziklərlə bəzənmiş olacaqlar. Rəbbi onlara tərtəmiz bir içki içirdəcək. Şübhəsiz ki, bu sizin üçün qarşılıqdır. Əməyiniz də qarşılığı ödənəcək xüsusiyyətdədir. (İnsan/5-22)

• ^14,15Yaxşı, Rəbbi tərəfindən açıq-aşkar bir dəlil üzərində olan kimsə, işinin pisliyi özünə bəzəkli göstərilən və boş – dünyəvi arzularına uyan insanlar kimi atəşdə sonsuz olaraq qalacaq olan və qaynar su içirilərək, bağırsaqları parça-parça olan kimsələr kimidirmi? Allahın qoruması altına girənlərə vəd edilən cənnətin örnəyi: “Orada pozulmayan təmiz sudan, dadı dəyişilməyən süddən, içənlərə ləzzət verən şərabdan və süzmə baldan bulaqlar vardır. Onlar üçün cənnətdə hər çeşid meyvə və Rəbbindən bir bağışlanma vardır. (Muhəmməd/14, 15)
• ¹⁰Önə keçənlər də önə keçənlərdir.
• ¹¹Bax budur, önə keçənlər yaxınlaşdırılanlardır.
• ¹²Bax budur, önə keçənlər Nəim cənnətlərindədirlər.
• ^13,14Bir çoxu əvvəlkilərdəndir, çox azı isə sonrakılardandır.
• ²⁴Onlar, etdiklərinə qar­şılıq olaraq, ¹⁵ləl-cəvahiratlarla işlənmiş taxtlar üzərindədirlər. ¹⁶Qarşılıqlı olaraq on­ların üzə­rində söykənirlər. ^17,23Ətraflarında qaynağından doldurulmuş dolçalar, sürahilər, qədəhlər vardır ki, ondan nə başları ağrıyar, nə də ağılları örtülər; xoşladıqları mey­vələr, ürəkləri istəyən quş əti; qorunmuş mirvarilər kimi iri gözlülər, heç böyüdülməyən uşaqlar dolaşarlar. ²⁵Orada boş söz, lağlağı və günaha çə­kən şeyləri eşit­məzlər. ²⁶Sadəcə, söz olaraq: “Salam, salam [sağ­lıq, salamatlıq, xoşbəxtlik]!”
• ^27–34Və sağın dostları, nədir o sağın dostları! Onlar, tikansız albalı, meyvə düzülü bananlar/akasiyalar, uzanmış kölgələr, fışqıran su, kəsilməyən/tükənməyən və qadağan olunmayan bir çox meyvələr və yüksəldilmiş döşəklər üstündədirlər.
• ³⁵Şübhəsiz Biz gilası, bananı, kölgələri, fışqıran suyu elə bir yaradılışla yaratdıq ^36–38ki, onları sağın əhli üçün cəzbedici olan və hamısı bir nizamda heç toxunulmamışlar etdik.
• ^39,40Bir camaat, çoxu əvvəlkilərdəndir. Bir camaat da sonrakılardandır. (Vaqiə/10-40)

Rəbbimiz cənnətliklərin yeyib içəcəklərinin nə cür şeylər olduğunu açıqladıqdan sonra, cənnətdəkilərin həmtaylarını da açıqlamışdır. Bu həmtaylar xarakterizə edilərkən üç nöqtə ön plana çıxarılmışdır:

• Baxışlarını yalnız öz həmtaylarına dikmiş, gizlənmiş yumurta kimi, iri gözlü həmtaylar.

Həmtayların “gizlənmiş yumurta”ya bənzədilməsi ərəblərdə belə bir deyim olduğuna görədir. Yumurtanın səthi sarıya çalan bir ağlıqdadır. Bu səbəbdən kiri, tozu dərhal bəlli edər. Buna görə də yumurta örtülüb, saxlanıldığında tozdan, torpaqdan və tüstüdən qorunmuş olur. Ərəblər çox gözəl qadınlara “gizlədilmiş, örtülü yumurta kimi” deyə iltifat edirlər.

⁶⁰Şübhəsiz, bax budur, bu böyük qurtuluşun məhz özüdür.

⁶¹Artıq çalışanlar, sadəcə böyük qurtuluş kimisi üçün çalışsınlar.

Cənnətdəki arıdılmış qulların mövqeləri və əleyhdarları ilə olan dialoqları təqdim edildikdən sonra Rəbbimiz bütün insanlara “Şübhəsiz ki, bu, böyük qurtuluşun məhz özüdür. Artıq çalışanlar, sadəcə bunun [böyük qurtuluşun] kimisi üçün çalışsınlar” – deyə xəbərdarlıq edərək, insanları ağıllı olan davranışa dəvət edir.

⁶²İkram olaraq bumu daha xeyirlidir, yaxud zəqqum ağacımı?

⁶³Şübhəsiz ki, Biz onu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir sınaq vasitəsi etdik. ^64,65Şübhəsiz ki, o zəqqum ağacı, cəhənnəmin dibində çıxan bir ağacdır. Tumurcuqları buynuzlu ilanların başları kimidir.

⁶⁶Bax budur, tam əmin olun ki, onlar ondan yeyəcəklər və qarınlarını on­unla dolduracaqlar. ⁶⁷Sonra şübhəsiz ki, onlar üçün sonra içəcəkləri qaynar su qarış­dı­rılmış bir içki də vardır. ⁶⁸Sonra da şübhəsiz ki, dönəcəkləri yer, tam əmin olun ki, cəhənnəmdir.

Rəbbimiz iki qrupa dair verdiyi açıqlamalardan sonra bu iki zümrəni qarşılaşdıraraq: “İkram olaraq bumu daha xeyirlidir, yaxud zəkkum ağacı?” – deyə soruşur. Yenə, əkslik metodunu işlədərək, arıdılmış qullarına cənnətdə ikram edəcəyi nemətlərdən sonra, bu dəfə də inancsızlara yedirəcəyi “Zəkkum”u və içirəcəyi qaynar su qarışığı olan içkini tanıdır.

Ayədə “zəkkum” bitkisi “cəhənnəmin dibində çıxan, tumurcuqları şeytanların [buynuzlu ilanların] başları kimi olan bir ağac” olaraq tanıdılır.

Ərəbistan Yarımadasının Qırmızı dəniz tərəfindəkı Tihamə bölgəsində yetişən bir bitki növü olan zəkkum, öz-özünə yetişən, qışda yarpaqlarını tökməyən alçaq boylu bir ağacdır. Rəngli və qəşəng çiçəkləri olan növləri bəzək bitkisi olaraq da yetişdirilir. Zəkkum ağacının çox zəhərli bir şirəsi var. Pis qoxulu və dadı çox acı olan bu şirə, insan bədəninə xaricdən [məsələn, ağacın budaqlarının qoparılması zamanı] bulaşması halında belə bir cür dəri xəstəliyinə yol açır. [9]

Zəkkum ağacının hansı ayələrdə keçdiyi ilə əlaqədar olaraq Vaqiə surəsində məlumat verildiyindən, mövzunun oradan oxunmasını məsləhət görürük.

Ayədə yer alan “zalımlar” ətrafındakılara az-çox əziyyət edən kimsələr deyil, müşrik və kafirlərdir.

Zəkkumun Zalımlara Fitnə Olması.

Daha əvvəl də açıqladığımız kimi, “fitnə” atəşdə yanmaq deməkdir. Buradan anlaşıldığına görə, o dövrdə “zəkkum” mövzusu üzündən biriləri atəşə atılmış, [sıxıntılara düşmüş, müvazinətini itirmiş] olmalıdır. Ya da Quranda bu ifadəni hər gördüyündə atəşə atılır [sıxıntıya düşür, müvazinətini itirir].

“Esbab-ı nüzul” qeydlərinə görə, bu ayə nazil olduğunda, “İbn Zibera adlı adam: “Allah evlərinizdə zəkkumu çoxaltsın” – demişdir. Çünki Yəmənlilər, xurmaya və qaymağa “zəkkum” deyirdilər. Budur buna görə, Əbu Cəhl cariyəsinə: “Bizi zəkkumlandır” – dediyində, o ona xurma və qaymaq gətirirmiş. Əbu Cəhl [yoldaşlarına]: “Buyurun zəkkumlanın!” – demişdir.

Həmçinin bu ayəni eşidənlər, “Atəş ağacı yandırdığı halda, cəhənnəmdə ağacın bitə biləcəyi necə düşünülə bilir” – demişdilər. [10]

Çünki inkarçılar, “hələ təvili reallaşmamış” olan ayəni özlərinə vasitə etmişdilər. Bunu Rəbbimiz Yunus surəsində belə açıqlamışdır.

• ³⁹Tam əksinə, onlar elmini qavraya bilmədikləri və ilk olaraq ortaya çıxması öz­lə­ri­nə hələ gəlməmiş olan bir şeyi yalan saydılar. Bunlardan əvvəlki insanlar da belə ya­lan saymışdılar. Budur bax, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin aqibəti necə olmuşdur. (Yunus/39)
• ^7–9Allah sənə bu kitabı endirəndir. Bu kitabdan bir qismi içərisində qayda olan ayədirlər ki, bunlar kitabın anasıdır. Digərləri də bir-birinə oxşar mənalıdır. Amma, belə olduqda qəlblərində etibarsızlıq/dayanıqsızlıq olan kəslər insanları dindən çıxarmaq, ortaq qoşmağa sürükləmək və onun mənalarından ən uyğununun təsbitinə cəhd etmək üçün dərhal ondan oxşar mənalı olanlarının ardınca düşərlər. Halbuki, onun mənalarından ən uyğun olanının təsbitini ancaq Allah və: “Biz buna inandıq, hamısı Rəbbimiz qatındandır. Rəbbimiz! Bizə bələdçilik etdikdən sonra qəlblərimizi döndərmə! Bizə Öz nəzdindən mərhəmət lütf et! Şübhəsiz, Sən bol-bol lütf edənin məhz özüsən. Rəbbimiz! Şübhəsiz, Sən insanları özündə heç bir şübhə olmayan gün üçün toplayansan. Şübhəsiz, Allah verdiyi sözdən dönməz” – deyən, elmli olanlar bilirlər. Və sadəcə, dərrakəsi/qavrama qabiliyyətləri olanlar öyüd alırlar. (Al-i İmran/7-9)

Ayədən anlaşılan odur ki, Rəbbimiz bu ayədəki “zəkkum” ilə Əbu Cəhillərin zəkkumlandığı zəkkumu qəsd etmirdi. Nəcə ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, zəkkum Hicazlıların tanımadığı bir bitkidir. Xüsusiyyətlərini yuxarıda qeyd etdiyimiz bu bitki, bizim kaktus deyə adlandırdığımız bitkiyə bənzəyir.

^2,3Elə insanlar var ki, o gün işləmiş, yorulmuş olmasına baxmayaraq, əyilmiş, aşağılığa düşmüşdür, ^4,5Onlar qızışmış bir atəşə atılırlar, qızğın bir bulaqdan içirlər.

^6,7Onlar üçün güc verməyən və aclığı aradan qaldırmayan quru bir tikandan başqa yemək yoxdur.  (Gaşiyə/2-7)

Zəkkumun fitnə olmasına bənzər digər bir hal da Rəbbimizin Bəqərə/24-də bildirdiyi bir mövzu haqqında reallaşmışdır:

²⁴Sonra, əgər bunu etmədinizsə və qətiyyən edə də bilməyəcəksiniz – belə isə kafirlər üçün hazırlanmış, yanacağı insanlar və daşlar olan atəşdən qorunun. (Bəqərə/24)

Yuxarıdakı ayə ilə əlaqədar olaraq o günün müşriklərindən Əbu Cəhl bu tənqidi etmişdir:

Yoldaşınız [Muhəmməd], cəhənnəm atəşinin, “Onun yanacağı daşlar və insanlardır” – deyərək, daşları belə yandırdığını iddia edir. Sonra da qalxıb o cəhənnəmin içində bir ağacın bitdiyini söyləyir. Halbuki atəş, ağacı yeyər, yandırar, bitirər. Belə isə o cəhənnəmdə necə o ağac bitə bilər?

Mütəşabih ayələrdən hələ təvili edilməmiş olanlar haqqında Əbu Cəhl kimi ortalığı bulandırmaq istəyənlərin ola biləcəyini xəbər verən Rəbbimiz Al-i İmran surəsində də bu ayələrin təvilinin kimlər tərəfindən edilməli olduğunu bildirmişdir.

“Şeytanların Başları”. Ayədə keçən “şeytanların başları” ifadəsindəki “şeytanlar”, xalq kültüründəki şeytan deyil, buynuzlu, pipikli bir ilanın adıdır. Həmçinin çox pis, çirkin bir bitkinin də adıdır. [11] Ərəblərdə pis, çirkin, iyrənc olan şeylər bu ilana, bu bitkiyə bənzədilir. Edilən şeytan təsvirləri də bu ilana bənzətmədən irəli gəlir.

Unudulmamalıdır ki, Quranda cənnət və cəhənnəmə edilən bütün eşitdirmələr və insanların o biri dünyadakı vəziyyətləri ilə əlaqədar bütün təsvirlər məcazidirlər. Bizlər üç ölçülü bir aləmin varlıqlarıyıq, idrakımız da üç ölçü ilə məhduddur. Cənnət, cəhənnəm, qısacası o biri aləmin hər şeyi başqa bir ölçüdədir. O ölçünü ancaq nümunə göstərmə sənətiylə anlatmaq mümkün olur. O biri aləm bizim üçün qeyb mövzusudur.

⁶⁹Şübhəsiz, onlar atalarını pozğun insanlar olaraq gördülər.

⁷⁰İndi də özləri onların izi ilə gedirlər.

Əslində bu ayə qrupu 13-17-ci ayələrlə əlaqəlidir. Burada Peyğəmbərin müxatibləri olan Məkkəli müşriklərin yenidən dirilməyə nə üçün inanmadıqları açıqlanır. Bu düşüncəsizlər bu mövzuda hər hansı bir biliyə və şübhəyə görə deyil, azğın atalarının inanclarını heç sorğu-sual etmədən, Allahın verdiyi ağlı işlətməyərək, təqib etdikləri yolun doğrumu, səhvmi olduğunu heç düşünmədən davam etdiklərinə görə inanmırlar. Əzabı da buna görə haqq edirlər.

⁷¹Və and olsun ki, onlardan öncəkilərin çoxu pozğun idi.

⁷²And olsun Biz onların arasına xəbərdar edənlər də göndərdik.

^73,74İndi bir bax, Allahın arıdılmış qullarından başqa o xəbərdarlıq alanların sonu necə oldu?

Bu ayə qrupunda Məkkə müşriklərinin vəziyyəti və bu vəziyyətin əzab çəkilməsinə səbəb olacağı bildirildikdən sonra, onlara keçmişdəki ataları xatırladılır, keçmişdəki azğınlıqlardan konkret nümunələr verilir, sonra da “İndi bir bax, Allahın arıdılmış qullarından başqa o xəbərdarlıq alanların sonu necə oldu?” – deyilərək xəbərdarlıqlar edilir.

Bu ayələrlə giriş edildikdən sonra, bir ibrət tablosu olan hekayətlərə keçilir.

⁷⁵Və and olsun ki, Nuh Bizə səslənib dua etmişdi. Bax budur, Biz nə gözəl cavab verənlərik! ⁷⁶Biz də onu və ailəsini, yaxınlarını, inananlarını o böyük sıxıntıdan qurtardıq. ⁷⁷Və onun nəslini əbədi qalanların məhz özü etdik.

⁷⁸Və Biz sonradan gələnlər içində onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, örnək alınacaq] bir söz buraxdıq.

⁷⁹Dünya durduqca Nuha salam olsun!

⁸⁰Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq edənlərə bax budur, belə qarşılıq veririk.

⁸¹Şübhəsiz ki, Nuh Bizim mömin qullarımızdan idi.

⁸²Sonra digərlərini suda boğduq.

Bir əvvəlki ayə qrupunda inkarçılara keçmişdəki ümmətlərin bir xatırladılması edilmişdi. Bu ayə qrupunda isə ilk konkret nümunə olaraq Nuh peyğəmbər və qövmündən bəhs edilir. Daha sonra başqa nümunələr də veriləcəkdir.

Bu paraqrafda Nuh və qövmü nümunəsində yaxşılıq və gözəllik edənlərin Allah tərəfindən mükafatlandırılacağı, zülm və qarışıqlıq edənlərin isə cəzalandırılacağı hökmü bildirilir.

Nuh hekayəsi Hud surəsinin 25-48-ci ayələrində incəlikləri ilə verilmiş, surənin təhlilində Kitab-i Müqəddəsdən bəzi bölmələr təqdim edilərək, mövzu hərtərəfli olaraq təhlil edilmişdi. Buna görə də hekayə ilə əlaqədar daha artıq təfərrüata varmır, əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət görürük.

⁸³Heç şübhəsiz, İbrahim də Nuhun qrupundan idi.

⁸⁴O zaman ki, o Rəbbinə sağlam bir qəlblə gəlmişdi.

^88–89Çünki İbrahim, ulduzlara elə bir baxışla baxdı ki! Sonra da: “Şübhəsiz, mən sancılıyam/fikir sancısı çəkirəm” – dedi.

Nuh peyğəmbər və qövmünün anladıldığı hekayədən sonra, keçmişə aid verilən nümunələrin ikincisi İbrahim peyğəmbər və qövmüdür. İbrahim (əs) ilə əlaqədar bölmədə İbrahimin qövmü ilə olan mübarizəsi və öz həyatına aid bölmələr ayrı paraqraflar halında verilmişdir. İbrahimlə əlaqədar bu bölmədə anladılanlar, ard-arda, eyni zamanda olmuş hadisələr deyildir. Həmçinin hadisələrə çox qısa olaraq sadəcə işarə edilmişdir. Burada bir tək sözün belə İbrahimin həyatının çox uzun bir dövrünə işarə etdiyi diqqətdən qaçırılmamalıdır.

Bölmənin girişində Rəbbimiz, İbrahimi, Nuhun şiəsindən [Nuh tərəfdarı, Nuhun könüldaşı, inanc olaraq onu izləyən] və Rəbbinə “sağlam bir qəlb” ilə gəlmiş [sağlam vəziyyətə gəlmiş, tam inanaraq könlü rahat olmuş] biri olduğunu bildirmişdir.

Bu ayə qrupunda, İbrahimin necə ağlını işlətdiyi [təfəkkür etdiyi] və Allahı tanıyana qədər necə fikir sancıları çəkdiyi anladılır, sonunda da zehnindəki bütün şübhələri aradan qaldıraraq “qəlb-i səlim”ə çatdığı bildirilir. İbrahimin (əs) iman və tövhid dövrü anladılarkən, eyni zamanda hər insanın da Rəbbini təqlidlə deyil, təhqiqlə və mütmain/tam inanaraq könlü rahat olmuş olaraq tanımalı olmasına işarə edilir.

• ⁷⁵Və Biz beləliklə, sübut əldə etməsi və qəti inananlardan olması üçün, İbrahimə göylərin və yerin mülkiyyəti və idarəçiliyini göstərirdik.
• ⁷⁶Buna görə də İbrahim, üzərinə gecə çöküncə bir ulduz gördü: “Bu, mənim Rəbbimdir” – dedi. Sonra ulduz batınca: “Mən batanları sevmərəm” – dedi.
• ⁷⁷Sonra ayı doğarkən görüncə də: “Bu, mənim Rəbbimdir” dedi. O da batınca: “And ol­sun ki, Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi, tam yəqinliklə bilin ki, mən az­ğın­lar qövmündən olardım” – dedi.
• ^78,79Sonra günəşi doğarkən görüncə də: “Bu mənim Rəbbimdir, bu daha böyükdür!” – de­di. Sonra o da batınca: “Ey qövmüm! Şübhəsiz ki, mən sizin ortaq qoşduğunuz şey­lərdən uzağam. Tam yəqinliklə bilin ki, mən Hənif/batil inanclardan dönərək üzümü, göyləri və yeri yoxdan var edənə/yox edəcək olana çevirdim və mən ortaq qoşanlardan deyiləm” – dedi. (Ənam/75-79)
• ²⁶⁰Bir zamanlar İbrahim də: “Ey Rəbbim! Ölüləri necə diriltdiyini mənə göstər!”– demişdi. Allah: “İnanmadınmı ki?” – dedi. İbrahim: “İnandım, lakin qəlbim bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldıraraq, rahatlığa qovuşsun deyə” – dedi. Allah: “Dərhal quşlardan dördünü tut və onları özünə alışdır. Sonra hər dağın üzərində ondan bir parça burax. Sonra da quşları çağır, qaça-qaça/sürətlə sənə gələcəklər. Və bil ki, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən /sağlam­laşdırandır” – dedi. (Bəqərə/260)
• ¹³¹Rəbbi ona: “Sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran] biri ol!” – dediyi zaman İbrahim: “Mən aləmlərin Rəbbi üçün sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dininə iman gətirməsini təmin edən] biri oldum” – dedi. (Bəqərə/131)

Qəlb-i Səlim: “Sağlam, xəstəliksiz, Kainatdakı möcüzələr qarşısında heç bir şübhəsi və zehni sancısı qalmamış, tamamilə mütmain olmuş qəlb” deməkdir. Bir başqa ifadə ilə, saleh və təmiz, yəni əqidəvi və əxlaqi nöqsanlıqlardan arınmış, şirk, küfr, şəkk və şübhədən, üsyan və itaətsizlikdən uzaq bir inanc, qənaət deməkdir.

Bu ayələrdə “səqim” ilə “səlim qəlb” əks mənalı olaraq göstərilmişdir.

“سقيم Səqim”, bədənə məxsus xəstəlik, illət deməkdir. Xəstəlik bədəndə də ola bilər, nəfsdə [zehində] də… Necə ki, Allah “Onların qəlbində xəstəlik vardır” (Bəqərə/10) buyurmuşdur. [12]

Bir çoxu “səqim” sözünü sadəcə fiziki xəstəlik olaraq qəbul etdiyindən, “xəstəyəm”sözünü rəvayətlərlə də dəstəkləyərək, İbrahimin yalan söylədiyi görüşünü ortaya atmışdır. Bu tərtibi Buxari “Peyğəmbərlər”, “Sözləşmələr”, və “Nikah” bölmələrində, Müslim isə “Fəzail” bölməsində nəql etmişdir.

Buharidəki rəvayət belədir:

… Məhəmməd b. Sirindən, o da Əbu Hüreyrədən təhdis etdi. O belə demişdir: İbrahim Peyğəmbər yalnız üç dəfə ya​lan söyləmişdir: Bunlardan ikisi Əziz və Cəlil olan Allahın zatı və rızası üçündür: Bütə sitayiş edənlərə “Mən xəstəyəm” deməsi və “Bəlkə büt​lərin bu böyüyü digərlərini qırmışdır” – deməsi. Rəsulullah üçün​cüsü üçün də belə demişdir: “İbrahim günün birində (gözəl bir qadın olan zövcəsi) Sara ilə bərabər qəfildən cabbarlardan azğın bir zalımın məm​ləkətinə getmişdi. Adamları tərəfindən o zalım hökmdara:

– Şəhərə səfər edən bir nəfər gəlmişdir. Yanında insanların ən gö​zəli olan bir qadın vardır, deyə xəbər verildi.

Zalım məlik, İbrahimə xəbər göndərdi. Gəldiyində Saradan söz açaraq:

– Bu qadın kimdir? –deyə soruşdu. İbrahim:

– [Din yönündən] bacım, dedi. Sonra İbrahim Saranın yanına gəldi və:

– Ey Sara, yer üzündə [bizim iman etdiyimiz əsaslara] məndən və səndən başqa iman edən heç bir insan yoxdur. Bu məlik məndən səni soruşdu. Mən də ona sənin mənim bacım olduğunu xəbər verdim. Amandır, mənim sözümü yalan çıxarma, dedi.

Arxasından zalım məlik Saraya elçi göndərib çağırtdırdı. Sara onun yanına girincə, məlik Saraya əl uzatmaq istədi, bu anda adam elə bir hala düşdü ki, nəfəsi daraldı. Dərhal Saraya:

– “Mənim üçün Allaha dua et, mən sənə zərər verməyəcəyəm” – dedi. Sara Allaha (onun açılışması üçün) dua etdi. Duanın qarşılığında adam o haldan çıxdı. Sonra Saraya ikinci dəfə əl uzatdı. Bu dəfə də birincidəki kimi, yaxud ondan daha şiddətli bir hala düşdü. Yenə Saraya:

– “Mənim üçün Allaha dua et, mən sənə zərər verməyəcəyəm” – dedi. Sara yenə dua etdi, o da yenə o haldan çıxdı və qapıçılarından birini çağırdı ki:

– Sizlər mənə insan gətirmədiniz, sizlər mənə ancaq bir şeytan gətirdiniz – dedi.

Qarşılığında Həcəri Saraya xidmətçi olaraq hədiyyə etdi. Sara İbrahimin yanına gəldi. İbrahim durub namaz qılırdı. Əliylə “Məhyə”, yəni “halın necədir?” – deyə işarə etdi. Sara:

– “Allah kafirin, yaxud facirin tələsini öz köksünə çevirdi və Həcəri də mənə xidmətçi verdi” – dedi.

Əbu Hureyrə: “Budur, bu Həcər sizin ananızdır, ey səma nəslinun oğulları, demişdir”. [13]

Bu mövzuya aid Razinin qənaəti isə belədir:

Bəzi kimsələr İbrahim [ə.s]ın bu sözünün yalan olduğunu və bu xüsusda, Hz. Peyğəmbər [s.ə.s]in, “İbrahim ancaq üç yalan söyləmişdir” buyurduğunu rəvayət etmişdilər. Mən bu kimsələrə bu hədisin qəbul edilməməli olduğunu, çünki Hz. İbrahim [ə.s]a yalan şamil etməyin caiz olmayacağını söylədiyimdə, bu kimsə: “Sən necə olur ki, adil ravinin yalan söylədiyini söyləyirsən?” – deyincə, mən də dedim ki: “Yalanın, ravi ilə Allahın dostu İbrahim [ə.s]a şamil edilməsi xüsusunda bir tərəddüd meydana gəldiyində, bu yalanın raviyə şamil ediləcəyi zərurətdən bilinən bir xüsusdur. Həm sonra, hədisdəki “yalan” ilə, “yalana bənzər bir xəbər” mənasının qəsd edilmiş olmasından nə üçün bəhs edilməsin?” [14]

Anlaşılır ki, İbrahimin ayədə bəhs edilən xəstəliyi, baş ağrısı, diş ağrısı, mədə ağrısı, qrip və s. kimi bir xəstəlik deyildir. Üstəlik İbrahim (əs) klassik əsərlərdə yer aldığı kimi, “Mən xəstəyəm!” deyərkən yalan da söyləməmişdir. O həqiqətən xəstədir, fikir sancısı çəkir:

• İbrahim peyğəmbər, mələkut bəlağəsi sayəsində Allahı tanımış, bu tanıma müddətində fikir işgəncəsi, zehni sancılar çəkmişdir. Sonunda Ona təslim olmuş, səmimi və sağlam bir könül ilə Ona yönəlmişdi. O bir hənif idi, könlündə şirkdən heç əsər yox idi.

Dünyanın fərqli gusələrində afaq və enfüsdəki ayələrə baxaraq fikir işgəncəsi çəkmiş, sonunda da Tək Allah inancına [tövhid əqidəsinə] çatmış bir çox mütəfəkkir, ədib kimsələr çıxmışdır.

^85–87O zaman ki, o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz? Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir sıra uydurma tanrılarımı istəyirsiniz? Yaxşı, aləmlərin Rəbbi haqqında qənaətiniz nədir?” – demişdi.

⁹⁰Bundan sonra atası və qövmü İbrahimdən üz döndərərək, geri çəkildilər/onunla əlaqəni kəsdilər.

^91,92Sonra da o, onların tanrılarının olduğu yerə gəlib: “Yeməzsinizmi/nəsiblənməz­si­niz­mi? Nəyiniz var ki, danışmırsınız?” – dedi. ⁹³Dərhal sağ əli ilə/and içdiyinə görə bir zərbə ilə vurdu.

⁹⁴Bir müddət sonra İbrahimin xalqı qaçaraq, İbrahimlə üz-üzə gəldilər.

^95,96İbrahim: “Əlinizlə yonduğunuz şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Halbuki sizi və sitayiş etdiyiniz şeyləri Allah yaratmışdır” – dedi.

⁹⁷Onlar: “Bunun üçün bir divar düzəldin/embarqo tətbiq edin ki, bunu çılğın şəkildə yanan atəşin/hədsiz sıxıntının içinə atın!” – dedilər.

⁹⁸Onlar İbrahimə tələ qurmaq istədilər, amma Biz onları alçaqlar etdik.

Bu ayə qrupunda, İbrahimin həyatında başqa bir səhifəni təşkil edən qövmü ilə arasındakı tövhid mübarizəsi nəql edilmişdir. İbrahim bir plan tərtib edərək qövmünün oyanmasını təmin etməyə çalışmışdır. Belə ki, qövmü ağıllanmayıb mövcud inadını sürdürmüşdür. İbrahimi cəzalandırmağa çalışmışlar, bunun qarşısında isə Rəbbimiz tələlərini pozaraq onları cəzalandırmışdır.

Hazırladığı planda İbrahim (əs), məsxərə olsun deyə, qövmünün bütlərinə yemək, para-pul təqdim etmiş, “Yeməzsinizmi/nəsiblənməzsinizmi? Nəyiniz var ki, danışmırsınız?” – deyə bir də kinayəli suallar yönəltmişdir.

93-cü ayədə keçən “ اليمين əl-yəmin” ifadəsindən “sağ əliylə”, “var gücüylə” vurduğu anlaşıla biləcəyi kimi, İbrahimin bir əhdinə görə vurduğu da anlaşıla bilər. “Sağ əliylə” mənasında ələ alarıqsa, sağ əlin sol əldən daha güclü olmasına görə zərbənin şiddətini artırmaq üçün “sağ əl” ifadəsi işlədilmiş olur. “And içmək”/əhd etmək mənasında ələ alarıqsa, bu vəziyyətdə də İbrahimin bütləri qırmağa əhd etmiş olmasına görə bütləri qırdığı anlaşılır. Saffat surəsində bir sözlə işarə edilən bu hadisələrin incəlikləri Ənbiya surəsində verilir.

• ⁵¹Və and olsun ki, Biz daha öncə İbrahimə kamal vermişdik. Və Biz onu bilənlər idik. ⁵²Həmçinin İbrahim atasına və qövmünə: “İsrarla sitayiş etdiyiniz heykəllər nədir?” – demişdi.
• ⁵³Onlar: “Biz atalarımızı bunlara sitayiş edənlər olaraq gördük” – dedilər.
• ⁵⁴İbrahim: “And olsun ki, sizlər və atalarınız açıq-aşkar bir pozğunluq içindəsiniz” – dedi.
• ⁵⁵Onlar: “Sən bizə haqqımı gətirdin, yoxsa sən oyun oynayanlardansanmı?” – dedilər.
• ^56,57İbrahim dedi ki: “Tam əksinə, Rəbbiniz göylərin və yerin Rəbbidir ki, onları O, yoxdan yaratmışdır. Mən də buna şahidlik edənlərdənəm. Allaha and içirəm ki, siz üzünüzü döndərib getdikdən sonra, mən bütlərinizə, qətiliklə, bir tələ quracağam”.
• ⁵⁸Sonra da İbrahim ona müraciət etsinlər deyə, içlərindəki böyükləri istisna olmaqla, bunları parça-parça etdi.
• ⁵⁹Qövmü: “Bizim tanrılarımıza bunu kim etdi? Şübhəsiz, o, qətiliklə səhv/ öz zərərlərinə iş edənlərdəndir” – dedilər.
• ⁶⁰Bəziləri: “Eşitdik ki, onları anıb duran bir gənc var. Onun adına “İbrahim” deyilir” – dedilər.
• ⁶¹Onlar: “O halda, ona şahid olmaları üçün, İbrahimi insanların gözləri önünə gətirin” – dedilər.
• ⁶²Onlar: “Ey İbrahim! Bunu tanrılarımıza sənmi etdin?” – dedilər.
• ⁶³İbrahim: “Əksinə, onu bu böyükləri etdi. Danışa bilirlərsə buyurun, özlərindən soruşun” – dedi.
• ⁶⁴Buna görə də onlar öz vicdanlarına döndülər və: “Şübhəsiz ki, siz səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin məhz özüsünüz” – dedilər.
• ⁶⁵Sonra onlar yenə öz düşüncələrinə döndülər: “And olsun ki, bunların danışmayacağını bilirdin” – dedilər.
• ^66,67İbrahim: “O halda, Allahın yaratdıqlarından sizə heç bir şəkildə fayda verməyən və sizə zərər verməyən şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Sizin də, Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizin də vay halına! Siz hələ ağıllanmayacaqsınızmı?” – dedi.
• ⁶⁸Qövmü: “Əgər edənlərsinizsə, bunu yandırın [atəşə atın, sıxıntıya salın] və tanrılarınıza kömək edin” – dedilər.
• ⁶⁹Biz: “Ey atəş! İbrahimə qarşı soyuq və təhlükəsiz ol” – dedik.
• ⁷⁰Və ona bir plan qurmaq istədilərsə də, Biz özlərini daha artıq zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkənlər etdik.
• ⁷¹İbrahimi də, Lutu da, aləmlər üçün bərəkətli olan torpaqlara məskun etdik.
• ⁷²Və Biz Ona İshaqı, əlavə olaraq da Yəqubu bağışladıq. Və hamısını yaxşı insanlar etdik.
• ⁷³Və Biz onları Bizim əmrimizlə bələdçilik edən başçılar etdik. Və Biz onlara xeyirlər işləməyi, salaatı iqamə etməyi, zəkatı/vergini verməyi vəhy etdik. Və onlar, sadəcə, Bizə qulluq edənlər idilər. (Ənbiya/51-73)

Saffat surəsində İbrahimin (əs) mübarizəsinə qısaca toxunulmasının məqsədi, İbrahim nəslindən olduqlarını söyləyən və bununla qürur duyan Məkkəli müşrik ərəblərə, İbrahimin (əs) yolu ilə Allah elçisi Muhəmmədin (əs) yolunun eyni olduğunu bildirməkdir. Eyni zamanda onlara belə bir ismarıc da verməkdir ki, onlar da İbrahimin qövmü kimi bir sıra məcburiyyətlərə əl atmaqla özlərini qurtarmayacaqlar, mütləq məğlubiyyətə uğrayacaqlar.

^99,100Və İbrahim: “Şübhəsiz, mən Rəbbimə gedəcəyəm, O, mənə yol göstərəcək! Rəbbim! Mənə salehlərdən birini lütf et!” – demişdi.

¹⁰¹Buna görə də Biz İbrahimə yumşaq xasiyyətli bir gənci müjdələdik.

¹⁰²Sonra o zaman ki, o müjdələnən uşaq birlikdə qaçacaq yaşa/onunla birlikdə iş görə biləcək yaşa gəldi, o zaman İbrahim: “Əziz oğlum! Şübhəsiz, mən bu, yuxu gətirən/sakit, laqeyd/biganə yerdə, şübhəsiz ki, özümü səni qurban edən, əziyyət verən görürəm. Gəl görək, sən nə düşünürsən?” – dedi. Oğlu: “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” – dedi.

^103–105Sonra o zaman ki, ikisi də İslamı qəbul etdilər və İbrahim, onu üzü üstə buraxdı [zərərə uğratdı] və Biz ona: “Ey İbrahim! Sən o fikrini qəti olaraq təsdiqlədin” – deyə səsləndik… Şübhəsiz, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri bax budur, onun kimi qarşılığını veririk/mükafatlandırırıq.

¹⁰⁶Şübhəsiz ki, oğlunu üzü üstə buraxma işi, tam əmin olun ki, açıq-aşkar sıxıntıya düçar edərək sınamaqdır.

¹⁰⁷Və Biz İbrahimə qurban edəcəyi, əziyyət verəcəyi çox böyük bu hərəkət müqabilində /hərəkətə görə bədəl/bəxşiş verdik.

¹⁰⁸Və sonradan gələnlər arasında onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, nümunə götürüləcək] bir söz buraxdıq.

¹⁰⁹Salam olsun İbrahimə!

¹¹⁰Bax budur, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri onun kimi mükafatlandırırıq.

¹¹¹Şübhəsiz ki, o, Bizim inanan qullarımızdandır.

¹¹²Və Biz ona, salehlərdən bir peyğəmbər olaraq, İshaqı müjdələdik.

¹¹³İbrahimə və İshaqa bərəkətlər verdik. Hər ikisinin nəslindən də, yaxşılıq/gözəllik edən ilə açıq-aşkar öz nəfsinə haqsızlıq edən vardır.

Bu ayə qrupunda da İbrahim peyğəmbərin həyatından başqa fraqmentlər verilir. Təvilləri edilə bilinmədiyi üçün bu ayələrdən yola çıxılaraq, bir çox yalan ssenariyalar uydurulmuşdur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, İbrahim peyğəmbərlə əlaqədar olaraq anladılanlar qısa müddətdə, zəncirvari olaraq ard-arda həyata keçmiş hadisələr deyildir. Həmçinin xronoloji bir tərtiblə də anladılmamışdır. Ona görə də buradakı işarələrin göstərdiyi hadisələri yaxşı anlamaq və hər birini digərindən ayrı-ayrılıqda dəyərləndirmək lazımdır.

Bilindiyi kimi, Saffat surəsinin bu bölməsi ilə əlaqədar olaraq dinə inanc və əməllərə zidd, ağla və məntiqə sığmayan bir çox şey daxil edilmişdir. Həm bu cəfəngiyyatları saf-çürük etmək, həm də Quranı doğru anlamaq üçün ayələrdə keçən ifadələri və bunların işarə etdiyi hadisələri doğru bilmək məcburiyyətindəyik.

99, 100-cü ayələrdə İbrahim (əs)ın: “Şübhəsiz, mən Rəbbimə gedəcəyəm, O, mənə yol göstərəcək” – deyərək Allaha yönəldiyi, özünü Allahın xidmətinə həsr etdiyi və: “Rəbbim! Mənə salehlərdən birini lütf et!” – deyərək saleh bir övlad istədiyi nəql edilmişdir. İbrahimin bu duasından anlaşılır ki, o dövrdə hələ onun uşağı yox idi.

101-ci ayədəki “Bundan sonra Biz, İbrahimə həlim xasiyyətli bir dəliqanlını müjdələdik” ifadəsindən elə bir məna çıxarılmamalıdır ki, duasından sonra İbrahimə (əs) dərhal bir oğul müjdəsi verilib. Oğul müjdəsi İbrahim Peyğəmbərə yaşlılıq çağında verilmişdir.

• ^35–41Və həmçinin bir zaman İbrahim: “Rəbbim! Bu şəhəri təhlükəsiz et! Məni və oğullarımı bütlərə sitayiş etməkdən uzaq tut! Rəbbim! Şübhəsiz ki, bütlər insanlardan bir çoxunu azdırdılar. İndi kim mənə uyarsa, artıq o, şübhəsiz, məndəndir. Kim mənə qarşı çıxarsa… Artıq Sən, şübhəsiz ki, çox bağışlayan və çox mərhəmət edənsən. Rəbbimiz! Şübhəsiz, mən uşaqlarımdan bir qismini salaatı iqamə etmələri üçün Sənin toxunulmaz qılınmış Evinin yanında, əkinsiz bir vadidə yerləşdirdim. Rəbbimiz! Verdiyin nemətlərin qarşılığını ödəmələri üçün artıq Sən də insanlardan bir qisminin könüllərini onlara meylləndir. Və onları bəzi meyvələrdən ruziləndir. Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən bizim gizlətdiyimiz şeyləri və açığa vurduğumuz şeyləri bilirsən. Həmçinin yerdə və göydə, heç bir şey Allahdan gizlin qalmaz. Bütün təriflər, ixtiyarlıq halımda mənə İsmaili və İshaqı lütf edən Allahadır, başqası öyülə bilməz. Şübhəsiz ki, Rəbbim duamı çox yaxşı eşidəndir. Rəbbim! Məni salaatı iqamə edən biri et! Soyumdan da… Rəbbimiz! Duamı da qəbul et! Rəbbimiz! Hesabın qurulduğu gündə mənim üçün, anam-atam üçün və möminlər üçün bağışlayan ol!” – demişdi. (İbrahim/35-41)

İbrahim, Kitab-i Müqəddəsdə yer alan məlumatlara görə, İsmail doğulduğunda 86, İshaq doğulduğunda isə yüz yaşında idi.

15. Həcər Avraama bir oğlan doğdu. Avraam uşağın adını İsmail qoydu.
16. Həcər İsmaili doğduğunda, Avraam səksən altı yaşındaydı. [15]
17. RƏBB, vədinə uyğun olaraq Saraya yaxşılıq etdi və sözünü yerinə yetirdi.
18. Sara hamilə qaldı; İbrahimin yaşlılıq dövründə, tam Tanrının qeyd etdiyi zamanda ona bir oğlan doğdu.
19. 3.İbrahim Saranın doğduğu uşağa İshaq adını verdi.
20. 4.Tanrının özünə buyurduğu kimi oğlu İshaq səkkiz günlük ikən sünnət etdi.
21. 5.İshaq doğulduğunda İbrahim yüz yaşındaydı. [16]

102-ci ayədə keçən bəzi ifadələri daha yaxşı anlamaq üçün ayənin tərcüməsini təkrar gözdən keçirmək faydalı olar:

¹⁰²Sonra o zaman ki, o müjdələnən uşaq birlikdə qaçacaq yaşa/onunla birlikdə iş görə biləcək yaşa gəldi, o zaman İbrahim: “Əziz oğlum! Şübhəsiz, mən bu, yuxu gətirən/sakit, laqeyd/biganə yerdə, şübhəsiz ki, özümü səni qurban edən, əziyyət verən görürəm. Gəl görək, sən nə düşünürsən?” – dedi. Oğlu: “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” – dedi.

Ayədəki ifadələr içində, üzərində əhəmiyyətli şəkildə durulmalı olan söz, “qurban kəsmək” mənasıyla dəyərləndirilən “zəbh” sözüdür.

Zəbh. “ ذبح Zəbh” sözünün əsas mənası “şaqqlamaq; hər hansı bir şeydən parça qoparmaq” deməkdir. Daha sonralar “boğazdan kəsmə” mənasında işlədilməyə başlamışdır. “Zəbh” sözü məcaz olaraq “həlak” mənasında işlədilir. Çünki boğazın kəsilməsi, bir canlını həlaka götürməyin ən tez yoludur. [17]

“ ذبح Zəbh” sözünün məcaz mənasından açıq şəkildə bu sözün “Qurban etmə” (Qurban kəsmə deyil), “həlak etmə”, “qurban etmə”, “fəda etmə”, jarqon ifadəylə desək, “xərcləmə” mənalarında işlədildiyi anlaşılır.

Mənam. Ayədə yer alan “ منام Mənam” sözü “ نوم Nəvm (yatmaq)” kökündən İsmi məkan qəlibi olub “Yatılan yer” deməkdir. Klassik lüğətlərdə, [18] məcaz olaraq, “yuxu”, “yatma” ifadələrinin, “durğunluq, dinclik, laqeydlik, səhlənkarlıq, məsuliyyətsizlik, təsirsizlik, əlaqəsizlik, hətta ölüm” mənasında işlədildiyi nümunələriylə açıqlanır.

Bu sözün məcaz mənasını, ism-i məkan qəlibində mənalandırdığımızda “منام Mənam” sözünün mənası, “durğunluğun, dincliyin, laqeydliyin, səhlənkarlığın, təsirsizliyin, əlaqəsizliyin mövcud olduğu yer” demək olur.

Ayədən anladığımıza görə, İbrahim əs, öz ölkəsinin xalqını xəbərdar etmək və onları şirk bataqlığından xilas etmək üçün çox çalışdı. Onlar, edilən xəbərdarlıqlar qarşısında laqeydsizləşmişlər, hətta İbrahim peyğəmbəri kənarlaşdırmışlar. İbrahim peyğəmbər cəmiyyətindən ümidini kəsərək hələ uşaq yaşda, baxıma, himayəyə möhtac bir çağda olan oğlunu tərk edib getmək qərara almışdır. Bu qərarını oğluna açaraq, oğlunun fikrini soruşur. Ata ilə oğul arasında bu dialoq keçir:

İbrahim: “Əziz oğlum! Şübhəsiz, mən bu, yuxu gətirən/sakit, laqeyd/biganə yerdə, şübhəsiz ki, özümü səni qurban edən, əziyyət verən görürəm. Gəl görək, sən nə düşünürsən?” – dedi.”

Oğlu: “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” – dedi.

Bu dialoqdan anlaşılır ki, İbrahim peyğəmbərin elçilik vəzifəsinə başlarkən əl-ayağına dolaşacaq şeylərdən uzaqlaşmalıdır. Necə ki, Rəbbimiz Musaya (əs) elçilik vəzifəsi lütf etdiyində belə buyurmuşdu:

• ¹¹Sonra onun yanına gəldiyində səslənildi: “Musa!
• ¹²Mən sənin Rəbbinəm. Dərhal yaxınlarını və mallarını burada burax, şübhəsiz, sən təmizlənmiş vadidə, Tuvadasan – iki dəfə təmizlənmiş bir vadidəsən.
• ¹³Və Mən səni seçdim – o halda, vəhy ediləcək olan şeyə…
• ¹⁴“Heç şübhəsiz ki, Mən, Allahın məhz özüyəm. Məndən başqa Tanrı deyə bir şey yoxdur. O halda Mənə qulluq et və Məni anmaq üçün salaatı iqamə et. ¹⁵Şübhəsiz ki, o saat/Qiyamət gə­lə­cəkdir. Onu Mən, hər kəs əməyinin qarşılığını alsın deyə, az qalır ki, giz­lə­dim. ¹⁶Ona görə də, Qiyamətə inanmayan və öz boş dünyəvi arzusuna uyan səni, Qiyamətə iman etməkdən çəkindirməsin, sonra dəyişikliyə/dağıntıya uğra­yar­san” – ¹⁴xəbərdarlığına qulaq as. (Ta Ha/11-16)

Tərcüməsini verdiyimiz Ta Ha/11-15-də mövzumuzla əlaqədar olaraq diqqətimizi çəkməsi gərəkən ifadə “iki nalın” sözüdür. Ta Ha surəsini işlərkən “iki nalın” ifadəsini təhlil etmiş, bununla Musanın ailəsinin [xanımı və uşaqlarının] və mal-mülkün qəsd edildiyini, Musanın əmri alar-almaz ailəsini və davarlarını buraxaraq Firona təbliğə qaçdığını açıqlamışdıq.

İbrahim peyğəmbərin qeyd edilən əhvalatları İbrahim surəsində incəlikləri ilə verilmişdir:

• ^35–41Və həmçinin bir zaman İbrahim: “Rəbbim! Bu şəhəri təhlükəsiz et! Məni və oğullarımı bütlərə sitayiş etməkdən uzaq tut! Rəbbim! Şübhəsiz ki, bütlər insanlardan bir çoxunu azdırdılar. İndi kim mənə uyarsa, artıq o, şübhəsiz, məndəndir. Kim mənə qarşı çıxarsa… Artıq Sən, şübhəsiz ki, çox bağışlayan və çox mərhəmət edənsən. Rəbbimiz! Şübhəsiz, mən uşaqlarımdan bir qismini salaatı iqamə etmələri üçün Sənin toxunulmaz qılınmış Evinin yanında, əkinsiz bir vadidə yerləşdirdim. Rəbbimiz! Verdiyin nemətlərin qarşılığını ödəmələri üçün artıq Sən də insanlardan bir qisminin könüllərini onlara meylləndir. Və onları bəzi meyvələrdən ruziləndir. Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən bizim gizlətdiyimiz şeyləri və açığa vurduğumuz şeyləri bilirsən. Həmçinin yerdə və göydə, heç bir şey Allahdan gizlin qalmaz. Bütün təriflər, ixtiyarlıq halımda mənə İsmaili və İshaqı lütf edən Allahadır, başqası öyülə bilməz. Şübhəsiz ki, Rəbbim duamı çox yaxşı eşidəndir. Rəbbim! Məni salaatı iqamə edən biri et! Soyumdan da… Rəbbimiz! Duamı da qəbul et! Rəbbimiz! Hesabın qurulduğu gündə mənim üçün, anam-atam üçün və möminlər üçün bağışlayan ol!” – demişdi. (İbrahim/35-41)

İbrahim (əs)ın Oğlunun münasibəti.

Ayədə, oğlunun İbrahimə “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” dediyi görünür. Bu ifadədə üzərində durulmalı olan məqam burasıdır:

Ayədə “افعل ما تؤمر if’al ma tümər” ifadəsi yer alır. Bu ifadə ümumiyyətlə “Əmr olunduğun şeyi et!” mənasıyla tərcümə edilir. İfadəyə verilən bu məna bir də İsrailiiyatdan qalma biliklərlə Allahın İbrahimə oğlunu boğazlamağı əmr etdiyi anlayışıyla birləşdirilincə, yuxarıdakı ifadə “Madam ki, Allah sənə məni qurban kəsməni əmr etdi, heç durma, məni qurban kəs!” mənasına gələcək şəkildə bütün Müsəlmanların zehinlərinə yerləşmişdir. Bu mövzuya dair əsassız söyləntilər bölmənin sonunda cəm halda veriləcəkdir.

Halbuki ayədə yer alan “تؤمر tümər” ifadəsi ərəb dilində deyimiylə “fel-i müzari”; türkcə ifadəsiylə “geniş zaman və gələcək zaman” mənalarını ehtiva edən sözdür. Mənası da “əmr olunacağın” şəklindədir.

Bu halda, “Atacan! Sən əmr olunacağın şeyləri et! İnşallah mənim, sən yoxkən, başıma gələcək bütün sıxıntılara, zərərlərə səbr edənlərdən olduğumu görəcəksən” şəklindəki ifadədən anlaşıldığına görə, oğlu atasının elçilik vəzifəsini öyrənmiş və atasına:

– “Bundan sonra mənim fikrimi etmə! İnşallah sənin yoxluğunda, başıma gələcək hər sıxıntıya, bədbəxtliyə, fəda edilmişliyə səbrli davranacağam. Sən elçilik vəzifəsində, tövhid mübarizəndə sənə nə əmr olunacaqsa onları et! Sən, öz vəzifəni davam et!” – demişdir.

Burada bəhs edilən səbr, oğulun İbrahimin (əs) özünü kəsərkən verəcəyi ağrıya, ölümə qatlanması deyildir.

103-105-ci ayələrdəki “Sonra nə zaman ki, ikisi də islamlaşdılar və o [İbrahim], onu alnı üstə yatırdı [üz üstə buraxdı, qurban etdi] və Biz ona: “Ey İbrahim! Sən o fikrini qəti olaraq təsdiqlədin” – deyə səsləndik… ifadəsiylə İbrahim və oğlu ilə əlaqədar bir başqa dövr anladılır. Bu anlatmanın əvvəlki ayələrlə əlaqəsi yoxdur. Sadəcə İbrahimin oğlunu üz üstə buraxdığına dair bir göndərmə edilmiş, həyatlarındakı o dövr qısaca xatırladılmışdır.

Bu ayələrdəki “اسلما فلمّا fələmma əsləma [nə zaman ki, təslim oldular]” ifadəsi də “İbrahim (əs) Allahın “oğlunu qurban kəs!” əmrinə, oğlu da qurban kəsilmə əmrinə təslim oldular” şəklində qəbul edilmişdir. Halbuki ayədəki “اسلما əsləma” sözünün “təslim olmaq” mənasıyla heç bir əlaqəsi yoxdur. Sözün mənası “nə zaman ki, İslamlaşdılar; Müsəlmanlaşdılar” deməkdir.

Rəbbimiz bu bir tək sözlə İbrahimin həyatının bir başqa mərhələsinə daha işarə etmişdir. Bu mərhələ aşağıdakı ayələrdə açıqlanır:

• ¹²⁴Və həmçinin Rəbbi İbrahimi bəzi kəlmələr/yaralar, sıxıntılar ilə sınamış, o da onları tam olaraq yerinə yetirmişdi. Rəbbi: “Mən səni insanlara başçı edənəm” – demişdi. İbrahim: “Soyumdan da başçılar et!” – dedi. Rəbbi: “Mənim əhdim/yerinə yetirəcəyim üçün verdiyim söz, öz nəfsinə/mənliyinə haqsızlıq edən kəslərə çatmaz!” – dedi.
• ¹²⁵Və Biz bir zaman bu Beyti/ilk düzələn məktəbi insanlar üçün bir savab qazanma/dönüş yeri və bir etibar yeri etmişdik. Siz də, İbrahimin vəzifə daşıdığı yerdən bir salaat yeri edin. Və Biz İbrahim ilə İsmailə: “Beytimi dolaşanlar, ibadətə qapananlar və boyun əyib təslimiyyət göstərənlər – Allahı birləyənlər üçün tərtəmiz tutun” – deyə əhd almışdıq.
• ¹²⁶Və bir zaman İbrahim: “Rəbbim! Buranı təhlükəsiz bir diyar et, xalqını – onlardan Allaha və son günə inananları bəhrələrlə ruziləndir” – demişdi. Allah dedi ki: “Kafiri də, çox az qazanclan­dıra­ram, sonra da onu atəşin əzabına sürükləyərəm. Və nə pis çatılacaq yerdir!”
• ^127–129Və həmçinin İbrahim və İsmail Beytdən təməlləri yüksəldirlər: “Rəbbimiz! Bizdən qəbul buyur! Şübhəsiz ki, Sən ən yaxşı eşidənin, ən yaxşı bilənin məhz özüsən. Rəbbimiz! Bizim ikimizi Sənin üçün sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dinini qəbul etməsini təmin edən] biri et. Soyumuzdan da Sənin üçün sağlamlaşdıran bir başçılı cəmiyyət gətir. Və bizə qulluq üsullarını göstər, tövbəmizi də qəbul et. Şübhəsiz ki, Sən günahdan dönənləri çox-çox qəbul edənin və çox mərhəmətli olanın məhz özüsən. Rəbbimiz! Bir də onlara içlərindən bir peyğəmbər göndər ki, onlara Sənin ayələrini oxusun, onlara Kitabı və haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları öyrətsin, onları arındırsın. Heç şübhəsiz ki, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyanın, pozulmağı yaxşı əngəlləyənin, sağlam edənin məhz özüsən”.
• ¹³⁰Və İbrahimin dinindən/həyat tərzindən özünü səfeh yerinə qoyandan başqa kim üz çevirər? Və Biz onu dünyada seçmişdik. Heç şübhəsiz, o, Axirətdə də yaxşı­lar­dan biridir.
• ¹³¹Rəbbi ona: “Sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran] biri ol!” – dediyi zaman İbrahim: “Mən aləmlərin Rəbbi üçün sağlamlaşdıran [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dininə iman gətirməsini təmin edən] biri oldum” – dedi.
• ¹³²İbrahim də müslim olmağı, öz oğullarına və Yəquba: “Ey oğullarım! Şübhəsiz ki, bu dini sizə Allah seçdi. Onun üçün yalnız və yalnız sağlamlaşdıranlar [salamatlıq, xoşbəxtlik qazandıran, insanların İslam dininə iman gətirməsini təmin edən] olaraq ölün!” – deyə vəsiyyət etdi. (Bəqərə/124–132)

Göründüyü kimi, Bəqərə/131-də Uca Allah, İbrahimə “İslam ol!” demiş, o da İslam olmuşdur. Bəhs etdiyimiz Saffat/103-105-in işarə etdiyi doğrular bunlardır.

Burada çox mühüm bir nöqtəyə daha diqqət çəkmək lazımdır. 103-105-ci ayələrdə “قلمّا felemma [nə zaman ki]” ədatıyla başlayan şərt məzmunlu cümlənin “cəza bölməsi [ana yükləmi]” cümlədə yoxdur, hazf edilmişdir/saxlanmışdır. Yəni “onlar İslamlaşınca, İbrahim oğlunu üz üstə buraxıb gedincə, İbrahim düşündüklərini doğrulayınca, Allah İbrahimə: “Ey İbrahim!” – deyə səslənincə, nə olduğu, bir açıqlama edilməyərək, cavabsız buraxılmışdır. Belə ki, başda bağlayıcıları cümləyə predikat edərək yanlış dəyərləndirmələr olmaqla, çoxlu yanlış dəyərləndirmələr edənlər olmuşdu.

Aşağıdakı izahları buna nümunə göstərə bilərik:

Ayənin başında yer alan “…ınca” kəliməsinin cavabı Bəsrəlilərə gö​rə mahzufdur/düşürülübdür, təqdiri belədir: “Beləliklə, biz ona fidyə olaraq bir qoç verdik, o zaman ki, hər ikisi onu təslim edib yıxdılar”. Kufəlilər isə cavabın “Onu çağırdıq…” mənasına gələn bir əmr olduğunu deyirlər. [19]

Bizə görə isə, mahzuf/düşürülən [gizli buraxılan, sözlə ifadə edilmədən keçilən] cavab Bəqərə surəsindəki bölmədə ifadə edilmişdir. O bölmədə “Rəbbi İbrahimi bəzi kəlmələr/yaralar, sıxıntılar ilə sınamış, o da onları tam olaraq yerinə yetirmişdi. Rəbbi: “Mən səni insanlara başçı edənəm” – demişdi” deyə nəql edilmişdi. Artıq İbrahim təlimi, arınmağı tamamladığına görə, “İmam/lider” olma vaxtı gəlmiş olmalıydı.

Bu halda, bəhs etdiyimiz ayədəki mahzuf cavabın təqdiri də belə olur: “Ey İbrahim! Sən o fikrini qəti olaraq təsdiqlədin” deyə səsləndik … artıq İbrahimi insanlara imam [lider] qıldıq”.

106-cı ayədə “Şübhəsiz, bu [oğlunu üz üstə buraxmaq işi], qətiliklə, apaçıq bir bəladır” buyurulır. Həqiqətən də bu hadisə, yəni ata nöqteyi nəzərindən köməyə möhtac bir uşağı kimsəsiz buraxaraq vəzifəyə getmək, oğul nöqteyi nəzərindən isə köməyə möhtac bir çağda hamisiz qalmaq insanı gücdən salacaq qədər mürəkkəb bir haldır, səbrlə insanı yetkinləşdirəcək, arıdacaq bir imtahandır. “Bəla” sözü ilə əlaqədar açıqlama daha əvvəl edilmişdi.

107-112-ci ayələrdə, Rəbbimiz hər mühsin, müxlis qulunu ödülləndirdiyi kimi, İbrahimi də ödülləndirdiyini, hətta ona bir övlad daha [İshaqı] verdiyini bildirmişdir.

113-cü ayədəki “Ona [İbrahimə] və İshaqla bərəkətlər verdik. Hər ikisinin nəslindən də yaxşılıq-gözəllik törədənlə, açıqca öz nəfsinə zülm edən vardır” ifadələrində açıq şəkildə peyğəmbər nəslindən də zalımlar, kafirlər çıxa biləcəyi ismarıcı verilmişdir. Nəcə ki, Bəqərə/124-ün son qismində, İbrahim peyğəmbərin Uca Allaha “… “Soyumdan da başçılar et” dediyi; bu tələbinə qarşı Allahdan da “Mənim əhdim/yerinə yetirəcəyim üçün verdiyim söz, öz nəfsinə/mənliyinə haqsızlıq edən kəslərə çatmaz!” şəklində cavab aldığı nəql edilmişdi.

Buradan İslam dinində nəsil-kök bağlılığının yerinin olmadığı anlaşılır. Necə ki, bəzi müşrikin [Azər kimi] oğlu peyğəmbər, bəzi peyğəmbərin [Nuh kimi] oğlu da müşrik olmuşdur. Bəzi peyğəmbərin [Lut və Nuh kimi] xanımı kafir, bəzi kafirin [Fironun] xanımı da Müsəlman olmuşdur.

• ⁸³”Rəbbim! Mənə “hökm” ver və məni yaxşılara qat!
• ⁸⁴Və məni son­radan gə­ləcəklər üçün doğruluqla anılanlardan et!
• ⁸⁵Və məni neməti bol cənnətin mi­ras­çı­la­rından et!
• ⁸⁶Və atamı da bağışla, şübhəsiz, o, pozğunlardan oldu. ^87–91Və ye­nidən di­rildilən gün mal və oğulların sağlam bir qəlblə/gerçək imanla Allaha gə­lənlərdən baş­qasına fayda vermədiyi və cənnətin Allahın qoruması altına girənlərə ya­xın­laş­dırıldığı, azğınlar üçün də cəhənnəmin açılıb, göstərildiyi gün, məni rüsvay etmə!”– dedi. (Şüəra/83-91)

İbrahim peyğəmbərin Rəbbindən tələblərinin sıralandığı bu ayə qrupunda göstərilir ki, dua necə edilməlidir, Allahdan nələr istənməlidir.

İbrahim peyğəmbər Rəbbindən bunları istəmişdir:

* Hökm sahibi olmaq;

* Salehlərə qatılmaq;

* Lisan-ı sıdq [sonrakılar arasında yaxşı anılmaq];

* Cənnətə varis olmaq;

* Atasının əfv edilməsi;

* Məhşərdə rüsvay olmamaq.

Bölmədə keçən “Qəlb-i səlim” ifadəsini qısaca xatırlamaqda fayda vardır: “قلب Qəlb” sözü ilə əlaqədar incəliklər daha əvvəl Qaf surəsinin təhlilində verilmişdi. İbrahim peyğəmbərin duasında keçən “Qəlb-i səlim” isə “sağlam, xəstəliksiz, kainatdakı möcüzələr qarşısında heç bir şübhəsi və zehni sancısı/sualları qalmamış, tamamilə mütmain olmuş qəlb” deməkdir. Bu ifadə ilə bəhs etdiyimiz ayədə “gerçək iman” qəsd edilmişdir. Çünki “qəlb xəstəliyi” Quranda “nifaq, münafiqlik” olaraq tərif edilmişdir:

• ¹⁰Onların qəlblərində xəstəlik vardır/onların şüurları da pozuqdur, ona görə də Allah onlara xəstəliyi/azğınlığı artırdı. Yalan söylədiklərinə görə isə onlar üçün acı bir əzab vardır. (Bəqərə/10)
• ^60–62And olsun ki, əgər o münafiqlər və qəlblərində bir xəstəlik olan/zehniyyəti pozuq olan bu insanlar və Mədinədə ortalığı qarışdıranlar bu etdiklərindən əl ç­əkməzlərsə, qətiliklə onları kənarlaşdıraraq səni onlara müsallat edərik. Sonra onlar səninlə orada az bir zamandan artıq qonşu qala bilməzlər – Allahın izni ilə səndən öncə yaşamış kimsələr barəsində olduğu kimi, onlar harda rast gələrsə, yaxalanarlar və amansız qəddarlıqla öldürülərlər. Və sən Allahın qanununda/buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapmayacaqsan! (Əhzab/60-62)

İbrahim peyğəmbər Allahın hüzuruna “Qəlb-i səlim” ilə gəlməyi bacarmış və Rəbbimiz də bunu Quranda bildirmişdir:

• ⁸⁴O zaman ki, o Rəbbinə sağlam bir qəlblə gəlmişdi. (Saffat/84)

Adamların məhşərdə rüsvay olmaları Quranda belə açıqlanmışdır:

• ²⁷Sonra Qiyamət günü Allah onları rüsvay edəcək və: “Hanı, uğrunda düş­mən­çi­lik etdiyiniz ortaqlarım haradadır?” – deyəcəkdir. Özlərinə bilik verilmiş olan insanlar: “Şübhəsiz ki, bu gün rüsvayçılıq və pislik, kafirlər üzərinədir” – deyəcəklər. (Nəhl/27)

Rəbbimizin İbrahim peyğəmbər və sonra gələnlər ilə əlaqədar lütflərindən bəziləri bunlardır:

• ¹⁰⁸Və sonradan gələnlər arasında onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, nümunə götürüləcək] bir söz buraxdıq. (Saffat/108)
• ⁵⁰Və Biz onlara mərhəmətimizdən ərməğanlar/hədiyyələr etdik. Və onlar üçün böyük bir həqiqət dili yaratdıq. (Məryəm/50)

Qurban edilən, fəda edilən bu uşaq kimdir?

Bilindiyi kimi, İbrahimin (əs) qurban edilən, fəda edilən oğlunun adı Quranda verilməmişdir. Kitab-i Müqəddəsdə bu uşağın İshaq olduğu yer alır. Bu mövzuda İslam alimləri də konkret qənaət sahibi deyildirlər. Biz, Bəqərə/124-132-ci ayələrdən ibarət olan bölmənin dəlalətiylə bu uşağın İsmail (əs) olduğu qənaətindəyik.

Bu mövzuya dair qədim müfəssirlər tərəfindən dilə gətirilən izah və görüşlərdən bəziləri belədir:

Bu uşaq Hz. İsmaildir [ə.s.]. O, Hz. İbrahimin [ə.s.] müjdələnmiş olduğu ilk övladıdır. Müsəlmanların və kitab əhlinin ittifaqı ilə Hz. İsmail Hz. İshaqdan böyükdür. Hətta onların kitablarında qeyd edildiyinə görə, Hz. İsmail doğulduğunda Hz. İbrahim 86 yaşındaymış. Hz. İshaq doğulduğunda isə İbrahimin yaşı 99 imiş. Yenə onların kitablarında qeyd edildiyinə görə, Allah Təala Hz. İbrahimə tək olan oğlunu qurban etməsini [boğazlamasını] əmr etmişdir. Onların kitablarının bir nüsxəsində: “İlk uşağını boğazlaması əmr edildi” – deyilir. Onlar burada yalan və iftira yoluna azaraq boğazlanması əmr edilən uşağın İshaq olduğunu söyləmişdilər. Bu, əsla caiz deyildir. Çünki öz kitablarının mətninə belə, müxalifdir. Onların, boğazlanması əmr edilən uşağın İshaq olduğunu söyləmələri, onun özlərinin ataları, İsmailin isə ərəblərın atası olduğuna görədir. Onlar paxıllıq edərək kitablarına əlavələr etmiş, “Yanında kimsə olmadan” mənasına gələcək şəkildə kitablarının mətnini təhrif etmişdilər. Çünki Hz. İbrahim oğlu İsmaili və onun anasını Məkkəyə aparmışdı. Şübhəsiz, bu, onların etdiyi bir izah və batil bir təhrifdən ibarətdir. Çünki ərəb dilində “bircə” mənasına gələn “vəhyd” kəlməsi başqa bir tayı olmayan şeyə aid olunur. Həmçinin ilk uşağın, ondan sonra gələcək digər uşaqlarda olmayan bir dəyəri vardır. Onun boğazlanmasının əmr edilməsi sınamaq və imtahan yönüylə daha düzgün, daha üstündür. [20]

Elm əhlindən bir çoxu, boğazlanması əmr edilənin İshaq olduğu görüşündədirlər.

Bundan da sonra: “Ona salehlərdən bir peyğəmbər olmaqla İshaqı müjdələdik” – buyurmuşdur. Mələklər Hz. İbrahimə İshaqı müjdələdiklərində: “Qorxma, Biz sənə alim bir oğlun olacağını müjdələməyə gəldik” (Hicr/53) demişdilər. Allah Təala isə: “Biz də ona [İbrahimin xanımına] İshaqı, İshaqın ardından Yəqubu müjdələdik” (Hud/71) buyurmuşdur. Yəni İbrahim və İshaq həyatda ikən, İshaqın Yəqub adındakı uşağı doğulacaq və beləliklə Hz. İshaqın nəslindən bir nəsil görünəcəkdir. Daha əvvəl də açıqladığımız kimi, bundan sonra [nəslinin davam edəcəyi bildirildikdən sonra] kiçik ikən boğazlanmasının əmr edilməsi təbiidir ki, caiz olmaz. Çünki Allah Təala Hz. İbrahim və İshaqa, İshaqın nəslinin davam edəcəyini vəd etmişdir. Bundan sonra kiçik ikən boğazlanması necə əmr edilə bilər? Həmçinin burada Hz. İsmail həlim sifətiylə xarakterizə edilmişdir ki, bu, məqama son dərəcə uyğundur.

“O, özü ilə yanaşı yeriməyə başlayınca dedi ki: “Əziz oğlum, doğrusu mən, yuxuda ikən səni boğazladığımı görürəm. Bir bax, nə deyirsən?” Ubeyd b. Umeyr: “Peyğəmbərlərin yuxusu vəhydir” – demiş, sonra isə: “Dedi ki: Ey oğlum, doğrusu mən, yuxuda ikən səni boğazladığımı görürəm. Bir bax, nə deyirsən?” ayəsini oxumuş. İbn Əbu Hatim deyir ki: Bizə Əli b. Hüseyn b. Cüneydin … İbn Abbasdan rəvayət etdiyinə görə, Allah Rəsulu (s.ə.s) belə buyurmuşdur: “Peyğəmbərlərin yuxudakı röyası vəhydir”. Hədis bu şəkliylə Kütüb-i Sittədə vardır. Hz. İbrahimin bunu oğluna bildirməsi, ona vəziyyətinin daha asan olması, bir də Allaha və atasına itaətdə kiçikliyinə görə səbrini, gücünü və əzmini sınamaq üçündür. [21]

Şeytan Daşlama Hekayələri:

İmam Əhməd deyir ki: Bizə Süreyə və Yunusun… İbn Abbasdan rəvayət etdiyinə görə; o, belə anlatmışdır: Hz. İbrahim həcc fərzlərini yerinə yetirməklə əmr olunduğu zaman şeytan say sırasında qarşısına çıxmış. Hz. İbrahim ilə yarışmış və İbrahim onu keçmiş. Sonra Cəbrail Hz. İbrahimi Akabe cəmrəsinə (Hacıların Minada şeytan daşlamasına) götürmüş. Şeytan orada da qarşısına çıxmış. Hz. İbrahim ona yeddi daş atmış və getmiş. Şeytan orta cəmrə yanında yenə qarşısına çıxmış, Hz. İbrahim yeddi daş yenə atmış və orada oğlunu alnı üstdə yatırmış. İsmailin üzərində ağ bir köynək varmış. Hz. İbrahimə: Ey atacan, məni kəfənləyə biləcəyin başqa bir geyimim yox. Bunu çıxar ki, məni onunla kəfənləyəsən, demiş. Hz. İbrahim köynəyi çıxarmağa çalışarkən arxasından: “Ey İbrahim, sən röyanı reallaşdırdın” – deyə nida edilmiş. Hz. İbrahim dönərkən ağ, buynuzlu və iri gözlü bir qoçla qarşılaşmış. İbn Abbas deyir ki: Biz bu cür qoçları (qurban edərək) ona itaət edərik. Ravi, el-Mənasik bəhsində hədisi uzun-uzun zikr etmişdir. Həmçinin İmam Əhməd hədisi uzun bir şəkildə Yunus kanalıyla… İbn Abbasdan rəvayətlə yuxarıdakına bənzər şəkildə zikr etmişdir. Ancaq bu rəvayətdə (Hz. İsmail deyil) İshaqın adı keçir. İbn Abbasdan qurban edilənin kim olduğu barəsində iki rəvayət vardır ki, irəlidə də açıqlaması gələcəyi kimi, ondan gələn rəvayətlərin qüvvətlisində qurban edilənin İsmail olduğu qeyd edilir. Məhəmməd b. İshaqın Hasan b. Dinar kanalıyla… İbn Abbasdan rəvayət etdiyinə görə; o, “Və ona fidyə olaraq böyük bir qurbanlıq verdik” ayəsi haqqında belə demiş: Hz. İbrahimə cənnətdən bir qoç gəldi. Bundan əvvəl [cənnətdə] qırx il otlamışdı. Hz. İbrahim oğlunu buraxaraq qoçun ardınca düşdü. Onu ilk cəmrədə tapdı. Cəmrəni yeddi daşla daşladıqdan sonra orada qoçu itirdi. Orta cəmrəyə gəldiyində qoçu orada gördü. Bu cəmrəni də yeddi çınqılla daşladı, sonra qoçu yenə itirdi. Böyük cəmrənin yanında ona yetişdi, bu cəmrəni də yeddi daşla daşladı, qoçu orada tapdı, tutdu, Minadakı qurban kəsmə yerinə gətirib, orada boğazladı. İbn Abbasın nəfsi qüdrət əllərində olan [Allah]a and içirəm ki, İslamın başlanğıcında o qoçun başı qurumuş halda Kəbənin oyuğunda buynuzlarından asılı olaraq dururdu.  [22]

Abdürrəzzak deyir ki: Bizə Mamerin Zühridən, onun da Qasımdan rəvayətində o, belə anlatmış: Əbu Hüreyrə və Kab bir araya gəlmişdilər. Əbu Hüreyrə Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s), Kab da kitablardan rəvayət etməyə başladı. Əbu Hüreyrə dedi ki: Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə buyurdu: Şübhəsiz, hər peyğəmbər üçün uyğun hesab ediləcək bir dua vardır. Mən duamı qiyamət günü ümmətimə şəfaət olaraq saxladım. Kab da ona belə dedi: Sən bunu Allah Rəsulundanmı (s.ə.s) eşitdin? Əbu Hüreyrə “bəli” – dedi. Kab da belə davam etdi: Anam, atam sənə fəda olsun (və ya “anam, atam ona fəda olsun” – demişdir) sənə Hz. İbrahimdən (ə.s.) xəbər verəcəyəm. Yuxusunda oğlu İshaqın boğazlandığını [oğlu İshaqı boğazladığını] gördüyündə şeytan: “Əgər bunları bu əsnada fitnəyə düşürə bilməsəm bir daha əsla fitnəyə düşürə bilmərəm” – dedi. Hz. İbrahim boğazlamaq üçün oğlunu çıxardı. Şeytan gəlib Saranın yanına girdi və: “İbrahim oğlunu hara apardı?” – deyə soruşdu. Sara: “Bəzi ehtiyacları üçün götürdü” – deyə cavab verdi. Şeytan: “Bir ehtiyacı üçün götürmədi, əksinə onu boğazlamaq üçün götürdü” – dedi. Sara: “Onu nə üçün boğazlasın ki?” – deyə soruşduqda şeytan: “Bunu özünə Rəbbinin əmr etdiyini sanır” – dedi. Sara: “Rəbbinə itaət etməklə gözəl iş etmiş” – dedi. Şeytan onların [İbrahim ilə İshaqın] ardınca gedib uşaqdan: “Atan səni haraya götürür?” – deyə soruşdu. Uşaq: “Bir ehtiyacı üçün” – deyə cavab verdi. Şeytan: Şübhəsiz, o səni bir ehtiyac üçün götürmür, səni boğazlamaq üçün götürür” – dedi. Uşaq: “Məni nə üçün boğazlasın?” – deyə soruşduqda şeytan: “Bunu özünə Rəbbinin əmr etdiyini sanır” – deyə cavab verdi. Uşaq: “Allaha and içirəm ki, əgər bunu ona Allah əmr etmişsə, mütləq edəcəkdir” – dedi. Şeytan ondan ümidini kəsib İbrahimə qovuşdu və: “Oğlunu hara götürürsən?” – deyə soruşdu. İbrahim: “Bir ehtiyac üçün” – deyə cavab verdi. Şeytan: “Şübhəsiz, sən onu bir ehtiyac üçün deyil, boğazlamaq üçün götürürsən” – dedi. İbrahim: “Onu nə üçün boğazlayım?” – deyə soruşduqda şeytan: “Sənə bunu Rəbbinin əmr etdiyini sanırsan” – dedi. İbrahim: “Allaha and içirəm ki, əgər bunu mənə Allah əmr etmişsə, mütləq yerinə yetirəcəyəm” – dedi. Şeytan özünə itaət olunmasından ümidini kəsərək onu buraxıb getdi. İbn Cəririn Yunus kanalıyla… Amr ibn Əbu Süfyan ibn Esid ibn Cariyə əs-Sekafidən rəvayət edir ki, Kab, Əbu Hüreyrəyə belə demiş… və ravi hədisi uzun-uzun zikr etdi. Ancaq sonunda bu əlavə vardır: Allah Təala İshaqa: “Şübhəsiz, mən sənə bir dua bəxş etdim ki, bunda sənin duanı qəbul edəcəyəm” – deyə vəhy etdi. İshaq da belə dedi: “Allahım, qəbul etmən üçün sənə dua edirəm: sənə heç bir şeylə ortaq qoşmadan, ilklərdən və sonlardan hansı qul sənə qovuşarsa, onu cənnətinə qoy”. İbn Əbu Hatim deyir ki: “Bizə atamın… Əbu Hüreyrədən rəvayət etdiyinə görə, Allah Rəsulu (s.ə.s) belə buyurmuş: Allah Təala, ümmətinin yarısını bağışlamaq və ya şəfaətimi (qiyamət gününə) saxlamaq arasında məni qərar qarşısında buraxdı, mən də şəfaətimi qiyamət gününə saxladım. Belə sanıram ki, ümmətimdən böyük bir kütlə bağışlanacaqdır. Əgər bunda [qəbul ediləcək duasında] saleh qul məndən əvvəl keçmiş olmasaydı, bu xüsusdakı duamda tələsərdim. Allah Təala, İshaqın üzərindən boğazlanma halını qaldırdığında ona: ‘Ey İshaq! Budur, sənə veriləcək buyurmuşdu. İshaq dedi ki: “Nəfsim qüdrət əlində olana [Allaha] and içirəm ki, şeytanın vəsvəsə ilə dürtmələrindən əvvəl bu duada tələsəcəyəm: “Allahım, sənə heç bir şeylə ortaq qoşmadan kim ölərsə, onu bağışla və cənnətə qoy”.

Bu, qəribə və pis bir hədisdir. Ravilərdən Abdurrahman b. Zeyd b. Eslemin hədisi zəifdir. Hədisdə əlavələr olmasından və sonradan tərtib olunmasından qorxarım ki, bu əlavələr sonuna qədər olmaqla “Allah Təala İshaqın üzərindən boğazlanma halını qaldırdığında…” qismidır. Ən doğrusunu Allah bilir. Hər nə qədər hədis qorunan bir hədis isə də, hədisin təfsirinin Hz. İsmaillə bağlı olması doğruya daha yaxın görünür. Ancaq daha əvvəl də keçdiyi kimi İsrailoğulları, həsədlərindən bunu İshaq ilə dəyişdirərək təhrif etmişdilər. Yoxsa həcc fərzləri və qurban kəsmənin yeri Məkkə ərazisindəki Minadır. Orada olan isə İshaq olmayıb Hz. İsmaildir. Çünki Hz. İshaq Şam arazisindəki Kənan ölkəsindəydi. [23]

“Biz, ona belə səsləndik: Ey İbrahim! Sən röyanı reallaşdırdın”. Uşağı boğazlamaq üçün yatırmağınla röyandan məqsəd hasil olmuşdur. Süddi və bir başqasının anlatdığına görə, Hz. İbrahim uşağın boynuna bıçağı sürtmüş, amma bıçaq kəsməmiş, əksinə bıçaqla boynu arasında misdən bir təbəqə kəsməyə mane olmuş və o sırada Hz. İbrahimə: “Sən röyanı reallaşdırdın” – deyə səslənilmiş.

İmam Əhmədin Süfyan kanalıyla… Səfiyyə Bint Şeybədən rəvayət etdiyinə görə, o belə anlatmış: mənə Süleym oğullarından bir qadının (bu qadın bizim ev əhalisinin hamısını doğmuş olan qadındır) xəbər verdiyinə görə, Allah Rəsulu (s.ə.s) Osman İbn Talhaya bir xəbər göndərmiş. Bir dəfəsində ravi belə anladır: Bu qadın Osman İbn Talhadan soruşmuş: “Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) səni nə üçün çağırmışdı?” Osman dedi ki: Allah Rəsulu (s.ə.s) mənə belə buyurdu: “Mən Beytə [Kəbəyə] girdiyim zaman o qoçun iki buynuzunu görmüşdüm. Onları örtməyini sənə əmr etməyi unutmuşam, onları ört. Çünki Kəbədə namaz qılanın fikrini dağıdacaq bir şey olmamalıdır”. Süfyan deyir ki: “O qoçun iki buynuzu Kəbə yanana qədər orada asılı dururdu. Kəbə yanğınında onlar da yandı”. Hz. İbrahimin boğazlaması əmr edilən oğlunun İsmail olduğuna bu da başlı-başına bir dəlildir. Şübhəsiz, Qüreyş nəsildən nəsilə, sələfdən xələfə Allah Rəsulu (s.ə.s) peyğəmbər olaraq göndərilənə qədər, Hz. İbrahimə oğlunun fidyəsi olaraq göndərilən o qoçun buynuzlarını miras olaraq saxlamışdır.

Boğazlananın kim olduğuna dair sələfdən varid olan xəbərlər:

1. Boğazlananın İshaq Olduğunu Söyləyənlər:

Hamza əz-Zeyyatın Əbu Meyserədən (Allah ona rəhmət eləsin) rəvayət etdiyinə görə, o belə demişdir: Hz. Yusuf (ə.s.) qarşı qarşıya gəldiklərində krala belə demiş: “Mənimlə bərabər yemək yeməkdənmi çəkinmirsən? Allaha and olsun ki, mənim atam Allahın peyğəmbəri Yəqubdur. O, Allahın qurban edilməsini [boğazlanılmasını] əmr etdiyi İshaqın oğludur. O da Allahın dostu İbrahimin oğludur”. Sevrinin Əbu Sinandan, onun da Əbu’l-Hüzeyldən rəvayət etdiyinə görə, Hz. Yusuf (ə.s.) krala beləcə söyləmişdir. Süfyan əs-Sevrinin Zeyd b. Eslemdən, onun Abdullah b. Ubeyd İbn Umeyrdən, onun da atasından rəvayət etdiyinə görə, o, belə anlatmış: “Hz. Musa: “Ey Rəbbim, ‘Ey İbrahim, İshaq və Yəqubun ilahı” deyirlər, bunu nə üçün söyləyirlər?” – demişdi. Buyurdu ki: “Şübhəsiz ki, mənə bir şey ortaq qoşulduğu zaman İbrahim mütləq məni ona tərcih edərdi. İshaq Mənim üçün boğazlanmaq üçün sevə-sevə boynunu uzatmışdı. Bundan başqa şeylərdə son dərəcə cömərd idi. Yəquba gəlincə; mən onun müsibətini nə qədər artırdımsa, Mənim haqqımdakı hüsnü-zənni o dərəcə artmışdı.”

Şubenin Əbu İshaqdan, onun da Əbu Ahvasdan rəvayət etdiyinə görə, o, belə anladır: “İbn Məsudun yanında birisi öyünüb: “Mən şərəfli şeyxlərin oğlu filan oğlu filanam” – demişdi. Abdullah dedi ki: “Allahın dostu İbrahimin oğlu Allahın boğazlanmasını əmr etdiyi İshaqın oğlu Yəqub oğlu Yusuf (belə öyünməmişdi)”. İbn Məsuda qədər bu xəbərin isnadı səhihdir. Boğazlananın İshaq olduğunu İkrimə, İbn Abbasdan da rəvayət edir. Həmçinin boğazlananın İshaq olduğu, İbn Abbasın atası Abbasdan və Əli b. Əbu Talibdən də rəvayət edilmişdir. İkrimə, Said b. Cübeyr, Mücahid, Şabi, Ubeyd b. Umeyr, Əbu Meyserə, Zeyd b. Eslem, Abdullah b. Şakik, Zühri, Kasım b. Əbu Bezze, Məkhul, Osman b. Hazır, Süddi, Hasan, Katade, Əbu’I-Hüzeyl və İbn Sabit də belə söyləmişdir. İbn Cərir də bu görüşü tərcih edir. İbn Cəririn Kab əl-Ahbardan rəvayət etdiyinə görə, daha əvvəl keçdiyi kimi, boğazlanan uşaq İshaqdır. İbn İshaqın Abdullah b. Əbu Bəkr kanalıyla… Kab el-Ahbardan rəvayət etdiyinə görə, o, boğazlanan uşağın Hz. İshaq olduğunu söyləmişdir. Ən doğrusunu Allah bilir, amma bu sözlərin hamısı Kab əl-Ahbardan alınmışdır. Kab, Hz. Ömər dövründə müsəlman olduğunda Hz. Ömərə İsrail kitablarından rəvayətlər nəql etməyə başlamışdı. Hz. Ömər (r.a.) bəzən onu dinlərdi. Beləcə insanlar, onda mövcud olan şeyləri dinləməyin mübah olduğuna inandılar və dəyərli olsun və ya olmasın ondan eşidərək, nəql etdilər. Ancaq bu ümmətin, ən doğrusunu Allah bilir, onda mövcud olanlardan bir hərfə belə ehtiyacı yoxdur. Boğazlanan uşağın Hz. İshaq olduğu görüşünü Bəğavi, həmçinin Hz. Ömər, Ali, İbn Məsud və Abbasdan, tabiin nəslindən isə Kab el-Ahbar, Said İbn Cübeyr, Katade, Mesruk, İkrime, Mukatil, Ata, Zühri və Süddidən nəql edir. Bəğavinin qeyd etdiyinə görə, İbn Abbasdan gələn iki rəvayətdən birisi də belədir. Bu xüsusda bir də hədis varid olmuşdur. Əgər hədis sabit olsaydı, biz: “Başımız gözümüz üstünə” – deyər, qəbul edərdik. Amma isnadı səhih deyildir. İbn Cərir deyir ki: Bizə Əbu Küreybin… Abbas b. Abdülmuttalibdən, onun da Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s) rəvayət etmiş olduğu bir hədisdə Əfəndimiz: “Boğazlanması əmr olunan uşaq İshaqdır” – buyurmuşdur. Bu hədisin isnadında iki dənə zəif ravi vardır. Bunlardan Hasan b. Dinar əl-Basri tərk edilmişdir. Ali b. Zeyd b. Cüdanın hədisi isə dinə və əxlaqa zidd davranışlardır. Hədisi İbn Əbu Hatim də babası kanalıyla… Ali b. Zeyd b. Cüdandan ərməğan olaraq rəvayət etmişdir. İbn Əbu Hatim deyir ki: “Hədisi Mübarek b. Fudale… Abbasdan onun sözü olaraq rəvayət etmişdir. Bu, daha səhhətli və doğruya daha yaxın görünür”. [24]

Boğazlanması əmr olunan uşağın Hz. İsmail olduğu qəti və səhih xəbərlərdə varid olmuşdur ki, indi bu xəbərləri zikr edək:

İbn İshaq deyir ki: “Məhəmməd b. Kab el-Kuraziyi belə deyərkən eşitdim: “Allah Təalanın Hz. İbrahimə iki oğlundan boğazlanmasını əmr etdiyi, İsmaildir. Biz bunu Allahın kitabında görürük”. Belə ki: Allah Təala, Hz. İbrahimin iki oğlundan boğazlananla əlaqədar hekayəni bidirdikdən sonra: “Ona salehlərdən bir peyğəmbər olmaqla İshaqı müjdələdik” – buyurmuşdur. Allah Təala başqa bir ayə-i kərimədə: “Biz də ona İshaqı, İshaqın ardından Yəqubu müjdələdik” (Hud/71) buyurur. Yəni ona oğlunu və bu oğlun oğlunu müjdələmişdir. Ondan da olacaq bir uşaq vəd olunmuşkən, əlbəttə Allah Təala İshaqın boğazlanmasını əmr edəcək deyildir. Bu səbəbdən boğazlanması əmr edilən olsa-olsa İsmail ola bilər. İbn İshaqın Büreyde b. Süfyan b. Ferve əl-Eslemidən, onun da Məhəmməd b. Kab el-Kurazidən rəvayət etdiyinə görə, Ömər b. Abdülazizin xəlıfəliyində onunla bərabər Şamda ikən Məhəmməd b. Kab bu mövzunu xəlıfəyə anlatmış. Ömər, Məhəmməd İbn Kaba: “Bu, üzərində heç düşünmədiyim bir mövzudur. Mən də sənin söylədiyin kimi olduğunu sanıram” – demiş. Sonra Şamda daha əvvəl yanında olan və Yəhudi ikən müsəlman olub, islamda ixlaslı və səmimi olan birisinə xəbər göndərmiş. Bu adamın Yəhudi alimlərindən olduğuna inanırmış. Ömər b. Abdülaziz mövzunu bu adamdan soruşmuş. Məhəmməd b. Kab özünün də Ömər b. Abdülazizin o sırada yanında olduğunu qeyd edir ki, Ömər b. Abdülaziz o adama: “İbrahim, iki oğlundan hansını boğazlamaqla əmr olundu” – deyə soruşduğunda adam: “Ey Möminlərin əmiri, Allaha and içirəm ki, İsmaildır. Yəhudilər şübhəsiz, bunu bilirlər. Allahın əmrinə səbr etməsini Allahın zikr etmiş olduğuna görə qazandığı üstünlük üzündən boğazlanılması əmr edilən uşağın siz ərəblərın babası olduğuna görə onlar sizi çəkə bilmirlər. Budur, buna görə bunu inkar edir və İshaq babaları olduğu üçün boğazlanılması əmr edilən uşağın İshaq olduğunu sanırlar. Halbuki bu ikidən hansı olduğunu ən yaxşı Allah bilir. O ikidən hər biri tərtəmiz, Allaha itaət edənlərdi” – dedi. Abdullah b. İmam Əhməd İbn Hanbel, Allah ona rəhmət eləsin, deyir ki: “Boğazlanması əmr edilənin İsmailmı, yoxsa İshaqmı olduğunu atamdan soruşdum. “İsmaildir” – dedi. Abdullah b. Əhməd b. Hanbel, bu xəbəri Kitabu’z-Zühddə zikr edir. İbn Əbu Hatim atasının belə dediyini eşidibmiş: “Səhih olan, boğazlanılması əmr edilənin Hz. İsmail (a.s.) olmasıdır. Hz. Əli, İbn Ömər, Əbu Hüreyrə, Əbu Tufeyl, Said İbn Müseyyeb, Said b. Cübeyr, Hasan, Mücahid, Şabi, Məhəmməd b. Kab el-Kurazi, Əbu Cəfər Məhəmməd b. Ali və Əbu Salehdən rəvayətə görə, onlar da boğazlanılması əmr edilənin İsmail olduğunu söyləmişdilər. Təfsirində Bəğavi deyir ki: “Abdullah b. Ömer, Said b. Müseyyeb, Süddi, Hasan el-Basri, Mücahid, Rebî’ b. Enes, Məhəmməd b. Kab el-Kurazi və Kelbi də bu görüşdədirlər. İbn Abbasdan gələn bir rəvayət də belədir. Həmçinin Bəğavi bu görüşü Əbu Amr b. Aladan da nəql edir. Bu mövzuda İbn Cərir qəribə bir hədis rəvayət edir və deyir ki: “Mənə Məhəmməd İbn Ammar ər-Razinin… Sunabihidən rəvayət etdiyinə görə; o, belə anlatmış: “Muaviye b. Əbu Süfyanın yanındaydıq. Boğazlanması əmr edilənin İsmailmı, yoxsa İshaqmı olduğu mövzusu anıldı. Tam biləninə düşdünüz deyib, belə davam etdi: “Allah Rəsulunun (s.ə.s) yanındaydıq. Birisi onun yanına gəldi və: “Ey Allahın elçisi, ey iki boğazlanmışın oğlu, Allahın sənə bəxş etdiklərindən mənə də ver” – dedi. Allah Rəsulu (s.ə.s) güldülər. Muaviyəyə: “Ey möminlərin əmiri, iki boğazlanmış nə deməkdir?” – deyildikdə, o belə cavab verdi: “Abdülmuttalib zəmzəmin qazılmasını əmr etdiyində, əgər Allah bu işi özünə nəsib edərsə, uşaqlarından birini boğazlamağı əhd etmişdi. (Uşaqları arasında çəkilən) püşk Abdullaha çıxdı. Dayıları (Abdullahın boğazlanmasından) onu çəkindirərək: “Oğlunun yerinə yüz dəvə fidyə ver” – dedilər. Abdülmuttalib oğlunun fidyəsi olaraq yüz dəvə [qurban etdi]. İkinci qurban isə İsmaildır”. Bu, həqiqətən qəribə bir hədisdir. Üməvinin əl-Məğazidə əshabından birisi kanalıyla… Sunabihidən rəvayət etdiyinə görə; o: “Muaviyənin məclisində idik. Kütlə İsmail və İshaq barədə mübahisə edirdi …” – deyərək hədisi zikr etmişdir. Həmçinin “Pozulmuş [təhrifə uğramış] bir nüsxədən də bu şəkildə yazdım” – deyə əlavə edir. Boğazlanması əmr edilən uşağın İshaq olduğuna dair tərcihində İbn Cərir: “Biz də ona helm sahibi bir oğul müjdələdik” ayəsinə əsaslanır. Beləcə “Ona çox bilikli bir oğul sahibi olacağını müjdələdilər” (Zəriyət/28) ayəsindəki Hz. İshaq ilə əlaqədar müjdəni bu müjdə ilə eyni qəbul edir. (Hz. İshaqın ardından) onun Yəqub ilə müjdələnməsi müşkülünə də belə cavab verir: “Mümkündür ki, Hz. İshaq atasıyla bərabər çalışa biləcək bir çağa gəlmişdi və yenə mümkündür ki, Hz. Yəqub ilə bərabər onun başqa uşaqları da olmuşdu. Kəbədə asılı olan (iki qoç) buynuzu barəsindəki müşkülə isə o, bu buynuzların Şam ölkəsindən Kəbəyə gətirilmiş ola biləcəyi ehtimaliylə cavab verir. Daha əvvəl də keçdiyi kimi bəzi kimsələr İshaqın, orada [Şam ölkəsində] boğazlanmış olduğu görüşündədirlər. İbn Cəririn təfsirində istinadı budur. Ancaq onun görüşü nə bir məzhəbdir [gediləcək yoldur], nə də lazım olandır. Əksinə həqiqətdən uzaq bir təvildir. Məhəmməd b. Kab əl-Kurazinin boğazlanması əmr edilənin Hz. İsmail olduğuna dair istinadı daha sabit, daha səhhətli və daha qüvvətlidir. Ən doğrusunu Allah bilir”. [25]

Başqa nəqllər:

Mücahid dedi ki: “Nə zaman ki, o atası ilə yan-yanaşı yeriməyə başla​yınca” buyruğu “Gənc bir dəliqanlı olub, yerişi İbrahimin yerişinə ye​tişincə” deməkdir. Əl-Fərra dedi ki: “O gün on üç yaşında idi”. İbn Abbas: “Bun​dan qəsd hədd buluğdur”, Katade isə: “Atası ilə birlikdə yeriyincə” – deyə açıqlamış​dır.

Elm adamları, boğazlanması əmr olunan oğlun hansı olduğu xüsusunda fərqli görüşlərə sahibdirlər. Əksəriyyəti “Boğazlanması əmr olunan İshaqdır” – de​mişdilər. Bu qənaəti qeyd edənlər arasında Abbas b. Abdu’l-Muttalib ilə onun oğlu Abdullah da vardır. Abdullahdan [b. Abbas] gələn səhih rəvayət də bu​dur.

Əs-Sevri və İbn Cüreyc, İbn Abbasın sözü olaraq: “Boğazlanması əmr olu​nan İshaqdır” – dediyini rəvayət edirlər. Abdullah b. Məsuddan, səhih ola​raq gələn rəvayət isə belədir. Buna görə bir nəfər ona: “Ey şərəfli, yaşlı-baş​lı adamların oğlu!” – deyə xitab etmiş. Bundan sonra Abdullah ona belə demiş: “O dediyin şəxs Allahın dostu İbrahimin oğlu, Zəbuhullah [Allahın boğaz​lanmasını əmr etdiyi] İshaqın oğlu Yəqubun oğlu Yusufdir”.

Hammad b. Zeyd də Rasulullah (səs)a aid söz olmaqla belə buyur​duğunu rəvayət edir: “Şübhəsiz ki, kərim oğlu kərim oğlu kərim şəxs, İbrahim (ə.s)ın oğlu İshaqın oğlu Yəqubun oğlu Yusufdur

Əbu’z-Zubeyr də Cabirdən: “Boğazlanması əmr olunan şəxs İshaqdır” – dedi​yini rəvayət edir. Eyni zamanda bu Əli b. Əbu Talibdən (r.a) də rəva​yət edilmişdir. Abdullah b. Ömərdən də “Boğazlanması əmr edilən adam İshaqdır” – dediyi rəvayət edilmişdir. Ömərin (r.a) görüşü də budur. Beləliklə, əshab-ı kiramdan yeddi nəfərin bu qənaətdə olduğunu görürük.

Peyğəmbərlərin Yuxusu:

“Dedi ki: Oğulcuğum! Həqiqətən mən röyamda səni boğazladığımı görürəm. Bax, artıq sən nə düşünürsən” buyruğu ilə əlaqədar olaraq Mukatil belə deyir: İbrahim (ə.s) bunu ard-arda üç gecə gördü.

Məhəmməd b. Kab dedi ki: “Rəsullara Uca Allahdan vəhy oyaq ikən də, yuxuda ikən də gəlirdi. Çünki peyğəmbərlərin qəlbləri yatmaz”. Bu gerçək eyni zamanda Peyğəmbərə (səs) qədər çatdırılan unudulmuş xəbərdə də sabit ol​muşdur. Peyğəmbər (səs) belə buyurmuşdur: “Biz peyğəmbərlər kütləsinin gözləri yatar, qəlblərimiz yatmaz”.

İbn Abbas da: “Peyğəmbərlərin yuxusu vəhydir” – demiş və bu ayə-i kəriməni sübut göstərmişdir.

Əs-Süddi dedi ki: “İbrahim (ə.s)a İshaq doğulmadan əvvəl doğulacağı müjdəsi verilincə, o da: “O halda mən onu Allah üçün qurban edəcəyəm” – demişdi. Röya​sında ona: “Sən bir nəzir etmişdin. Buyur, nəzirini yerinə yetir” – deyildi.

Yenə deyildiyinə görə; İbrahim (ə.s) terviye [zülhiccənin səkkizinci] gecə​sində birisinin ona: “Allah sənə oğlunu boğazlamanı əmr edir” – dediyini görmüşdü. Səhər olunca öz-özünə düşünməyə başladı: “Görəsən, bu rö​ya Allahdandırmı, Şeytandandırmı” – deyə. Budur bu şəkildəki düşünməsi [tərviyəsi]. Buna görə də bu günə tərviyə günü adı verilmişdir. Ertəsi gecə eyni şə​kildə röya gördü və ona: “Verdiyin sözü yerinə yetir” – deyildi. Sabah olunca bu gördüyü röyanın Allahdan olduğunu bildi [ərəfə]. O baxımdan bu günə “ərəfə günü” adı verildi. Üçüncü gecə yenə belə bir röya gördü, bu dəfə ar​tıq onu boğazlama [nəhr] qərarını verdi. Buna görə bu günə “yevmu’n-nəhr” adı verildi.

Yenə rəvayət edildiyinə görə oğlunu boğazlamağa başlayınca, Cəbrail (ə.s): “Allahu əkbər, Allahu əkbər” – dedi. Bu səfər boğazlanması istənən oğlu: “La ilahə illəllah vallahu əkbər” – dedi. İbrahim (ə.s) da bundan sonra: “Al​lahu əkbər vəlhamdulillah” – dedi. O baxımdan bu [şəkildə təkbir gətirmək] bir sünnət olaraq qaldı. [26]

Oğluna Qarşılıq Göndərilən Fidyə:

“Biz də ona böyük bir qurbanlıqla fidyə verdik” buyruğunda keçən ” الذِّبح Zibh [Qurbanlıq]”, qurban edilən şeyin adıdır. Cəm halda da “Zebuh” deyə gəlir. Eynilə “Tahn [Öyüdülmüş]” sözünün “Methun [öyüdülən] şeyin adı olması kimi. Sözdəki “zel” hərfi “Zəbuh” şəklində üstün olursa, məsdər olur.

“Əzim [Böyük]” sözü, “qədrü qiyməti böyük” deməkdir. Yoxsa bədəncə böyük olması qəsd edilməmişdir. Qədrinin böyüklüyü, boğazlanması əmr olunan oğlunun yerinə fidyə olmasından, yaxud da qəbula nail olmasından ötürüdür.

Ən-Nəhhas dedi ki: “Lüğətdə “əzim/böyük” kəliməsi həm “bədəncə böyük” haqqın​da, həm də soylu və şərəfli” haqqında işlədilir. Təfsir alimləri bu sözün burada şərəfli, ya da qəbula nail olan haqqında işlədildiyini qəbul etmək​dədirlər.

İbn Abbas dedi ki: “Bu qoç Habilin qurban olaraq təqdim etdiyi qoçdur. Bu qoç cənnətdə otlayırdı. Nəhayət Allah onu İsmaila fidyə olmaq üçün göndərdi. Yenə ondan gələn rəvayətə görə, bu, Uca Allahın cənnətdən göndərdiyi bir qoçdu. Cənnətdə qırx il otlamışdı.

Əl-Həsən dedi ki: “İsmailin fidyəsi ona Sebirdən gələn bir dağ keçisindən başqası olmamışdır. İbrahim onu oğluna fidyə olmaq üçün kəsdi. Əlinin (r.a) görüşü də budur. İbrahim o dağ keçisini görüncə, onu alıb kəsdi və oğlunu azad etdi və belə dedi: “Oğulcuğazım! Bu gün sən mənə bağışlanmış olursan”.

Əbu İshaq əz-Zəccac dedi ki: “İbrahimə fidyə olaraq bir dağ keçisi verildiyi də söylənmişdir. Ancaq təfsir alimləri ona fidyə olaraq verilən heyvanın qoç olduğunu qəbul edirlər”. [27]

Nəbilərin Yuxusunın Hökmü

“Hz. İbrahim (ə.s) yuxusunda onu kəsdiyini gördü. Peyğəmbərin röyaları isə vəhy türündəndir. Bu görüşə görə yuxuda görülən şey, sadəcə Hz. İbrahimin (a.s) onu kəsməsidir. Buna görə, “Yuxuda görülən hər şeyin haqq bir dəlil və hüccet olduğu peyğəmbərlər nəzdində ya dəlil ilə sabitdir və ya deyildir. Birinci halda Hz. İbrahim (ə.s) daha nə üçün bu hadisə haqqında oğluna müraciət etmişdir? Tam əksinə onun vəzifəsi, bu işi yerinə yetirməklə məşgul olması, bu xüsusda oğluna müraciət etməməsi, ona: “Bax gör, nə düşünürsən?” – deməməsi və bu işi, uşağınun özünə: “Sənə əmr ediləni et” – deməsinə bağlamamasıdır. Bir də siz, Hz. İbrahimin (ə.s) ilk gün bu işi düşündüyünü söylədiniz. Əgər yuxuda görülən hər şeyin haqq olduğu [peyğəmbərin nəzdində] dəlil ilə sabit olmuş olsaydı, belə bir düşünməyə və təfəkkürə ehtiyac qalmazdı. Yox, əgər ikincisi, yəni yuxuda gördükləri şeyin haqq olduğu, peyğəmbərlərcə dəlil ilə sabit deyilsə, Hz. İbrahim (ə.s)in, hər hansı bir dəlilin, onun bir hüccət olduğuna dəlalət etmədiyi, sırf bir röya ilə o uşağı kəsməyə yönəlməsi necə caiz ola bilər?” – deyilirsə, buna bu şəkildə cavab verilə bilər: “Hz. İbrahim (ə.s), gördüyü bu yuxuya görə, bu xüsusda tərəddüddə idi. Ancaq nə var ki, gördüyü bu röya, açıq bir vəhy ilə dəstəklənmişdir” – deyilməsi mümkündür. Allah ən yaxşısını biləndir. [28]

Zəbihin Kim Olması

Alimlər, kəsiləcək olan bu şəxsin kim olduğu xüsusunda ixtilaf etmişdilər. O cümlədən, bunun İshaq (ə.s) olduğu irəli sürülmüşdür ki, bu, Hz. Ömər, Hz. Əli, Abbas İbn Abdulmuttalib, İbn Məsud, Kabu’l-Ahbar, Katade, Said İbn Cübeyr, Mesruk, İkrimə, Zühruf, Süddi və Mukatilin (ə.s) görüşüdür. Bunun, Hz. İsmail (ə.s) olduğu da irəli sürülmüşdür ki, bu da, İbn Abbas, İbn Ömər, Said İbn əl-Müseyyib, Hasan əl-Bəsri, Şabi, Mücahid və Kelbinin (ə.s) görüşüdür.

İsmail (ə.s) olduğunun dəlilləri: Bunun Hz. İsmail (a.s) olduğunu irəli sürənlərin delilləri bunlardır:

1. Hz. Peyğəmbər “Mən iki qurbanlığın oğluyam” – buyurmuşdur. Və yenə, bir bədəvi Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s): “Ey iki qurbanlığın oğlu” – demiş, o da bundan sonra təbəssüm etmişdir. Bu xüsus ondan soruşulduğunda da: “Abdülmuttalib, Zəmzəm quyusunu qazarkən: “Əgər Allah, mənim bu işimi asanlaşdırırsa, uşaqlarımdan birini qurban edəcəyəm” – deyə Allah üçün bir nəzir edir. Sonra kəsilmək üçün atılan püşk nəticəsində bu iş Abdullaha (Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) atasına) çıxar. Nəticədə, Abdullahın dayıları buna mane olmuş və Abdulmuttalibə “[Buna görə] oğluna müqabil, yüz dəvə fidyə ver!” – demişlər, o da buna görə, yüz dəvə fidyə vermişdir. İkinci qurbanlıq şəxs isə, İsmaildır (ə.s)” – buyurmuş və hadisəni anlatmışdır.
2. Esmainin belə dediyi nəql edilmişdir: “Əbu Amr İbn əl-Alaya zəbihin kim olduğunu soruşduqda, o: “Ey Esmai, ağlın harda? İshaq (ə.s) nə zaman Məkkədə olmuşdur? Məkkədə olan İsmail [ə.s] olub, İsmail (ə.s), atasıyla bərabər Kəbəni quran şəxsdir. Kəsmə isinə təşəbbüs edilən yer isə, Məkkədir” – dedi.
3. Allah Təala, “İsmaili, İdrisi, Zülkifli də yad et” (Ənbiya/85) əmrində, İshaqı (ə.s) deyil, İsmaili (ə.s) səbirlə vəsf etmişdir ki, bu da Hz. İsmailin [ə.s], kəsilməyə qarşı göstərdiyi səbirdir. Cənab-i Haqq onu yenə, “Kitabda İsmaili da yad et. Çünki o vədində sadiqdi” (Məryəm/54) buyuruğunda, vədində sadiq olmaqla xarakterizə edilmişdir. Çünki o, atasına kəsilmə xüsusunda səbr edəcəyinə dair vəd etmiş və bunu yerinə yetirmişdir.
4. Cənab-i Haqq: “Biz də ona İshaqı, İshaqın ardından da Yəqubu müjdələdik” (Hud/71) – buyurmuşdur. Indi biz deyirik ki: “Əgər kəsiləcək olan şəxs İshaq (ə.s) olmuş olsaydı, bu halda bu kəsilmə əmri, ya İshaqdan (ə.s) Yəqub (ə.s) dünyaya gəlmədən öncə, ya da sonra olmuş olardı. Birincisi ola bilməz, çünki Allah Təala, ona İshaqı (ə.s) müjdələyib, bu müjdənin yanında, ondan Yəqubun (ə.s) dünyaya gələcəyi də müjdələnmiş olunca, indi Yəqub (ə.s)ın ondan meydana gəlmədən əvvəl kəsilməsinin əmr edilməsi mümkün olmaz. Əks halda, Allah: ”İshaqın ardından da Yəqubu…” şəklindəki vədindən dönmüş olardı. İkincisi də ola bilməz, çünki Cənab-i Haqqın buyurduğu: ”Artıq o, yanında iş görmə çağına girincə, [atası]: “Övladım! Mən səni röyamda boğazladığımı görürəm” ifadəsi, ayədə bəhs edilən bu uşağın, kömək etməyə, qaçmağa və o felə gücünün çatması nöqtəsinə gəlmədən, Allahın Hz. İbrahimə (ə.s) onu kəsməsini əmr etdiyinə dəlalət edir ki, bu da bu hadisənin bir başqa zamanda meydana gəlmiş olmasına tərs düşər. Beləliklə, kəsiləcək olan şəxsin İshaq (ə.s) ola bilməyəcəyi sabit olmuş olur.
5. Cənab-i Haqq, Hz. İbrahimin (ə.s): “Şübhəsiz, mən Rəbbimə gedəcəyəm, O, mənə yol göstərəcək!” (Saffat/99) – dediyini, daha sonra da özündən, tənhalığında, onunla ünsiyyət quracağı bir övlad verməsini tələb edərək: ”Ya Rəbbi, mənə saleh övlad ehsan et” (Saffat/100) – dediyini nəql etmişdir. Belə bir istək isə Ancaq, Hz. İbrahimin (ə.s) övladınun olmaması halında məqbul və yerində olur. Çünki onun, tək bir uşağı olmuş olsaydı, “bir övlad” tələb etməzdi. Çünki olanı yenidən istəmək olmaz. İbrahimin (ə.s), “həb li minəssalehiin” şəklindəki sözü, onun tək bir uşaq istədiyini ifadə edir. Çünki “minəssalehiin” ifadəsinin başındakı min, baziyyet bildirir. Baziyyetin ən alt dərəcəsi isə tək olmaqdır. Buna görə sanki Hz. İbrahimin (ə.s) deməsi, onun Allahdan tək bir uşaq istədiyini göstərir. Əksinə, belə bir istəkdə olmanın, ancaq ortada uşaq deyə bir şey olmadığında yerində ola biləcəyi sabit olmuş olur. Buna görə də bu istəyin, Hz. İbrahimin (ə.s) ilk uşağı istəməsi halında edildiyi qətiləşir. Halbuki insanlar, İsmailin (ə.s) İshaqdan (ə.s) daha əvvəl dünyaya gəlmiş olduğu xüsusunda müttəfiqdirlər. Beləcə, bu dua və tələb ilə istənənin, İsmail (ə.s) olduğu sabit olmuş olur. Həm sonra Allah Təala bu istəyin ardınca kəsilmə hadisəsini zikr etmişdir. Bu halda, kəsiləcək olan şəxs İsmail (ə.s) olmalıdır. [29]

Kəsmə Yeri

Bil ki, onların kəsmə yerinin hara olduğu xüsusundakı ixtilafları da, bizim daha əvvəl zikr etdiyimiz xüsusa dayanır. Kəsiləcək olan şəxsin İsmail (ə.s) olduğunu söyləyənlər, kəsmə işinə təşəbbüsün Minada edildiyini; bunun İshaq (ə.s) olduğunu söyləyənlər isə, kəsmə isinə təşəbbüs edilən yerin Şam olduğunu söyləmişdilər. Bu yerin Beyt-i Maqdis olduğu da irəli sürülmüşdür. Allah ən yaxşısını biləndir. [30]

Zəbh Hekayəsi

Birinci Bəhs: Bu hadisə haqqında anladıldığına görə, İbrahim (ə.s) oğlunu qurban etmək istədiyində:  “Övladım, ip və bıçağı al, filan yerə odun toplamağa gedək. Onlar qurban ediləcək yerin yolunu yarılayınca, atası ona, özünə verilən əmri xəbər verdi. Bundan sonra o: “Atacan, çırpınmamam üçün əllərimi-qollarımı yaxşı-yaxşı bağla. Qanımın sıçramaması və anamın onu görüb, kədərlənməməsi üçün, paltarımı uzağa qoy. Asan gəlməsi üçün, bıçağını yaxşı-yaxşı itilə və boğazımı onunla dərhal kəs. Çünki ölüm çətindir… Anama “salam” söylə, əgər könəyimi anama vermək istəsən, ver. Çünki bəlkə də bu ona bu işi asanlaşdırar” – dedi. İbrahim (ə.s) isə: “Yavrum, Allahın əmri xüsusunda nə gözəl köməkçisən!” – dedi. Sonra onu bağlamış olduğu halda, hər ikisi də ağlayaraq, onu öpmək istədi, sonra bıçağı boğazına dayadı. Bundan sonra oğlu, “Məni üz üstə yatır. Çünki üzümə baxdığında, mənə mərhəmət edə bilərsən. Qəlbin riqqətə gələr. Beləliklə bu, sənin Allahın əmrini etməyinə mane olar” – dedi. Hz. İbrahim (ə.s) da belə edib, bıçağı boynuna dayadı, kəsmək istədi, amma bıçaq kəsmədi. Bundan sonra: “İbrahim! Röyana sədaqət göstərdin …” – deyə ona nida olundu. [31]

Göydən Göndərilən Qurbanlıq

İkinci Bəhs: Alimlər, o oğulun yerinə verilən qurbanın, qoçun nə olduğu xüsusunda ixtilaf etmişdilər. Bunun Hz. Adəmin (ə.s) oğlu Habilin qurban olaraq Allaha təqdim edib, Allahın qəbul edib [göyə çəkdiyi] qoç olduğu; onu İsmailə (ə.s) qarşılıq fidyə olaraq göndərənə qədər, cənnətdə otladığını söyləmişdir. Bəziləri də: “Allah Təala, cənnətdən qırx yay [il] otlamış bir qoç göndərdi” – demişdilər. Süddi isə belə demişdir: “İbrahim”–  deyə səslənildiyində, Hz. İbrahim (ə.s) geriyə döndü. Bir də baxdı ki, dağdan aşağı enən ağımtıl bir qoç… İsmailin (ə.s) üzərindən qalxdı, o qoçu tutub, qurban etdi. Oğlunun əlinin ayağının bağını açıb boynuna sarılaraq: “Yavrum, sən mənə, budur, bu gün hibə edildin” – dedi”.

Ayədəki, “Əzim [böyük]” kəliməsinə gəlincə, bu qurbanlığın iriliyindən və köklüyündən ötrü bu adı aldığı söylənmişdir. O cümlədən, Said b. Cübeyr, “Cənnətdə qırx il otlamış bir qurbanlığın çox iri olması onun haqqıdır” – deyir. Yenə bu qurbana “böyük” deyilməsinin onun qiymətinin böyüklüyü səbəbindən olduğu; Çünki Allahın onu Hz. İbrahimin [ə.s] oğluna bir fidyə olaraq qəbul etmiş olduğu söylənmişdir. [32]

Yuxarıda verilmiş olan sitatlarda da göründüyü kimi, qədimlərdən bir çox məşhur zat İbrahim peyğəmbər və oğlu haqqında bir çox rəvayət nəql edir, ancaq bu nəqllər həm bir-birləriylə ziddiyyət təşkil edir, həm də etibar ediləməyəcək qədər qəribə ssenariyalar ehtiva edir.

Mövzunun Kitab-i Müqəddəsdəki anladılması isə belədir:

İbrahimin Sınanması

1. Daha sonra Tanrı İbrahimi sınadı. “İbrahim!”– deyə səsləndi. İbrahim: “Buradayam!” – dedi.
2. Tanrı: “İshaqı – sevdiyin bircə oğlunu al, Moriya bölgəsinə get” – dedi, “Orada sənə göstərəcəyim bir dağda oğlunu yandırma qurbanı kimi qurban et”.
3. İbrahim səhər erkəndən qalxdı, eşşəyinə palan vurdu. Yanına köməkçilərindən ikisini və oğlu İshaqı aldı. Yandırmalıq qurban üçün odun yardıqdan sonra, Tanrının özünə qeyd etdiyi yerə doğru yola çıxdı.
4. Üçüncü gün gedəcəyi yeri uzaqdan gördü.
5. Köməkçilərinə: “Siz burada – eşşəyin yanında qalın” – dedi, “Oğlumla birlikdə sitayiş etmək üçün oraya gedib dönəcəyik”.

6-7. Yandırmalıq qurban üçün yardığı odunları oğlu İshaqa yüklədi. Atəşi və bıçağı özü aldı. Birlikdə gedirlərkən İshaq İbrahimə: “Ata!” – dedi. İbrahim: “Bəli, oğlum!” – deyə cavab verdi. İshaq: “Atəşlə odun buradadır, bəs yandırmalıq qurban quzusu hanı?” – deyə soruşdu.

8. İbrahim: “Oğlum, yandırmalıq qurban üçün quzunu Tanrı özü təmin edəcək” – dedi. İkisi birlikdə yeriməyə davam etdilər.
9. Tanrının özünə qeyd etdiyi yerə çatınca İbrahim bir qurban üçün yer təşkil etdi, üzərinə odun düzdi. Oğlu İshaqı bağlayıb qurban yerindəki odunların üzərinə yatırdı.
10. Onu boğazlamaq üçün əlini uzadıb bıçağı aldı.
11. Amma RƏBBin mələyi göylərdən: “İbrahim, İbrahim!” – deyə səsləndi. İbrahim: “Budur, buradayam!” – deyə cavab verdi.
12. Mələk: “Uşağa toxunma” – dedi, “Ona heç bir şey etmə. İndi Tanrıdan qorxduğunu anladım, bircə oğlunu məndən əsirgəmədin”.
13. İbrahim ətrafına baxınca, buynuzları qalın kollara ilişmiş bir qoç gördü. Gedib qoçu gətirdi. Oğlunun yerinə onu yandırmalıq qurban olaraq təqdim etdi.
14. Oraya “Yahve-Yire” adını verdi. “RƏBBin dağında veriləcəkdir” sözü bu üzdən bu günə qədər söylənir.
15. RƏBBin mələyi ikinci dəfə göylərdən İbrahimə səsləndi:
16. “RƏBB deyir ki, öz adıma ant içirəm. Bunu etdiyin, bircə oğlunu əsirgəmədiyin üçün
17. sənə artıqlamasıyla xeyir-dua qılacağam; nəslinu göylərin ulduzları, sahillərin qumu qədər çoxaldacağam. Nəslin düşmənlərinin şəhərlərini mülk edəcək,
18. nəslinin vasitəsi ilə yer üzündəki bütün millətlər xeyir-dua alacaq. Çünki sözümü dinlədin”.
19. Sonra İbrahim köməkçilərinin yanına döndü. Birlikdə yola çıxıb, Beer-Şevaya getdilər. İbrahim Beer-Şevada qaldı. [33]

^114,115Və and olsun ki, Biz Musa ilə Haruna da nemətlər verdik. Və o ikisini və camaatlarını o böyük sıxıntıdan qurtardıq.

¹¹⁶Və Biz onlara kömək etdik və onlar qalib gələnlərin məhz özləri oldular.

¹¹⁷Və Biz özlərinə, o açıq-aşkar göstərən Kitabı verdik.

¹¹⁸Və özlərini ən doğru yola bələdçilədik.

¹¹⁹Və sonrakılar içində, o ikisinə öhdəlik verdik.

¹²⁰Salam olsun, Musa və Haruna!

¹²¹Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri belə mükafatlandırırıq.

¹²²Şübhəsiz ki, o ikisi Bizim mömin qullarımızdandır.

Keçmiş cəmiyyətlərə göndərilən peyğəmbərlərə verilən üçüncü nümunə Musa (əs) və Harun (əs) ikilisidir. Bu iki peyğəmbərin hekayəsi surədə çox qısa olaraq verilmişdir. Sanki istənmişdir ki, bundan əvvəlki surələrdə verilən təfərrüatlar xatırlansın. Ayədə bəhs edilən “nemətlərə çatmaları” və “böyük sıxıntıdan xilas olmaları”, dənizdən sağ salamat keçmələri və Misirdə ikən çəkdikləri sıxıntılardan xilas olub, bol nemətə yetişmələridir. Bunların təfərrüatları Musa (əs) hekayəsinin keçdiyi digər surələrdə verildiyindən, bu qədərlə kifayətlənir, o surələrdən sitatlar vermirik.

117-ci və 118-ci ayələrdə “Və Biz, özlərinə o apaçıq göstərən Kitabı verdik. Və özlərini ən doğru yola yönəltdik” ifadəsiylə qəsd edilən Tövratdır. Necə ki, başqa bir ayədə belə buyurulur.

• ^48,49Və and olsun ki, Musa və Haruna Furqanı və görülməyən, eşidilməyən, seçil­mə­yən kimsəsiz yerdə Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan, qiyamətin qopmasından içləri titrəyən, Allahın qoruması altına girənlər üçün bir işıq və öyüd verdik. (Ənbiya/48, 49)

121-ci ayədəki “Şübhəsiz, Biz Muhsinləri [yaxşılıq/gözəllik sərgiləyənləri] belə mükafatlandırırıq” ifadəsindən anlaşıldığına görə, əvvəlki ayələrdə bəhs edilən “qurtulma” və “nemətlərə qovuşma” faktları qurtulanların İbrahim nəslindən gəlmiş olmalarından deyil, özlərinin iman, yaxşılıq və yaxşılaşdırmalarından qaynaqlanmışdır.

Burada xülasə olaraq toxunulan xüsus, Musa (əs), Harun (əs) və bu ikisinə iman etmiş kimsələrin iman və xeyirxahlıqları nəticəsində bəlalardan xilas olmaları, köməyə nail olmaları və bunların geridə qalanlar üçün yaxşı bir nümunə təşkil etlmiş olmalarıdır.

Rəbbimiz, daha əvvəl Nuha (əs) və İbrahimə (əs) salam etdiyi kimi, burada da Musa (əs) və Haruna (əs) salam edir. Mükafatların ən bö​yüyü, heç şübhəsiz, Rəbbimizin salamına nail olmaqdır.

Ya Sin surəsində cənnət əshabının Rəbbimizin salamıyla şərəfləndiklərini görmüşdük:

• ⁵⁵Həqiqətən cənnətin əhli bu gün bir könül şənliyi içindədirlər.
• ⁵⁶Onlar və onlara təqdim olunan müşayiətçi yoldaşlar kölgələr altında, taxtlar üzərinə oturmuşlar.
• ⁵⁷Yalnız və yalnız onlara orada meyvələr vardır. İstəyəcəkləri hər şey də onlarındır.
• ⁵⁸Söz olaraq onlara əngin mərhəmət sahibi Rəbdən “salam” vardır. (Ya Sin/55-58)

¹²³Şübhəsiz ki, İlyas da tam əmin olun ki, göndərilən elçilərdəndir.

^124–127O zaman ki, o, camaatına: “Siz Allahın qoruması altına girməzsinizmi? Yaradan­ların ən gözəli, sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın Rəbbi olan Allahı tərk edib, Baalamı (yararsız bir şeyə) yalvarırsınız?” – demişdi,  onlar isə onu yalan saymışdılar. Buna görə də onlar, tam əmin olun ki, hazır saxlanılacaqlar.

¹²⁸Ancaq Allahın arıdılmış qulları istisnadır.

¹²⁹Və sonradan gələnlər içində onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, örnək alınacaq] bir söz buraxdıq.

¹³⁰Salam olsun bütün İlyas kimi olanlara!

¹³¹Şübhəsiz ki, Biz yaxşılıq/gözəllik edənləri belə mükafatlandırırıq.

¹³²Şübhəsiz ki, o, Bizim mömin qullarımızdandır.

Keçmişdən verilən nümunələrin dördüncüsü İlyas peyğəmbərdir. Bu ayə qrupunda İlyas peyğəmbərin bir elçi olduğu bildirilərək, onun mömin və yaxşılıq edən qullardan olması üzərində durulmuşdur.

İlyas peyğəmbərin adı Ənam/85-də də keçmiş, ancaq orada “Zəkəriyyə, Yəhya, İsa və İlyasa da … [doğru yolu göstərdik]. Hamısı salehlərdəndir” məlumatından artığı verilməmişdi. Burada isə apardığı tövhid mübarizəsindən qısaca bəhs edilərək və “Siz təqvalı davranmazsınızmı? Yaradanların ən gözəli, sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın Rəbbi Allahı tərk edərək, Baalamı yalvarırsınız?” şəklindəki sözləriylə qövmünə xəbərdarlıq etdiyi nəql edilir.

İlyas peyğəmbər kimdir?

İlyas peyğəmbərin kimliyi ilə əlaqədar bir çox fikir ortaya atılmışdır. Bu mövzuda klassik qaynaqlarda yer alan görüşlər belədir:

Ayədəki “İlyas”ın kim olduğu xüsusunda iki görüş irəli sürülmüşdür:

1. İbn Məsud (r.a)un, bunu “innə İdrisə” şəklində oxuyub, “İlyas İdrisdir” dediyi rəvayət olunmuşdur. Bu, İkrimənin görüşüdür.
2. Müfəssirlərin əksəriyyəti, bunun İsrailoğullarına göndərilən peyğəmbərlərdən bir peyğəmbər olduğu və Musanın (ə.s) qardaşı Harunun (ə.s) nəslindən gələn İlyas b. Yasin olduğu xüsusunda ittifaq etmişdilər. [34]

Katade və Məhəmməd b. İshaq deyir ki: İlyasın İdris olduğu söylənilir. İbn Əbu Hatimin atası kanalıyla… Abdullah b. Məsuddan (r.a.) rəvayət etdiyinə görə o, belə demişdir: İlyas İdrisdir. Dahhak da belə söyləmişdir. Vehb b. Münəbbih onun nəsəbini belə verir: O; İlyas b. Yasin b. Finhas b. El-İzar b. Harun b. İmrandır. Allah Təala Hazkiyaldan (ə.s) sonra onu İsrailoğulları içində peyğəmbər olaraq göndərmişdir. Onlar, adına Baal deyilən bir bütə sitayiş edirdilər. İlyas onları Allaha dəvət etmiş, Allahdan başqa şeylərə sitayiş etməkdən çəkindirmişdir. Kralları əvvəl ona iman etmişkən, sonra irtidat etmiş və onlar azğınlıqlarında davam etmişdilər. Onlardan heç kimsə, ona iman etməmiş və onlar haqqında Allaha qarğış etdikdən sonra üç il yağış yağdırılmamışdı. Sonra özündən bu vəziyyətin aradan qaldırılmasını istəyərək, özlərinə yağış yağdırılarsa, iman edəcəklərini vəd etmişdilər. Onlar üçün Allaha dua etdi və özlərinə yağış yağdırıldı. Ancaq daha əvvəl üzərində olduqları küfrdən daha çirkinində davam etdilər. Bundan sonra İlyas, Allah Təaladan ruhunu təslim almasını istədi. El-Yesa b. Uhtub onun əllərində yetişmişdi. İlyas ona filan- filan yerə getməsini əmr etdi. Önünə nə gəlirsə minər və qorxmazmış. Özünə atəşdən bir dişi at gəldi və ona mindi. Allah Təala ona bir nur geydirdi və uçmaq üçün qanadlar bəxş etdi. Mələklərlə bərabər səmavi və dünyəvi bir mələk kimi uçardı. Vəhb bunları Kitab Əhlindən nəql edir. Səhhətini də ən yaxşı Allah bilir. “Bir zaman qövmünə demişdi ki: Siz (Allahdan bir başqasına sitayiş etməyinizdə Allahdan) heç qorxmazsınızmı? Yaradıcıların ən gözəlini tərk edərək Baal bütünəmı sitayiş edirsiniz?” İbn Abbas, Mücahid, İkrimə, Katade və Süddi; buradakı Baal kəlməsi ilə Rəbbin qəsd edildiyini söyləyirlər. Katade və İkrimə bu kəlimənin Yəmən dilindən olduğunu söyləyirlər. Katadedən gələn bir rəvayətdə isə o, bu kəlmənin Ezd Şenue dilində olduğunu söyləyir. İbn İshaq deyir ki: Elm əhlindən birisinin mənə xəbər verdiyinə görə, onlar adı Baal olan bir qadına sitayiş edirmişlər. Abdurrahman b. Zeyd b. Eslemin atasından rəvayət etdiyinə görə bu, Baalbek adı verilən və Şamın qərbindəki bir qəsəbə əhalisinin sitayiş etdiyi bütün adı imiş. Dahhak onun sitayiş etdikləri bir büt olduğunu söyləyir. [35]

Kitab-i Müqəddəsdə İbrani Peyğəmbəri Elijahın [Ərəb dilində, İlyas] Ahab və Ahaziah zamanında, yəni e.ə. 9-cu əsrdə Şimali İsrail Krallığında yaşadığı və ardından Elishanın [Ərəb dilində, əl-Yəsə] gəldiyi anladılır. [36]

İlyasın qövmünə dediyi “sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın Rəbbi Allahı tərk edərək, Baalamı yalvarırsınız?” şəklindəki sözlərindən anlaşıldığına görə, İlyasın qövmü “Baal” adında bir bütə sitayiş edirdi.

“ بعل Baal”. Qurana baxdığımızda Bəqərə/228, Hud/72, Nur/31, Nisa/ 128-də بعل ba’l (cəm halda “بعولة buûlət”) sözünü görürük. Ümumilikdə bu söz “ər; xanımın həyat yoldaşı” olaraq dəyərləndirilir. Saffat/124-dəki  بعل ba’l sözü də İlyas peyğəmbərin elçilik etdiyi qövmün qulluq etdiyi tanrının adıdır.

Sözün doğru mənasını təsbit etmək üçün öz mənası nəzərə alınmalıdır: “ بعل Baal” kəlməsi əslində “yağışın ildə ancaq bir nəçə dəfə düşdüyü yüksək ərazi” deməkdir. [37]

Quranda keçən “Baal” sözləri, ümumiyyətlə “ər” mənasında qəbul edilsə də öz mənası nəzərə alındığında, evlilikdəki zevc; həyat yoldaşı mənasındaki “ər” olmadığı; ortada nikah bağı olsa da “andropoz ya da talaq iddəti, keçimsizlik, uyumsuzluq səbəbiylə cinsi əlaqə edilməyən və xanımıyla düşüncədə, inancda; yaşayış qaydalarında birliyi itirmimiş səmərəsiz ər” mənasında işlədilmi olduğu görünür.

Saffat/124-dəki “Baal” sözü də işə yaramayan, əlindən bir şey gəlməyən tanrı mənasında işlədilmişdir.

Burada baal sözünü cins isim olaraq ələ alıb “siz işə yaramaz, dərdinizə dərman olmayacaq şeylərəmi yalvarırsınız” mənası daha uyğun düşür. Mərhum Mövdudi bu nəqlləri ələ alaraq, çox yığcam bir xülasə hazırlamışdır. Ona görə də digər mənbələrə istinad etmirik, Mövdudinin bu xülasəsini təqdim edirik:

Sami cəmiyyətləri qədim dövrlərdə bu kəlməni “tanrı” mənasında işlətmişlər və bir tanrıya xüsusi isim olaraq vermişdilər. Xüsusilə “Baal” Liviyadakı Finikiyalıların ən böyük kişi tanrısı olaraq şöhrət tapmışdır. Xanımı “İşdir” isə böyük tanrıça idi. Araşdırmaçılar arasında “Baal” ilə Günəşinmi, Mars planetininmi, “İşdir” ilə də Ayınmı, Zöhrə ulduzununmı qəsd edildiyi ixtilaf mövzusudur. Ancaq hər halda Babildən Misirə qədər bütün Orta Şərqdə xüsusilə də Liviya, Şam və Fələstində Baala sitayiş etməyin yayğın olduğu tarix sabitdir. İsrailoğulları Misirdən çıxdıqdan sonra Fələstinə və Şərqi İordaniyaya gəldikləri dövrdə, Tövratın şiddətlə şirki rədd edən bölmələrinə və “müşriklərlə evlənməyin” şəklindəki açıq hökmünə baxmayaraq, müşriklərlə evlənmiş, onlarla sosial əlaqələr qurmuş və buna görə də şirk xəstəliyi onlara da bulaşmışdır. Kitab-i Müqəddəsin açıqlamasına görə, İsrailoğullarındakı bu əxlaqi və dini çökmə, Hz. Musanın xəlifəsi, Hz. Yeshu b. Nunun ölümündən sonra başlamışdır:

“İsrailoğulları Allahın hüzurunda pislik etdilər və Baala sitayiş etməyə başladılar. … və onlar Allahı tərk edərək Baal və İşdirə sitayiş etməyə başladılar” (Hakimlər 2:11–13)

“Beləcə İsrailoğulları, Kənanlılar, Hititlər, Assuriyalılar, Farisilər ilə evlənməyə və onların tanrılarına sitayiş etməyə başlamışlar. (Hakimlər 2:5–6) Yenə Kitab-i Müqəddəsin açıqlamalarından eyni dövrlərdə İsrailoğulları arasında Baala sitayiş etməyin çox yayğın olduğunu anlayırıq. Belə ki, İsrailoğullarının bütlərə qurban kəsdikləri bir yaşayış bölgəsində, Allahdan qorxan bir İsrailli dayana bilməyib, bir gecə oranın qurbangahını dağıtdıqda, dərhal ertəsi gün xalq toplanıb, sırf şirkin məbədini dağıtdığı üçün o İsraillini öldürməyə cəhd etmişdilər. (Hakimlər 6:25–32)

Ancaq daha sonralar Hz. Samuel, Hz. Talut, Hz. Davud və Hz. Süleyman bu vəziyyəti düzəltmişlər və sadəcə İsrailoğullarını islah etməklə qalmayıb, bütün ölkəni şirkdən təmizləmişdilər. Ancaq Hz. Süleymanın ölümündən sonra bu fitnə yenə canlanmış və xüsusilə də Şimali Fələstindəki İsrail dövlətində Baala sitayiş etmək yayılmışdır. [38]

İlyas, İsrailoğullarından gələn bir peyğəmbərdir. Quranda biri Saffat/123-də, digəri isə Ənam/85-də olmaqla iki dəfə anılmışdır. Müasir araşdırmaçılar Hz. İlyasın (əs) e.ə. 875 və 850-də yaşadığını qəbul edirlər. Cilad, qədim dövrlərdə İordaniyanın şimal bölgəsi və Yermuk çayının cənubunda idi. Kitab-i Müqəddəsdə Hz. İlyasın (əs) adı “İlya Tişbi” olaraq zikr edilir. Qısa tarixçəsi aşağıdakı kimidir:

Hz. Süleymanın (əs) ölümündən sonra, səltənəti, oğlu Rehobamın bacarıqsızlığı və ləyaqətsizliyi ucbatından ikiyə parçalanmışdır. Qüds və Cənubi Fələstin, Hz. Davudun nəvələrinə qalırkən, Şimali Fələstin mərkəzi Şamriya olan, “İsrail” adıyla müstəqil bir dövlət halına gəlmişdir. Hər iki dövlətin vəziyyəti də olduqca pis bir mahiyyət daşıyırdı. Belə ki, İsrail dövləti ta başlangıcında belə şirk, bütpərəstlik, zülm, fısq və fücur içində idi. Hətta İsrail hökmdarı Ahyap, Sayda [Lübnan] hökmdarının qızı Ezbil ilə evləndikdən sonra, bu fəsad daha da çoxaldı. Bu müşrik kraliçanın təsiriylə özü də şirkə düşən Ahyab, İsraildə Baal Tanrısı adından məbədlər, nəzir yerləri inşa etdirdi. Beləliklə, Allahın yerinə Baal Tanrısına sitayiş edilməyə başlanmış və Baal Tanrısı üçün nəzir vermək, qurban kəsmək adət halına gəlmişdir.

Budur, belə bir dövrdə Hz. İlyas (əs) ortaya çıxdı və Ciladdan gələrək: “Əgər sən bu şirk üzərində israr edərsənsə, Uca Allah sənə su verməyəcək, hətta torpağına bir damla belə düşməyəcək” – deyərək, hökmdar Ahyaba xəbərdarlıq etdi. Nəticədə Hz. İlyas Peyğəmbərin (əs) bu xəbərdarlığı reallaşmış və tam üç il heç yağış yağmamışdır. Bundan sonra Ahyab Hz. İlyası tapmaq üçün axtarmağı əmr etmiş və onu tapdıqlarında ondan yağış yağması üçün dua etməsini istəmişdir. Hz. İlyas dua etməzdən əvvəl şərt qoşaraq İsrailoğullarının hamısını toplamış və Allah ilə Baal Tanrısı arasındakı fərqi göstərməyə çalışmışdır. O: “Baal Tanrısına sitayiş edənlər tanrıları üçün qurban kəssinlər, mən də Allah üçün qurban kəsəcəyəm. Atəş kimin qurbanına gələrsə, bilinsin ki, o haqq üstündədir” – dedi və hökmdar Ahyab da bu şərtı qəbul etdi. Bundan sonra Karmal dağında İsrailoğullarıyla Baala sitayiş edən 850 nəfər toplandı. Nəticədə atəş Hz. İlyasın kəsdiyi qurbana dəyincə, Hz. İlyas (əs) hər kəsin önündə Baalın saxta bir tanrı olduğunu və gerçək tanrının isə sadəcə Allah olduğunu və özünü peyğəmbər olaraq vəzifələndirdiyini isbat etmiş oldu.

Buna görə də Baal tanrısına sitayiş edənlər məğlub oldular və Hz. İlyas da (əs) onları öldürtdü. Sonra yağış yağması üçün dua etdi və bütün ölkə yağışla sulandı. Lakin belə bir möcüzə belə Ahyabı bir müşrik olan xanımının dağıdıcı təsirindən qurtara bilmədi. Kraliça Hz. İlyasa düşmən olmuş və eynən Baala sitayiş edənlərin öldürüldüyü kimi, peyğəmbəri öldürməyə and içmişdi. Bu şərtlər altında Hz. İlyas ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı və illərlə Sina Dağının ətəklərindəki bir mağarada gizləndi. Bu hadisə ilə əlaqədar olaraq, Allaha ağlayaraq yalvarması Kitab-i Müqəddəsdə belə yer alır: “İsrailoğulları əhdini pozdu. Qurbanlıqlarını yerlə yeksan etdi və peyğəmbərlərini qılıncdan keçirdi; təkcə mən qaldım; indi də məni öldürmək istəyirlər”. (1 Krallar, 19:10)

Eyni dövrlərdə Qüdsdəki Yəhudi hökmdarı Jeroham, İsrailin hökmdarı olan Ahyabın qızıyla evləndi. Bu müşrik prinsessanın təsiriylə fısq və fücur İsraildə də yayılmağa başlayınca, Hz. İlyas (əs) Yəhudi dövlətinə qarşı da vəzifəsini yerinə yetirmək üçün, hökmdar Jerohama bir məktub yazdı. Bu məktub Kitab-i Müqəddəsdə bu şəkildə qeyd edilmişdir:

• “Və ona peyğəmbər İlyasdan bu yazı gəldi: “Atan Davudun Allahı Rəbb belə deyir: Madam ki, atan Yehosəfatın yollarında və Yahuda kralı Asanın yollarında yerimədin, lakin İsrail krallarının yollarında yeridin və Yahudada və İeruşəlimdə oturanlara, Ahab evinin etdiyi kimi zina etdirdin və atan evində səndən daha yaxşı olan qardaşlarını öldürdün; budur Rəbb, sənin qövmünü, oğullarını, xanımlarını və bütün malını böyük vuruşla vuracaq və xəstəlik üzündən gündən günə bağırsaqların çıxıncaya qədər bağırsaq xəstəliyi ilə ağır xəstələnəcəksən” (II. Tarixlər: 21:12–15).

Bu məktubda Hz. İlyasın söylədiyi hər söz hərfiyyən doğru çıxdı və düşmənləri hökmdar Jerohamın səltənətini yerlə bir etdilər, xanımlarını alıb götürdülər və özü də bir daxili xəstəliyə yaxalandı.

Bir neçə il sonra Hz. İlyas (əs) yenidən İsrailə döndü və hökmdar Ahyab ilə oğlu Ahyayı doğru yola gətirə bilmək üçün çalışdı. Ancaq bütün çalışmalarına baxmayaraq, Şamriya xanədanına yayılan fısq və fücuru aradan qaldırmaq mümkün olmadı. Bundan sonra Hz. İlyas: “Allahım! Bu xanədanı yox et!” – deyə dua etdi və daha sonra da Allah onu qatına aldı.

Bu hadisənin təfərrütları üçün Kitab-i Müqəddəsin aşağıda yazılan bölmələrinə baxa bilərsiniz. (1. Krallar bölmə: 17, 18, 19, 21; II. Krallar bölmə: 1, 2; II. Tarix bölməsi: 21) [39]

¹³³Şübhəsiz ki, Lut da göndərilən elçilərdəndir.

^134–136O zaman ki, Biz onu və geridə qalıb batanlar içində qalan bəxtsiz qadın istisna olmaqla, əhlinin hamısını qurtarmışdıq. Sonra digərlərini dəyişikliyə/dağıntıya uğratmışdıq.

^137,138Və siz, əlbəttə, səhər tezdən və gecə vaxtı onlara baş çəkib durursunuz. Hə­lə də ağıllanmırsınızmı?

Keçmişə aid nümunələrin beşincisi Lut peyğəmbərdir. Bölmədə qısaca Lutun (əs) da bir elçi olduğu, onun və bəxtsiz, zavallı qadın xaric, ailəsinin qurtarılıb, digərlərinin həlak edildiyi bildirilir. Sonra da Quran endiyi dövrdə yaşayanlara, bu qövmə aid qalıqların yanından daima gəlib keçdikləri və bu qövmün aqibətlərini gördükləri xatırladılır. Bu xatırlatma ilə xüsusilə də tövhid çağırışına qulaqlarını tıxayan müşriklərə ağıllarını başlarına almaları barədə çağırış edilir.

Ayədəki “geridə qalıb batanlar içində qalan bəxtsiz qadın” ifadəsi ilə Hicrətdən bəhs edilincə qövmünü, oradakı malı-mülkü, rahatlığı, qohumlar və ətrafını tərcih edərək əri ilə gəlməyən və beləliklə də, əzaba düçar olan Lutun xanımı qəsd olunur. “Bəxtsiz qadın” olaraq tərcümə etdiyimiz “عجوز acuz” sözü, Hud/72-nin təhlilində ələ alınmış və orada geniş şəkildə açıqlanmışdır.

Lutun peyğəmbər olaraq göndərildiyi qövmün “peyğəmbərləri yalan sayma” və kütləvi ölçüdəki “cinsi azğınlıqları”na bu surədə toxunulmamışdır. Mövzunun təfərrüatı aşağıdakı surələrdədir:

Əraf/80-84, Hud/77-83, Hicr/58-77, Ənbiya/74-75, Şüəra/160-175, Ənkəbud/28-34 və Nəml/54-58.

¹³⁹Əlbəttə, Yunus da göndərilən elçilərdəndir.

¹⁴⁰O zaman ki, o, qaçaq bir kölə kimi, dolu bir gəmiyə doğru qaçmışdı.

¹⁴¹Sonra o ox ilə püşk atdı, sonra da sübutu ləğv edilənlərdən/ifşa edilənlərdən biri oldu.

¹⁴²Sonra onu “doyumsuzluq/bədbinlik” udmuşdu/bürümüşdü.  O da peşman olmuşdu.

^143,144Sonra əgər, şübhəsiz ki, o, Allahı nöqsan sifətlərdən arındıranlardan olmasa idi, tam yəqinliklə bilin ki, dirildiləcəkləri günə qədər depressiyanın içində qala­caq­dı.

¹⁴⁵Sonra Biz, o fikir sancısı çəkərkən, onu sahilə atdıq/onu bədbinlikdən qur­tardıq.¹⁴⁶Onun üzərinə geniş yarpaqlılardan bir ağac bitirdik. ¹⁴⁷Və onu əvvəl yüz min, sonra da daha çox insana elçi olaraq göndərdik.

¹⁴⁸Sonunda inandılar, Buna görə Biz də onları bir müddətə qədər faydalandırdıq.

Keçmişdən verilən nümunələrin altıncısı Yunus peyğəmbərdir. Burada Yunus ilə əlaqədar çox mühüm məlumatlar verilmişdir. Yunus özünə verilən vəzifədən bezib səbr edə bilməmiş, qaçaq bir kölə kimi qaçmışdır. Daha sonra yaşadığı zehni mübarizə nəticəsində xətasını anlayıb, tövbə etmiş və içinə düşdüyü depressiyadan xilas olmuşdur. Sonra da Rəbbimizin rəhməti ilə vəzifəsinə sarılıb, elçilik vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

Xatırlanacağı kimi, Rəbbimiz daha əvvəl adını vermədən, ləqəbiylə Yunusa toxunmuş, Peyğəmbərimizə onun kimi davranmamaq və elçilik vəzifəsini səbirlə davam etdirmək barədə xəbərdarlıq etmişdi.

⁴⁸Elə isə Rəbbinin qərarı üçün səbr et, bədbinliyə düçar olmuş adam kimi olma. O zaman ki, o, bir dəfə hədsiz bədbinliyə düçar olduğunda Rəbbinə səslənmişdi. ⁴⁹Əgər Rəbbindən ona bir yaxşılıq yetişməsəydi, qınanmış bir halda, boş bir yerə atılacaqdı ⁵⁰Ancaq, Rəbbi onu seçdi, sonra da yaxşılardan biri etdi.                                                                                                  (Qələm/48-50)

Bəhs etdiyimiz bölmədə, Yunusun bu vəziyyəti qısa işarələrlə nəql edilir.

Yunus hekayəsi İsrailiyyat təsiriylə qəbul edilmiş və bu xüsusda bir çox əfsanə meydana çıxmışdır. Biz bu bölmədə bir çox məqamı təhlil edəcəyik. Ancaq əvvəlcə Klassik qaynaqlardan bir neçə nəql edəcəyik:

Yunusun (ə.s.) Balığın Qarnındakı Vəziyyəti:

Tabərinin rəvayət etdiyinə görə, Əbu Hüreyrə belə demişdir: Rəsulullah (s.ə.s) buyurdu ki: “Şanı uca Allah, Yunusu balığın qarnında həbs etməyi murad edincə, balığa: “onu al, lakin ətini cızma, sümüyünü qırma” – deyə vəhy etdi. Ba​lıq onu aldı, sonra qarnında olduğu halda dənizdəki yerinə qədər endirdi. Də​nizin dibinə çatınca, Yunus bir səs eşitdi. Öz özünə: “Görəsən bu nə?” – de​yə soruşdu. Şanı uca Allah balığın qarnında olduğu halda ona: “Bu dənizdə​ki canlıların təsbihidir” – deyə vəhy etdi. Bundan sonra o da balığın qarnında olduğu halda təsbih etdi. Mələklər də onun təsbihini eşitdiklərində: “Rəbbimiz, biz alışılmadıq bir yerdə zəif bir səs eşidirik” – dedilər. Uca Allah belə buyurdu: “Bu mənim qulum Yunusdur. Mənə qarşı gəldi. Mən də onu dəniz​də balığın qarnında həbs etdim”. Mələklər: “Hər gün və hər gecə özünün saleh əməli sənə yüksələn o saleh qulmu, deyə soruşdular”. Uca Allah: “Bəli, deyə buyurdu. O vaxt ona şəfaət etdilər, Uca Allah da balığa buyurduğu kimi, onu “xəstə olduğu halda” sahilə buraxmasını əmr etdi. Uca Allahın özünü xarakterizə etdiyi xəstəliyi də, balığın onu sahilə ət və sümüyü yaradıl​mış, yeni doğulmuş kiçik bir uşaq kimi buraxması idi”.

Rəvayət edildiyinə görə, balıq gəmi ilə birlikdə başını yuxarı doğru qaldı​raraq yol alır və nəfəs alırdı. Yunus da bu arada təsbih edirdi. Qu​ruya çatıncaya qədər balıq o gəmidən ayrılmadı. Sağlam bir şəkildə onu kənara buraxdı. Onda heç bir dəyişiklik olmamışdı. Bundan sonra müsəlman ol​dular. Bunu da Zemahşəri Təfsirində zikr etmişdir.

İbnul-Arabi də dedi ki: mənə yoldaşlarımızdan bir çoxları İmamu1-Ha-remeyn Əbul-Tərcüməi Abdul-Məlik b. Abdillah b. Yusuf el-Cüveynidən be​lə dediyini xəbər vermişdilər: Ondan: “Yaradıcı hər hansı bir cəhətdədirmi?” – deyə soruşulmuş. “Xeyr, O bundan uca və münəzzəhdir” – deyə cavab verilmiş. Ondan: “Buna dəlil nədir” – deyə soruşmuşlar. O da belə demişdir: “Buna dəlil Peyğəmbərin (səs): “Mənim Yunus b. Mettadan daha fəzilətli olduğumu söyləməyin hədisidir”. Ondan: “Bu rəvayətdə dəlil olacaq tərəf nədir?” – deyə soruşulunca, belə de​mişdir: “Bu açıqlamanı mənim bu müsafirim min dinar alıb, onunla bir borcunu ödəyənə qədər etməyəcəyəm” – dedi. Bundan sonra iki nəfər qalxıb: “Bu min di​narı ödəməyi biz üzərimizə götürürük” – dedilər. Əl-Cüveyni: “Xeyr, iki nəfər bu​na zamin olmasın. Çünki bu ona ağır gələr” – dedi. Biriləri: “Onu ödəməyi mən üzə​rimə alıram” – dedi. Bundan sonra əl-Cüveyni belə cavab verdi: “Yunus b. Metta özünü dənizə atdı və balıq onu uddu. Dənizin dibində üç qaranlıq üçünə gömüldü və: “Səndən başqa heç bir tanrı yoxdur. Səni tənzih edirəm. Şübhəsiz ki, mən zalımlardan oldum” – deyə, Uca Allahın xəbər verdiyi şə​kildə, səsləndi. Muhəmməd (səs) isə yaşıl döşəkçənin üzərində oturub, onunla mələklərin qələm cızıltılarını eşidəcəyi nöqtəyə qədər yuxarılara yetişib, Rəbbi onunla söyləşib vəhy etdiyi şeyləri ona vəhy etdiyi sırada, dənizin qaranlıqlarındakı balığın qarnında Uca Allaha Yunusdan daha yaxın deyildi. [40]

Yunusun (ə.s) Özünü Dənizə Atması və Püşk Atmaq:

Təbərinin nəql etdiyinə görə, Yunus (ə.s) gəmiyə mindiyi vaxt, gəmi şid​dətli bir fırtınaya tutuldu. Gəmidəkilər: “Bu sizdən birinizin günahına görədir” – dedi. Yunus bu günahı işləyənin özü olduğunu bilərək: “Bu mənim günahıma görədir, haydı məni dənizə atın” – dedi. Onlar isə püşk atmadan belə bir təklifi qəbul etmədilər. Püşk atmışdı və itirənlərdən ol​muşdu.

Bundan sonra onlara: “Mən bu işin mənim günahıma görə olduğunu sizə söyləmişdim” – dedi. Ancaq onlar yenə ikinci dəfə püşk atmadan onu dənizə at​mağı qəbul etmədilər. İkinci püşkdə də o uduzanlardan oldu. Lakin üçüncü dəfə yenə püşk atmadan onu dənizə atmağı qəbul etmədilər. Üçüncü püşkdə də o itirənlərdən oldu. Bunu görüncə özünü dənizə atdı. Bu iş gecə qaranlığında olmuşdu, onu balıq udmuşdu.

Rəvayət edildiyinə görə, o, gəmiyə üzünü örtərək minmiş və uzaq olma​yan bir yerdə yatmağa çəkilmişdi. Tam bu əsnada əsən şiddətli bir külək haradaysa gəmini batıracaqdı. Gəmidəkilər bir araya gəlib dua etdilər və: “Bu yatan adamı da oyandırın, o da bizimlə birlikdə dua etsin” – dedilər. Yunus  onlarla bir​likdə Allaha dua etdi və fırtına sakitləşdi. Arxasından Yunus təkrar yerinə dönüb yuxuya getdi. Bir külək yenə əsdi, haradaysa gəmi suda batacaqdı. Yenə onu oyandırdılar, Allaha dua etdilər və külək sakitləşdi.

Onlar bu halda ikən olduqca böyük bir balıq onlara doğru başını qaldır​dı və gəmini udmaq istədi. Bundan sonra Yunus onlara: “Yoldaşlar bu mən​ə görə olur. Məni dənizə atarsınızsa, siz yolunuza davam edərsiniz; külək də, sizi qorxudan təhlükələr də bitər”. Onlar: “Püşk atmadan sə​ni atmarıq” – dedilər. “Püşk kimə çıxarsa, onu dənizə atarıq”. Sonra püşk atdılar və püşk Yunusa çıxdı. “Yoldaşlar, məni atın, mənə görə bu işlər ba​şınıza gəlir” – dedisə də onlar: “Xeyr, bir dəfə yenə püşk atmadan bu işi etmərik” – dedilər. Yenə püşk atdılar və yenə püşk Yunusa çıxdı. Onlara: “Yoldaşlar, məni dənizə atın, mənə görə bu işlər başınıza gəlir” – dedi. Budur, Uca Allahın: “Püşk çəkmişdi və itirənlərdən olmuşdu”, yəni “Püşk ona çıxmışdı” buyuruğu bunu anladır. Bundan sonra Yunusu alıb gə​minin baş tərəflərinə dənizə atmaq üçün götürdülər. Baxdılar ki, balıq ağzı​nı açmış gözləyir. Bu dəfə gəminin o biri ucuna onu gətirdilər, yenə balı​ğı gördülər. O biri tərəfə onu götürdülər, yenə balığın ağzını açmış gözlədi​yini gördülər. Yunus bu vəziyyəti gördükdə, özü özünü dənizə atdı və balıq da onu yaxaladı. Uca Allah balığa: “Mən onu sənə ruzi olaraq vermədim. Sənin qarnını onun üçün bir qab qıldım” – deyə vəhy etdi. Balığın qarnında qırx gün qal​dı. “O baxımdan qaranlıqlar içərisində: “Səndən başqa tanrı yoxdur, Səni tən​zih edirəm. Həqiqətən mən, zülm edənlərdən oldum” – deyə səslənmişdi. Biz də duasını qəbul edib özünü qəmdən qurtarmışdıq. Biz möminləri budur, belə qurtarırıq”. (Ənbiya/87-88) Bu xüsus daha öncədən də keçmişdi. Bu​na dair açıqlamalar irəlidə də görünəcəkdir. [41]

Püşkün Özünə Çıxması

İbn Abbas, Yunusun (ə.s) hekayəsiylə əlaqədar olaraq bunları anlatmışdır. “O, qövmüylə birlikdə Fələstində yaşayırdı. Sonra, bir kral onlarla savaşdı, onlardan doqquz yarım qəbilə əsir aldı. Geriyə sadəcə iki yarım qəbilə qaldı. Halbuki Allah Təala İsrailoğullarına: “Düşməniniz sizi əsir alar və ya başınıza bir müsibət gələrsə, mənə dua edin, qəbul edim” – deyə vəhy etmişdi. Onlar, bunu unudaraq əsir düşdükdə, Allah Təala bir müddət sonra, İsrailoğullarının peyğəmbərlərindən birinə: “Filan qövmün kralına get və ona İsrailoğullarına bir elçi [peyğəmbər] göndərməsini söylə” – deyə vəhy etdi. Sonra bu kral da güclü və əmin bir zat olduğuna görə, Yunusu (ə.s) seçdi. Yunus (ə.s) da: “Allah bunu sənə əmr etdi” – deyincə, kral: “Xeyr, mən əmin və qüvvətli birisini göndərməklə əmr olundum. Sən isə, budur tam bu vəsfdəsən” – dedi. Bundan sonra Yunus (ə.s): “İsrailoğulları içində, məndən daha qüvvətliləri var. O halda niyə onları göndərmirsən?” – dedi. Kral onda israr edincə, Yunus (ə.s) əsəbləşdi, çəkilib getdi. Sonra Rum Dənizinə [Ağdənizə] gəldi və orada dopdolu bir gəmi gördü. Sonra gəmidəkilər onu da gəmiyə aldılar. Gəmi dənizin ortasına gəlincə, haradaysa batacaq oldu. Bundan sonra gəmiçilər: “İçinizdə günahkar və asi var. Əgər belə olmasaydı, hər hansı bir fırtına və açıq-aşkar bir səbəb olmadan, belə bir mənzərə gəmidə olmazdı!” – dedilər. Tacirlər də, “Bizim başımıza belə şeylər gəlmişdir; Əksinə, biz belə bir şeylə qarşılaşdığımızda püşk atarıq. Püşk kimə çıxarsa, onu suya atar, boğardıq. Çünki tək bir kimsənin boğulması, hər kəsin və hər şeyin suya qərq olmasından daha xeyirlidır” – dedilər. Sonra püşk Yunusa (ə.s) çıxdı. Bundan sonra tacirlər: “Günah işləməyə biz Allahın nəbisindən daha uyğunuq” – dedilər. Bu işi ikinci, üçüncü dəfə təkrarladılar. Amma hər dəfəsində də püşk Yunusa (ə.s) çıxdı. Bundan sonra Yunus (ə.s): “Durun, bu günahkar mənəm” – dedi, bir örtüyə bürünərək özünü dənizə atdı.

Sonra o balıq onu uddu. Allah Təala da o balığa: “Onun sümüklərini qırma və buğumlarını bir-birindən qoparma!” – deyə vəhy etdi. Sonra bu balıq onu əvvəl Misirdəki Nil çayına, daha sonra Fars dənizinə, oradan əl-Bətaik Dənizinə, sonra Dəcləyə götürüb, sonra onun üzünə çıxararaq, Nusaybin torpaqlarında düz və geniş bir yerə atdı. Hz. Yunus (ə.s) bu sırada, üzərində tükü və dərisi olmayan yolunmuş bir cücə kimiydi. Sonra Allah onun üzərinə “Yaktin” ağacı bitirdi. O, həm bunun kölgəsindən faydalanır, həm də güclənib qüvvətlənənə qədər onun məhsulundan istifadə edirdi. Daha sonra o torpaq ağacı yedi bitirdi. Sonra kökündən yerə devrildi. Yunus (ə.s) buna son dərəcə kədərləndi. Bundan sonar: “Ya Rəbbi, bu ağacın altında Günəşdən və küləkdən qorunur, onun məhsulundan yeyirdim. İndi isə bu ağac yerə devrildi” – deyincə ona: “Yunus! Sən, bir anda bitən və bir anda kökündən qoparaq yerə yıxılan ağaca görə narahat oldun, bu qədər kədərləndin, amma yüz minə və daha artıq insana kədərlənmədin. Onları buraxıb getdin. Onların yanına get!” – deyildi”. Hadisənin doğrusunu ən yaxşı bilən Allahdır. [42]

Yunusu Hut Udması

Ümumiyyətlə “onu balıq uddu” deyə çevrilən sözün mahiyyəti ilə əlaqədar olaraq Əraf/163-ün təhlilini edərkən, “hut” sözü ilə əlaqədar geniş bir açıqlama etmişdik. Əhəmiyyətli olduğuna görə o açıqlamamızın qısa bir xülasəsini burada təkrar veririk. Ancaq mövzunun daha yaxşı anlaşıla bilməsi üçün o bölmənin hamısının oxunmasının daha faydalı olacağını düşünür, əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət görürük.

“ حوت Hut” sözü, dilçilərin bir qisminə görə “balıq”, bir qisminə görə isə “böyük balıq” deməkdir. Bu mənasıyla söz şirin və duzlu sularda yaşayan soyuqqanlı onurğalıların ümumi adı olmaqla yanaşı, qədim çağlardan bəri bilənən bürclər qurşağındakı bir sıra ulduzun adı olaraq da işlədilir.

Ancaq Quranı doğru anlamaq üçün sözlərin ənənəvi işlədilməsini deyil, həqiqi mənalarını bilmək lazımdır.

Bu sözün kökü olan “حوت hvt”, ərəb dilində “hut” və “havt” olmaqla iki cür oxunur. Bu oxunuşlara görə ortaya çıxan iki sözün Bədəvilər arasındakı işlədilməsi isə bu mənalara gəlir:

“Hut” sözünün keçdiyi qədim şeirlərdən biri “Və Sahib la hayre fi şəbabihi/Hutən, iza ma zadəna / …” şəklindədir. Söz bu misrada “ağır-ağır da udsa, cəld-cəld də udsa, özünə kafi gəlməyən [doymayan, doyma duyğusu olmayan]” mənasında işlədilmişdir.

“Havt” sözü isə “quşun suyun ətrafında və ya vəhşi heyvanın bir şeyin ətrafında dönüb durması, oradan ayrılmaması” mənasındadır. Buna da İslamdan əvvəlki və sonrakı dövrdən bir çox nümunə vardır. [43]

Bu təməl açıqlamadan anlaşıldığına görə, “hut” sözü əslində doyma hissi olmadığı və doyduğunu bilmədiyi üçün balıqlara yaraşdırılmış bir sifətdir, balıq demək deyildir. Necə ki, hər kəsin bildiyi kimi, sularda yaşayan balığın əsas adı “semək”dir. Bu gün artıq elmi cəhətdən sübut edilmişdir ki, balıqlarda doyma hissinin yoxdur. Onlar yemələrinə ancaq tıxandıqlarına görə ara verirlər, doyduqlarına görə yox. Balıqların bu xüsusiyyətlərini bilməyən həvəskar akvariumçular artıq təcrübələrindən bilirlər ki, gündəlik ehtiyacdan artıq yemlədikləri təqdirdə balıqlar çatlayaraq ölürlər.

Balıq qarınqululuğunun balıq cinslərinə görə göstərdiyi xüsusiyyətlər isə Su Məhsulları Fakültələrinin araşdırma hesabatlarına da daxil edilmişdir.

Buna görə, “hut” və “havt” sözlərinin mənalarını “hirs, doyumsuzluq” olaraq ifadə etmək mümkündür.

“Hut” sözünün Quranda yer aldığı bölmələrdəki izahları nəzərə alındığında, sözün daima “səbəbiyyət məcaz-i mürsəli” şəklində işlədildiyi görünür. Yəni səbəb olan “hirs və doyumsuzluq” zikr edilir, lakin hirsin insanda səbəb olduğu “pessimizm və depressiya” qəsd edilir.

Quranın anlatma xüsusiyyətləri və ayə müxtəliflikləri nəzərə alındığında, bəzi sözlərin məcaz mənalarda işlədildiyi, buna görə də Yunus peyğəmbərlə əlaqədar ifadələrin mütəşabih olduğu anlaşılır:

1. Qələm/48-dəki “maqzum” sözü əslində “boğazın tıxanması, sıxıntıdan nəfəs ala bilməmək” deməkdir. Sözün bu mənası dilimizə “nəfəs nəfəsə”, “təngənəfəs”, “havasızlıqdan boğulacaq halda” deyimləriylə tərcümə edilə bilər. Ancaq bu nəfəs darlığı, içində olan dərddən, sıxıntıdan, iztirabdan da qaynaqlana bilər. Necə ki, Yunus peyğəmbərlə əlaqədar digər ayələr nəzərə alındığında, bu nəfəs darlığının sözün həqiqi mənasına uyğun olaraq havasızlıqdan deyil, sıxıntıdan qaynaqlandığı anlaşılır.
2. Ənbiya/87-də Yunus peyğəmbərin “qaranlıqlar içində” olduğu bildirilmişdir. Buradakı qaranlıq da yenə sözün həqiqi mənasına uyğun olan “işıqsızlıq” deyil, zehni bədbinlikdir. Bunu anlamaq üçün Bəqərə/257-yə baxmaq lazımdır:

• ²⁵⁷Allah inananların kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınıdır. Onları qaran­lıqlardan aydınlığa çıxarır. Kafirlərə gəlincə, onların kömək edən, yol göstərən, qoruyan yaxınları tağutdur ki, özlərini aydınlıqdan qaranlıqlara çıxarır. Bunlar, cəhənnəm əhlidir. Onlar orada həmişəlik qalanlardır. (Bəqərə/257)

Göründüyü kimi, nə Uca Allah qaranlıqda qalanları qurtarmaq üçün onlara işıq tutacağını söyləyir, nə də Tağut azdırdıqlarını işıqlarını söndürərək qaranlığa sürükləyir. Buna görə də nur “mənəvi aydınlıq, xoşbəxtlik”; qaranlıq isə “zehni qaranlıq, bədbinlik” mənasına gəlir.

3. Ənbiya/88-də Rəbbimiz Yunus peyğəmbəri “ğamm”dan qurtardığını bildirir. “Ğamm” sözü və törəmələri həqiqi mənasında “bulud” deməkdir. Lakin söz məcaz olaraq “kədər, qəm, sıxıntı, bədbinlik, qaranlıq” mənalarında da işlədilir. Necə ki, dilimizə də bu mənasıyla keçmişdir. Buna görə də “ğamm” sözü bu ayədə Yunus peyğəmbərin buluddan qurtarıldığını deyil, kədərdən, sıxıntıdan qurtarıldığını ifadə edir.
4. Saffat/142-dəki “onu hut udmuşdu” ifadəsi, Yunus peyğəmbərlə əlaqədar digər ayələr nəzərə alındığında, Yunus peyğəmbərin kədərə boğulduğu, sıxıntıya düşdüyü, bədbinliyə girdiyi mənasına gəlir. Yunus peyğəmbərin dopdolu [yükünü tam olaraq almış] bir gəmiyə doğru qaçdığı [getdiyi] xatırlanacaq olursa, dopdolu olduğuna görə gəmiyə minə bilməməsi onu narahat etmiş, depressiyaya düşürmüş olmalıdır.

İstər “حوت hut” sözünün əsas mənası, istərsə də Yunus peyğəmbərlə əlaqədar ifadələrin mütəşabih olması, Yunus peyğəmbərlə əlaqədar ayələrdəki “hut” sözünün “balıq” mənasında işlədilmədiyini göstərir. Buradan hərəkətlə deyə bilərik ki, Kəhf/61 və 63-də keçən Musa peyğəmbərin “hut”u da Yunus peyğəmbərin “hut”u kimi balıq deyil, düşmüş olduğu bədbinlikdir, depressiyadır.

Üzərində durulmalı olan bir başqa nöqtə də 141-ci ayədə keçən “ساهم sahəmə” və “المدحضين müdhadiin” sözləridir. Ümumiyyətlə ayə “Sonra o, püşk çəkdi və itirənlərdən oldu” şəklində tərcümə edilmişdir. Əslində isə biz düşünürük ki, bu iki söz bəhs etdiyimiz ayəyə öyrəşdiyimiz mənadan daha başqa bir məna qazandırmışdır. Buna görə də hər iki sözü də daha yaxından təhlil edəcəyik:

“ ساهم Sahəmə”: Bu sözün kökü “سهم səhm” sözüdür. “Səhmə”, bəzən “nəsib, həzz” mənasında işlədilsə də, sözün əsas mənası “ox”; “qumarda, püşk çəkilişində işlədilən ox” deməkdir. Söz “üzün dəyişməsi [xəstəlikdən, can sıxıntısından, utanmaqdan saralması, qızarması]” mənasında da işlədilir. [44]

Bəhs etdiyimiz “Sahəmə” isə, eyni kök felin Mufaale qəlibindən gələn bir sözdür. Mufaale qəlibi felə “müşareket [feldə ortaqlıq]” mənası qazandırdığından, “Sahəmə” feli də bu qəlibdə “ox çəkişdi” mənasına gəlir.

141-ci ayəyə bu məna nəzərə alınaraq baxıldığında, Yunusun (əs) mindiyi gəmidə biriləri ilə dartışdığı [qarşılıqlı oxları çəkişdikləri] ya da Yunusun (əs) öz-özüylə mübarizə edişi, ağlı ilə hissi arasındakı oxlaşması, mübarizəsi anladılmaq istənmişdir. Əslində elə 145-ci ayədə “o sakim iken [fikir sancısı çəkər ikən]” ifadəsi yer alır. Müsareket hər zaman çoxluq arasında olmayıb, tək adamda da ola bilir. Yunusun (əs) öz-özünə etmiş olduğu fikir yürütməsi də feldə ortaqlıq ehtiva edən bir hərəkətdir.

المدحضين Müdhadiin: Bu sözün kökü “ دحض dhd” feli olub “sürüşkən bir yerdən ayağı sürüşdü” deməkdir. Bəhs etdiyimiz “müdhadıyn” sözü bu felin İf’al qəlibindən gəlmişdir və mənası “ayağın sürüşdürülməsi” deməkdir. Söz atın, dəvənin ayağının sürüşməsi mənasında işlədildiyi kimi, adamın şüarı üçün irəli sürdüyü dəlillərin təkzib edilməsi, işə yaramaması mənasında da işlədilir. [45] Buna görə, bəhs etdiyimiz sözün mənası da “ayağı sürüşdürülmüşlərdən”, “dəlili məhv edilmiş, tezisi təkzib edilənlərdən” deməkdir.

Söz, bəhs etdiyimiz ayədən başqa aşağıdakı ayələrdə işlədilmişdir:

• ⁵⁶Və Biz elçiləri ancaq müjdə verənlər və xəbərdar edənlər olaraq göndəririk. Kafirlər də haqqı batillə ləğv etmək/ortadan qaldırmaq üçün mübahisə edirlər. Və onlar ayələrimizi və qorxudulduqları şeyləri lağa qoydular. (Kəhf/56)
• ⁵Onlardan öncə Nuh qövmü və onlardan sonrakı bəzi müxalif qruplar yalan saydılar. Hər ümmət öz elçilərini yaxalamaq üçün cəhd etdi/onunla haqqı batillə ləğv etmək üçün mübahisə etdilər. Mən də onları yaxaladım. Bax budur, əzabım necə oldu? (Mömin/5)
• ¹⁶Və özünə qarşılıq verildikdən sonra Allah haqqında mübahisə edənlər. Onların dəlilləri Rəbbi qatında ləğv edilmişdir. Və onların üzərində bir qəzəb vardır, çətin əzab da onlar üçündür. (Şura/16)

Artıq anlaşılmış olmalıdır ki, Yusuf nə püşk çəkmiş, nə də püşkdə uduzmuşdur. O, qaçış səbəblərinin keçərli olmadığını anlamışdır. Ya da biriləri ona bunu anlatmışdır.

Qaçmaq – Hicrət. Ayədə Yunusun qaçdığı, həm də sahibindən qaçan bir kölə kimi qaçdığı anladılır. Bunun açıq mənası “vəzifədən qaçmaq”dır. Hicrət isə öhdəsinə götürülən vəzifəni, vəzifəni verənin izni və ya əmri ilə bir başqa yerdə davam etməyə getməkdir. Peyğəmbərimiz Məkkədən ayrılarkən vəzifədən deyil, Məkkəlilərdən qaçırdı. Məqsədi öhdəsinə götürdüyü vəzifəsini başqa şərtlərdə davam etdirmək idi. Buna görədir ki, Peyğəmbərimizin hicrəti həm əmrlə olmuş, həm də Hicrət edənlər tərifə nail olmuşdular. Peyğəmbərimizin Hicrəti ilə Yunus peyğəmbərin qaçışı arasındakı əsas fərq budur.

• ¹⁰Onların söylədiklərinə/söyləyəcəklərinə də səbr et. Və gözəl bir ayrılıqla onlardan ayrıl, (Müzzəmmil/10)
• ²¹⁸Şübhəsiz ki, iman edən kimsələr, yurdlarından başqa yurdlara köçən kimsələr və Allah yolunda əzm göstərən kimsələr Allahın mərhəmətini umarlar. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. (Bəqərə/218)
• ¹⁹⁵Buna görə də, Rəbbi onlara qarşılıq verdi: “Şübhəsiz ki, Mən sizdən kişi olsun, qadın olsun ki, hamınız bərabərsiniz, çalışanın əməlini yox etmərəm. Ona görə də köç edənlər, yurdlarından çıxarılanlar, mənim yolumda əziyyət çəkənlər, döyüşənlər və öldürülənlər – əlbəttə, onların pisliklərini örtəcəyəm və Allah qatından bir savab olaraq, onları altından çaylar axan cənnətlərə qoyacağam. Və Allah savabın gözəli Öz qatında olandır”. (Al–i İmran/195)

145-ci ayədəki “Sonra Biz, o xəstə ikən [fikir sancısı çəkərkən] …” ifadəsindən, Yunus peyğəmbərin də İbrahim (əs) kimi bir xeyli fikir işgəncəsi, düşüncə çiləsi çəkdiyi anlaşılır. İfadədə keçən “Sekım” sözü surənin 89-cu ayəsi təhlil edilərkən izah edilmişdi.

142-145-ci ayələrdən anlaşılanlar belədir: Yunus (as), Allaha tövbə edib yalvarmış, Allah da onu içində olduğu qaranlıqlardan, bədbinlikdən qurtarmışdır. Yunus (əs) daha sonra qövmünə getmiş, onları təkrar Allaha dəvət etmişdir. Qövmü də bu dəfə çağırışına qulaq vermiş, yüz mindən artıq nüfuzuyla Yunusa iman etmişdir.

147-ci ayədəki “أو əv” ədatı ümumiyyətlə “və ya” deyə tərcümə edilir. “Və ya” ifadəsi isə “şəkk, qeyri-müəyyən, çeşidləmə, cəm, detaylandırma, “bel” ədatı kimi İdrab mənasında işlədilir. Buna görə də bəzi yerlərdə “bəzən belə, bəzən elə, birində belə, digərində elə” mənasında da işlədilir. [46] Bunu Bəqərə/74, 135, Əraf/4, Nəcm/9, Səba/24-də də görə bilərik:

• ⁷⁴Sonra da qəlbləriniz qatılaşdı. Bax budur, onlar daş kimidir, hətta daha qatıdır. Və şübhəsiz ki, daşlardan elələri vardır ki, onlardan çaylar fışqırır, elələri vardır ki, yarılar və ondan su çıxar, elələri də vardır ki, Allahın hörmətlə, sevgiylə, biliklə ürpərtisindən düşərlər. Allah etdiklərinizdən xəbərsiz, laqeyd deyildir. (Bəqərə/74)

¹⁴⁹İndi soruş onlardan: Qızlar Rəbbinin, oğlanlar onlarınmı?

¹⁵⁰Yoxsa Biz mələkləri dişi yaratmışıq, onlar da şahidlər imiş?

^151,152Gözünüzü açın! Onlar, şübhəsiz, uydurduqları iftiralarına görə: “Tam əmin olun ki, Allah doğdu” – deyirlər. Və heç şübhəsiz ki, onlar, tam əmin olun ki, yalançıdırlar.

¹⁵³Allah qızları oğlanlardan üstünmü tutmuşdur?

¹⁵⁴Sizə nə olur? Necə hökm verirsiniz?

¹⁵⁵Hələ düşünmürsünüzmü?

¹⁵⁶Yoxsa sizin üçün açıq bir gücmü/sübutmu var?

¹⁵⁷O halda, əgər doğru insanlarsınızsa, gətirin kitabınızı.

Surənin ilk bölmənində Qurana, insana və Kainatdakı xariquladəliklərə diqqət çəkildikdən sonra, peyğəmbərimizdən də 11-ci ayədə inkarçılara, öldükdən sonra dirilməyə inanmayanlara belə deməsi əmr edilmişdi:

“İndi onlardan soruş: “Yaradılışca özlərimi daha çətindir, yoxsa Bizim yaratdıqlarımızmı?” Şübhəsiz, Biz onları maye – yapışqan bir palçıqdan (gildən) yaratdıq”.

Sonra keçmişə aid hekayələrə keçilmiş və bu hekayələr vasitəsilə inkarçılara ağıllarını başlarına almaları xəbərdarlığı edilmişdir. Nəhayət bu bölmədə peyğəmbərimizdən inkarçılardan təkrar soruşması istənmişdir:

“İndi soruş onlardan: Qızlar Rəbbinin, oğlanlar onlarınmı? Yoxsa Biz mələkləri dişi yaratmışıq, onlar da şahidlər imiş? “Tam əmin olun ki, Allah doğdu” – deyirlər. Və heç şübhəsiz ki, onlar, tam əmin olun ki, yalançıdırlar. Allah qızları oğlanlardan üstünmü tutmuşdur?”

Elçisinə bu sualları soruşduran Rəbbimiz daha sonra şirkə batmış olanlara birbaşa özü səslənir:

“Sizə nə olur? Necə hökm verirsiniz? Hələ düşünmürsünüzmü? Yoxsa sizin üçün açıq bir gücmü/ sübutmu var? O halda, əgər doğru kimsələrsinizsə, gətirin kitabınızı”.

Bilindiyi kimi, Məkkəli müşriklər, xüsusilə də Cuheynə, Huzaa, bəni Muleyh, bəni Sələmə və Abdudüddar oğulları id​dia edirdilər ki, mələklər Allahın qızlarıdır. Bəhs etdiyimiz ayədə bu inancda olanlar danlanır. Onlara belə bir inanışın hər hansı bir əsasının olmadığı, əllərində bu inanışa dəlil ola biləcək hər hansı bir kitabın mövcud olmadığı vurğulanaraq, bu inanışa kor-koranə saplanıb qaldıqları ismarıcı verilir.

Rəbbimiz onların bu cahilcə inanclarından bir çox yerdə bəhs edir və onları qınayır.

• ¹¹⁷Onlar Allahın yaratdıqlarından, yalnız və yalnız dişi bütlərə yalvarırla Və onlar ancaq inadkar şeytana yalvarırlar. (Nisa/117)
• ⁵⁷Və onlar Allaha qızlar isnad edirlər. Allah, bundan münəzzəhdir. Özləri üçün də iştahlandıqları oğlan uşaqları vardır. (Nəhl/57)
• ⁴⁰Rəbbiniz oğulları sizə məxsusi olaraq verdi və Özünə mələklərdən qızlarmı qəbul et­di? Şübhəsiz ki, siz çox yekə-yekə danışırsınız! (İsra/40)
• ²¹Erkək sizin üçün, dişi Allah üçünmü? ²²Bax bu, bu şəkildə olursa, əskik/haqsız bir bölüşdürmədir. ²³Bunlar, Allah haqlarında bir sübut endirmədiyi halda, sizin və atalarınızın qoyduğu adlardan başqa bir şeylər deyildir. And olsun, onlara Rəblərindən doğru yolun bələdçiliyi gəldiyi halda, onlar ancaq zənnə, bir də nəfslərinin xoşlandığı şeylərə tabe olurlar.
• ²⁴Yoxsa insanın, hər darıxaraq xəyal etdiyimi olur? ²⁵Axirət də, dünya da Allahındır. ²⁶Və göylərdə necə mələklər var ki, Allahın dilədiyi və məmnun olduğuna izin verdiyi vəziyyətdən başqa, köməkləri, ara düzəltmələri heç bir işə yaramaz. ²⁷O, Axirətə inanmayanlar mələkləri tam əmin olun ki, dişilərin adları ilə adlandırırlar. ²⁸Əslində isə, onların bu barədə heç bir biliyi/məlumatı yoxdur. Onlar yalnız və yalnız zənnə uyurlar. Zənn isə “Haqq”dan heç bir şey qazandırmaz. (Nəcm/21-28)
• ¹⁵Və onlar Onun üçün Öz qullarından bir hissə qəbul etdilər. Şübhəsiz, bu insan, qətiliklə açıq-aşkar bir nankordur.
• ¹⁶Yoxsa O, yaratdıqlarından özünə qızlar qəbul etdi və oğulları sizəmi seçdi?
• ¹⁷Onlardan biri Rəhmana yaraşdırdığı/qız ilə müjdələndiyi zaman üzü qapqara olur. Və o, udqunub duran biridir.
• ¹⁸Və yoxsa onlar zinət əşyaları içərisində yetişdirilərək, mübahisədə açıq-aşkar olmaya­namı üstünlük verirlər?
• ¹⁹Onlar Rəhmanın qul­la­rı­nın məhz özü olan mələkləri də dişi saydılar. Onlar mələklərin yaradılışına şahidmi ol­dular? Onların şahidlikləri yazılacaq və onlar sorğu-suala çəkiləcəklər. (Zühruf/15-19)

¹⁵⁸Və onlar, Allah ilə gizli güclər arasında bir qohumluq bağı qurdular. Halbuki, and olsun, gizli güclər özlərinin tam yəqinliklə bilin ki, hazır edilənlər/məhşərdə toplananlar olduqlarını bilirlər.

¹⁵⁹Allah, onların xarakterizə etdiyi şeylərdən münəzzəhdir.

¹⁶⁰Ancaq Allahın arıdılmış qulları Allahı belə/ortaq qoşmaqla xarakterizə etməzlər.

Bu ayələrdə yenə müşriklərin vəziyyətlərinə dönülərək, onların bir başqa batil inancları sərgilənir. Bəhs edilən batil inanc, onların “görünməz varlıqlar, güclər” ilə Allah arasında bir nəsəb bağı olduğu şəklindəki inanclarıdır. Burada bəhs edilən “nəsəb bağı” daha əvvəl bir çox yerdə toxunulan və xüsusilə də bundan əvvəlki bölmədə bəhs edilən “mələklərin Allahın qızları olduğu” şəklindəki inanca bir göndərmə olaraq anlaşılmışdır. Biz, bu bölmədə bundan bəhs edilmədiyi, burada bəhs edilən şirkin başqa bir şirk növü olduğu qənaətindəyik. Belə ki, Razi də bu mövzuda belə deyir:

Mən deyirəm ki, bu görüşdə, məncə, bir problem vardır. Çünki Allah Təala, Qüreysin ”Mələklər Allahın qızlarıdır” şəklindəki sözlərini təkzib etmiş, daha sonra da ”Onunla cinlər arasında bir nəsəb uydurdular” cümləsini buna aid etmişdir. Halbuki “aid etmək”də, “matuf” “matufun əleyh”dən başqa olmalıdır. Əksinə, bu ayədən qəsd edilən əvvəlkindən fərqli olmalıdır. Biz, Cənab-i Haqqın “Onlar, cinləri Allaha ortaq qoşdular” (Ənam/100) ayəsini izah edərkən, bir qrup zındığın “Allah və İblis iki qardaşdırlar. Allah xeyirli və yaxşı olan qardaş, İblis isə adi və şərli olan qardaşdır” – dediklərini rəvayət etmişdik. Əksinə, buradakı “Onunla cinlər arasında bir nəsəb uydurdular” cümləsindən budur, bu inanc qəsd edilmişdir. Fikrimizcə, bu görüş doğruya ən yaxın olan görüş olub, Yezdan və Əhrimən şəklində ikili [düalist] sistemə inanan Məcusilərin görüşüdür. [47]

Zərdüştlükdə Dualizm. Zərdüştlüyün ümumi olaraq iki tanrılı bir din olduğu qəbul edilir.

Tanrılardan biri “yaxşılıq tanrısı”dır və bütün yaxşılıqların qaynağı​dır. Avestada adı Ahura Mazda [Ormazad, Hörmüz], Yezdan, ya da sadəcə Ahura olaraq keçər.

Digəri isə bütün pisliklərin qaynağı və idarəçisidir; bu da mətnlərdə Əhrimən, Div, Drug, ya da Angra Manyu şəklində keçər. Həmçinin Ahuranın yanında, onun yaratdığı və onun köməkçisi olan altı tan​rı daha vardır. Bunlara Imşas Pendlər [əbədi müqəddəslər] deyilir.

Digər tərəfdən, Əhrimənin altı belə köməkçisi vardır, bun​lara da Kamerikan deyilir.  [48]

Burada bəhs edilən xüsus Sasanilərdəki “Əhrimən” və “Yezdan” inancları ilə məhdud deyildir. Ayənin davamındakı “Əslində isə and olsun, cinlər özlərinin mütləq hazır edilənlər [məhşərdə toplananlar] olduqlarını bilirlər” bölməsindən anlaşıldığına görə, burada bəhs edilən, insanların öz iblisləridir. Buna görə də, “Və onlar, Onun [Allah] ilə cinlər arasında bir nəsəb [qohumluq bağı] qıldılar” ifadəsiylə ağıllarını, xam fikirlərini tanrı qəbul edən və bu fikri özlərinə verən iblisi Allahın tayı qəbul edənlər qəsd edilir.

• ^96–102Onlar onun içində bir-birləri ilə çənə-boğaz olarkən dedilər ki: “Vallahi biz həqiqətən açıq-aşkar bir pozğunluq içində idik. Çünki biz sizi aləmlərin Rəbbi ilə bir səviyyədə tuturduq. Və bizi yalnız və yalnız o günahkarlar azdırdı. Artıq bizim üçün köməkçilərdən, tərəf tutanlardan/haqsız yerə arxa-dayaq olanlardan heç bir kimsə və səmimi bir köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın yoxdur. Ah, kaş ki, bizim üçün bir geri dönüş olsaydı və biz də möminlərdən olsaydıq!” (Şüəra/96-102)
• ^22,23Toplayın, o şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənləri, həmtaylarını və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etmiş olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. (Saffat/22, 23)
• ¹⁰⁰Və onlar, görünməz güc və varlıqları Allaha ortaqlar qoşdular. Halbuki onları Allah yaratmışdır. Bilikləri olmadan da oğullar, qızlar uydurdular. Onun şanı onların xarakterizə etdiyi şeylərdən arınıq və ucadır. (Ənam/100)

^161–163Artıq siz və sitayiş etdikləriniz, öz-özünə cəhənnəmə girəcəklərdən başqasını, Allahın əleyhinə atəşə ata bilməzsiniz/ortaq qoşmağa bulaşdıra bilməzsiniz.

İnandırıcı dəlillərlə lazım olan açıqlamalar edildikdən sonra, bu ayədə birbaşa izah edilməyərək, ətrafındakı insanları azdırmaq istəyən müşriklərə canlı bir səslənmə edilmişdir: “Artıq siz və sitayiş etdikləriniz, öz–özünü cəhənnəmə saldıran kimsədən başqasını Ona [Allaha] qarşı fitnəyə sürükləyə bilməzsiniz [atəşə ata bilməzsiniz]”. Yəni “Sizlər və məbudlarınız bir kimsəni yoldan çıxarma gücünə sahib deyilsiniz. Siz və Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiyiniz şeylər, pis niyyətlilər və atəşi haqq edənlər istisna olmaqla, heç kimsəni nə fitnəyə düşürə bilər, nə də azdıra bilərsiniz” – deyilir.

Qurandan öyrəndiyimizə görə, cəmiyyətlər bəzən insanlara, bəzən mələklərə, bəzən də cinlərə, şeytanlara və ya bəzi simvollara sitayiş etmişdilər.

• ⁴⁰Və o gün Allah onları hamısını birlikdə toplayacaq, sonra mələklərə: “Bunlarmı sizə sitayiş edirdilər?” – deyəcəkdir.
• ⁴¹Onlar: “Səni tənzih edərik. Bizi onlardan qoruyan, yol göstərən yaxınımız Sənsən. Tam əksinə, onlar gizli güclərə sitayiş edirdilər. Çoxu onlara inananlardır” – dedilər.
• ⁴²Artıq biriniz digərinizə yarar və zərər verə bilməzsiniz. Və Biz ortaq qoşma inancına batmış o insanlara: “Dadın baxaq, o özünü yalan sayıb, durduğunuz atəşin əzabını!” – deyərik. (Səba/40-42)
• ^16,17İblis: “Elə isə, məni azğınlığa itələməyinə qarşılıq olaraq, and olsun ki, mən onlar üçün Sənin ən doğru yolunda oturacağam. Sonra, yenə and olsun ki, onların önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara vəsvəsə verəcəyəm və Sən, çoxlarının, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənlər olmadığını görəcəksən” – dedi. (Əraf/16-17)
• ⁶²İblis dedi ki: “Bu, məndən üstün tutduğun insanı gördünmü? And içirəm ki, əgər məni qiyamət gününə qədər ertələyərsənsə, çox azı istisna olmaqla, onun nəslini öz buyuruğum altına alacağam”.
• ^63–65Allah dedi ki: “Get! Sonra onlardan kim sənə uyarsa, bilin ki, şübhəsiz ki, cə­za­nız yetərli bir cəza olaraq cəhənnəmdir. Onlardan gücün yetdiklərini səsinlə sarsıt. Və at­lılarınla və piyadalarınla onların üzərinə qışqırıq qopar! Mallarda və uşaq­larda onlara ortaq ol! Və onlara vədlər ver”. Və şeytan, onlara aldatmaqdan baş­qa bir şey vəd etməz. Şübhəsiz ki, Mənim qullarım… Sənin onlar əleyhinə heç bir gücün yoxdur”. Bütün varlıqları müəyyən olunmuş bir proqrama görə nizam­la­yan və bu proqramı qoruyaraq, dəstəkləyərək həyata keçirən” olaraq Rəbbin yetər. (İsra/62-65)

^164–166Və: “Bizdən hər birimizin, tam əmin olun ki, müəyyən bir məqamı vardır. Və Biz tam yəqinliklə bilin ki, səf-səf düzülənlərin/düzənlərin məhz özüyük. Biz Allahı nöqsanlıqlardan arındıranların da məhz özüyük”.

Sərbəst bir Nəcm olan bu ayələrdə, “İntaq [danışdırma]” sənəti edilərək, Quran ayələri dilləndirilir. İntak sənətiylə ismarıc vermək Quranda tez-tez müraciət edilən bir yöntəmdir. Məryəm/64, Hud/1-4, Zəriyət/50, 51-ci ayələr intak edilən ayələrdən, sadəcə bir neçəsidir.

Bu ayələrdə Quran ayələrinin funksiyaları bildirilərək, bir baxıma, surənin başındakı “الصّفّات əs Saffat” sözü açıqlanır. Əslində isə bəziləri bu ayədəki sözlərin mələklər tərəfindən danışıldığını iddia etmişdilər. Belə ki, bu görüş uyğun bir görüş olmaqdan uzaqdır.

Quranda yer alan hər ayənin müəyyən bir funksiyası vardır. Bəzisi ağlı işlədir, bəzisi ölü səviyyəsindəki kimliyi canlandırır, bəzisi səhvləri düzəldir, bəzisi adama qürur qazandırır, bəzisi bilik verir, bəzisi xəbərdarlıq edir, bəzisi isə müjdə verir.

^167–169Və onlar tam yəqinliklə bilin ki, deyirdilər ki: “Şübhəsiz, əgər yanımızda əv­vəl­ki­lərdən bir kitab/öyüd olsaydı, əlbəttə, biz də Allahın arıdılmış qulları olardıq”.

¹⁷⁰İndi də o öyüdü/kitabı ört-basdır etdilər. Artıq yaxında biləcəklər.

Bu ayələrdə müşriklərin məntiqsizliyi açıqlanır. Müşriklər özlərinə elçi gəlmədən öncə “Şübhəsiz, əgər yanımızda əvvəlkilərdən bir öyüd/kitab olsaydı, əlbəttə biz də Allahın arıdılmış qulları olardıq” – dedikləri halda özlərinə elçi gəlincə, kitab göndərilincə onu inkar etmişdilər. Ayənin son bölməsindəki “Artıq yaxında biləcəklər” ifadəsi məntiqsiz müşriklərə açıq bir təhdiddir.

Müşriklərin məntiqsizlikləri başqa ayələrdə də qeyd edilmişdir:

• ^42,43Və onlar var gücləri ilə Allaha and içmişdilər ki, özlərinə xəbərdar edən bir peyğəmbər gələrsə, tam yəqinliklə bilin ki, liderli cəmiyyətlərin hər birindən daha doğru yolda olacaqdılar. Buna baxmayaraq, o zaman ki, özlərinə bir xəbərdar edən gəldi, bu, yer üzündə bir təkəbbürlənmə və pisliyin nizamlanması baxımından onların yalnız nifrətini artırdı. Halbuki, pisliyin nizamlanması ancaq öz nizamlayıcısını hərtərəfli əhatə edir. O halda öncəkilərin qanunundan/öncəkilərə tətbiq olunandan başqa nə gözləyirlər? Onun üçün sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapa bilməzsən. Sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir başqalaşma tapa bilməzsən. (Fatir/42, 43)
• ^155–157Və Quran kiminiz: “Kitab, sadəcə bizdən əvvəlki iki topluluğa – Yəhudi və Xristianlara endirildi, biz isə, o kitabları oxuya bilmir və dillərini anlaya bilmirdik”, kiminiz də: “Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox doğru yolda olardıq” – deməyəsiniz deyə, Bizim endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır. Ona görə də, mərhəmət olunmağınız üçün ona uyun və Allahın qoruması altına girin. Bax bu­dur, sizə də Rəbbinizdən açıq dəlil, bələdçi və mərhəmət gəlmişdir. Elə isə, Allahın ayə­lərini yalan sayıb, onlardan üz döndərəndən daha səhv, öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Ayələrimizdən üz döndərənləri, üz döndərdiklərinə görə əzabın pisi ilə cə­za­landıracağıq. (Ənam/155, 157)

^171–173Və and olsun ki, göndərilən qullarımız/elçilərimiz haqqında bizim sözümüz keçmişdir: “Şübhəsiz, onlar, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanların məhz özüdürlər. Şübhəsiz, bizim ordularımız, tam yəqinliklə bilin ki, qalib gələnlərin məhz özüdürlər”.

Bu bölmədə açıqlanan hökmlə 170-ci ayədəki “Artıq yaxında biləcəklər” təhdidinə açıqlıq gətirilmişdir. Bu hökm Rəbbimizin bu qərarıdır: Elçilərə kömək ediləcək və onlar qalib gələcəklər. Allahın orduları qətiyyən məğlub olmayacaqdır.

• ²¹Allah: “Əlbəttə, Mən və elçilərim qalib gələcəyik” – deyə yazmışdır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə gücü yetəndir, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır. (Mücadilə/21)
• ⁷Ey iman edənlər! Əgər siz Allaha kömək edərsinizsə, O da sizə kömək edər və ayaqlarınızı sabit tutar. (Muhəmməd/7)
• ⁴O, öz imanları ilə birlikdə imanları artsın deyə, möminlərin qəlblərinə qəlbi təskin edən arxayınlıq və sakitləşmə duyğusu/əhvali-ruhiyyə endirəndir. Göylərin və yerin orduları da yalnız və yalnız Allahındır. Və Allah ən yaxşı biləndir, ən yaxşı qayda qoyandır. (Fəth/4)
• ¹³⁹Və ruhdan düşməyin, kədərlənməyin! Və əgər inananlarsınızsa, ən üstün olan sizsiniz. (Al-i İmran/139)
• ⁵¹Şübhəsiz, Biz elçilərimizə və iman edənlərə bu bəsit dünya həyatında və şahidlərin qalxdığı/şahidlik edəcəkləri gündə qətiliklə kömək edərik. (Mömin/51)

Ayədə bəhs edilən qalibiyyət sadəcə döyüş meydanlarında alınacaq qalibiyyətlər olaraq deyil, mömin cəmiyyətlərin siyasi, sosial və əxlaqi sahələrdəki üstünlükləri olaraq da anlaşılmalıdır. Tarixə baxıldığında, Nuh peyğəmbərdən bu yana İslam əlehdarları olan düşüncə və inanclar keçici bir zaman rəğbət görmüş olsalar da, qısa bir zaman sonra silinib getmişdilər. Peyğəmbərlərin gətirdiyi dəyərlər sistemi isə aradan minlərlə il keçməsinə baxmayaraq, bu gün də varlığını və diriliyini qoruyur. Həmçinin sosioloji faktlar açıq şəkildə göstərir ki, bu ilahi həqiqətlər insanlığın gündəmindən düşməyəcək, peyğəmbər ismarıcları insanlıq üçün qiyamətə qədər cazibə mərkəzi olmağa davam edəcəkdir.

^174,175Artıq sən bir müddətə qədər onlardan üz çevir. Və onları gözlə. Onlar da yaxında görəcəklər.

¹⁷⁶Yəni indi onlar, Bizim əzabımızın tez gəlməsinimi istəyirlər? ¹⁷⁷Lakin əzabımız, onların sahəsinə endiyi zaman da, xəbərdarlıq alanların sabahı nə pisdir!

^178,179Yenə sən, bir zamana qədər onlardan üz çevir və onları gözlə! Onlar da yaxında görəcəklər.

Bu ayə qrupunda peyğəmbərimizdən əsassız, anlayışsız, üstəlik müxalif mübarizə aparan müşriklərə qarşı bir az məsəfəli davranması və onları müşahidə etməsi istənilmiş, ardından da məsxərəçi müşrik kütləsinə xəbərdarlıq edilmişdir.

179-cu ayədəki “Onlar da yaxında görəcəklər” ifadəsi, daha əvvəl keçən 175-ci ayədəki kimi müşriklərə birbaşa bir təhdid ehtiva edir. Bu təhdid, həm dünyada dadacaqları məğlubiyyətləri, həm də özlərini axirətdə gözləyən rüsvayçılıqları əhatə edir. Həqiqətən də bu ayələrin nüzulundan 15 il belə keçmədən Məkkədəki məlum Qüreyşli müşriklər Rəsulullahın Məkkəyə müzəffər olaraq girdiyini və yenə bir neçə il sonra Allahın ismarıclarının sadəcə ərəbləri deyil, bütün İmperatorluqları, Kayser və Kisraları da təsiri altına aldığını, aləmlərə yayıldığını görmüşdülər.

Ancaq Rəbbimiz rəhmətinə uyğun olaraq, “Yəni indi onlar, Bizim əzabımızın tez gəlməsinimi istəyirlər? Lakin o [əzabımız], onların sahəsinə endiyi zaman da xəbərdarlıq edilənlərin sabahı nə pisdir!” deyərək, yenə də onlara xəbərdarlıq edir. Bilindiyi kimi, inkarçılar əzabın enməsi xüsusunda lağ ilə danışaraq, onun dərhal gəlməsini istəyirdilər.

¹⁸⁰Güc, qüvvət, yenilməzlik, şan və şərəfin Rəbbi olan sənin Rəbbin, onların xarak­te­rizə etdiyi şeylərdən münəzzəhdir.

¹⁸¹Və salam göndərilən elçilərədir!

¹⁸²Bütün təriflər də aləmlərin Rəbbi Allahadır, başqası öyülə bilməz.

Surənin bu son ayələrində, Uca Allah xüsusilə özünü müşriklərin şirk qoşmalarından; ortaq, oğul, qız qəbul etməsi kimi iftiralarından tənzih edir. Allahın münəzzəh olduğu, elçilərin salamatlıq və əminlikdə olduğu və olacağı bildirildikdən sonra, həmdin də Allaha məxsus olduğu bildirilir. Beləliklə, doğru inanc ortaya qoyulur, bir mənada hər kəs öz seçimində sərbəst buraxılır.

180-ci ayədəki “izzətin Rəbbi” ifadəsi, izzətin [üstünlüyün, qalibiyyətin] plan və proqramının Allaha aid olduğunu göstərir. Beləliklə, vurğulanır ki, heç kimsə öz-özünə gücə, şan və şərəfə nail ola bilməz.

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

 

[1] İbn Kəsir.

[2] Məhəmməd Esed; Quran Ismarıcı.

[3] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[4] Lisanül Arab cilt 4. S. 565.

[5] Razi; el-Mefatihu’l-Qeyb.

[6] Mevdudi; Tefhimül-Quran.

[7] Rağıp el-İsfehani; el Müfredat; ymn” mad.

[8] Lisanül-Arab; c: 9, s: 466-468.

[9] Lisanül-Arab; c.4, s. 223, 383. zakkum mad. Mevdudi; Tefhimül-Quran, Saffat Surəsi.

[10] İbni Cerir.

[11] Lisanül-Arab; c: 5, s: 114-116.

[12] Rağıp el-İsfehani; el Müfredat, tvd mad.

[13] Buhari; Peyğəmbərlər Kitabı, 11. Bab, 33. Nolu Hadis)

[14] Razi; el-Mefatihu’l-Qeyb)

[15] Tekvin: 16/15, 16)

[16] Tekvin; 21/1-5)

[17] Lisanül Arab; c: 3, s: 486-488 “zbh” mad.; Tacül-Arus, c: 4, s: 38-41 “zbh” mad.

[18] Tacül Arus.

[19] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[20] İbn Kəsir.

[21] İbn Kəsir.

[22] İbn Kəsir.

[23] İbn Kəsir.

[24] İbn Kəsir.

[25] İbn Kəsir.

[26] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[27] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[28] Razi; el Mefatihu’l-Qeyb.

[29] Razi; el Mefatihu’l-Qeyb.

[30] Razi; el-Mefatihu’l Qeyb.

[31] Razi; el-Mefatihu’l-Qeyb.

[32] Razi; el-Mefatihu’l-Qeyb.

[33] Tekvin; 22. Bab.

[34] Razi; el-Mefatihu’l-Qeyb.

[35] İbn Kesir.

[36] Muhemmed Esed; Quran Ismarıcı.

[37] El-İsfehani; el Müfredat, “bal” mad.

[38] Mevdudi; Tefhimül-Quran.

[39] Mevdudi; Tefhimül-Quran.

[40] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[41] Kurtubi; el-Camiu li Ahkamil-Quran.

[42] Razi; el Mefatihu’l-Qeyb.

[43] Lisanül-Arab; c:2, s:644.

[44] Lisanül-Arab; c: 4, s: 730-731.

[45] Lisanül-Arab; c: 3, s: 306. “dhd” mad.

[46] el-İtkan; s. 491, “ev” edatı; el-Bürhan; c. 4, s. 209. “ev” edatı.

[47] Razi; el Mefatihu’l-Qeyb.

[48] Ansiklopediler.