ŞÜƏRA SURƏSİNİN TƏBYİNİ

Adını 224-cü ayədə keçən “الشّعراء əş-şüəra [şairlər]” sözündən alan və mövzusunun çoxsahəliliyinə görə “الجامعة əl-camiə [Toplayıcı]” də deyilən bu surənin Məkkədə 47-ci sırada endiyi qəbul edilir. Bəzi qaynaqlarda [1]  224-227-ci ayələrin Mədəni olduğu bildirilmiş olsa da, bəhs edilən ayələr olduqları bölməyə tamamilə uyğun olduğuna görə, bu iddianın qəbulu uzaq bir ehtimaldır. Mukatil isə sadəcə 197-ci ayənin Mədəni olduğunu irəli sürmüşdür. [2] Ancaq, 197-ci ayənin təhlilində bildirdiyimiz kimi, bu da mümkün deyildir. Bizim qənaətimizə görə surənin tamamı Məkkidir.

Şüəra surəsi ayə sayı etibariylə Bəqərə surəsindən sonra ikinci sırada gəlir. Ancaq digər Məkki surələr kimi Şüəra surəsi də qısa ayələrdən ibarətdir. Bu özəlliyinə görə, səhifə sayı etibariylə, rəsmi düzülüşdə uzun surələrlə eyni sırada deyildir.

Surədə ilk olaraq Qurana diqqət çəkilmişdir. Ardından Elçinin ismarıcı təbliğ etməsi, Elçiyə qarşı Məkkəlilərin reaksiyaları və bu reaksiyalar qarşısında Elçinin sıxıntıları dilə gətirilmiş və Məkkə müşrikləri təkvini ayələrlə xəbərdar edilmişlər. Daha sonra da, ibrət alınması üçün, o günün insanları tərəfindən tanınan, bilinən keçmiş qövmlərə aid önəmli xəbərlər, şok məlumatlar verilmişdir. Həmçinin Allahın varlığı, birliyi, insanları axirətdə toplayıb, hesaba çəkəcəyi mövzuları üzərində durulmuşdur. Surənin sonunda isə diqqətlər yenə Qurana çəkilmiş və Quranın Elçiyə Allah tərəfindən ilka edildiyi, dolayısıyla pis adamların Qurana müdaxilə etmədikləri, edə bilməyəcəkləri bəyan edilmişdir. Bu bəyanla bərabər pis adamların ancaq günahkar, iftiraçı adamlara musallat olub, sadəcə, onları alət olaraq işlədə biləcəkləri, peyğəmbərimiz kimi böyük əxlaq sahibi birinə təsir edə bilməyəcəkləri bildirilmişdir.

 

TƏRCÜMƏ

RƏHMAN, RƏHIM ALLAH ADINDAN

Nəcm: 132

¹Ta/9, Sin/60, Mim/40.

²Bunlar, aydın və açıqlayan kitabın ayələridir.

³Onlar ^Hicr/91Quranı sehir, şeir, əsatir (mifoloji deyimlər), uydurulmuş söz kimi bir sıra parçalar, pis sözlər qəbul edən insanlar, ³iman edənlər olmurlar deyə, sən özünü məhv edəcəksən!

⁴Əgər Biz diləyərsək, ^Hicr/90o and içənlərə endirdiyimiz kimi, ⁴onlara da göydən bir əla­mət [nümunə/şüa, radiyasiya və meteoritlər, tayfun, sel] endirərik və onların bo­yun­ları ona itaət edənlər olardı. ⁵Və onlara Rəhmandan yeni bir öyüd gəldimi, tam yəqinliklə bilin ki, ondan üz çevirənlər oldular. ⁶Sonra da, tam yəqinliklə, yalan say­dı­lar. Bax budur, lağ edib durduqları şeyin xəbərləri yaxında onlara gələcəkdir. ^Hicr/92,93Bax budur, Rəbbinə and olsun ki, Biz onların ha­mı­sını et­dikləri şeylərdən mütləq hesaba çəkəcəyik.

⁷Və onlar yer üzünə baxmadılarmı? Biz orada hər gözəl cütlərdən necələrini bitirdik.

⁸Şüb­həsiz ki, bunda tam yəqinliklə bilin ki, əlamət/nümunə vardır, amma onların ço­xu iman edənlər olmadılar. ⁹Və şübhə yox ki, Rəbbin, ən üs­tün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/1–6+54/15, Hicr/90–93)+Şüəra/7–9)

Nəcm: 133

¹⁰Bir vaxt da Rəbbin Musaya: “Get o səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə – ¹¹Firon qövmünə, hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəklərmi?”– deyə nida etmişdi.

¹²Musa: “Rəbbim! Şübhəsiz ki, mən məni yalan saymalarından qorxuram. ¹³Köksüm daralır, dilim tutulur, onun üçün Haruna da elçilik ver. ¹⁴Həm də onlara aid, mənim üzərimdə bir günah var. Ona görə də, məni öldürəcəklərindən qorxuram” – dedi.

¹⁵Allah: “Tam yəqinliklə bil ki, sənin düşündüyün kimi deyil! Haydı, ikiniz əla­mət­lə­rimizlə/nümunələrimizlə gedin. Şübhəsiz ki, Biz sizinlə bərabərik, eşidən­lə­rik. ^16,17Haydı, ikiniz Fironun yanına gedin və deyin ki: “Biz, tam əmin olun ki, İsrailoğullarını bi­zim­lə bərabər göndərəsən deyə, aləmlərin Rəbbinin elçisiyik”– dedi.

¹⁸Firon: “Biz səni uşaq ikən, içimizdə tərbiyə etmədikmi? Həyatının bir çox illərini içimizdə qalmadınmı? ¹⁹Sonunda o etdiyin işi də etdin. Sən nankorlardan birisən…” – dedi.

^20–22Musa: “Mən, o işi çaşqınlardan olduğum zaman etdim. Sizdən qorxunca da dərhal sizdən qaçdım. Sonra Rəbbim mənə qanunlar-qaydalar bəxş etdi və məni elçilərdən biri etdi. O başıma qaxdığın nemət də, İsrailoğullarını özünə kölə etmiş olmağındır” – dedi.

²³Firon: “Aləmlərin Rəbbi dediyin nədir ki?” – dedi.

²⁴Musa: “Əgər yəqin bilmiş olsanız, O, göylərin, yerin və ikisi arasında olanların Rəbbidir”.

²⁵Firon yanında olanlara: “Eşidirsinizmi?” – dedi.

²⁶Musa: “O, sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın da Rəbbidir” – dedi.

²⁷Firon: “Sizə göndərilən bu elçiniz, tam yəqinliklə bilin ki, gizli güclərlə dəstək­lə­nən/dəlinin biridir” – dedi.

²⁸Musa: “Lakin ağılla hərəkət edin, O, Şərqin, Qərbin və ikisi arasında olanların Rəbbidir” – dedi.

²⁹Firon: “Məndən başqa tanrı qəbul edirsən? And olsun ki, səni zindana saldıraram” – dedi.

³⁰Musa: “Sənə açıq-aşkar bir dəlil gətirmiş olsamdamı?” – dedi.

³¹Firon: “Haydı, dərhal gətir onu, əgər doğrulardansansa” – dedi.

³²Buna görə də Musa, təcrübələrini ortaya qoydu. Bir də baxasan ki, Musanın təcrübələri, açıq-aşkar bir “silib süpürən”dir.

³³Gücünü də çəkdi çıxardı. Bir də baxırsan ki, o güc, izləyənlərə çox mükəmməl, heç qü­sursuzdur.

^34,35Firon, yanındakı liderlərə:  “Şübhəsiz, bu, tam yəqinliklə bilin ki, çox zəngin bir fəal bilik sərgiləyəndir! Sizi fəal bilik sərgiləməsi ilə torpaqlarınızdan çıxarmaq istəyir. İndi nə buyurursunuz?” – dedi.

^36,37Liderlər dedilər ki: “Onu və qardaşını yanında saxla, şəhərlərə də top­la­yı­cı­lar göndər. Bütün böyük və çox fəal bilik nümayiş edənləri sənin yanına gətirsinlər”.

³⁸Beləliklə, fəal bilik nümayiş edənlər bəlli bir günün, təyin edilən vaxtında bir yerə toplanıldı.

³⁹İnsanlara da: “Siz toplanırsınızmı?” – deyildi.

⁴⁰“Bizim fəal bilik nümayiş edənlərə uymağımız üçün onlar qalib gəlməlidirlər!”

⁴¹ Fəal bilik nümayiş edənlər gəldiklərində Firona: “Əgər biz üstün gələriksə, qəti olaraq, bizə bir ödəniş varmı?” – dedilər.

⁴²Firon: “Bəli, o təqdirdə siz, heç şübhə yox ki, yaxınlardan olacaqsanız” – dedi.

⁴³Musa onlara: “Ortaya qoyun, nə qoyacaqsınızsa!” – dedi.

⁴⁴Buna görə də onlar təcrübələrini, köhnə inanc və iddiaları/çör-çöpləri/başdansovma biliklərini ortaya qoydular və: “Fironun gücü haqqı üçün şübhəsiz, əlbəttə ki, bizlər qalib olanlarıq” – dedilər.

⁴⁵Sonra Musa təcrübələrini/elmi və təcrübi sübutlarını ortaya qoydu. Bir də nə görsünlər, onların uydurduqlarını udur ha, udur/ifşa edir!

^46–48Sonra fəal bilik nümayiş edənlər/elmi-təcrübi yeniliklərdən riyakarcasına istifadə edərək insanları aldadanlar boyun əyib təslimiyyət göstərməyə məcbur qaldılar: “Biz Aləmlərin Rəbbinə – Musa və Harunun Rəbbinə iman etdik” – dedilər.

⁴⁹Firon dedi ki: “Mən sizə izin vermədən, ona imanmı etdiniz? Şübhəsiz ki, o, əlbəttə sizə sehiri öyrədən böyüyünüzdür! Yaxşı, yaxında biləcəksiniz! And olsun, əllərinizi və ayaqlarınızı çaprazlama/ard-arda kəsdirəcəyəm və tam yəqinliklə bilin ki, hamınızı asdıracağam!”

^50,51Fəal bilik nümayiş edənlər: “Zərər yoxdur, şübhəsiz, biz Rəbbimizə dönənlərik. Biz Möminlərin ilkləri olduğumuza görə, Rəbbimizin bizə bizim xətalarımızı bağışlayacağını umuruq” – dedilər.

⁶³Sonra Musaya: “Vur təcrübələrini o bol suya/çaya!” – deyə vəhy etdik. Sonra o bol su/çay yarıldı/su anbarı quruldu və hər bir parça su anbarı, ulular ulusu bir dağ kimi oldu.

⁵²Və Biz Musaya: “Qullarımı gecə vaxtı yola çıxar, şübhəsiz ki, siz təqib edilən­lər­siniz” – deyə vəhy etdik.

^53–56Sonra Firon da şəhərlərə çağırışçıları göndərdi: “Şübhəsiz, bunlar sayları az-az, bölünmüş, hissələrə ayrılmış bir camaatdır. Və onlar bizə qarşı əlbəttə, qəzəblidirlər. Biz isə, əlbəttə hazırlıqlı, tədbirli gözləyən bir camaatıq”. ⁶⁰Sonra Firon və adamları günəş doğarkən onların ardınca düşdülər.

⁶¹İki camaat bir-birini görüncə, Musanın əhli: “Şübhəsiz biz, tam olaraq sıxışdırıldıq” –  dedilər.

⁶²Musa: “Tam yəqin bilin ki, sizin düşündüyünüz kimi deyil! Şübhəsiz, Rəbbim mənimlədir, mənə yol göstərəcəkdir” – dedi.

⁶⁴ O birilərini də oraya yaxınlaşdırdıq.

^65,66Və Musanı və bərabərindəkiləri/onunla birlikdə olanların hamısını qurtardıq, sonra da o birilərini suda boğduq.

^57–59Sonunda Biz Firon və qövmünü bağçalardan, bulaqlardan, xəzinələrdən və şə­rəfli məqamdan çıxardıq. Bax budur, belə! Və sonra onlara İsrailoğullarını mirasçı/son sahib etdik. ⁶⁷Şübhəsiz, bunda tam yəqinliklə bilin ki, bir əlamət/nümunə vardır. Amma çoxları iman etmiş deyildilər. ⁶⁸Və şübhəsiz ki, Rəbbin, yə­qin bilin ki, ən üstün olanın, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün ol­ma­yan, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/10–51, 63, 52–56, 60–66, 57–59, 67–68)

Nəcm: 134

⁶⁹Və onlara İbrahimin xəbərini oxu!

⁷⁰O zaman ki o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz?” – demişdi.

⁷¹Onlar: “Bir sıra bütlərə qulluq edirik. Onlara qulluq etməyə davam edəcəyik” – dedilər.

^72–74İbrahim: “Yalvarıb, yaxardığınızda onlar sizi eşidirlərmi və ya sizə fayda ve­rir­lər­mi? Yaxud zərər verirlərmi?” – dedi. Onlar: “Tam əksinə, biz atalarımızı belə edən­lər gördük” – dedilər.

^75,76İbrahim: “Yaxşı, siz və ən qədim atalarınızın nələrə sitayiş etmiş olduğunu heç dü­şün­dünüzmü? ⁷⁷Bax budur, onlar mənim düşmənimdir, ancaq aləmlərin Rəbbi ayrı.

^78–82O, məni yaradandır. Və mənə doğru yolu O göstərir. Və O, məni ye­dir­də­nin, içirdənin məhz özüdür. Xəstələndiyim zaman O, mənə şəfa verir. Və O, məni öl­dü­rəcək, sonra məni dirildəcəkdir. Və O, din günü, səhvlərimi bağışlayacağını um­du­­ğumdur.

⁸³”Rəbbim! Mənə “hökm” ver və məni yaxşılara qat!

⁸⁴Və məni son­radan gə­ləcəklər üçün doğruluqla anılanlardan et! ⁸⁵Və məni neməti bol cənnətin mi­ras­çı­la­rından et!

⁸⁶Və atamı da bağışla, şübhəsiz, o, pozğunlardan oldu. ^87–91Və ye­nidən di­rildilən gün mal və oğulların sağlam bir qəlblə/gerçək imanla Allaha gə­lənlərdən baş­qasına fayda vermədiyi və cənnətin Allahın qoruması altına girənlərə ya­xın­laş­dırıldığı, azğınlar üçün də cəhənnəmin açılıb, göstərildiyi gün, məni rüsvay etmə!”– dedi.

(47/26, Şüəra/69–91)

Nəcm: 135

^92,93Və onlara: “Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdiyiniz şeylər harada? Sizə kömək edirlərmi və ya özlərinə köməkləri toxunurmu?” – deyilmişdir.

^94,95Sonra da bütlər, azğınlar və iblisin/düşüncə qabiliyyətinin əsgərləri yaxşı-yaxşı düşünmədən hərəkət edənlər hamısı birlikdə cəhənnəmin içinə fırladılmışdılar.

^96–102Onlar onun içində bir-birləri ilə çənə-boğaz olarkən dedilər ki: “Vallahi biz həqiqətən açıq-aşkar bir pozğunluq içində idik. Çünki biz sizi aləmlərin Rəbbi ilə bir səviyyədə tuturduq. Və bizi yalnız və yalnız o günahkarlar azdırdı. Artıq bizim üçün köməkçilərdən, tərəf tutanlardan/haqsız yerə arxa-dayaq olanlardan heç bir kimsə və səmimi bir köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın yoxdur. Ah, kaş ki, bizim üçün bir geri dönüş olsaydı və biz də möminlərdən olsaydıq!”

¹⁰³Şübhəsiz, bunda bir əlamət/nümunə vardır. Amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.

¹⁰⁴Və şübhə yoxdur ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/92–104)

Nəcm: 136

¹⁰⁵Nuh qövmü göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı.

^106–110Bir zamanlar qardaşları Nuh onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına gir­məzsinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qo­ruması altına girin və mənə itaət edin. Və buna qarşılıq olaraq mən sizdən heç bir ödəniş is­təmirəm. Mənim ödənişim ancaq aləmlərin Rəbbindəndir. Artıq Allahın qoru­ma­sı altına girin və mənə itaət edin!”

¹¹¹Onlar: “Sənə çox düşük insanlar uyarkən, biz sənə inanarıqmı?” – dedilər.

^112–115Nuh dedi ki: “Onların etdiklərinə dair bir məlumatım yoxdur. Onların hesabı ancaq, Rəbbimə aiddir. Əgər düşünürsünüzsə! Və mən iman edənləri qovan deyiləm. Mən ancaq açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm”.

¹¹⁶Onlar dedilər ki: “Ey Nuh! Əgər əl çəkməsən, yaxşı bil ki, mütləq sən daşlanaraq öldürülənlərdən olacaqsan!”

^117,118Nuh: “Rəbbim! Qövmüm məni yalan saydı. Artıq mənimlə onların ara­sında sən hökm et. Və məni və möminlərdən mənimlə bərabər olan insanları qurtar!” – dedi.

^119,120Buna görə də Biz onu və onunla birlikdə olanları o dolu gəminin içində qurtardıq. Son­ra da ardından artıq qalanları suda boğduq.

¹²¹Şübhəsiz ki, bunda tam yəqinliklə bilin ki, bir əlamət/nümunə vardır. Amma on­la­rın çoxu iman edənlər deyildilər. ¹²²Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/105–122)

Nəcm: 137

 

¹²³Ad, göndərilənləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı.

^124–135O zaman ki, qardaşları Hud onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması al­tı­na girməzsinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Və buna qarşılıq mən sizdən heç bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim aləmlərin Rəbbindəndir. Hər yüksək təpəyə, nümunəvi bir bina quraraqmı əylənirsiniz? Sonsuz olmağınız üçün/sanki sonsuz olaçaq­mış­sınız ki­mi, sənaye mərkəzlərimi [fabriklər/qalalar] qurursunuz? Yaxaladığınız vaxtı da ko­bud­casınamı yaxaladınız? Artıq Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Sizə o bildiyiniz şeyləri verənin [davarlar, oğullar, bağlar, bağçalar, bulaqlar ve­rə­nin] qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, mən sizin haqqınızda böyük bir günün əza­bın­dan qorxuram”.

^136–138Onlar dedilər ki: “Sən öyüd verənlərdən olsan da, yaxud öyüd verənlərdən olmasan da, bizim üçün fərqi yoxdur. Bu, sadəcə, öncəkilərin həyat tərzləridir və biz əzaba uğradılacaqlar deyilik”.

¹³⁹Buna görə də, onu yalan saydılar ki, Biz onları dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Şübhəsiz ki, bunda, tam yəqinliklə bilin ki, mütləq bir əlamət/nümunə vardır, amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.

¹⁴⁰Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/123–140)

Nəcm: 138

 

¹⁴¹Səmud göndərilənləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı.

^142–152O zaman qardaşları Saleh onlara demişdi ki: “Allahın qoruması altına gir­məz­sinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qo­ruması altına girin və mənə itaət edin. Mən sizdən heç bir ödəniş istəmirəm. Mə­nim ödənişim ancaq, aləmlərin Rəbbindəndir. Siz burada-bağçalarda, bulaq­lar­da və əkinlərin, salxımları sallanmış xurmalıqların arasında təhlükəsizlik içində bura­xı­la­­caq­sınızmı? Və siz dağlardan ustalıqla evlər yonursunuz. Artıq Allahın qoruması al­tına girin və mənim dediklərimi edin. Və yer üzündə pozğunçuluqla məşğul olub, islah et­mə­yən, o həddini aşan insanların əmrinə uymayın”.

^153,154Onlar dedilər ki: “Sən, tam yəqinliklə bil ki, ovsunlanmışlardansan! Sən də ancaq bizim kimi bir bəşərsən. Əgər doğru söyləyənlərdənsənsə, haydı, bizə bir əlamət/nümunə gətir”.

^155,156Saleh: “Bax budur, bu dəvədir/Xeyriyyə Qurumudur, onun yaşaması üçün dəs­təklənməsi lazımdır. Qazancınızın bir hissəsi onun üçün ayrılmalıdır. Onun fəa­liy­yətini təmin edin. Yoxsa sizi, böyük bir günün əzabı yaxalayar” – dedi.

¹⁵⁷Buna baxmayaraq, onlar dəvəni/Xeyriyyə Qurumunu, inciklərini/gəlir qaynaqlarını kəsərək/qurudaraq yox etdilər və peşiman olaraq oyandılar.

¹⁵⁸Buna görə də onları əzab yaxaladı. Doğrusu bunda, böyük bir dərs vardır, amma onların çoxu iman etmədilər.

¹⁵⁹Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/141–159)

Nəcm: 139

¹⁶⁰Lutun qövmü göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı.

^161–166O zaman qardaşları Lut onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına gir­məz­­sinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Gəlin artıq Alla­hın qoruması altına girin və mənim dediklərimi edin. Və buna qarşılıq mən siz­dən hər hansı bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim ancaq aləmlərin Rəbbindəndir. Rəb­binizin sizlər üçün yaratdığı qadınlarınızı buraxaraq,  aləmlər içindən kişi­lərəmi gedirsiniz? İşin əsli, siz həddi aşan bir cəmiyyətsiniz”.

¹⁶⁷Onlar: “Ey Lut! Əl çəkməzsənsə, tam yəqinliklə bil ki, çıxarılanlardan olacaq­san” – dedilər.

¹⁶⁸Lut: “Şübhəsiz, mən sizin işinizdən nifrət edənlərdənəm” – dedi.

¹⁶⁹Rəbbim! Məni və ailəmi onların etdikləri əməllərdən qurtar!

^170–172Buna görə, Biz də onu və ailəsini – ؘgeridə qalanlarını, içindəki zavallı zöv­cəsi istisna olmaqla, hamısını qurtardıq, sonra da geridəkilərin hamısını dəyişik­li­yə/dağıntıya uğratdıq. ¹⁷³Və üzərlərinə elə bir yağış yağdırdıq ki! Bax budur, xə­bərdarlıq edi­­lənlərin yağışı nə pisdir!

¹⁷⁴Şübhəsiz ki, bunda bir əlamət/nümunə vardır. Amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.

¹⁷⁵Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/160–175)

Nəcm: 140

 

¹⁷⁶Əykə əhli göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı.

^177–184O zaman Şüeyb onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına gir­mə­yə­cəksinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Buna görə də, Allahın qoruması altına girin və mənim dediklərimi edin. Buna qar­şılıq mən sizdən hər hansı bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim yalnız aləmlərin Rəbbindəndir. Ölçünü tam ölçün və haqq yeyənlərdən olmayın. Və doğru tərəzi ilə çəkin. Xalqın əş­yalarını dəyərindən düşürməyin və yer üzündə pozğunçuluq edə­rək, qarışıqlıq çı­xar­mayın. Və sizi, sizdən əvvəlki nəsilləri əmələ gətirənin qo­ruması al­tına girin”.

^185–187Onlar: “Sən, tam yəqinliklə bil ki, ovsunlanmışlardan birisən. Sən də bizim kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyilsən. Biz sənin, yəqin bil ki, yalançılardan biri olduğundan əminik. Əgər doğrulardansansa, üstümüzə göydən bir parça düşür!” – dedilər.

¹⁸⁸Şüeyb: “Rəbbim etdiklərinizi ən yaxşı biləndir” – dedi.

¹⁸⁹Buna görə də, onu yalan saydılar və özlərini o kölgə gününün əzabı yaxaladı. Şüb­həsiz ki, o, böyük bir günün əzabı idi.

¹⁹⁰Şübhəsiz ki, bunda bir əlamət/nümunə vardır. Amma onların çoxu iman edənlər de­yil­dilər.

¹⁹¹Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edil­məsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmətli olanın məhz özüdür.

(47/26, Şüəra/176–191)

Nəcm: 141

 

¹⁹²Və şübhəsiz ki, bu açıq-aşkar kitab, tam yəqinliklə bilin ki, aləmlərin Rəbbinin en­­dirməsidir. ^193–195O açıq-aşkar kitabla, xəbərdar edənlərdən olasan deyə, açıq-aş­kar bir Ərəb dilində sənin qəlbinə etibar edilən can [ilahi ismarıclar, etibar edilən bilik] en­di. ¹⁹⁶Və şübhəsiz ki, etibar edilən can [etibar edilən bilik], tam yəqinliklə bil ki, ön­cə­ki­lə­rin ki­­tablarında da vardı.

¹⁹⁷Və İsrailoğulları biliklilərinin öz kitablarında etibar edilən biliyin varlığını bilməsi, onlar üçün bir əlamət/nümunə olmadımı?

^198,199Və Biz açıq-aşkar kitabı əcnəbilərdən-ərəbcə bilməyənlərdən birinə endir­səy­dik, o da bunu onlara oxusaydı, onlar buna iman edənlər deyildilər.

^200,201Beləliklə, onu günahkarların qəlblərinə yerləşdirdik. Onlar acıqlı əzabı görüncəyə qədər ona iman etməzlər.

(47/26, Şüəra/192–201)

 

Nəcm: 142

 

²⁰²Bax budur, bu onlara özləri fərqində olmadan, anidən gələcəkdir.

²⁰³Sonra da onlar: “Biz möhlət verilənlərdənmiyik?” – deyəcəkdirlər.

²⁰⁴Onlar Bizim əzabımızı olduqca tezləşdirməkmi istəyirlər?

^205–207Gördünmü/heç düşündünmü onları illərlə qazancla təmin etsək, sonra öz­lə­rinə vəd edilən gəlib çatsa, o qazandıqları şeylərin özlərinə heç bir faydası olma­ya­caqdır.

²⁰⁸Və Biz sadəcə, əhalisi xəbərdar edilmişlər olan şəhəri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq.

²⁰⁹Öyüd! Və Biz haqsızlıq edənlər deyilik.

²¹⁰Və aydın/açıqlayıcı kitabı şeytanlar sənin qəlbinə soxmadı.

²¹¹Bu onlara yaraşmaz, onlar güc yetirə bilməzlər də.

²¹²Şübhəsiz, onlar duyğudan/vəhydən tam yəqinliklə bilin ki, uzaq tutulmuş­lardır.

²¹³O halda, qətiyyən Allah ilə bərabər başqa tanrıya yalvarma, sonra əzablandırıl­mış­lar­dan olarsan. ²¹⁴Və ən yaxın qəbiləni xəbərdar et. ²¹⁵Və möminlərdən sənə uyan insanlara qanadını gər. ²¹⁶Əgər sənə üsyan edərlərsə: “Şübhəsiz, mən sizin et­dik­ləri­niz­dən tam yəqinliklə bilin ki, uzağam” – de. ^217–219Və sən qalxdığın/elçilik vəzifəsini icra etmək üçün ortaya çıxdığın və boyun əyib, təslimiyyət göstərənlər arasında dolaşdığın za­man işin sonunu səni görən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub olması mümkün olmayan/mütləq qalib olan, əngin mərhəmət sahibinə həvalə et. ²²⁰Şübhəsiz ki, O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

²²¹Şeytanların kimə enib durduğunu/kimlərin beyninə bir şeylər yeritdiyini sizə xə­bər verimmi? ²²²Şeytanlar bütün iftiraçı günahkarlara enər durarlar/onların beyninə bir şeylər yeridərlər. ²²³Onlar duyğu törədərlər, halbuki onların çoxu yalançıdır. ^Nəml/6Şübhəsiz ki, bu Quran isə sənə qaydalar qoyan və ən yaxşı bilən Allah tə­rə­fın­dən sə­nin içinə işlədilir.

²²⁴Və bu şairlər… Şübhəsiz ki, onlara azğın pozğunlar uyar.

^225,226Onların hər vadidə çaşqın-çaşqın dolandıqlarını və həqiqətən etmədikləri şey­lə­ri söylədiklərini görmədinmi/heç düşünmədinmi? ²²⁷Ancaq iman edənlər və dü­zəltmək yolunda fəaliyyət gostərənlər, Allahı çox-çox ananlar və haqsızlığa uğradıldıqla­rın­­da, özlərini müdafiə edənlər istisnadır. Haqsızlıq edənlər hansı dəyişikliyə uğradılacaqlarını yaxında biləcəklər.

(47/26, Şüəra/202–223+48/27, Nəml/6+Şüəra/224–227)

TƏHLİL:

1-cü ayə:

¹Ta/9, Sin/60, Mim/40.

Hələ rəqəmlərin işlədilmədiyi və sayların hərflərlə ifadə edildiyi Quranın eniş dövründə, bu hərflərin ƏBCƏD tablosundakı dəyərləri sırasıyla 9, 60 və 40 saylarıdır. Daha əvvəl bir çox dəfə açıqladığımız kimi, “kəsik hərflər [sərbəst hərflər]” də deyilən və bizim “bir xəbərdarlıq siqnalı”, ya da quruluş etibariylə, məna etibariylə deyil, “Quranın qorunmasına yönəlik və ya bir möcüzə izharına aid çox mühüm bir faktlar” olduğunu düşündüyümüz bu hərflərin bir mənası yoxdur. Bu günə qədər üzərində ciddi bir araşdırılma edilməmiş olan və belə bir araşdırmanı edəcək məlumat və güc sahibi Quran tədqiqatçılarını gözləyən bu mövzu, təəssüf ki, burada da istismar edilmiş və bu ayə ilə əlaqədar olaraq reallıqlardan uzaq bir sıra əsilsiz yaraşdırmalar edilmişdir:

İbn Abbas deyib ki: “Ta, Sin, Mim” bir anddır və bu, Uca Allahın isimlərindən bir isimdir. Haqqında and içilən isə: “Əgər istəsək, göydən üzərlərinə bir möcüzə endirərik” – buyuruğudur.

Katade deyib ki: Bu Quranın isimlərindən bir isim olub, uca Allah buna and içmişdir. Mücahid isə: Bu surənin ismidir. Surənin başlanğıcını gözəlləşdirir.

Ər-Rabi deyib ki: Bu bir qövmün müddətinin hesabını ifadə edir. Bir digər açıqlamaya görə, bu, bir qövmün başına gələcək müsibəti anladır.

Əl-Kurazi deyib ki: Uca Allah tavlinə [qüdrətinə], sənasına [ucalıq və üstünlüyünə] və mülkünə and içir.

Abdullah b. Muhamməd b. Aqil deyib ki: “Ta” Tur-u Sina, “Sin” İsgəndəriyyə, “Mim” də Məkkə deməkdir.

Cəfər b. Muhamməd b. Əli də deyib ki: “Ta” Tuğba ağacı, “Sin” Sidrə-i Müntəha, “Mim” də Muhəmməd(səs)dir. Bir digər açıqlamaya görə, “Ta” Tahirdən, “Sin” Qüdsdən (əs-Səmidən və əs-Səlamdan da deyilmişdir), “Mim” də əl-Məciddən (rumuzdur). Ər-Rəhimdən və əl-Məlikdən olduğu da söylənmişdir. Bu mənadakı açıqlamalar daha öncədən əl-Bəqərə surəsinin əvvəllərində (2/1,2-ci ayələrin təfsirində) keçmişdir. [3]

“Ta”-ariflərin qəlbinin “tarb”ına [coşqusuna], “Sin”-aşiqlərin süruruna, “Mim” isə müridlərin münacaatına bir işarətdir. [4]

Nəql edilən bu açıqlamalar reallığı ifadə etməyib, sadəcə bir yaraşdırmadan ibarətdir.

 

²Bunlar, aydın və açıqlayan kitabın ayələridir.

Bu ayədəki “kitab” sözündən sadəcə “Quran” anlaşıla biləcəyi kimi, Qurandan öncə endirilmiş kitabların anlaşılması da mümkündür. Belə ki, Quranın bir çox ayəsində “الكتابəl-Kitab” və “الذّكرəz-Zikr” sözləriylə Qurandan əvvəlki kitablar qəsd edilmişdir. Bu qəbul, Şüəra surəsindəki ayələrin və bu surədə verilən məlumatların daha öncə endirilmiş olan kitablarda da mövcud olduğu mənasına gəlir.

Quranın sifətlərindən biri olan “المبين mübin” sözü “apaçıq” və “açıqlayıcı” mənasında olub, bundan başqa daha bir çox ayədə keçir. Həqiqətən də Quran, inanclı-inancsız hər kəs üçün apaçıqdır, açıqlayıcıdır. Onu hər oxuyan və dinləyən, onun nəyə çağırdığını, nəyi əmr edib nəyi qadağan etdiyini, nəyi yaxşı, nəyi pis qəbul etdiyini asanlıqla anlayar. Yəni heç kimsə: “Mən bu kitabı anlaya bilmədim, nə demək istədiyi bəlli deyil” – deyə bilməz. Adamların inanmaları və ya sərf etmədiyinə görə, inanmamaları ayrı bir mövzudur.

³Onlar ^Hicr/91Quranı sehir, şeir, əsatir (mifoloji deyimlər), uydurulmuş söz kimi bir sıra parçalar, pis sözlər qəbul edən insanlar, ³iman edənlər olmurlar deyə, sən özünü məhv edəcəksən!

⁴Əgər Biz diləyərsək, ^Hicr/90o and içənlərə endirdiyimiz kimi, ⁴onlara da göydən bir əla­mət [nümunə/şüa, radiyasiya və meteoritlər, tayfun, sel] endirərik və onların bo­yun­ları ona itaət edənlər olardı. ⁵Və onlara Rəhmandan yeni bir öyüd gəldimi, tam yəqinliklə bilin ki, ondan üz çevirənlər oldular. ⁶Sonra da, tam yəqinliklə, yalan say­dı­lar. Bax budur, lağ edib durduqları şeyin xəbərləri yaxında onlara gələcəkdir. ^Hicr/92,93Bax budur, Rəbbinə and olsun ki, Biz onların ha­mı­sını et­dikləri şeylərdən mütləq hesaba çəkəcəyik.

Hicr surəsinin 90-93-cü ayələri, texniki və məna olaraq, olduqları yer ilə əlaqəli deyildirlər. Müəllifin uzun araşdırmaları nəticəsində, müəllif tərəfindən təsbit edilmişdir ki, bu ayələrin olmalı olduğu yer Şüəra surəsinin giriş paraqrafıdır.

Beləliklə, bu ayələri Şüəra surəsinin ilk paraqrafı daxilində dəyərləndiririk. Bunun səbəblərini geniş şəkildə Hicr surəsinin təhlilində ərz edəcəyik.

Bu ayələrdə peyğəmbərimizin təbliğ vəzifəsini yerinə yetirərkən inkarçıların münasibətləri qarşısında duyduğu kədər, sıxıntı dilə gətirilmiş, inkarçılardan hesab soruşulacağı bildirilərək, peyğəmbərimiz təsəlli edilmişdir. Bu ayələrdə inkarçılar: “Quranı bir sıra parçalar/(sehir, şer, əsatir, uydurulmuş söz kimi) pis sözlər qılanlar” – olaraq xarakterizə etmiş və Quranı parça-parça edənlərə/Quranın sehir, şer, pis söz, əsatir olduğunu irəli sürən iftiraçılara, keçmisdə olduğu kimi, haqq etdikləri cəzanın veriləcəyi bəyan edilmişdir.

Bir tərəfdən də Rəbbimiz Peyğəmbəri təsəlli etməyə davam edir.

“عضين Idiyn” sözü. “عضين Idiyn” sözü Quranda sadəcə burada yer almışdır. Bu sözün kökü və mənası barəsində müxtəlif görüşlər vardır:

1. Bu sözün “عضوّ uduv” kökündən gəldiyi qəbul edilərsə, cəm halında olan bu sözün mənası dilimizdəki kimi “üzvlər [parçalar]” mənasındadır.
2. Sözün “عضه adah” kökündən gəldiyi qəbul edilərsə, söz “yalan, iftira, dedi–qodu kimi pis söz” mənasındadır.
3. Fərra bu sözün “sehir” mənasında olduğunu söyləmişdir. [5]

Diqqət edilərsə, mövzumuz olan ayədə yuxarıdakı mənaların hamısının bir arada mövcud olduqları görünür. Beləliklə, bu ifadə ilə həm Bəqərə/85-də açıqlandığı kimi, sərf edənə inanaraq, sərf etməyənə isə inanmayaraq Quranı parça-parça ayıranlar, həm də bir çox ayədə qeyd edildiyi kimi, Qurana “sehir, şer, əfsanə və yalan söz” kimi pis xüsusiyyətlər yaraşdıraraq iftira atanlar qəsd edilmiş olur.

المقتسمين Muktəsimin. Hicr/90-da yer alan “muktəsimin” sözü, Sarf elmi qaydalarına görə “قسِم qısım [bölmə]” və ya “ قسَم qəsəm [and]” sözündən törədilmiş bir söz olaraq dəyərləndirilə bilər. Buna mane olan heç bir şey yoxdur. Əsas olan odur ki, bu bölmədə hansı mənasının tərcih edilməli olması barəsində doğru qərar verilsin.

Ayələrin doğru mənasına çata bilmək üçün edilməli olan, Quranda başlarına bəla endirildiyi bildirilən bir “and içən” və ya “təqsimçi (bölücü, separatçı)” tapmaqdır. Bu ayələrin endiyi dövr etibariylə Quranda keçmisdə bəlalandırıldığı bildirilən bir “separatçı”dan bəhs edilmədiyinə görə, keçmisdə bəlalandırılmış, cəzalandırılmış bir “and içən” tapmaq lazımdır.

Qurana müraciət edildiyində keçmisdə iki dənə cəzalandırılmış “and içən” qrup görünür. Bunlar:

1– Saleh peyğəmbərə tələ quranlar:

• ⁴⁸Və o şəhərdə yer üzündə pozğunçuluq edən, yaxşı işlər görməyən, Doqquz nəfərlik bir qrup vardı. ⁴⁹Allaha and içərək: “Gecə ona və ailəsinə basqın edəcəyik, sonra da qəyyumuna/haqlarını qoruyacaq yaxınlarına: “Biz o ailənin yox edilməsinə şahid olma­dıq/hadisə zamanı orada deyildik və biz tam əmin olun ki, doğru olanlarıq de­­yəcəyik” – dedilər. ⁵⁰Və onlar, belə bir tələ qurdular, şübhəsiz, Biz də onları fər­qin­də olmadıqları bir cəza ilə cəzalandırdıq.                         (Nəml/48-50)

2– Cənnət sahibləri:

• ^17–24Şübhəsiz, Biz o bağ sahiblərinə bəla verdiyimiz kimi, onlara da bəla verəcəyik: O zaman ki, onlar, səhər açılınca, mütləq bağın məhsullarını yığacaqlarına/biçəcəklərinə and içmişdilər… Bir istisna yeri də qoymamışdılar… Amma onlar yuxuda ikən Rəbbin tərəfindən bir tufan bağın üzərindən dolaşıb keçdi. Səhərə bağ, biçilmiş/yığılmış kimi oldu. Səhər oyandıqları vaxt bir-birlərinə səsləndilər: “Haydı, biçəcəksinizsə/yığacaqsınızsa, səhər-səhər erkəndən gedin!” – dedilər. Dərhal yola düzəldılər, aralarında pıçıldaşırdılar: “Diqqətli olun, fikir verin ki, bu gün aranıza bir yoxsul soxulmasın!”
• ^25–29Sadəcə maneolma gücünə sahib ola biləcək/zorakılığa gücləri çata biləcək bir tövrlə erkəndən getdilər. Amma bağı gördüklərində: “Biz şübhəsiz, çaşmışıq, səhv yerə gəlmişik! Yox, yox, biz yoxsulluğa məhkum olunmuşuq. Allah bizi cəzalandırıb!” – dedilər. Ən xeyirli olanları: “Mən sizə: “Allahı nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmırsınızmı?” – deməmişdimmi?” – dedi. Onlar: “Rəbbimiz, Səni tənzih edərik, doğrusu bizlər yanlış/öz zərərlərinə iş edən, haqsız davranışlar edənlər imişik!” – dedilər.
• ^30–32Sonra döndülər. Bir-birlərini qınayırdılar:–“Vay bizim halımıza! Bizlər doğrudan da özünü Firon kimi görən azğınlar imişik, ümid edək ki, Rəbbimiz bizə onun yerinə daha xeyirlisini verər; doğrudan, biz bütün ümidimizi Rəbbimizə çeviririk”.
• ³³Dünyadakı əzab bax belədir! Əlbəttə, Axirət əzabı daha böyükdür, kaş ki, bilənlərdən olsaydılar! (Qələm/17-33)  

Mövzumuz olan sözün, “المقتسمين əl-Muktəsimin” şəklində “ال [müəyyənlik]” ilə gəlməsi, bu “and içənlər”in daha əvvəl bizə öyrədilmiş, bildirilmiş biriləri olduğunu göstərir. Surələrin enmə sırası nəzərə alındığında, Hicr surəsindən öncə endikləri üçün “əl-muktəsimin” sözü ilə hər iki surədəki “and içənlər”in də ifadə edilmiş olması mümkündür. Ancaq biz bunların Qələm surəsində bəhs edilən “and içənlər” olduğunu düşünürük. Belə ki, yuxarıda da bəhs etdiyimiz kimi, mövzumuz olan ayələr Hicr surəsinin ayələri olmayıb, Şüəra surəsinin ayələridir. Nəml surəsinin Şüəra surəsindən daha sonra endiyini nəzərə alaraq, buradakı “and içənlər”in Saleh peyğəmbərə tələ quranlar olması ehtimalının uzaq olduğunu düşünürük.

6+Hicr/92, 93-cü ayələrdə bu günahkar qismin mütləq cəzalandırılacağı üzərində durulmuşdur. Bilindiyi kimi, Rəbbimiz, Əraf/136, Hicr/79, Rum/47, Zühruf/25, 41, 55, Maidə/95, Al-i İmran/4, İbrahim/47, Zümər/37, Səcdə/22, Duhan/16-da günahkarları mütləq, yaxalayıb cəzalandırmaqla ədaləti təmin edəcəyini bəyan buyurmuşdur.

Peyğəmbərimizin bu sıxıntısından başqa surələrdə də bəhs edilir:

• ⁷Kafirlər… Onlar üçün şiddətli bir əzab vardır. İman etmiş və quruculuq yolunda fəaliyyət göstərənlər – onlar üçün bir bağışlanma və böyük bir mükafat vardır. ⁸Onun üçün, pis əməli özünə bəzəkli göstərilən, sonra da onu gözəl görən insanmı? Şübhə yox ki, Allah dilədiyini/diləyəni çaşdırar, dilədiyinə/diləyənə də bələdçilik edər. Onun üçün canın onlara qarşı həsrətlərlə/kədərlərlə sıxılmasın. Şübhəsiz ki, Allah onların etməkdə olduqlarını çox yaxşı bilir. (Fatir/7, 8)   
• ⁶Sonra da onlar bu Qurana inanmazlarsa, onların etdiklərinə görə sən az qala kədərdən özünü həlak edəcəksən!                         (Kəhf/6)

Peyğəmbərimizin çatdırdığı ismarıclara qulaq asmayan, tövr alan və bir çoxu da əqrəbası olan həmşərilərinin küfr və şirklərində israrçı olmaları, inanmayanların axirətdəki aqibətlərinə dair məlumatlar gəldikcə peyğəmbərimizi daha da narahat edir.

Belə ki, veriləcək qorxunc cəzalara görə o adamlar üçün narahat olmamaq, bir möminin deyil, ancaq bir münafiqin göstərəcəyi münasibətdir:

• ¹²⁰Sizə bir yaxşılıq toxunsa, narahat olarlar və əgər sizə bir pislik isabət etsə, ona sevinərlər. Və əgər səbr edər və Allahın qoruması altına girərsinizsə, onların hiylə­lə­ri sizə heç bir şəkildə zərər verməz. Şübhəsiz ki, Allah onları öz etdikləri şeylərlə bü­rü­müşdür. (Al-i İmran/120)
• ⁵⁰Əgər sənə bir yaxşılıq toxunarsa, narahat olarlar. Əgər sənə bir müsibət toxunarsa: “Biz qətiliklə tədbirimizi öncədən almışdıq” – deyərlər. Və onlar sevincək halda dönüb gedərlər. (Tövbə/50)

Bu ayədə peyğəmbərimizə yönəlik olaraq verilən ismarıc, cəmiyyətin rifahı naminə çalışaraq, mənfi əks münasibətlər, hətta hücumlarla qarşılaşan bütün sosial dəstəkçilər üçün də keçərlidir. Onlar sadəcə vəzifələrini etməli və işlərini bezmədən davam etdirməlidirlər. Narahat olaraq fəaliyyətlərini dayandırmamalı, qeyrət göstərməli, qalanını Allaha həvalə etməlidirlər.

⁷Və onlar yer üzünə baxmadılarmı? Biz orada hər gözəl cütlərdən necələrini bitirdik.

⁸Şüb­həsiz ki, bunda tam yəqinliklə bilin ki, əlamət/nümunə vardır, amma onların ço­xu iman edənlər olmadılar. ⁹Və şübhə yox ki, Rəbbin, ən üs­tün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz, dolaylı olaraq, hər kəsin seçmə haqqının, inanıb inanmama sərbəstliyinin mövcud olduğunu və kimsənin məcbur edilmədiyini ifadə edir. Bu ifadədən eyni zamanda peyğəmbərimizin də nə üçün narahat olmamalı olduğu da anlaşılır. Bir təsəlli mahiyyətində, sözsüz olaraq, belə deyilir: “Əgər Allah diləsəydi möcüzələrlə onları imana məcbur edərdi. Onlar da məcburən inanardılar. Bu, Allahın gücü daxilindədir. Amma Allah onları sərbəst buraxdı”. Bu qayda, Rəbbimizin Quranda təkrar-təkrar (Yunus/99, Hud/118, 119, Yusuf/103, Ya Sin/30, Möminlər/44) bildirdiyi bir qaydadır:

7-ci ayədə “Və onlar yer üzünə baxmadılarmı? Biz orada hər gözəl taydan necələrini bitirdik” deyilərək, ağlı başında olanlar üçün vurğulanmışdır  ki, uzaqlarda ayə axtarmağa ehtiyac yoxdur. Allahı tanımaq üçün yaxın ətrafdakı bitkilərin təhlil edilməsi kifayətdir. Yaxınlarındakı onlarla ayəni görməmək üçün kor və axmaq olmaları gərəkən inkarçılar da bu vurğulamayla sanki belə qınanır: “Kafirlər burunlarının ucunu belə görmürlər. Ətraflarına, yer üzünə heç baxmırlar, oradakı möcüzələrimizi dərk etmirlər.”

Bu ayələrdə verilən ismarıc, ilk surələrdən olan Əbəsə surəsində də bəhs edilmişdi:

 

• ²⁴Haydı, baxsın insan öz yeməyinə!
• ²⁵Biz suyu tökdükcə tökdük. ²⁶Sonra torpağı yardıqca yardıq.
• ^27–32Beləliklə, yer üzündə, sizə və mal-qaranıza dolanışıq olaraq dənələr/toxumlar, üzümlər, yoncalar, zeytunlar, xurmalar, gur çəmənli, sıx ağaclı bağçalar, meyvə və otlaq bitirdik. (Əbəsə/24-32)

Bizim “Biz orada hər gözəl taydan neçələrini bitirdik” şəklində çevirdiyimiz 7-ci ayədəki ifadəsində Rəbbimiz, bitkilər üçün “كريم kərim” sifətini işlətmişdir. “Kərim” sözü, öz növündə və mövzusunda bəyənilən və öyülən hər şey üçün işlədilə bilən bir sifətdir. Belə ki, bəyənilən üzə, yəni qadına “gözəllik”, erkəyə “yaraşıqlılıq” xüsusiyyəti qazandıran üzə “ وجه كريم vəch-i Kərim”, faydaları və ehtiva etdiyi mənalar baxımından bəyənilən kitaba da “ كتاب كريم Kitab-i Kərim” deyilir. Buradakı “نبات كريم nəbat-i Kərim” də “özündə mövcud olan faydalara görə bəyənilən bitki” deməkdir. Yəni burada Rəbbimiz, insanların “yararlı” və “zərərli” olaraq ikiyə ayırdığı bitkiləri “Kərim” deyə xarakterizə etmişdir. Bizə görə, Rəbbimizin bu ifadəsindən belə anlaşılmalıdır: İnsanların “zərərli” olaraq xarakterizə etdiyi bitkilərdə hələ təsbit ediləməmiş necə yararlar mövcuddur. Çünki Uca Allah heç bir şeyi lazımsız və məqsədsiz yaratmamışdır. Belə ki, qədimdən faydasız olaraq bilinən bir çox bitkinin ekoloji sistemdəki tarazlıq təmin edici əhəmiyyəti və ya insanların dərdlərinə dava olduğu hələ indilərdə anlaşılmışdır.

3-9-cu ayələrin əmələ gətirdiyi paraqrafın “⁸Şüb­həsiz ki, bunda tam yəqinliklə bilin ki, əlamət/nümunə vardır, amma onların ço­xu iman edənlər olmadılar. ⁹Və şübhə yox ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üs­tün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür” şəklindəki son iki cümləsi, surədə, peyğəmbərlərə aid hər hekayənin sonunda bir nəqarət kimi tam səkkiz dəfə keçir. Ancaq hər biri müxtəlif mövzulara işarət etdiyi üçün bu cümlələr “təkrar” sayıla bilməzlər. Allahın “العزيز  Əziz” və “الرّحيم Rəhim” sifətləri ilə anıldığı bu cümlələrdəki “Əziz” adı yalan sayanlara təhdid, “Rəhim” adı isə inananlara və inanacaqlara müjdə və zəmanət ünsürü olur.

¹⁰Bir vaxt da Rəbbin Musaya: “Get o səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə – ¹¹Firon qövmünə, hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəklərmi?”– deyə nida etmişdi.

6-cı ayədəki “Budur, lağ edib durduqları şeyin xəbərləri yaxında onlara gələcəkdir” ifadəsiylə bəhs edilmiş olan mühüm xəbərlər, çarpıcı biliklər, bu ayələrdən etibarən verilməyə başlanmışdır. Mühüm xəbərlərin ilki Musa peyğəmbər, Firon və İsrailoğulları ilə əlaqədər məlumatlardır. 10-68-ci ayələrdən ibarət olan bu bölmədə, Musanın peyğəmbər edilməsindən Fironun çayda boğulmasına qədər olan əhvalatlar xülasə halında verilmişdir. Daha əvvəl Əraf və Ta Ha surələrində təfərrüatlı olaraq anladılmış olan əhvalatlar burada bəzi əlavə məlumatlar verilməklə təkrarlanır və beləliklə, hekayə kifayət qədər bəlağətli və lakonik bir şəkildə hafizələrə qazılmış olur.

¹²Musa: “Rəbbim! Şübhəsiz ki, mən məni yalan saymalarından qorxuram. ¹³Köksüm  daralır, dilim tutulur, onun üçün Haruna da elçilik ver. ¹⁴Həm də onlara aid, mənim üzərimdə bir günah var. Ona görə də, məni öldürəcəklərindən qorxuram” – dedi.

¹⁵Allah: “Tam yəqinliklə bil ki, sənin düşündüyün kimi deyil! Haydı, ikiniz əla­mət­lə­rimizlə/nümunələrimizlə gedin. Şübhəsiz ki, Biz sizinlə bərabərik, eşidən­lə­rik. ^16,17Haydı, ikiniz Fironun yanına gedin və deyin ki: “Biz, tam əmin olun ki, İsrailoğullarını bi­zim­lə bərabər göndərəsən deyə, aləmlərin Rəbbinin elçisiyik” – dedi.

Bu ayə qrupunda anladılanların çoxu, daha öncə müxtəlif bir üslubla Əraf və Ta Ha surələrində də dilə gətirilmişdi. Məsələn, Musa peyğəmbərin burada məni yalan saymalarından qorxuram şəklində verilən ifadəsi, qorxunun müxtəlif anladılması olaraq, Ta Ha Surəsinin 45-ci ayəsində  Musa ilə Harun: “Rəbbimiz! Onun bizim əleyhimizə həddini aşmasından və ya azğınlığından qorxarıq” – dedilər şəklində verilmişdir. Musa peyğəmbərin özünə inanılmayacağından duyduğu narahatçılıq Kitab-i Müqəddəsdə də belə keçir:

• Musa: “Əgər mənə inanmazlarsa?” – dedi, “Sözümü dinləməz, “RƏBB sənə görünmədi deyərlərsə, nə olacaq?” RƏBB: “Əlində nə var?”– deyə soruşdu. Musa: “Dəyənək” – deyə cavab verdi. RƏBB: “Onu yerə at” – Musa dəyənəyini yerə atınca, dəyənək ilan oldu. Musa ilandan qaçdı. RƏBB: “Əlini uzat, quyruğundan tut” – dedi. Musa əlini uzadıb quyruğunu tutunca ilan yenə dəyənək oldu. RƏBB: “Bunu et ki, ataları İbrahimin, İshaqın, Yəqubun Tanrısı RƏBBin sənə göründüyünə inansınlar” – dedi. Sonra: “Əlini qoynuna qoy” – dedi. Musa əlini qoynuna qoydu. Çıxardığı zaman əli bir dəri xəstəliyinə yaxalanmış, qar kimi ağappaq olmuşdu. RƏBB: “Əlini yenə qoynuna qoy” – dedi. Musa əlini yenə qoynuna qoydu. Çıxardığı zaman əli əvvəlki halına dönmüşdü. [6]

Musa peyğəmbərin daha öncə bir günah işlədiyinə dair 14-cü ayədəki ifadəsi, Fironun 18-19-cu ayələrdəki, Biz səni uşaqkən içimizdə tərbiyə etmədikmi? Həyatının bir çox illərindən içimizdə qalmadınmı? Sonunda o etdiyin işi də etdin. Sən inkarçılardan/nankorlardan birisən də… şəklindəki sözləri ilə təsdiq edilir. Bu əhvalatın təfərrüatları Qasas surəsində yer alır:

• ¹⁵Və Musa, şəhər xalqının xəbərsiz olduğu bir anda şəhərə girdi. Sonra orada biri öz tərəfindən, digəri düşmən tərəfindən, bir-birlərini öldürməyə çalışan iki nəfər gör­dü. Sonra öz tərəfindən olan düşmənə qarşı Musadan kömək istədi. Musa da o birinə dər­hal bir yumruq endirdi, o da dərhal öldü. Musa: “Bu, şeytanın işindəndir, şübhəsiz ki, o, azdırıcı, açıq-aşkar bir düşməndir” – dedi.
• ¹⁶Musa: “Rəbbim! Şübhəsiz ki, özümə haqsızlıq etdim. Artıq məni bağışla!” dediyinə görə, Allah onu bağışladı. Şübhəsiz ki, O, çox bağışlayanın, çox mərhəmət edənin məhz özüdür.
• ¹⁷Musa: “Rəbbim! Mənə nemət olaraq verdiyin şeylərə and olsun ki, artıq heç bir zaman günahkarlara arxa çıxmayacağam” – dedi.
• ¹⁸Sonra da Musa şəhərdə qorxu içində, ətrafı nəzarət edərək sabahladı. Bir də nə görsün, dünən özündən kömək istəyən adam, yenə də fəryad edərək ondan kömək istəyir. Musa ona: “Şübhəsiz, sən açıq-aşkar bir azğınsan!” – 
• ¹⁹Musa ikisinin də düşməni olan adamı yaxalamaq istədikdə, o adam: “Ey Musa! Dünən bir nəfəri öldürdüyün kimi, məni də öldürmək istəyirsən? Sən sadəcə, yer üzündə bir qaba olmaq istəyirsən və sən düzəldənlərdən olmaq istəmirsən” – dedi.
• ²⁰Və şəhərin o biri ucundan bir nəfər qaçaraq gəldi. Dedi ki: “Ey Musa! Öndə gedənlər səni öldürmək üçün sənin haqqında söhbət edirlər. Dərhal çıx! Şübhəsiz ki, mən öyüd verənlərdənəm”.
• ²¹Sonra da Musa qorxa-qorxa, nəzarət edərək oradan çıxdı: “Rəbbim! Məni şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər qövmündən qurtar!” – dedi. (Qasas/15-21) 
• ^33,34Musa dedi ki: Rəbbim! Şübhəsiz, Mən onlardan bir adam öldürdüm, indi onların məni öldürməklərindən qorxuram. Qardaşım Harunu da mənimlə göndər, o, dil baxımından məndən daha yaxşı, gözəl və təsirlidir. Ona görə də onu da, məni doğrulayan bir köməkçi olaraq, mənimlə birlikdə göndər. Şübhəsiz ki, mən, məni yalan saymalarından qorxuram”. (Qasas/33-34)

Musa peyğəmbərin narahatlığını dilə gətirməsi qarşısında Rəbbimizin 15-17-ci ayələrdə yer alan sözləri, Ta Ha surəsində belə ifadə edilmişdir:

• ⁴⁶Allah: “Qorxmayın, şübhəsiz ki, Mən ikinizlə bərabərəm, eşidirəm və görürəm. ⁴⁷Dərhal onun yanına gedin və ona: “Şübhəsiz, biz Rəbbinin iki elçisiyik. Artıq İsrailoğul­la­rı­nı bizimlə göndər və onlara əzab vermə! Tam yəqinliklə bilin ki, biz sənə, Rəbbindən bir əlamət/nümunə ilə gəldik. “Salam” bələdçiyə uyanlaradır. ⁴⁸Şübhəsiz, bizə, tam yəqinliklə bilin ki, “əzabın, yalan sayana və üz çevi­rənə ol­duğu vəhy edildi” – deyin” – ⁴⁶ (Ta Ha/46-48) 

Musa peyğəmbərin dilə gətirdiyi narahatlıq və tələblər ilə Rəbbimizin 15-ci ayədəki “Şübhəsiz ki, Biz sizinlə bərabərik, eşidənlərik” vurğusu, Ta Ha surəsində aşağıdakı kimi yer alır:

• ²⁵Musa: “Rəbbim! ³³Səni bütün nöqsanlıqlardan münəzzəh qılmağımız ³⁴və Səni çox-çox anmağımız üçün ²⁵köksümə genişlik ver, ²⁶işimi mənə asanlaşdır. ²⁷dilimdən də düyünü aç ²⁸ki, sözümü yaxşı anlasınlar. ²⁹Və əhlimdən³⁰qardaşım Harunu ²⁹mənə vəzir təyin et, ³¹onunla arxamı qüvvətləndir. ³²İşimdə onu mənə ortaq et. ³⁵Şübhə yox ki, Sən bizi görürsən” – ²⁰ (Ta Ha/25-35)

Bu vurğu ilə Uca Allah Musa peyğəmbərə, olub bitəcəklərin hamısını eşitdiyinin, bildiyinin və onlara yardım edəcəyinin zəmanətini vermiş olur.

15-17-ci ayələrdən bir cəmiyyətə iki elçinin eyni zamanda göndərildiyi anlaşılır. Xatırlanacağı kimi, Ya Sin surəsində də eyni şəhərə üç elçinin göndərildiyindən bəhs edilmişdi. Hud surəsində də İbrahim və Lut peyğəmbərlərin yanına sayları üçdən artıq olan [bir sıra] elçilərin təşrif buyurduğunu görəcəyik.

¹⁸Firon: “Biz səni uşaq ikən, içimizdə tərbiyə etmədikmi? Həyatının bir çox illərini içimizdə qalmadınmı? ¹⁹Sonunda o etdiyin işi də etdin. Sən nankorlardan birisən…” – dedi.

^20–22Musa: “Mən, o işi çaşqınlardan olduğum zaman etdim. Sizdən qorxunca da dərhal sizdən qaçdım. Sonra Rəbbim mənə qanunlar-qaydalar bəxş etdi və məni elçilərdən biri etdi. O başıma qaxdığın nemət də, İsrailoğullarını özünə kölə etmiş olmağındır” – dedi.

²³Firon: “Aləmlərin Rəbbi dediyin nədir ki?” – dedi.

²⁴Musa: “Əgər yəqin bilmiş olsanız, O, göylərin, yerin və ikisi arasında olanların Rəbbidir”.

Bu ayə qrupunda, Musa və Harun peyğəmbərlərin Allahın elçiləri olaraq Firon ilə etdikləri ilk dialoqlar anladılır. Qarşılıqlı dialoq şəklində verilən bu səhnədə Musa peyğəmbərə aid O başıma qaxdığın nemət də İsrailoğullarını özünə kölə etmiş olmağındır cümləsi diqqət çəkir. Bəzi tarixi məlumatlara istinad edilərək edilən təxminlərə görə İsrailoğullarının Misirdəki köləlik dövrü 430 ilə qədər sürmüşdür. Dolayısıyla Musa peyğəmbər bu uzun köləlik dövrünü bilərək bu sözləri söyləmişdir.

Bu sözləriylə nəyi qəsd etmiş ola biləcəyi haqqında bu izahları etmək mümkündür:

• Əgər bizə və millətimizə qarşı tətbiq etdiyin o zülmü etməmiş olsaydın, sənin müdafiənə ehtiyacım olmazdı.
• Bu, daha sonra edilən yaxşılıq, millətimizə edilən o böyük zülmə qarşılıq olmuşdur. Bunlar qarşılaşdırılınca, heç yoxmuş kimi olurlar.
• Sən onları kölələşdirdin, mallarını aldın və mənə o mallardan xərclədin. Dolayısıyla məni bəsləyib böyütdüyünə görə üzərimdə bir haqqın yoxdur.
• Sən İsrailoğullarının özünə aid kölələr olduqlarını iddia etdin. Əfəndi, öz kölələrini yedirdib içirdiyi və ehtiyaclarını qarşıladığı üçün bunu onların başına qaxa bilmə

²⁵Firon yanında olanlara: “Eşidirsinizmi?” – dedi.

Bu ayə, qövmü tərəfindən “tək uca Rəbb” olaraq qəbul edilən Fironun rişxəndçi üslubunu inikas edir. Firon bu rişxəndçi üslubuyla Musa peyğəmbərin “Aləmlərin Rəbbi” ifadəsinə çaşdığını və yanında hazır duran öndə gedənlərin də bu ifadəyə çaşdıqlarını açığa vurmalı olduqlarına eyham edir.

²⁶Musa: “O, sizin Rəbbiniz və daha əvvəlki atalarınızın da Rəbbidir” – dedi.

Fironun rişxəndçi bir üslub ilə çevrəsindəki əlaltılarından dəstək almağa cəhd etməsinə qarşılıq, Musa peyğəmbər də sanki Fironun bu gününü də, keçmişini də tanımadığını, onun həm atalarının, həm də özünün indiyə qədər daima yanlış üzərində gəldiklərini açıqlayır.

Musa peyğəmbərin 24-cü ayədə keçən O, göylərin, yerin və ikisi arasında olan şeylərin Rəbbidir şəklindəki ifadəsini bu ayə ilə uzlaşdıraraq, buradakı sözlərin “Haydı Allahı çevrədən tanımırsınızsa, onda öz varlığınızdandamı tanımırsınız? Hər tərəfiniz Onun imzasını daşıyır” mənasında dəyərləndirmək də mümkündür. Bu təqdirdə Musa peyğəmbər, tanrılıq və Rəbblik mövzusunda sadəcə Fironun deyil, ətrafında olanların da yanlışlıq içində olduğunu bir dəfə daha ifadə etmiş olur.

²⁷Firon: “Sizə göndərilən bu elçiniz, tam yəqinliklə bilin ki, gizli güclərlə dəstək­lə­nən/dəlinin biridir” – dedi.

²⁸Musa: “Lakin ağılla hərəkət edin, O, Şərqin, Qərbin və ikisi arasında olanların Rəbbidir” – dedi.

²⁹Firon: “Məndən başqa tanrı qəbul edirsən? And olsun ki, səni zindana saldıraram” – dedi.

³⁰Musa: “Sənə açıq-aşkar bir dəlil gətirmiş olsamdamı?” – dedi.

³¹Firon: “Haydı, dərhal gətir onu, əgər doğrulardansansa” – dedi.

Bu ayə qrupundakı dialoqlardan anlaşıldığına görə, Firon, rişxəndçi üslubla yaxınlaşdığı Musa peyğəmbərin qorxusuzca və ciddiyyətlə xəbərdarlıqlarına davam etməsi qarşısında onun dəli olduğunu irəli sürmüş, ondan “sizə gələn elçi” şəklində bəhs edərək, onun elçiliyini öz üstünə almadığını ifadə etmişdir.

Buna görə də Musa peyğəmbər onları ağılsız davranmaqda ittiham etmiş, əgər ağıllarını işlədərlərsə, Allahın hər şeyin Rəbbi olduğunu anlayıb, Onu tanıya biləcəklərini söyləmişdir. Fironun bu açıq xəbərdarlıq qarşısında öfkələndiyi anlaşılır. Belə ki, bütün despotların hər zaman müraciət etdiyi üsulu tətbiq etməyə başlamış və açıq-aşkar təhdidlər sovurmuşdur. Musa peyğəmbər bu təhdidlərə qulaq asmayıb, təbliğini davam etdirmiş və bu sayədə onlara göstərişləri təqdim etmə fürsəti əldə etmişdir.

Fironun tanrılığı: Əraf surəsinin 127-ci və Ta Ha surəsinin 49-55-ci ayələrinin təhlillərində də bildirdiyimiz kimi, Firon Allahı və mələkləri inkar etmir, əksinə Allahı göylərin hakimi olaraq qəbul edir:

• ^51–53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi. (Zühruf/51-53)
• ^28,29Və Firon ailəsindən imanını gizlədən bir igid insan: “Bir adamı “Rəbbim Allahdır” dediyi üçün öldürəcəksinizmi? Halbuki, o, qətiliklə sizə Rəbbinizdən dəlillərlə gəlmişdir. Və əgər o, bir yalançıdırsa, bir də baxarsan ki, onun yalanı öz əleyhinə olmuşdur. Və əgər doğrudursa, sizə etdiyi təhdidlərin bir qismi sizə isabət edər. Şübhəsiz ki, Allah həddini aşan bir yalançıya bələdçi olmaz. Ey qövmüm! Yer üzündə açığa çıxmış olaraq, bu gün idarəçilik sizindir. Yaxşı, əgər gələcək olarsa, Allahın qəzəbindən kim kömək edib bizi qurtarar?” –
• Firon: “Mən sizə görüşümdən başqasını göstərmirəm və mən, sadəcə sizə rəşidliyin/ağıllı olmağın yoluna bələdçilik edirəm” –
• ^30–35Yenə o iman etmiş olan insan: “Ey qövmüm! Şübhəsiz ki, mən sizə görə Əhzab gününə bənzər gündən, Nuh qövmünün, Adın, Səmudun və daha sonrakıların başına gələnlərin bənzərindən qorxuram. Və Allah qulları üçün bir haqsızlıq, səhv istəməz. Ey qövmüm! Şübhəsiz ki, mən sizə gələcək o çağırışma/bağırışma/qaçışma günündən – arxanıza dönüb qaçacağınız gündən qorxuram. Sizi Allahdan qoruyan biri yoxdur. Hər kimi də Allah çaşdırırsa, artıq onun üçün bir yol göstərən yoxdur. Və and olsun ki, bundan öncə sizə Yusuf dəlillərlə gəlmişdi. O zaman da, onun sizə gətirdiyi şeylərdə şübhə etmişdiniz. Sonunda o öldüyündə də: “Bundan sonra Allah qətiyyən elçi göndərməz” – dediniz. Allah özlərinə gəlmiş bir güc olmadan, Allahın ayələri/əlamət­lə­ri/nümunələri haqqında mübahisə edən, həddini aşan, şübhəyə düşənləri bax budur, belə çaşdırır. Bu vəziyyət Allah qatında və iman edənlər yanında nifrət olaraq böyükdür. Bax budur, Allah hər təkəbbürlənən kobudun qəlbi üzərinə damğa basar” – dedi. (Mömin/28-35)   

Yuxarıdakı ayələrin dəlalətiylə, Fironun mövzumuz olan 29-cu ayədəki sözlərindən, onun özünü Allah yerinə qoyduğu mənasını çıxarmaq düzgün deyildir. O özünü insanların hakimi [Rəbbi] olaraq görür və bu görüşünü də özünün Günəş Tanrısının insan şəklindəki surəti olduğu iddiasına dayandırır. Ona görə də Fironun bu sözləri, yer üzündə özündən başqa kimsənin əmrlər verə bilməyəcəyi və öz hökmranlığına müdaxilə oluna bilinməyəcəyi mənasına gəlir. Digər tərəfdən, Fironun “tanrı” sözü ilə qəsd etdiyini İslamiyyətdəki “Allah” qavramı ilə eyniləşdirmək doğru bir yaxınlaşma deyildir. Çünki Nas surəsinin təhlilində də bildirdiyimiz kimi, İslamiyyətin saf tövhid əqidəsinə görə, hər şeyi yoxdan var edən və ibadət ediləcək yeganə varlıq olduğu qəbul edilən “Allah” ilə digər dinlərdəki “tanrı” qavramı arasında mübahisəyə yer qalmayacaq xüsusiyyətdə böyük fərqlər vardır. Digər dinlərdəki tanrılar, bu dinlərə mənsub insanların qorxuları, ehtiyacları istiqamətində şəkillənmişlər və varlıqlarının səbəbi olan qorxular, ehtiyaclar ortadan qalxarsa, bu tanrıların heç bir funksiyaları qalmaz. Həmçinin, insanla birlikdə var olan və onlarla birlikdə yox olan bu tanrıların “hökm qoyma” özəllikləri də yoxdur.

Buna görə də, özlərinə dualar edilən, sitayiş edilən, qurbanlar və hədiyyələr təqdim olunan bu tanrıların qanuni və siyasi sahədə hökm etmə səlahiyyətlərinin mövcud olduğu, dünyəvi işlərdə istədiklərini əmr etmə haqqına sahib olduqları və buyurduqlarına təslim olunmalı olduğu bəşəri dinlər tərəfindən əsla qəbul edilməmişdir. Bu bəşəri dinlər, özlərinin qoyduqları qanunlara, cızdıqları siyasətlərə qarışma haqqını heç bir tanrıya tanımamışlar, yer üzündəki mütləq nüfuzun hər zaman sadəcə özlərinə aid olduğunu müdafiə etmişlər. Əslində elə Allahın elçiləri və onların izləyiciləri ilə dünyəvi hökmdarlar və idarəçilər [bəşəri dinlər] arasındakı münaqişənin əsl səbəbi də bundan qaynaqlanır.

Fironun sözləri bu təməl reallıqlar nəzərə alınaraq dəyərləndirildiyində, problemin sadəcə bəsit bir sitayiş və təqdim problemi olmadığı açıqca anlaşılır. Bütün tanrıları tərk edərək, sadəcə aləmlərin Rəbbi olan Allahı bu haqlara sahib görən Musa peyğəmbər, əgər Firondan sadəcə Allaha inanıb, Ona ibadət etməsini istəsəydi, çox ehtimal ki, Firon da özünü hücuma uğramış hiss etməyəcək və Musa peyğəmbəri çox da artıq rahatsız etməyəcəkdi. Olsa-olsa atalarının inancını buraxmağı rədd etməklə öz təsirini göstərəcək və Musa peyğəmbəri öz məlumatlarıyla mübahisəyə çağıracaqdı. Lakin Musa peyğəmbərin özünü “Aləmlərin Rəbbi“nin elçisi olaraq tanıtması və bu üstün nüfuz adından Firondan buyuruğa itaət etməsini istəməsi, Fironun özünü ikinci dərəcədə bir hökmdar hiss etməsinə yol açmış və Firon siyasi sahədə yeni bir nüfuzun ortaya çıxmasına izin vermək istəməmişdir.

Bu mərhələdə Musa peyğəmbərin “Sənə apaçıq bir şey gətirmiş olsamdamı” sözləriylə küncə qısılan Fironun, artıq “Haydı, dərhal gətir onu, əgər doğrulardansansa” deyərək, Musa peyğəmbərin gətirdiyini göstərməsini qəbul etməkdən başqa çarəsi qalmamışdır. Fironun bu cavabı onu göstərir ki, onun qədim və günümüz müşriklərindən heç bir fərqi yoxdur. Çünki Qurandan öyrəndiyimizə görə, Nuh peyğəmbərin qövmündən Məkkəli müşriklərə qədər bütün kafirlər eyni yolu izləmişdilər.

³²Buna görə də Musa, təcrübələrini ortaya qoydu. Bir də baxasan ki, Musanın təcrübələri, açıq-aşkar bir “silib süpürən”dir.

³³Gücünü də çəkdi çıxardı. Bir də baxırsan ki, o güc, izləyənlərə çox mükəmməl, heç qü­sursuzdur.

Əraf və Ta Ha surələrində, “yed-i bəyza”nın [qüsursuz gücün], Musaya yardımçı/vəzir olaraq verilən “Harun” olduğu geniş olaraq açıqlanmışdır.

^34,35Firon, yanındakı  liderlərə:  “Şübhəsiz, bu, tam yəqinliklə bilin ki, çox zəngin bir fəal bilik sərgiləyəndir! Sizi fəal bilik sərgiləməsi ilə torpaqlarınızdan çıxarmaq istəyir. İndi nə buyurursunuz?” – dedi.

^36,37Liderlər dedilər ki: “Onu və qardaşını yanında saxla, şəhərlərə də top­la­yı­cı­lar göndər. Bütün böyük və çox fəal bilik nümayiş edənləri sənin yanına gətirsinlər”.

³⁸Beləliklə, fəal bilik nümayiş edənlər bəlli bir günün, təyin edilən vaxtında  bir yerə toplanıldı.

³⁹İnsanlara da: “Siz toplanırsınızmı?” – deyildi.

⁴⁰“Bizim fəal bilik nümayiş edənlərə uymağımız üçün  onlar qalib gəlməlidirlər!”

⁴¹Fəal bilik nümayiş edənlər gəldiklərində Firona: “Əgər biz üstün gələriksə, qəti olaraq, bizə bir ödəniş varmı?” –  dedilər.

⁴²Firon: “Bəli, o təqdirdə siz, heç şübhə yox ki, yaxınlardan olacaqsanız” – dedi.

Musa peyğəmbər iki böyük və apaçıq möcüzə gətirdikdən sonra bu ayə qrupunda Firon və öndə gedənlərin Musa peyğəmbərə qarşı qurduqları planlar anladılır. Anlaşıldığına görə daha öncə fasiləsiz  “Məndən başqa tanrı qəbul edərsən, and olsun ki, səni zindana qapadılmışlardan qılaram!” deyə meydan oxuyan, özünü tanrı, Rəbb hesab edən Firon, gətirilən möcüzələri və xalqın biliklilərinin bu möcüzələrə iman etdiyini gördükdən sonra başına gələcəkləri təxmin etmiş və dəhşətə düşmüşdür. Bu çaşqınlıq anında, təmsil etdiyi məqamı unudub, Musa peyğəmbərin sehir gücü ilə xalqını oradan götürməyi planladığını söyləmiş və ağılların qəbul etməyəcəyi ölçüdə axmaqlamışdır. Çünkü ölkəsində mahir sehir nümunələri sərgiləyən bir çox sehirbaz olan Firon, bütün sehirbazların yalnızca mükafat və ödəniş üçün sehirbazlıq etdiklərini çox gözəl bilməsinə baxmayaraq, sehirbaz olaraq təqdim etdiyi Musa peyğəmbərin sehir gücü ilə siyasi bir çevriliş edəcəyini irəli sürmüşdür.

Bəlli gün, təyin edilən vaxt. 38-ci ayədə keçən “bəlli günün təyin edilən vaxtında” ifadəsinin Misirlilərin beynəlxalq bayram günü olan “ziynət günü” və “quşluq vaxtı” mənasına gəldiyi Ta Ha surəsində açıqlanmışdır:

• ⁵⁹Musa: “Sizinlə görüş zamanı mərasim/şənlik günü və insanların toplanacağı səhər vaxtıdır” – dedi. (Ta Ha/59)  

Qurulan plana görə, Musa peyğəmbərlə ölkənin sehirbazları arasındakı müsabiqəni böyük bir kütlənin seyr etməsini təmin etmək üçün hər tərəfə carçılar göndəriləcək, müsabiqədə də bir əsanın ilana dönməsində hər hansı bir qeyri adilik olmadığı, bunun ölkədəki bütün sehirbazlar tərəfindən edilə bildiyi hər kəsə açıq şəkildə göstəriləcəkdi. Beləliklə, Musa peyğəmbərin sarayda sərgilədiyi və çox ehtimal ki, xalqa da yayılmış olan möcüzənin xəbərindən xalqın təsirlənməməsi təmin edilmiş olacaqdı.

Musa peyğəmbərin gətirdiyi möcüzələrə görə Fironun necə böyük bir narahatlıq içində olduğunu sübut edən bir digər dəlil isə Fironun sehirbazlara Musa peyğəmbəri məğlub edərlərsə, çox böyük bir şərəf mənasına gələn “yaxınlar” mövqeyi verəcəyini vəd etməsidir.

 

⁴³Musa onlara: “Ortaya qoyun, nə qoyacaqsınızsa!” – dedi.

⁴⁴Buna görə də onlar  təcrübələrini, köhnə inanc və iddiaları/çör-çöpləri/başdansovma biliklərini ortaya qoydular və: “Fironun gücü haqqı üçün şübhəsiz, əlbəttə ki, bizlər qalib olanlarıq” – dedilər.

⁴⁵Sonra Musa təcrübələrini/elmi və təcrübi sübutlarını ortaya qoydu. Bir də nə görsünlər, onların uydurduqlarını udur ha, udur/ifşa edir!

^46–48Sonra fəal bilik nümayiş edənlər/elmi-təcrübi yeniliklərdən riyakarcasına istifadə edərək insanları aldadanlar boyun əyib təslimiyyət  göstərməyə məcbur qaldılar: “Biz Aləmlərin Rəbbinə – Musa və Harunun Rəbbinə iman etdik” – dedilər.

Şüəra/44 və Ta Ha/66 ayələrində Fironun məlumatlarının tezisləri “ip və dəyənək” olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu xüsusdakı ayələrə əsaslanaraq, Ta Ha surəsində də açıqladığımız kimi, buradakı “ip və dəyənək” ifadələrini, dilimizdəki “çör-çöp, ipsiz-sapsız, əsassız-tutarsız” deyimlərinə bənzədə bilərik. Burada deyilmək istənir ki, Fironun məlumatlarının görüş və tezisləri dəyərsizdir, yararsızdır.

Bu ayələrdə qısaca anladılan müsabiqə Əraf və Ta Ha surələrində aşağıdakı kimi nəql edilmişdi:

• ¹¹⁷Biz də Musaya: “Sən də təcrübələrini ortaya at görək” – deyə vəhy etdik. Bir də nə görsünlər, onların uydurub düzdükləri şeyləri sürətlə yaxalayıb udur.
• ¹¹⁸Beləliklə, haqq yerini tapdı və Firon və öndə gedən kəslərin bütün etdikləri boşa getdi, işə yaramadı.
• ¹¹⁹Firon və öndə gedən kəslər artıq orada məğlub oldular və alçalmış bir cəmiyyət olaraq geri döndülər.
• ^120–122Çox bilikli, ovsunlayanlar isə boyun əyib təslim olanlar halında qaldılar. “Aləmlərin Rəbbinə – Musanın və Harunun Rəbbinə iman etdik” – dedilər.(Əraf/117-122)
• ⁶⁵Qüdrətli biliklilər: “Ey Musa! Sən təcrübələrini ortaya qoyacaqsan və yaxud ilk ortaya qoyanlar biz olaq?” – dedilər.
• ⁶⁶Musa: “Tam əksinə, siz ortaya qoyun” – dedi. Bir də nə görsək yaxşıdır?! Onların təcrübələri, köhnə inancları və iddiaları/çör-çöpləri/başdansovma bilikləri, etdikləri sehirbazlığa/bacarıqlı nümayişə görə gözündə böyüdü. ⁶⁷Buna görə də Musa içində bir qorxu hiss etdi.
• ^68,69Biz: “Qorxma, şübhəsiz, sən ən üstün olansan. Sən sahib olduğun təcrübəni ortaya qoy. O, onların edib törətdiklərini udsun/elmi-təcrübi dəlillərlə ifşa etsin, amma dayansın. Şübhəsiz, onların etdikləri ancaq bir gözbağlıca hiyləsidir. Gözbağlıca yollarla təsir edən isə hara gedərsə getsin, zəfər qazana bilməz, bacara bilməz” – dedik.
• ⁷⁰Sonunda bütün qüdrətli biliklilər: “Musa ilə Harunun Rəbbinə iman etdik”– deyərək boyunlarını uzadıb təslim olmuş vəziyyətdə qaldılar. (Ta Ha/65-70)

Göründüyü kimi, müsabiqəyə Fironun gücünə sığınaraq, and içərək başlayan və özlərinə çox güvənən sehirbazlar, Musa peyğəmbərin gətirdiyi möcüzələr qarşısında öz uydurma sehirlərinin heç bir dəyəri olmadığını anlamışlar və müsabiqədən məğlub çıxdıqlarını dərhal qəbul etmişdilər. Çünki onlar adi bir göz bağlayıcılar deyil, sehir [gözbağlayıcılıq, illüzyon] biliyinin zirvəsinə ucalmış və bu bilik ilə çatılacaq son nöqtəni çox yaxşı bilənlərdir. Belə ki, Musa peyğəmbərin gətirdiyi möcüzələrin sehiri aşdığını anlamışlar və ağıllarını işlədərək, imana gəlmişdilər. Beləliklə, Rəbbimizin Ta Ha surəsinin 46-cı ayəsində və bu surənin 15-ci ayələrində Musa və Harun peyğəmbərlərə verdiyi sizi qoruyacağam, sizinlə bərabərəm vədi yerinə yetmiş olur. Uca Allah elçilərini hər zaman qoruduğunu və haqqı üstün qıldığını başqa ayələrdə də bildirmişdir:

• ⁸¹Və de: “Haqq gəldi, batil yox oldu. Şübhəsiz ki, batil yox olub, gedər”. (İsra/81)
• ¹⁸Tam əksinə, Biz haqqı batilin başına çırparıq və bu, onun beynini parçalayar. Bir də baxarsan ki, batil yox olub getmişdir. Və Allaha yaraşdırdığınız xüsusiyyətlərə görə, vay sizin halınıza! (Ənbiya/18)
• ²¹Allah: “Əlbəttə, Mən və elçilərim qalib gələcəyik” – deyə yazmışdır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə gücü yetəndir, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır. (Mücadilə/21)

⁴⁹Firon dedi ki: “Mən sizə izin vermədən, ona imanmı etdiniz? Şübhəsiz ki, o, əlbəttə sizə sehiri öyrədən böyüyünüzdür! Yaxşı, yaxında biləcəksiniz! And olsun, əllərinizi və ayaqlarınızı çaprazlama/ard-arda kəsdirəcəyəm və tam yəqinliklə bilin ki, hamınızı asdıracağam!”

^50,51Fəal bilik nümayiş edənlər: “Zərər yoxdur, şübhəsiz, biz Rəbbimizə dönənlərik. Biz Möminlərin ilkləri olduğumuza görə, Rəbbimizin bizə bizim xətalarımızı bağışlayacağını umuruq” – dedilər.

Bu ayələrdə, müsabiqədən məğlub çıxan sehirbazların imana gəlmələrinə görə Fironun onlara necə təhdidlər yağdırdığı, artıq bir inanmış adam olan keçmiş sehirbazların isə Fironun bu təhdidlərini heç veclərinə almadıqları anladılır. Daha əvvəl (Əraf və Ta Ha surələrində) də bildirdiyimiz kimi, Fironun bu inanmış adamlara [keçmiş sehirbazlara] nələr etdiyi Quranda açıqlanmamışdır. Rəvayətlərə görə, Firon təhdidlərini dərhal yerinə yetirmişdir.

Müsabiqədən sonrakı əhvalatlar burada kəsilmiş və buradan etibarən hekayənin Musa peyğəmbərin yeni vəzifəsi ilə əlaqədər olan bölməsinə keçilmişdir. Bu arada olan bitənlərin bir qismi Əraf (127-135), bir qismi Yunus (83-89), bir qismi Mömin (23-46), bir qismi də Zühruf  (46-56) surəsində yer alır.

Ayədəki “Hılaf” sözü ilə əlaqədar açıqlama Əraf/124-16-cı Ayələrin açıqlamasında verilmişdir.

“Salb” sözü ilə əlaqədar geniş açıqlama Ta Ha/71-ci Ayənin təhlilində verilmişdir.

⁶³Sonra Musaya: “Vur təcrübələrini o bol suya/çaya!” – deyə vəhy etdik. Sonra o bol su/çay yarıldı/su anbarı quruldu və hər bir parça su anbarı, ulular ulusu bir dağ kimi oldu.

⁵²Və Biz Musaya: “Qullarımı gecə vaxtı yola çıxar, şübhəsiz ki, siz təqib edilən­lər­siniz” – deyə vəhy etdik.

^53–56Sonra Firon da şəhərlərə çağırışçıları göndərdi: “Şübhəsiz, bunlar sayları az-az, bölünmüş, hissələrə ayrılmış bir camaatdır. Və onlar bizə qarşı əlbəttə, qəzəblidirlər. Biz isə, əlbəttə hazırlıqlı, tədbirli gözləyən bir camaatıq”. ⁶⁰Sonra Firon və adamları günəş doğarkən onların ardınca düşdülər.

⁶¹İki camaat bir-birini görüncə, Musanın əhli: “Şübhəsiz biz, tam olaraq sıxışdırıldıq” –  dedilər.

⁶²Musa: “Tam yəqin bilin ki, sizin düşündüyünüz kimi deyil! Şübhəsiz, Rəbbim mənimlədir, mənə yol göstərəcəkdir” – dedi.

⁶⁴ O birilərini də oraya yaxınlaşdırdıq.

^65,66Və Musanı və bərabərindəkiləri/onunla birlikdə olanların hamısını qurtardıq, sonra da o birilərini suda boğduq.

^57–59Sonunda Biz Firon və qövmünü bağçalardan, bulaqlardan, xəzinələrdən və şə­rəfli məqamdan çıxardıq. Bax budur, belə! Və sonra onlara İsrailoğullarını mirasçı/son sahib etdik. ⁶⁷Şübhəsiz, bunda tam yəqinliklə bilin ki, bir əlamət/nümunə vardır. Amma çoxları iman etmiş deyildilər. ⁶⁸Və şübhəsiz ki, Rəbbin, yə­qin bilin ki, ən üstün olanın, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün ol­ma­yan, tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

Digər ayələrdən də anlaşıldığı kimi Musa, Misirdə qaldığı müddət ərzində əsas niyyətini gizləyərək, çayı su anbarı ilə kəsmiş, orada kanallar çəkdirmiş və keçmiş su yataqlarını tarlaya açmışdır. Buna görədir ki, Firon: “Bu altımdakı çaylar mənim deyilmi” – deyir:

• ^51–53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi. (Zühruf/51-53)

Şuara/53-56 ayələrində Fironun hazırladığı orduya İsrailoğulları ilə əlaqədar “Şübhəsiz bunlar, sayları az-az, bölük dağınıq bir kütlədir. Və onlar bizə qarşı əlbəttə qəzəblidirlər. Biz isə, əlbəttə hazırlıqlı, tədbirli gözləyən bir camaatıq” – deməkdədir. Qasas/4-də Rəbbimiz “⁴Şübhəsiz ki, Firon, yer üzünde ucaldı ve idarəsi altındakı insanları qrup-qrup etdi; onlardan bir qrupu gücsüzləşdirmək istəyir; bunların oğullarını boğazlayır – təlimsiz, tiəhsilsiz buraxıb, xüsusiyyətsiz bir kütlə əmələ gətirərək gücsüzləşdirir, qadınlarını da utandırırdı. Şübhəsiz ki, o, pozğunçulardan idi” deyə bilgi verməkdədir. Demək olur ki, Firon daha əvvəl israiloğullarını düşərgələrə, partiyalara, qruplara, fraksiyalara ayırmış, onların birlik ola bilməyəcəklərini ummaqdadır.

Daha sonra Musa, qövmünü və Qibtilərdən özünə inananları yanına alaraq, buralardan keçirmiş, onları təqib edən Firon və ordusunu bu tarla ərazilərinə çəkmiş, onlar ərazidə ikən su anbarlarını dağıdaraq Firon və ordusunun boğulmasını təmin etmişdir.

Əsa ilə dənizin yarılması.

⁶³Sonra Musaya: “Vur təcrübələrini o bol suya/çaya!” – deyə vəhy etdik. Sonra o bol su/çay yarıldı/su anbarı quruldu və hər bir parça su anbarı, ulular ulusu bir dağ kimi oldu.

Qeyd: Bu ayə rəsmi düzülüşdə əslində 50, 51-ci ayələrin ardınca tərtib edilməlidir. Altmış üçüncü sırada tərtibi həm ayənin yanlış anlaşılmasına, həm də yanlış inancların meydana gəlməsinə səbəb olur.

• ⁵⁰Bir zamanlar da Biz bol suyu/çayı sizin üçün yararaq sizi qurtarmış, siz görə-görə Fironun yaxınlarını isə suda boğmuşduq. (Bəqərə/50)

Bu ayələrdə Musaya topladığı biliyi (təcrübəni) işlədərək Nil çayi üzərində su anbarları qurmasının vəhy edildiyi, sonra da suyun dağlar kimi parçalara ayrıldığı, yəni yüksək su anbarlarının qurulduğu açıqlanır. Yəni Musa möcüzə olaraq Qızıl dənizi yararaq, iki tərəfdə dağ kimi sular meydana gətirməmişdir. Musa topladığı biliyi (təcrübəsi) ilə Nil çayi üzərinə su anbarları qurmuş və hər bir su anbarı dağ kimi yüksək imiş. Burada açıqlanmaq istənilən budur. Daha sonra bu su anbarının suyunun qarşısı açılaraq, Firon və yaxınları su anbarı selində öldürüləcəkdilər.

Digər ayələrdən də anlaşıldığı kimi Musa Misirdə qaldığı müddət ərzində əsas niyyətini gizləyərək, çayı su anbarları ilə kəsmiş, orada kanallar çəkdirmiş və qədim su yataqlarını tarlaya açmışdır. Buna görədir ki, Firon “Bu altımdakı çaylar mənim deyilmi” – deyir.

Bu ayədə İsrail oğullarının keçmişindən başqa fraqmentlər xatırladılır. Bu dövrlər:

Suyun yarılması, su anbarı qurulması, İsrail oğullarının qurtarılması, Fironun yaxınlarının, İsrail oğullarının gözü önündə suda boğulmasıdır.

Daha sonra Musa, qövmünü və Qibtilərdən özünə inananları yanına alaraq bu yerlərdən cəmiyyətini keçirmiş, özlərini təqib edən Firon və ordusunu bu tarla ərazilərinə çəkmiş, onlar ərazidə ikən su anbarıları dağıdılaraq, Firon və ordusunun boğulmasını təmin etmişdir.

Burada bu əhvalatlar qısa bir cümlə ilə ifadə edilmişdir. Biz bunların dərhal, bir neçə saat içində olub bitdiyini sanmırıq. Bu əhvalat illərlə sürən bir müddətdə gerçəkləşmişdir.

Burada diqqət çəkən bir məqam, Fironun yaxınlarının boğulmasını İsrail oğullarının, seyr etmiş və görmüş olmalarıdır ki, bu Kitab-i Müqəddəsdə belə anladılır.

25 Arabalarının təkərliklərini çıxardı, belə ki, arabalarını çətinliklə sürdülər. Misirlilər: “İsraillilərdən qaçaq!” – dedilər, “Çünki RƏBB onlar üçün bizimlə savaşır”.

26 RƏBB Musaya: “Əlini dənizin üzərinə uzat” – dedi, “Sular misirlilərin, döyüş arabalarının, atlılarının üzərinə dönsün”.

27 Musa əlini dənizin üzərinə uzatdı. Sabaha qarşı dəniz adi halına döndü. Misirlilər sulardan qaçarkən RƏBB onları dənizin ortasında silkələyib, atdı.

28 Geri dönən sular, döyüş arabalarını, atlıları, İsraillilərin ardından dənizə dalan Fironun bütün ordusunu uddu. Onlardan bir nəfər belə sağ qalmadı.

29 Amma İsraillilər dənizi quru torpaqda yeriyərək keçmişdilər. Sular sağlarında, sollarında onlara divar əmələ gətirmişdi.

30 RƏBB o gün İsrailliləri Misirlilərin əlindən qurtardı. İsraillilər dəniz sahilində Misirlilərin cəsədlərini gördülər.

31 RƏBBin Misirlilərə göstərdiyi böyük gücünü görüncə qorxan İsrail xalqı, RƏBBə və qulu Musaya güvəndi. [7]

Buradan da anlaşılır ki, bu boğulma əhvalatı Qızıl dənizdə olmamışdır.

Çünki yüz kilometrəyə qədər bir məsafədən, dənizin bir sahilindən digər sahilində olanların boğulmasını və cəsədlərini görmək mümkün deyil.

İsrail oğullarının sudan keçirilməsi, Firon ilə yaxınlarının seldə sürüklənərək boğulmaları, dənizi tez, sürətli buraxmaq:

• ^17–21Və and olsun ki, Biz onlardan öncə Firon qövmünü imtahan etdik. Və onlara çox hörmətli bir elçi gəlmişdi: “Allahın qullarını mənə geri verin. Şübhəsiz ki, mən sizin üçün göndərilmiş, etibar edilən bir elçiyəm. Allaha qarşı təkəbbür göstərməyin. Şübhəsiz ki, mən sizə açıq-aşkar bir güc gətirirəm. Və şübhəsiz ki, mən məni daşlayaraq öldürməyinizdən mənim Rəbbimə, sizin Rəbbinizə sığındım. Və əgər siz mənə inanmasanız, dərhal yanımdan uzaqlaşın”.
• ²²Sonra da Musa: “Şübhəsiz ki, bunlar günahkar bir cəmiyyətdir” – deyərək Rəbbinə yalvardı.
• ^23,24Haydı, qullarımı gecə ikən yerit. Şübhəsiz ki, siz təqib olunacaqsınız, tədbirli olun. Bol suyu/çayı çox sürətli burax. Şübhəsiz, onlar suda boğulmuş bir ordudur. (Duhan/17-24)

Bu ayələrdə Musa peyğəmbərə, İsrail oğullarını Misirdən çıxarmaq planlarının ümumi olaraq verildiyi görünür. Təfərrüatları yoxdur. Musa, suda quru yolları edəcək, Firon və adamlarını suda boğub öldürəcəkdir. Musa daha əvvəl də bir cinayət işləmiş, onun da vicdan əzabını çəkir. Budur bu məqamda Musa problemə düşmüşdür və o, depressiyaya girmişdir.

Zehnindəki sıxıntıları aradan qaldırmaq üçün də yollara düşəcək, depressiyadan qurtulmaq üçün çarə arayacaqdır.

Bu bölməni Kəhf surəsində görürük. Musa və Alim qul hekayəsi bunları bildirir.

O hekayədən görürük ki, Musa “Gəmi əhvalatı”ndan zalımların diqqətini çəkməməyi, “gəncin öldürməsi əhvalatı”ndan Allah ilə savaşanların öldürülə biləcəyini, “divar əhvalatı”ndan da uzun müddətli perspektiv üçün dolanışıqlarını təmin edəcək vəsait yığmalarını, bu yığılmış vəsaitlərini evlərinin divarları içində gizlətmələrini öyrənmişdir. Bu vəsait yığılması ilə də bunları, Allahın izniylə, həyata keçirəcəkdir.

• ^90–92Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Amma Firon və əsgərləri az­ğın­lıq və düşmənliklə onları dərhal izlədi. Sonunda boğulma ona yetişincə: “Həqi­qə­tən, İsrailoğullarının inandığı Tanrıdan başqa tanrı olmadığına mən də inan­dım, mən də təslim olanlardanam” – dedi. İndimi? Halbuki, daha əvvəl üsyan etmişdin və həm də pozğunçulardan olmuşdun. Artıq Biz səndən sonra gələcəklərə ibrət olasan de­yə, bu gün səni zirehinlə/bədəninlə qurtaracağıq. Və şübhəsiz, insanlardan bir çoxu tam yəqin bilin ki, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/ nümunələrimizə qarşı laqeyddirlər, etinasızdırlar.  (Yunus/90-92)
• ⁵⁰Bir zamanlar da Biz bol suyu/çayı sizin üçün yararaq sizi qurtarmış, siz görə-görə Fironun yaxınlarını isə suda boğmuşduq. (Bəqərə/50)

Bu ayədə İsrail oğullarının keçmişindən başqa fraqmentlər xatırladılır. Bu dövrlər:

 Suyun yarılması, su anbarı qurulması, İsrail oğullarının qurtarılması, Fironun yaxınlarının İsrail oğullarının gözü önündə suda boğulmasıdır.

Daha sonra Musa qövmünü və Qibtilərdən özünə inananları yanına alaraq bu yerlərdən keçirmiş, onları təqib edən Firon və ordusunu bu tarla ərazilərinə çəkmiş, onlar ərazidə ikən su anbarılarının bəndini dağıdaraq, Firon və ordusunun boğulmasını təmin etmişdir. Qurandan bu boğulma əhvalatının necə həyata keçdiyini açıq şəkildə anlaya bilirik. Daha əvvəl Musanın çay üzərində su anbarları quraraq, çay sularını dağlar kimi ayırdığını görmüşdük. Budur Musa bu su anbarlarının bəndini dağıtmış, Səba xalqının “Arim seli (su anbarı seli)” ilə həlak edildiyi kimi (Səba/15-19-cu ayələr) Firon və ordusu da su anbarı suyunda öncə sürüklənmişlər, sonra da su ilə örtülərək, boğulmuşdular.

• ²²Sonra da Musa: “Şübhəsiz ki, bunlar günahkar bir cəmiyyətdir” – deyərək Rəbbinə yalvardı.
• ^23,24Haydı, qullarımı gecə ikən yerit. Şübhəsiz ki, siz təqib olunacaqsınız, tədbirli olun. Bol suyu/çayı çox sürətli burax. Şübhəsiz, onlar suda boğulmuş bir ordudur. (Duhan/22-24)
• ⁴⁰Biz də onu və əsgərlərini yaxalayıb, o bol suda/çayda fırladıb atdıq. İndi şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin sonunun necə olduğuna bir bax! (Qasas/40)
• ⁴⁰Sonra da Biz onu və ordularını yaxaladıq və onları bol suda/çayda fırladıb atdıq. O isə utanmalı olan/məzəmmətə layiq biridir. (Zəriyət/40)

Duhan/24-cü ayənin orijinalındakı “rəhvən” sözü ezdatdan olub, “Sükunət və aşırı hərəkət” mənalarının hər ikisini də əhatə edir. Biz, “Həddindən artıq hərəkətlilik, sürətli axıtma” mənasını uyğun hesab etmişik.

Belə ki, bu ayələrdə Firon və yaxınları boğulmazdan əvvəl bir müddət suda sürüklənmişdilər.

• ⁷⁷Və and olsun Musaya: “Sizə yetişəcəklərindən qorxmayaraq və hörmətlə, sevgi ilə ürpərmədən/Firona minnət duymadan qullarımı gecə vaxtı özünlə götür və onlar üçün bol suda/çayda quru bir yol aç!” – deyə vəhy etdik.
• ⁷⁸Firon orduları ilə dərhal onları təqib etdisə də, bol sudan/çaydan özlərini bürüyən şey bürüdü.
• ⁷⁹Və Firon qövmünü azdırdı və doğru yolu göstərmədi.  (Ta Ha/77-79)

Burada diqqət çəkən bir məqam da Bəqərə/50-dəki “və siz baxıb dururkən, Fironun yaxınlarını suda boğmuşduq” ifadəsidir. Buradan anlaşılır ki, Fironun və yaxınlarının boğulmasını İsrail oğulları seyr etmiş və görmüşdür. Bu  mövzu Kitab-i müqəddəsdə belə anladılır.

30 RƏBB o gün İsrailliləri Misirlilərin əlindən qurtardı. İsraillilər dəniz sahilində Misirlilərin cəsədlərini gördülər. [8]

Buradan da anlaşılır ki, bu boğulma əhvalatı Qızıl dənizdə olmamışdır. Çünki yüz kilometrəyə yaxın bir məsafədən, dənizin bir ucundan digər ucunda olanların Firon və əlaltılarının boğulmasını və cəsədlərini görmək imkanı yoxdur.

Xülasə etsək, Musaya elçiliyinin sübutu olaraq, sadəcə kitab verilmiş və qardaşı Harun ona vəzir təyin edilmişdir.

Buradakı 20-23-cü ayələrdə bəhs edilən Musaya verilən iki əlamət/nümunə Furqan surəsində də xülasə olaraq aşağıdakı kimi verilmişdir:

• ³⁵Və and olsun ki, Musaya Kitabı verdik, qardaşı Harunu da onunla birlikdə köməkçi, dəstəkçi verdik.
• ³⁶Sonra da: “Haydı, ayələrimizi yalan sayan o cəmiyyətə gedin!” – dedik. Sonunda da ayələrimizi yalan sayan o qövmü parçalayıb, yox etdik.(Furqan/35, 36)

Bu ayələrdə, İsrailoğullarının Musa peyğəmbərin başçılığı ilə Misirdən ayrılma hazırlıqlarına qarşılıq, bu hərəkəti əngəlləyə bilmək üçün ətrafdan güc toplayaraq, özünə görə, tədbir alan Fironun sözləri yer alır.

Tarixdən öyrədildiyinə görə, İsrailoğulları Misirdə tək bir şəhərdə toplu olaraq deyil, çoxluqla Memfis ilə Ramises arasındakı Goşen deyilən bölgədə olmaqla müxtəlif yaşayış yerlərində yaşayırdılar. Belə ki, Fironun İsrailoğulları haqqında, onların “bölünmüş, parçalanmış bir kütlə” olduqlarına dair sözləri də bu tarixi məlumatlari təsdiq edir.

İsrailoğullarının o günkü sayı haqqında səhih bir məlumat olmamasına baxmayaraq, bir çox əsərdə, rəvayətlərə əsaslanaraq, 600.000 nəfər olduqları, aralarında iyirmi yaşdan aşağı və altmış yaşdan yuxarı kimsənin olmadığı irəli sürülmüşdür. Əraf və Ta Ha surələrində də bildirdiyimiz kimi, Rəbbimiz Fironun ağzından saylarını deyil, onların kiçik dəstələrə ayrılmış qruplar olduğunu nəql etmişdir.

Bölmədəki 57-59-cu ayələrin sonunda: “Biz, onları [Firon və qövmünü] bağçalardan, bulaqlardan, xəzinələrdən və şərəfli məqamdan çıxardıq. Bax budur, belə! Və sonra onlara İsrailoğullarını mirasçı etdik” ifadələri, bir mötərizə içi ifadə olub, Firon və cəmiyyətinin öndə gedənlərinin aqibətlərinə diqqət çəkir. Bu ifadələrdən anlaşıldığına görə, onlar uca məqamları, bağçaları, çayları, malları, ruziləri, hökmranlığı və dünyanın bolluq içindəki məkanlarını tərk etmişlər, hər şeydən məhrum bıraxılmışlar, sanki nemətlər dənizindən çıxıb cəhənnəmə girmişdilər.

• ¹³⁶Biz də, şübhəsiz, ayələrimizi yalan saydıqları və onlardan qafil olduqlarına görə onları cəzalandırıb, ədaləti bərqərar etdik. Və onları bol suda/çayda boğduq.
• ¹³⁷O zərərlə gəlmiş/gücsüzləşdirilmiş olan qövmü də bərəkətləndirdiyimiz yerin hər tərəfinə mirasçı etdik. Və beləliklə, Rəbbinin İsrailoğullarına olan o çox gözəl sözü səbr etdikləri üçün yerinə yetirildi. Biz də Firon ilə qövmünün yerinə yetirərək bu zamana gəldikləri sənaye əsərlərini və yüksəltməkdə olduqları şeyləri yerlə yeksan/bir etdik. (Əraf/136, 137)
• ⁵Biz isə istəyirik ki, yer üzündə gücsüzləşdirilmişlərə ərmağan verək, onları başçı­lar və mirasçılar edək. ⁶Və onları yer üzündə sağlam şəkildə yerləşdirək. Firon, Haman və hər ikisinin əsgərlərinə, onlardan çəkinməkdə olduqları şeyləri gös­tərək. (Qasas/5-6)

Bölmədəki 60-62-ci ayələrdəki “Sonra onlar [Firon və adamları] günəş doğarkən onların ardınca düşdülər. İki cəmiyyət bir-birini görüncə, Musanın əshabı: “Şübhəsiz, biz, qətiliklə sıxışdırıldıq” – dedilər. O [Musa]: “Xeyr, xeyr … Şübhəsiz, Rəbbim mənimlədir, mənə yol göstərəcəkdir” – dedi” ifadələrindən anlaşıldığına görə, İsrailoğulları Musa peyğəmbərin başçılığı ilə Misirdən ayrılmış, Firon da əsgərləriylə onları təqib edirmiş.

Arxalarınca gələn əsgərləri görən və həyəcandan çaşan, nə edəcəyini bilməyən İsrailoğulları, Musa peyğəmbərə qarşı etibarlarını itirdiklərini bildirən, Musa peyğəmbərə yaraşmayan sözlər işlədir, Musa peyğəmbər isə Uca Allahdan daha öncə aldığı zəmanəti onlara deyərək, onlara təskinlik verir. Xatırlanacaq olursa, Rəbbimizin bu zəmanəti yuxarıda 15-ci ayədə və Ta Ha surəsində də bildirilmişdi:

• ¹⁵Allah: “Tam yəqinliklə bil ki, sənin düşündüyün kimi deyil! Haydı, ikiniz əla­mət­lə­rimizlə/nümunələrimizlə gedin. Şübhəsiz ki, Biz sizinlə bərabərik, eşidən­lə­rik. ^16,17Haydı, ikiniz Fironun yanına gedin və deyin ki: “Biz, tam əmin olun ki, İsrailoğullarını bi­zim­lə bərabər göndərəsən deyə, aləmlərin Rəbbinin elçisiyik”– dedi. (Şüəra/15–17)
• ⁴⁶Allah: “Qorxmayın, şübhəsiz ki, Mən ikinizlə bərabərəm, eşidirəm və görürəm. ⁴⁷Dərhal onun yanına gedin və ona: “Şübhəsiz, biz Rəbbinin iki elçisiyik. Artıq İsrailoğul­la­rı­nı bizimlə göndər və onlara əzab vermə! Tam yəqinliklə bilin ki, biz sənə, Rəbbindən bir əlamət/nümunə ilə gəldik. “Salam” bələdçiyə uyanlaradır. ⁴⁸Şübhəsiz, bizə, tam yəqinliklə bilin ki, “əzabın, yalan sayana və üz çevi­rənə ol­duğu vəhy edildi” – deyin” – ⁴⁶ (Ta Ha/46-48)

Bölmədəki 67-68-ci ayələrdəki  “Şübhəsiz, bunda qətiliklə bir əlamət, nümunə vardır. Amma çoxları iman etmiş deyillərdi. Və şübhəsiz ki, Rəbbin, qətiliklə Əziz [mütləq qalib] və Rəhimin [əngin mərhəmət sahibinin] məhz özüdür” ifadələrindən, bu əhvalatın sadəcə İsrailoğullarına deyil, həm Məkkəli müşriklərə, həm də bütün insanlığa yönəlik bir ayə olduğunu göstərir. Ancaq bu ifadəsinin ardından Rəbbimiz, bu əhvalatın öz qüdrətinə dəlalət edən ən böyük dəlillərdən olmasına baxmayaraq, insanların çoxunun inanmadığını [və inanmayacağını] bəyan edir.

Musa peyğəmbərin doğruluğunu göstərən bu əhvalatın, əhvalata şahid olan İsrailoğullarının ağıllarında ömür boyu silinməyəcək bir iz buraxdığı qətidir. Beləliklə, o günün cəmiyyətlərində, Allahın elçisinə qarşı qurulmağa çalışılan səbat qırılmış və cəmiyyətin Musa peyğəmbərə bağlılığı çox ehtimal ki, bu əhvalatla təmin edilmişdir. Bu əhvalatın Qüreyşə yönəlik bir ayə olması isə Firon və ordusu baxımındandır.

Özlərinə illərlə apaçıq ayələr göstərilmiş olan Firon, yaxınları və tərəfdaşları, dənizin yarıldığını və İsrailoğullarının önündə keçmələri üçün quru bir yol açıldığını görmələrinə baxmayaraq, Musa peyğəmbərin arxasında Allahın gücünün və yardımının olduğunu anlaya bilməmişlər və döyüşmək üçün onları təqib etməyə davam etmişdilər. Sonunda özlərinə gəlib iman etdiklərində isə artıq çox gec olmuşdur. Çünki artıq imanları iradi bir iman deyil, bir qorxu və çarəsizlik imanıdır. İmanın bu cürü ilə əlaqədər geniş açıqlamamız Qiyamət surəsinin təhlilindədir.

• ^90–92Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Amma Firon və əsgərləri az­ğın­lıq və düşmənliklə onları dərhal izlədi. Sonunda boğulma ona yetişincə: “Həqi­qə­tən, İsrailoğullarının inandığı Tanrıdan başqa tanrı olmadığına mən də inan­dım, mən də təslim olanlardanam” – dedi. İndimi? Halbuki, daha əvvəl üsyan etmişdin və həm də pozğunçulardan olmuşdun. Artıq Biz səndən sonra gələcəklərə ibrət olasan de­yə, bu gün səni zirehinlə/bədəninlə qurtaracağıq. Və şübhəsiz, insanlardan bir çoxu tam yəqin bilin ki, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/ nümunələrimizə qarşı laqeyddirlər, etinasızdırlar. (Yunus/90-92)

Bu əhvalatın bütün zamanlara ismarıcı da budur:

“İndilik şər güclər hegemon görünsələr də, Allah uzun dövrdə lütfüylə haqqı hakim qılar və batili yox edər”.

Rəbbimizin Musa peyğəmbər əhvalatının dərhal ardından özünün “Əziz” və “Rəhim” olduğunu bildirməsi, inanmayanların Allah tərəfindən mütləq məğlub edilib, cəzalandırılacağı, inanmış olanların da Allahın sonsuz rəhmətindən istifadə edəcəyi ismarıcını verir.

⁶⁹Və onlara İbrahimin xəbərini oxu!

Musa peyğəmbərə aid mühüm xəbərlər verildikdən sonra ikinci mühüm xəbər olaraq İbrahim peyğəmbərin xəbərlərinə növbə gəldiyi görünür. İbrahim peyğəmbərdən daha öncə təfərrüat verilərək, Məryəm surəsində bəhs edilmişdi. İbrahim peyğəmbərlə əlaqədər xəbərlər, bu surədə 69-cu ayədən başlayıb, 104-cü ayəyə qədər davam edir və əhvalatlar fərqli bir ədəbi üslubla anladılır. Ancaq İbrahim peyğəmbərin həyat hekayəsinin hamısı anladılmır. Burada anladılanlar, onun elçilik vəzifəsi almasından sonrakı həyatında, tövhid mövzusundadır və şirk içində olan qövmü ilə arasında keçən münaqişənin nəqlindən ibarətdir.

Fikrimizcə, İbrahim peyğəmbərin buradakı xəbərləri ilə birlikdə digər xəbərlərini ehtiva edən Bəqərə/258, 260, Ənam/75-83, Məryəm/41-50, Ənbiya/51-70, Saffat/83-113, Mümtəhinə/4-5 və Al-i İmran/67-68-də  də nəzərə alınmalıdır.

Ərəblər, xüsusilə də Qüreyş qəbiləsi, özlərini İbrahim peyğəmbərin nəvəsi saydıqları və inanclarının ondan gəldiyini qəbul etdikləri üçün, Quranda onun xəbərləri ilə xəbərdarlıq edilmişdilər. Ərəblərdən Yəhudi və Xristiyan olmayan, Müsəlman bir hənif olan babaları İbrahim kimi olmaları istənir. Amma müşrik olmayan İbrahimin dini, şirk içində üzən ərəblərdən çox uzaqdır.

⁷⁰O zaman ki o, atasına və qövmünə: “Siz nəyə qulluq edirsiniz?” –  demişdi.

⁷¹Onlar: “Bir sıra bütlərə qulluq edirik. Onlara qulluq etməyə davam edəcəyik” – dedilər.

^72–74İbrahim: “Yalvarıb, yaxardığınızda onlar sizi eşidirlərmi və ya sizə fayda ve­rir­lər­mi? Yaxud zərər verirlərmi?” – dedi. Onlar: “Tam əksinə, biz atalarımızı belə edən­lər gördük” – dedilər.

^75,76İbrahim: “Yaxşı, siz və ən qədim atalarınızın nələrə sitayiş etmiş olduğunu heç dü­şün­dünüzmü?

⁷⁷Bax budur, onlar  mənim düşmənimdir, ancaq aləmlərin Rəbbi ayrı.

Bu ayə qrupunda İbrahim peyğəmbərin qövmünü mühakimə etməsi və onların ağılsız davranışlarını onların üzlərinə vurması dilə gətirilir. Beləliklə, həm Allahın yaratdıqlarından Rəbblər qəbul edən Məkkəli və bütün zamanların müşrikləri qınanır, həm də gerçək Rəbb, aləmlərin Rəbbi Allah tanıdılır.

İbrahim peyğəmbərin bu mühakiməsi başqa ayələrdə müxtəlif ifadələrlə dilə gətirilmiş və bənzər mühakimələr başqa elçilər tərəfindən də edilmişdir:

• ^80,81Və qövmü onunla mübahisə etdi. İbrahim: “Mənə doğru yolu göstərmişkən, Allah haqqında mənimləmi mübahisə edirsiniz? Ona ortaq qoşduqla­rı­nız­dan heç qorxmuram. Ancaq Rəbbimin dilədiyi şey istisna olmaqla. Rəbbim biliyi ilə hər şeyi əhatə etmişdir. Hələ də düşünməzsinizmi? Və Allah, haqlarında heç bir güc/qüvvət endirmədiyi halda, siz Ona ortaq qoşmaqdan qorxmurkən, mən sizin ortaq qoşduğunuz şeylərdən necə qorxaram? Bu halda əgər bilirsinizsə, bu iki camaatdan hansı arxalanmağa daha layiqdir?” – dedi. (Ənam/80, 81)
• ²⁵Buna görə Biz də onları yaxaladıq/cəzalandıraraq ədaləti təmin etdik. Haydı, yalan sayanların sonu necə oldu bir bax! ^26,27Və bir zamanlar İbrahim atasına və qövmünə: “Şübhəsiz, mən sizin sitayiş etdiyiniz şeylərdən uzağam. Məni yoxdan yaradan ayrı. Şübhəsiz ki, artıq O, məni doğru yola çatdıracaqdır” – dedi. ²⁸İbrahim bu sözü onların dönməsi üçün, ardından gələcək olanlara həmişəlik qalacaq bir söz etdi. (Zühruf/25-28)
• ⁷⁰O şeylər, dünyada bir qazancdır. Sonra dönüşləri yalnız və yalnız Bizədir. Daha sonra da küfr etdikləri – bilərək rədd edib, qəbul etmədikləri şeylərə görə də özlərinə o çətin əzabı daddıracağıq.
• ^71,72Bir də onlara Nuhun mühüm xəbərlərini oxu! O zaman ki, o qövmünə: “Ey qövmüm! Əgər mənim məqamım/vəzifəli olmağım, sizə qarşı çıxmağım və Allahın ayələri ilə öyüd verməyim sizə ağır gəlirsə, bunu bilin ki, mən işin sonunu yalnız və yalnız Allaha həvalə etmişəm. Artıq siz və ortaqlarınız hər nə edəcəksənizsə, toplanıb, bütün gücünüzlə qərar verin. Sonra bu işiniz, sizə dərd olmasın. Sonra mənim üçün edin, mənə müddət də tanımayın. Sonra da, əgər üz çevirirsinizsə, onsuz da mən sizdən bir qarşılıq istəmədim! Mənim ödənişim, sadəcə Allahın öhdəsinədir. Və mən müsəlmanlardan olmaqla əmr olundum” – demişdi. (Yunus/70-72)
• ^53–57Onlar dedilər ki: “Ey Hud! Bizə bir açıq sübut ilə gəlmədin. Və biz sənin sözünlə tanrılarımızı tərk edən deyilik. Biz sənə inanan da deyilik. Ancaq: “Tanrılarımızdan bəzisi səni pis çarpmışdır” – deyə bilərik”. Hud dedi ki: “Şübhəsiz ki, mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən Allahın yaratdığı sərvətlərdən Ona ortaq qoşduğunuz şeylərdən uzağam. Haydı, elə isə hamınız mənə tələ qurun, sonra məni heç gözlətməyin. Şübhəsiz, mən həqiqətən, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha işin sonunu həvalə etdim. Onun kəkilindən yaxalayıb sınamadığı heç bir irili-xırdalı hərəkət edən canlı yoxdur. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim ən doğru bir yol üzərindədir. Buna baxmayaraq, yenə də üz döndərərsinizsə, mən sizə nə ilə göndərilmişəmsə, bax budur, onu təbliğ etdim. Və mənim Rəbbim başqa bir qövmü sizin yerinizə gətirər. Və siz Ona heç bir şəkildə və heç bir yolla zərər verə bilməzsiniz. Heç şübhəsiz, Rəbbim hər şeyi qoruyub, nəzarət edəndir”. (Hud/53-57)

^78–82O, məni yaradandır. Və mənə doğru yolu O göstərir. Və O, məni ye­dir­də­nin, içirdənin məhz özüdür. Xəstələndiyim zaman O, mənə şəfa verir. Və O, məni öl­dü­rəcək, sonra məni dirildəcəkdir. Və O, din günü, səhvlərimi bağışlayacağını um­du­­ğumdur.

Bu ayələrdə İbrahim peyğəmbər, 77-ci ayədə “Aləmlərin Rəbbi” olaraq xarakterizə etdiyi Allahı tanıtmağa çalışır. Tanıtmağa Rəbbimizin “yaradan”, “bələdçilik edən”, “ruzi verən”, “şəfa verən” kimi bəzi sifətlərini sayaraq başlayan İbrahim peyğəmbər, özünü öldürəcək və sonra da dirildib, hesab soruşacaq olanın “Allah” olduğunu və o gün bağışlanmağı da Allahdan umduğunu söyləyərək, yaradılışından məhşərin son nöqtəsinə qədər Allahla olan əlaqəsini gözlər önünə sərmiş, beləliklə də, Tanrılığa sadəcə, Allahın layiq olduğunu və sadəcə Ona qulluq edilməli olduğunu ortaya qoymuşdur.

İbrahim peyğəmbərin 82-ci ayədəki sözləri diqqət çəkir. Burada, məsələn, “məni bağışlayacaq olan…” kimi bir ifadə yerinə, “məni bağışlamasını umduğum…” şəklində bir ifadə işlətmişdir. Bu, hər zaman, hər işi Allahın iradə və məşiyyətinə həvalə etmə qaydasıdır.

Beləliklə, mütləq təsir gücünün tamamilə və sadəcə Allaha aid olduğu, əşyadakı təsirin Allahın diləməsi və izninə bağlı olaraq mövcud olduğu bir dəfə daha vurğulanmışdır.

Elçilərin mühakimə olunması haqqındakı incə məqam, Əraf surəsinin 6-cı ayəsinin təhlilindədir.

İbrahim peyğəmbərin 82-ci ayədəki, bağışlanma umduğunu dilə gətirən sözləri, bəziləri tərəfindən elə anlaşılmışdır ki, guya onun “bağışlatmaq istədiyi günahları var imiş”. Bu anlayışda olanlar, İbrahim peyğəmbərə Qurandan və Kitab-i Müqəddəsdən günah təşkil etməyə cəhd etmişdilər.

İbrahim peyğəmbərə Qurandan təşkil etməyə çalışılan günahlar üçün, Ənbiya surəsinin 63, Saffat surəsinin 88, 89-cu və Ənam surəsinin 76-cı ayələri işlədilmişdir. Əslində isə bu ayələrdə İbrahim peyğəmbərin yalan söylədiyinə dair hər hansı bir bəyan yoxdur. Bu mövzu, əlaqədər ayələrin təhlilində geniş şəkildə açıqlanmışdır.

İbrahim peyğəmbərin Kitab-i Müqəddəsə istinad edilən günahı isə, onun xanımı üçün “bacım” deməsidir. Mövzu, Təkvin, Bab/20-də geniş şəkildə mövcuddur.

⁸³”Rəbbim! Mənə “hökm” ver və məni yaxşılara qat!

⁸⁴Və məni son­radan gə­ləcəklər üçün doğruluqla anılanlardan et! ⁸⁵Və məni neməti bol cənnətin mi­ras­çı­la­rından et!

⁸⁶Və atamı da bağışla, şübhəsiz, o, pozğunlardan oldu. ^87–91Və ye­nidən di­rildilən gün mal və oğulların sağlam bir qəlblə/gerçək imanla Allaha gə­lənlərdən baş­qasına fayda vermədiyi və cənnətin Allahın qoruması altına girənlərə ya­xın­laş­dırıldığı, azğınlar üçün də cəhənnəmin açılıb, göstərildiyi gün, məni rüsvay etmə!”– dedi.

İbrahim peyğəmbərin diləklərinin sıralandığı bu ayə qrupu göstərir ki, dua necə edilməlidir və Allahdan nələr istənilməlidir.

 قلب سليم Qəlb-i səlim. “قلب Qəlb” sözü ilə əlaqədər təfərrüatlar Qaf surəsinin təhlilində verilmişdi. İbrahim peyğəmbərin duasında keçən “qəlb-i səlim” ifadəsi “sağlam, xəstəliksiz, kainatdakı möcüzələr qarşısında heç bir şübhəsi və zehni narahatlığı qalmamış, tamamilə məmnun olmuş qəlb” deməkdir. Bu ifadə ilə mövzumuz olan ayədə “gerçək iman” qəsd edilmişdir.

Çünki “qəlb xəstəliyi” Quranda “nifaq, münafiqlik” olaraq tanıdılmışdır:

• ¹⁰Onların qəlblərində xəstəlik vardır/onların şüurları da pozuqdur, ona görə də Allah onlara xəstəliyi/azğınlığı artırdı. Yalan söylədiklərinə görə isə onlar üçün acı bir əzab vardır. (Bəqərə/10)
• ^60-62And olsun ki, əgər o münafiqlər və qəlblərində bir xəstəlik olan/zehniyyəti pozuq olan bu insanlar və Mədinədə ortalığı qarışdıranlar bu etdiklərindən əl ç­əkməzlərsə, qətiliklə onları kənarlaşdıraraq səni onlara müsallat edərik. Sonra onlar səninlə orada az bir zamandan artıq qonşu qala bilməzlər – Allahın izni ilə səndən öncə yaşamış kimsələr barəsində olduğu kimi, onlar harda rast gələrsə, yaxalanarlar və amansız qəddarlıqla öldürülərlər. Və sən Allahın qanununda/buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapmayacaqsan! (Əhzab/60-62)

İbrahim peyğəmbər Allahın hüzuruna “qəlb-i səlim” ilə gəlməyi bacarmış və Rəbbimiz də bunu Quranda bildirmişdir:

• ⁸⁴O zaman ki, o Rəbbinə sağlam bir qəlblə gəlmişdi. (Saffat/84):

İbrahim peyğəmbərin rəbbindən dilədikləri:

* Hökm sahibi olmaq;

* Salehlərə qatılmaq;

* Sonrakılar arasında yaxşı anılmaq;

* Cənnətə varis olmaq;

* Atasının əvf edilməsi;

* Məhşərdə rəzil olmamaq.

İnsanların məhşərdə rəzil olmaları Quranda belə açıqlanmışdır:

• ²⁷Sonra Qiyamət günü Allah onları rüsvay edəcək və: “Hanı, uğrunda düş­mən­çi­lik etdiyiniz ortaqlarım haradadır?” – deyəcəkdir. Özlərinə bilik verilmiş olan insanlar: “Şübhəsiz ki, bu gün rüsvayçılıq və pislik, kafirlər üzərinədir” – deyəcəklər. (Nəhl/27)

Rəbbimizin İbrahim peyğəmbər və sonra gələnlərlə əlaqədər lütflərindən bəziləri bunlardır:

• ¹⁰⁸Və sonradan gələnlər arasında onun haqqında əbədi qalacaq [xeyirlə anılacaq, nümunə götürüləcək] bir söz buraxdıq. (Saffat/108)
• ⁵⁰Və Biz onlara mərhəmətimizdən ərməğanlar/hədiyyələr etdik. Və onlar üçün böyük bir həqiqət dili yaratdıq. (Məryəm/50)

90-cı ayədə, cənnətin müttəqilərə yaxınlaşdırıldığını, belə demək mümkünsə, müttəqilərin ayağına gətirildiyini bildirən ifadə Qaf surəsində də keçir:

• ³¹Cənnət də, Allahın qoruması altına girmiş insanlara uzaq olmayıb, yaxınlaşdırılmışdır. (Qaf/31)

^92,93Və onlara: “Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdiyiniz şeylər harada? Sizə kömək edirlərmi və ya özlərinə köməkləri toxunurmu?” – deyilmişdir.

^94,95Sonra da bütlər, azğınlar və iblisin/düşüncə qabiliyyətinin əsgərləri yaxşı-yaxşı düşünmədən hərəkət edənlər hamısı birlikdə cəhənnəmin içinə fırladılmışdılar.

^96–102Onlar onun içində bir-birləri ilə çənə-boğaz olarkən dedilər ki: “Vallahi biz həqiqətən açıq-aşkar bir pozğunluq içində idik. Çünki biz sizi aləmlərin Rəbbi ilə bir səviyyədə tuturduq. Və bizi yalnız və yalnız o günahkarlar azdırdı. Artıq bizim üçün köməkçilərdən, tərəf tutanlardan/haqsız yerə arxa-dayaq olanlardan heç bir kimsə və səmimi bir köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxın yoxdur. Ah, kaş ki, bizim üçün bir geri dönüş olsaydı və biz də möminlərdən olsaydıq!”

Bu ayə qrupunda məhşərlə əlaqədər məlumatlar verilərək, bəzi məhşər səhnələri canlandırılmışdır.

92, 93-cü ayələrdəki “Və onlara: “Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdiyiniz şeylər harada? Sizə kömək edirlərmi və ya özlərinə köməkləri toxunurmu?” – deyilmişdir.”  ifadəsi, İbrahim peyğəmbər tərəfindən müşriklərə söylənən sözləri ehtiva edir. İbrahim peyğəmbərin bu sözlərindən anlaşıldığına görə, burada bəhs edilən saxta tanrılar, yer üzündəki tanrılaşdırılmış insanlardır. Belə ki, daşdan, torpaqdan, tuncdan düzəldilmış bütlərin cəhənnəmə atılmalarından və cəzalandırılmalarından bəhs edilə bilməz.

• ^66,67İbrahim: “O halda, Allahın yaratdıqlarından sizə heç bir şəkildə fayda verməyən və sizə zərər verməyən şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Sizin də, Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizin də vay halına! Siz hələ ağıllanmayacaqsınızmı?” – dedi. (Ənbiya/66, 67)

96-102-ci ayələrdə, bəzi insaların dünyada ikən tanrı kimi sayıb, xidmət etdikləri, sözlərini və davranışlarını qanun saydıqları, hər cür ərz və təqdimdə olduqları dini liderlərinə axirətdə necə davranacaqları anladılır. Axirətdə bu lidərlərə uyduqları üçün cəhənnəmə atıldıqlarının fərqinə varacaq olan bu adamlar, özlərini azdırdıqlarına görə o liderləri məsul biləcəklər və onlara lənətlər yağdıracaqlar. Bu axirət mənzərəsi ilə Rəbbimiz, liderlərini kor-koranə izləyən bu cür insanları xəbərdar edir, xatırladır ki, bu liderlərin onları doğruyamı, yoxsa yanlışamı götürdüklərini yaxşı dəyərləndirsinlər.

Bu dəhşətli mənzərə Quranın başqa surələrində də təkrarlanır:

• ³⁸Allah: “Sizdən əvvəl keçmiş tanıdığınız-tanımadığınız atəş içindəki lideri olan cəmiyyətlərin içinə girin!” – deyər. Hər cəmiyyət ora daxil olduqca qardaşını kənarlaşdırıb gözdən salar. Sonunda hamısı oraya toplandığında, sonrakılar əvvəlkilər haqqında: “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizi yolumuzdan azdırdı. Onlara atəşdən qat-qat əzab ver” – deyərlər. Allah: “Hər kəsə qat-qatdır, lakin siz bilmirsiniz” – deyər. (Əraf/38)
• ²⁹Və o kafirlər: “Rəbbimiz! Bildiyimiz/bilmədiyimiz hər kəsdən, bizi doğru yoldan azdıranları bizə göstər. Onlar ən aşağıdakılardan olsunlar deyə, biz onları ayaqlarımızın altına alaq” – dedilər. (Fussilət/29)
• ^67,68Və dedilər ki: “Ey Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, biz ağalarımıza və böyüklərimizə itaət etdik və onlar bizi düz yoldan azdırdılar. Ey Rəbbimiz! Onlara əzabdan iki qat ver və özlərini tam olaraq kənarlaşdır/mərhəmətindən məhrum et”. (Əhzab/67, 68)

Kafirlər arasında axirətdə cərəyan edəcək bu didişmə, onlar dünyada ikən dost olacaqlarına and içmiş olsalar belə, həyata keçəcəkdir. Çünki Quran, axirətdə ancaq möminlərin bir-birlərinə dost olmağa davam edəcəklərini, kafirlərin isə bir-birlərinə düşmən kəsiləcəklərini bildirir:

• ⁶⁷O gün Allahın qoruması altına girənlər istisna olmaqla, bütün başçılar/bir-birini izləyənlər, bir-birlərinə düşməndirlər. (Zühruf/67)
• ⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir-biri ilə mübahisəsi/şikayət etməsi gerçəkdir. (Sad/64)

¹⁰³Şübhəsiz, bunda bir əlamət/nümunə vardır. Amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.

¹⁰⁴Və şübhə yoxdur ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

İbrahim peyğəmbərlə əlaqədər bu anladılanların “bir ayə [ibrət, öyüd]” olduğu bildirilərək, ağıl sahiblərini düşünməyə dəvət edən, inanmayanları təhdid edən, inanan və inanacaq olanlara isə ümid və zəmanət verən bu ayələrdəki xəbərdarlıq, başda Məkkəlilər olmaqla, yenə bütün zamanların insanlarına yönəlikdir.

İbrahim peyğəmbərin hekayəsinin bir “ayə [ibrət, öyüd]” olması, bizə görə iki mənada anlaşıla bilər. Bu hekayə, hər şeydən əvvəl, İbrahim peyğəmbərin soyundan gəldiklərini qəbul edən, amma özlərini ata–babalarının dininə dəvət edən elçiyə uymayan Məkkəli müşriklərə yönəlik bir ayədir. Buna görə, Məkkəli müşriklərin öncə bunu dərk edib, inadı buraxmaları və atalarının saf, hənif dininə bağlanmaları lazım idi. İkinci olaraq da, İbrahim peyğəmbərin azğın qövmünün həlak edilib, İbrahimin soyunun sadəcə İsmayıl, İshaq, Yəqub … olaraq davam etməsindən ibrət almalıydılar.

• ⁷⁰Onlara özlərindən öncəki insanların – Nuhun qövmünün, Adın, Səmudun, İbrahimin qövmünün, Mədyən əhlinin və alt-üst olmuş şəhərlərin xəbəri gəl­mə­di­mi? Onlara elçiləri açıq dəlillərlə gəlmişdilər. Və sonra Allah onlara haqsızlıq edən bi­ri deyildi. Lakin onlar şərik qoşaraq, özlərinə haqsızlıq edirdilər. (Tövbə/70)

¹⁰⁵Nuh qövmü göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı.

Bu surədə bəhs edilən mühüm xəbərlərin üçüncüsü Nuh peyğəmbərlə əlaqədər olub, onunla əlaqədər məlumatlar 120-ci ayəyə qədər davam edir.

Daha əvvəl Qəmər və Əraf surələrində yer verilmiş olan Nuh peyğəmbər və qövmü ilə əlaqədar xəbərlərə, bu surədən başqa təfərrüatlı olaraq Hud və Nuh surəsində də yer verilmişdir.

Elçi olaraq, Nuh qövmünə bir tək Nuh peyğəmbər gəlmiş olmasına baxmayaraq, ayədə cəm halında olaraq “göndərilmişlər” ifadəsinin işlədilməsi diqqət çəkir. Bizə görə bu ifadə o mənada deyil ki, o qövmə bir çox elçi gəlibsə də, o qövm bu elçilərin hamısını yalan sayıbdır. Bu onu göstərir ki, bu qövm bütünlüklə elçilik müəssisəsini yalan sayıb, heç bir elçini tanımayıb, tanımamaqda da qərarlı olubdur. Həmçinin “göndərilmişlər” ifadəsinin əhatəsi içinə “ismarıclar” mənası da girir. Buna görə də, verdiyimiz tərcümədə hər iki mənanı da göstərmiş oluruq.

^106–110Bir zamanlar qardaşları Nuh onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına gir­məzsinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qo­ruması altına girin və mənə itaət edin. Və buna qarşılıq olaraq mən sizdən heç bir ödəniş is­təmirəm. Mənim ödənişim  ancaq aləmlərin Rəbbindəndir. Artıq Allahın qoru­ma­sı altına girin və mənə itaət edin!”

¹¹¹Onlar: “Sənə çox düşük insanlar uyarkən, biz sənə inanarıqmı?” – dedilər.

^112–115Nuh dedi ki: “Onların etdiklərinə dair bir məlumatım yoxdur. Onların hesabı ancaq, Rəbbimə aiddir. Əgər düşünürsünüzsə! Və mən iman edənləri qovan deyiləm. Mən ancaq açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm”.

¹¹⁶Onlar dedilər ki: “Ey Nuh! Əgər əl çəkməsən, yaxşı bil ki, mütləq sən daşlanaraq öldürülənlərdən olacaqsan!”

^117,118Nuh: “Rəbbim! Qövmüm məni yalan saydı. Artıq mənimlə onların ara­sında sən hökm et. Və məni və möminlərdən mənimlə bərabər olan insanları qurtar!” – dedi.

^119,120Buna görə də Biz onu və onunla birlikdə olanları  o dolu gəminin içində qurtardıq. Son­ra da ardından artıq qalanları suda boğduq.

Nuh hekayəsi Quranda başqa ayələrdə (Əraf/59-64, Yunus/71-73, Hud/25-48, İsra/2, 3, Ənbiya/76, 77, Möminlər/23-28, Furqan/37, Ənkəbud/14, 15, Saffat/75-82, Qəmər/9-15 və Nuh surəsi) də dilə gətirilmişdir.

Hekayə ilə əlaqədər ayələrin hamısının birlikdə oxunmasında fayda vardır:

Qurandakı Nuh(ə.s)dan bəhs edən ayələrin hamısı və Nuh surəsi nəzərə alınaraq, Nuh peyğəmbər hekayəsinə baxıldığında, Nuh peyğəmbər və qövmü arasında yaşananlarla peyğəmbərimiz və Məkkəli müşriklər arasında keçən əhvalatların bir-birinə eynilə bənzədikləri görünür. Nuh peyğəmbər, özünə inanılmasını təmin etmək üçün iki xüsus irəli sürmüşdür. Bunlardan birincisi elçilik vəzifəsi verilmədən öncə qövmü tərəfindən etibar edilən bir insan olaraq tanınmasıdır. Bu xüsus, hekayənin digər surələrində yer almır, sadəcə mövzumuz olan 107-ci ayədə bildirilmişdir.

İkinci xüsus da Nuh peyğəmbərin, hər cür etiraz və hücuma rəğmən, gecə-gündüz demədən, hər hansı bir ödəniş istəmədən və heç bir mənfəət gözləmədən təbliğ etmiş olmasının nəzərə alınmasıdır. Həmçinin, Nuh peyğəmbərə ilk inananların, eynilə peyğəmbərimizə inanıb, ilk müsəlman olanlar kimi adi, hətta kütlənin aşağı təbəqəsindən olan insanlar olması da digər bir bənzərlikdir.

Nuh peyğəmbərin hekayəsi Kitab-i Müqəddəsin Təkvin: 6, 7, 8-ci bablarında keçir.

¹²¹Şübhəsiz ki, bunda tam yəqinliklə bilin ki, bir əlamət/nümunə vardır. Amma on­la­rın çoxu iman edənlər deyildilər. ¹²²Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

Yenə bu ayələrlə Məkkəlilərə və bütün zamanların insanlarına bir göndərmə edilərək, ağıllarını başlarına almayanlar təhdid edilir, inananlara və inanacaqlara ümid verilir.

Bu ayələr endiyində, peyğəmbərimizlə Məkkəli kafirlər arasında eyni şeylər yaşanır, peyğəmbərimiz-dən ətrafındakı Bilal, Ammar, Süheyb kimi kölə və yoxsul insanların qovulması istənirdi.

Ancaq bu mövzuda Rəbbimizin xüsusi xəbərdarlığından söhbət gedirdi:

• ⁵²Və Allahın rizasını diləyərək səhər-axşam/həmişə dua edən insanları qovma! Onların hesabından sənə heç bir məsuliyyət yoxdur, sənin hesabından da onlara heç bir şey yoxdur. Əgər onları qovarsansa, səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarsan!
• ⁵³Və Biz: “Allah, aramızdan bunlaramı yaxşılıq etdi?!” – desinlər deyə, onlardan bəzisini bəzisi ilə belə atəşlərə sürüklədik, imtahan etdik. Allah, özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyənləri daha yaxşı bilən deyildirmi? (Ənam/52, 53)
• ^5–7Özünün heç nəyə ehtiyacının olmadığını görən o adama gəlincə də… onun arınmamasından sən bir məsuliyyət daşımadığın halda, sən ona yönəlirsən. ^8–10Amma! Biliklə, sevgi ilə, hörmətlə ürpərərək, qaça-qaça sənin yanına gələn var ha… sənsə etməkdə olduğun işi daha yaxşı sanaraq, ondan rahatlıqla uzaqlaşırsan.
• ^11–16Qətiyyən onların düşündüyü kimi deyil! Quran, dəyərli səhifələr içində, ucaldılmış, tərtəmiz təmizlənmiş, hörmətli, yaxşı yazıçıların əllərində bir düşündürücüdür. Diləyən onu oxuyub, düşünüb öyüd alar. (Əbəsə/5-16)

¹²³Ad, göndərilənləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı.

Bu surədəki mühüm xəbərlərin, heyrətləndirici məlumatların dördüncüsü, Ad qövmü ilə onlara elçi olaraq göndərilən Hud peyğəmbərə aid xəbərlərdir. Hud peyğəmbər ilə qövmü arasında keçən bu əhvalatlar da peyğəmbərimiz ilə Məkkəli müşriklər arasındakı əhvalatlara bənzəyir. Buna görə də, Məkkəli müşriklərdən bu hekayədən ibrət alaraq, ağıllarını başlarına toplamaları istənir.

Ad qövmü haqqında daha əvvəlki surələrin təhlilində təfərrüatlı məlumat verilmiş olduğundan, əlaqədər ayələrdən bir neçəsini verərək qısa bir xatırlatma ilə kifayətlənirik:

• ^6–13Ad qövmünə, sütunlar sahibi İrəmə ki, diyarlar içində belə bir mənzərə görünməmişdi, vadilərdə qayaları kəsən Səmud qövmünə, o payaların/dirəklərin sahibi, möhtəşəm orduları olan/görünməmiş işgəncələr edən Firona Rəbbinin nə etdiyini görmədinmi/düşünmədinmi? Onlar ki, o ölkələrdə yollarını azmışdılar. Beləliklə də, oralarda pozğunçuluğu çoxaltmışdılar. Ona görə də Rəbbin onların üzərlərinə əzab qamçısı yağdırdı. (Fəcr/6-13)
• ^67–69Hud: “Ey qövmüm! Məndə ağıldan kəmlik/cahillik yoxdur. Mən aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilmiş bir elçiyəm. Sizə Rəbbimin göndərdiklərini təbliğ edirəm və mən, sizin üçün etibarlı bir öyüd verənəm. Sizi xəbərdar etməsi üçün içinizdən bir adama Rəbbinizdən, sizə bir öyüd/kitab gəlməsinə təəccübləndinizmi? Düşünün ki, O sizi, Nuh qövmündən sonra, xəlifələr/sonradan gələn nəsillər olaraq yaratdı və yaradılışınızda görkəm, boy-buxun etibarı ilə sizi daha da mükəmməlləşdirdi. Nicat tapmağınız üçün Allahın nemətlərini xatırlayın” – dedi.
• ⁷⁰Onlar dedilər ki: “Deməli sən, Allaha başqasını qarışdırmadan qulluq edək və atalarımızın qulluq etdiklərini buraxaq deyəmi, bizə gəldin? Əgər doğruları deyirsənsə, bizi təhdid etdiyin şeyi bizə gətir!” (Əraf/67-70)
• ¹⁵Ada gəlincə də onlar yer üzündə haqsız yerə yekəxanalıq etdilər və: “Güc baxı­mın­dan bizdən daha güclü kim vardır?” – dedilər. Onlar şübhəsiz ki, özlərini yaradan Allahın güc olaraq özlərindən daha güclü olduğunu görmədilərmi? Və onlar Bizim ayə­lərimizi bilə-bilə inkar edirdilər. (Fussilət/15)
• ^59,60Və bax budur, bu, Rəblərinin ayələrinə baş qaldıran, Onun elçilərinə üsyan edən və hər inadkar zalımın əmrinə tabe olan Ad qövmüdür. Bu Dünyada və Qiyamət günü arxalarına kənarlaşdırılma taxıldı. Xəbəriniz olsun! Ad qövmü Rəbbinə inanmadılar. Xəbəriniz olsun! Hudun qövmü olan Ad qövmünə məhv olmaq – tarixdən silinmək verildi. (Hud/59, 60)

^124–135O zaman ki, qardaşları Hud onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması al­tı­na girməzsinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Və buna qarşılıq mən sizdən heç bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim aləmlərin Rəbbindəndir. Hər yüksək təpəyə, nümunəvi bir bina quraraqmı əylənirsiniz? Sonsuz olmağınız üçün/sanki sonsuz olaçaq­mış­sınız ki­mi, sənaye mərkəzlərimi [fabriklər/qalalar] qurursunuz? Yaxaladığınız vaxtı da ko­bud­casınamı yaxaladınız? Artıq Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Sizə o bildiyiniz şeyləri verənin [davarlar, oğullar, bağlar, bağçalar, bulaqlar ve­rə­nin] qoruması altına girin. Şübhəsiz ki, mən sizin haqqınızda böyük bir günün əza­bın­dan qorxuram”.

^136–138Onlar dedilər ki: “Sən öyüd verənlərdən olsan da, yaxud öyüd verənlərdən olmasan da, bizim üçün fərqi yoxdur. Bu, sadəcə, öncəkilərin həyat tərzləridir və biz əzaba uğradılacaqlar deyilik”.

128-130-cu ayələrdəki “Hər yüksək təpəyə, əlamət bir bina quraraqmı əylənirsiniz? Sonsuz olmağınız üçün/sanki sonsuz olaçaqmışsınız kimi, sənaye mərkəzlərimi [fabriklər-qalalar] qurursunuz?” ifadəsi, zəmanəmizdəki göydələnləri, şəhər girişlərində yol kənarlarına sıralanmış tağları xatırladır. Bu, zəmanəmizdəki cəmiyyətlər ilə Ad qövmü arasındakı yaşayış tərzindəki bənzərlikləri xatırladır. Həqiqətən də, şəhərlərin yüksək təpələri üzərinə inşa edilən göstərişli binalar, Ad qövmündəkilər kimi sırf sərvət və güc nümayiş etdirən əməllərdir. Memarlıqda bir trend halına gəlmiş olan bu göstərişçi tərz, insanlığın eqoist qazanclar naminə qapıldığı təkasür xəstəliyinin bir nəticəsidir.

İstifçiliyin və göz boyamağa yönəlik gərəksiz israfın nümayişi olan bu ehtişamlı qurğulara xərclənən vəsaitlərlə daima dəyər törədəcək sərmayələr etmək və bir çox adama iş imkanı təmin etmək mümkündür. Əgər ağıllar başlara toplanmazsa, Ad qövmünün aqibəti, eyni davranışları göstərən müasir cəmiyyətlər üçün də qaçınılmaz olacaqdır.

129-cu ayədə keçən “لعلّكم ləalleküm” sözü Ubeyy rəsmi düzülüşündə “كأنّكم keenneküm” şəklindədir. [9]

Bu birləşik söz ərəbcədə “sanki siz” mənasında işlədilir. Buna görə də, ayə üçün etdiyimiz tərcümədə hər iki oxunuşun mənasını da vermiş oluruq.

Hud peyğəmbərə qarşı göstərilən etirazların anladıldığı 136-138-ci ayələr, bütün zamanların müşriklərinin bir-birlərindən çox da fərqli olmadığını göstərir. Xatırlanacaq olursa, Məkkəli müşriklər də peyğəmbərimizə buna bənzər etirazlar etmişdilər:

• ⁴Və kafirlər: “Bu Quran, onun/Muhəmmədin uydurduğu yalandan başqa bir şey deyildir. Ona başqa bir camaat da bunun üçün kömək etmişdir” – dedilər. Beləliklə, onlar tam yəqinliklə bilin ki, haqsızlıq etdilər və əsassız bir iddia irəli sürdülər.
• ⁵Və: “O Quran, yazılı hala gətirilmiş öncəkilərin nağıllarıdır. İndi də o, səhər-axşam/daim ona oxunmaqdadır” – dedilər. (Furqan/4, 5)
• ^24,25Və onlara: “Rəbbiniz nə endirdi?” – deyildiyi zaman, onlar qiyamət günü öz gü­nah­larını tam olaraq yüklənmək və biliksizlikləri üzündən azdırmaqda olduqları insanların günahlarından bir qismini də yüklənmələri üçün: “Öncəkilərin əfsanə­lə­ri” – dedilər. Diqqət edin, yükləndikləri şey nə pisdir! (Nəhl/24, 25)

¹³⁹Buna görə də, onu yalan saydılar ki, Biz onları dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Şübhəsiz ki, bunda, tam yəqinliklə bilin ki, mütləq bir əlamət/nümunə vardır, amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.

¹⁴⁰Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

Bu dəfə Hud peyğəmbərlə Ad qövmü arasında keçənlər anladıldıqdan sonra Məkkəlilərə və bütün zamanların insanlarına yenə hekayədən dərs çıxarmaları xatırladılır, daha əvvəl də edildiyi kimi, inadkarlar cəza ilə təhdid edilərkən, inanclılara da rəhmət müjdəsi verilir.

¹⁴¹Səmud  göndərilənləri [elçiləri, ismarıcları] yalan saydı.

Bu surədə anladılan mühüm xəbərlərin və heyrətləndirici məlumatların beşincisi Səmud qövmünə aid olanlardır. Tarixdə yer almış mühüm qövmlərdən biri olan Səmud qövmü, hekayələri yuxarıda nəql edilmiş olan Nuh qövmü və Ad qövmü kimi, özlərinə içlərindən seçilmiş bir elçi vasitəsiylə göndərilən ismarıcları yalan saymış və elçilik müəssisəsini bütünlüklə inkar etmiş bir qövmdür.

Nuh və Ad qövmündə olduğu kimi, Səmud qövmündəki elçi – qövm əlaqələri də peyğəmbərimizlə Məkkəlilər arasındakı əlaqələrə bənzəyir. Saleh peyğəmbərlə qövmü arasındakı əlaqələrin dilə gətirildiyi Səmud qövmünə aid hekayə 159-cu ayəyə qədər davam edir və daha əvvəlki surələrdə yer almayan bəzi məlumatlar hekayənin bu surədəki anladılmasında verilir.

Səmud qövmü barədə indiyə qədər Fəcr, Nəcm, Şəms, Bürclər, Qaf, Qəmər, Sad və Əraf surələrində bəhs edilmiş və bu surələrin təhlillərində bu qövm haqqında təfərrüatlı məlumatlar verilmişdi.

Saleh peyğəmbərlə Səmud qövmünün hekayəsı, İsrailoğulları və ya Uzaq şərq hekayələrindən olmayıb, bir ərəb hekayəsidir. Bizə görə, ərəblərin bu hekayəni yaxşı bildikləri və aralarında tez-tez anlatdıqlarına görə, Rəbbimiz bu hekayəyə Quranda bir çox dəfə yer vermişdir.

^142–152O zaman  qardaşları Saleh  onlara demişdi ki: “Allahın qoruması altına gir­məz­sinizmi? Şübhəsiz ki, mən  sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Artıq Allahın qo­ruması altına girin və mənə itaət edin. Mən sizdən heç bir ödəniş istəmirəm. Mə­nim ödənişim ancaq, aləmlərin Rəbbindəndir. Siz burada-bağçalarda, bulaq­lar­da və əkinlərin, salxımları sallanmış xurmalıqların arasında təhlükəsizlik içində bura­xı­la­­caq­sınızmı? Və siz dağlardan ustalıqla evlər yonursunuz. Artıq Allahın qoruması al­tına girin və mənim dediklərimi edin. Və yer üzündə pozğunçuluqla məşğul olub, islah et­mə­yən, o həddini aşan insanların əmrinə uymayın”.

^153,154Onlar dedilər ki: “Sən, tam yəqinliklə bil ki, ovsunlanmışlardansan! Sən də ancaq bizim kimi bir bəşərsən. Əgər doğru söyləyənlərdənsənsə, haydı, bizə bir əlamət/nümunə gətir”.

^155,156Saleh: “Bax budur, bu dəvədir/Xeyriyyə Qurumudur, onun yaşaması üçün dəs­təklənməsi lazımdır. Qazancınızın bir hissəsi onun üçün ayrılmalıdır. Onun fəa­liy­yətini təmin edin. Yoxsa sizi, böyük bir günün əzabı yaxalayar” – dedi.

¹⁵⁷Buna baxmayaraq, onlar dəvəni/Xeyriyyə Qurumunu, inciklərini/gəlir qaynaqlarını kəsərək/qurudaraq yox etdilər və peşiman olaraq oyandılar.

Hekayədə keçən “dişi dəvə” ifadəsi ilə əlaqədər Şəms surəsində etdiyimiz açıqlamaların oxunmasını məsləhət görürük.

Bəhs edilən dəvə üçün ayədə “ناقةاللّه Allahın dəvəsi” ifadəsi işlədilmişdir. Dəvənin Allaha izafə edilməsi, üzərində diqqətlə düşünülməli bir xüsusdur. Burada bəhs edilən, dəvənin Allah tərəfindən yaradılması və ya dəvənin Allahın varlıq və birliyinə sübut olması məsələsi deyildir. Əslində elə kainatdakı hər şeyin yaradıcısı Allahdır və zərrədən kürəyə qədər, canlı-cansız hər yaradılış Allahın varlığına və birliyinə sübutdur. Ayədəki “ən-Naqah” ifadəsi, o günə görə cəmiyyətin yoxsullarının, yetimlərinin, miskinlərinin, qısaca ehtiyacı olan hər kəsin, ortaq və sərbəstcə südündən, gücündən və balasından istifadə edəcəyi, beş yaşında güclü bir dişi dəvədir, ictimai əmlakdır. Günümüzdə isə bu deyim xeyriyyə qurumlarına, sosial yardım vəqflərinə, sosial təminat quruluşlarına uyğun gəlir.

Ac, yoxsul insanların bu qurum [النّاقة ən naqah] sayəsində aclıqdan, səfalətdən, qula qulluqdan qurtulmaları, o günkü Səmud qövmünün öndə gedənlərinin xoşuna getməmişdir. Çünki özlərinə qulluq edənlərin qulluqdan qurtulması, özlərini bütün ehtiyacların üzərində görən bu tağutlara sərf etməmişdir.

¹⁵⁸Buna görə də onları əzab yaxaladı. Doğrusu bunda, böyük bir dərs vardır, amma onların çoxu iman etmədilər.

¹⁵⁹Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq  qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

Səmud qövmü ilə əlaqədər hekayənin ardından bu qövmün acınacaqlı aqibəti bildirilmiş və yenə inkarçılara bir təhdid, inanan və inanacaqlara da ümid və xoşbəxtlik ismarıcı verilmişdir.

¹⁶⁰Lutun qövmü  göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı.

Bu surədə verilən mühüm xəbərlərin, heyrətləndirici məlumatların altıncısı, Lut peyğəmbərlə qövmü arasında yaşanan əhvalatlarla əlaqədardır. Lut qövmü də özlərinə gələn elçi və ismarıcları yalan saymışlar, elçilik müəssisəsini rədd etmişlər və buna görə də cəzalandırılmışlar.

173-cü ayəyə qədər davam edən hekayənin buradakı anladılması daha əvvəlki anladılmalara istinad edilərək başlamışdır. Burada həmçinin, əvvəlkilərdən fərqli olaraq, elçinin, elçiliyi qarşılığında heç bir ödəniş istəməməsi kimi yeni məlumatlar da əlavə edilir.

^161–166O zaman qardaşları Lut onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına gir­məz­­sinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Gəlin artıq Alla­hın qoruması altına girin və mənim dediklərimi edin. Və buna qarşılıq mən siz­dən hər hansı bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim ancaq aləmlərin Rəbbindəndir. Rəb­binizin sizlər üçün yaratdığı qadınlarınızı buraxaraq,  aləmlər içindən kişi­lərəmi gedirsiniz? İşin əsli, siz həddi aşan bir cəmiyyətsiniz”.

¹⁶⁷Onlar: “Ey Lut! Əl çəkməzsənsə, tam yəqinliklə bil ki, çıxarılanlardan olacaq­san” – dedilər.

¹⁶⁸Lut: “Şübhəsiz, mən sizin işinizdən nifrət edənlərdənəm” – dedi.

¹⁶⁹Rəbbim! Məni və ailəmi onların etdikləri əməllərdən qurtar!

^170–172Buna görə, Biz də onu və ailəsini – ؘgeridə qalanlarını, içindəki zavallı zöv­cəsi istisna olmaqla, hamısını qurtardıq, sonra da geridəkilərin hamısını dəyişik­li­yə/dağıntıya uğratdıq. ¹⁷³Və üzərlərinə elə bir yağış yağdırdıq ki! Bax budur, xə­bərdarlıq edi­­lənlərin yağışı nə pisdir!

Lut qövmünün sadəcə homoseksuallıq üzündən həlak edildiyi yönündə kütlələrdə yanlış və yayılmış bir qənaət vardır. Lut qövmünün həlak səbəbinin sadəcə homoseksuallıq olduğunu düşünmək doğru olmur. Bu qövmün əsas günahı “şirk və peyğəmbəri tanımamaq”dır.

Həm 81-ci ayədəki “Əslində siz hədləri aşan bir qövmsünüz” ifadəsindən, həm də Şüəra surəsinin 160-cı ayəsindən anlaşılır ki, homoseksuallığın cəzası “həlak edilmək” deyil:

• ¹⁶⁰Lutun qövmü göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı. (Şüəra/160)

Homoseksuallığın cəzası. Homoseksuallığın cəzası barəsində mütəxəssislər ixtilaf etmişlər. Kimisi “uçurumdan ataq” demiş, kimisi “diri-diri gömək” demiş, kimisi “daşlayaraq öldürək” demiş, kimisi də zinadakı kimi “yüz dəyənək vuraq” kimi müxtəlif cəzalar məsləhət görmüşdülər.

Halbuki Rəbbimiz homoseksuallığın cəzasını Quranda bildirmişdir:

• ¹⁶Sizlərdən cinsi pozğunluq edən iki nəfər… Dərhal hər ikisinə də əziyyət edin. Əgər tövbə edər və düzələrlərsə, artıq onlardan uzaqlaşın. Şübhəsiz ki, Allah tövbələri çox-çox qəbul edən, çox tövbə fürsəti verən və çox mərhəmət edəndir. (Nisa/16)

Göründüyü kimi, bu günaha verilməli olan cəza, faillərə əl və dil ilə ediləcək əziyyətdir. Əziyyətin xüsusiyyəti bildirilmədiyi üçün cəza şəklinin günün şərtlərinə görə cəmiyyət tərəfindən seçilməsi barədə bəhs etmək olar. Ayədən anlaşılan, bu çirkin davranışın cəmiyyətlərdən silinməsi vəzifəsinin cəmiyyətə aid olmasıdır. Dolayısıyla bu həddi aşmağın ortadan qaldırılması üçün lazımi cəhdi dövlətlər göstərməli, fiziki fəaliyyətlərində anormallıq olanlar müalicə edilməli, müxtəlif zövqlər həvəsində olub, istəklərinin əsiri olaraq bu işi edənlər isə cəzalandırılmalıdır.

173-cü ayədə Lut qövmü üzərinə yağdırılan yağışa diqqət çəkilmiş, amma bu barədə başqa məlumat verilməmişdir. Əslində bu yağış su yağışı deyil, daş yağışıdır. Quranın başqa yerlərində verilən təfərrüatlara görə, Lut peyğəmbər gecənin son saatlarında əhliylə birlikdə məmləkətindən ayrılınca, şəfəq vaxtı qorxunc bir partlayış və şiddətli bir zəlzələ olmuş, bu pis qövmün bütün evlərinin altı üstünə çevrildikdən sonra, vulkan partlayışı və küləyin təsiriylə bişmiş palçıqdan ibarət olan daşlar yağış kimi şəhərin üzərinə yağmışdır.

Lut qövmünün yaşadığı bölgə ilə əlaqədər olaraq Tövratı, antik Yunan və Latın yazılarını və modern geoloji araşdırmalar ilə arxeoloji müşahidələri dəyərləndirən Mevdudinin bu mövzuda araşdırmaları vardır, onlardan məlumat almaq olar [10].

¹⁷⁴Şübhəsiz ki, bunda bir əlamət/nümunə vardır. Amma onların çoxu iman edənlər deyildilər.

¹⁷⁵Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin məhz özüdür.

Bu ayələrdə yenə o günün Məkkəlilərinə və bütün zamanların insanlarına xüsusi bir ismarıc verilir.

¹⁷⁶Əykə əhli göndərilənləri [elçiləri və ismarıcları] yalan saydı.

Mühüm xəbərlərin, heyrətləndirici məlumatların yeddincisi, Eykə əshabı və Şüeyb peyğəmbər haqqındadır. Bu məlumatlar 189-cu ayəyə qədər davam edir. Əraf surəsinin 86-cı ayəsində “Mədyən əshabı” olaraq anılmış olan Şüeyb peyğəmbərin elçi olaraq vəzifələndirildiyi cəmiyyət, bu surədə “Eykə əshabı” olaraq anılır. Bu hal hər iki ismin də eyni qövmə işarət etdiyini göstərir.

^177–184O zaman Şüeyb onlara demişdi ki: “Siz Allahın qoruması altına gir­mə­yə­cəksinizmi? Şübhəsiz ki, mən sizin üçün etibar edilən bir elçiyəm. Buna görə də, Allahın qoruması altına girin və mənim dediklərimi edin. Buna qar­şılıq mən sizdən hər hansı bir ödəniş istəmirəm. Mənim ödənişim yalnız aləmlərin Rəbbindəndir. Ölçünü tam ölçün və haqq yeyənlərdən olmayın. Və doğru tərəzi ilə çəkin. Xalqın əş­yalarını dəyərindən düşürməyin və yer üzündə pozğunçuluq edə­rək, qarışıqlıq çı­xar­mayın. Və sizi, sizdən əvvəlki nəsilləri əmələ gətirənin qo­ruması al­tına girin”.

^185–187Onlar: “Sən, tam yəqinliklə bil ki, ovsunlanmışlardan birisən. Sən də bizim kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyilsən. Biz sənin, yəqin bil ki, yalançılardan biri olduğundan əminik. Əgər doğrulardansansa, üstümüzə göydən bir parça düşür!” – dedilər.

¹⁸⁸Şüeyb: “Rəbbim etdiklərinizi ən yaxşı biləndir” – dedi.

¹⁸⁹Buna görə də, onu yalan saydılar və özlərini o kölgə gününün əzabı yaxaladı. Şüb­həsiz ki, o, böyük bir günün əzabı idi.

  Ayələrdə bildirildiyinə görə Şüeyb peyğəmbərin qövmündən istədikləri aşağıdakılardır:

* Ölçünü tam ölçün!

* Doğru tərəzi ilə çəkin!

* İnsanların haqqlarından heç bir şeyi əksiltməyin! (Bu maddə, bəşəri dinlərdəki ödəniş və dolanışıq standartlarındakı haqları ortaya qoyur. İnsanların dolanışıq sıxıntısı çəkməməsi istənir.)

* Yer üzündə fəsadçılar olaraq pozğunculuq etməyin!

* Sizi və əvvəlki ümmətləri yaradandan qorxun!

Qövmünün Şüeyb peyğəmbərə verdiyi cavab, əslində elə inancları da bir-birinə bənzəyən Səmud qövmünün Saleh peyğəmbərə verdiyi cavabla eynidir. Xatırlayacağımız kimi, Səmud qövmünün elçiləri Saleh peyğəmbərə cavabları belə olmuşdu: “Sən, qətiliklə ovsunlanmışlardansan! Sən də ancaq bizim kimi bir bəşərsən. Əgər doğru söyləyənlərdənsənsə, haydı, bizə bir ayə gətir”.

Müşrik cəmiyyətlərdən olan Məkkəlilərin də özlərinə edilən çağırışa göstərdikləri əks təsir yuxarıdakılardan fərqli deyildir:

• ^90–93Və: “Bizim üçün yerdən bir bulaq fışqırtmadıqca, sənə qətiyyən inanmayacağıq. Ya­xud sənin xurmalardan, üzümlərdən ibarət bir bağçan olmalıdır. Onların ara­la­rın­da şı­rıl-şırıl bulaqlar axıtmalısan. Yaxud iddia etdiyin kimi, göyü parçalar ha­lında üzə­rimizə düşürməlisən, yaxud Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən. Ya­xud sə­nin qızıl bəzəkli bir evin olmalı, yaxud göyə yüksəlməlisən. Ancaq, sənin yük­sə­li­şinə, öyrənib-öyrədəcəyimiz bir kitabı bizə endirməyənə qədər qətiyyən inanm­a­rıq” – de­dilər. Sən de ki: “Rəbbim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Mən məgər bəşər elçidən baş­qa bir şeymiyəm ki?!” (İsra/90–93)
• ³²Bir vaxt da onlar: “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/ger­çə­yin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver” – demişdilər. (Ənfal/32)

Hekayənin digər surələrindəki anlatmalarında bəzi fərqli məlumatlar da verilmişdir:

• ^88,89Qövmündən yekəxanalıq edib öndə gedənlər dedilər ki: “Ey Şüeyb! Ya səni və səninlə bərabər inananları şəhərimizdən qəti olaraq çıxararıq, ya da bizim dinimizə/həyat tərzimizə dönərsiniz!” Şüeyb, dedi ki: “İstəməsəkdəmi?! Allah bizi ondan qurtardıqdan sonra təkrar sizin dininizə/həyat tərzinizə dönəriksə, əmin olun ki, Allah haqqında yalan uydurmuş olarıq. Rəbbimiz Allahın diləməsi istisna olmaqla, ondan geri dönməyimiz bizim üçün olacaq şey deyildir. Rəbbimiz öz elmi ilə hər şeyi əhatə etmişdir. Biz ancaq Allaha güvənib dayandıq”: Ey Rəbbimiz! Bizimlə qövmümüz arasında haqq ilə hökm et. Çünki Sən hökm edənlərin ən xeyirlisisən! (Əraf/88, 89)
• ⁹⁴Və o zaman ki, əmrimiz gəldi, Şüeybi və onunla birlikdə inanmış olanları, tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanları elə qorxunc bir gurultu yaxaladı ki, yurdlarında çöküb qaldılar. ⁹⁵Sanki onlar orada heç yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Səmud qövmü necə uzaqlaşdısa, Mədyənə də elə məhv olmaq/tarixdən silinmək nəsib oldu. (Hud/94, 95)
• ⁸⁷Onlar dedilər ki: “Ey Şüeyb! Atalarımızın sitayiş etdiklərini və ya mallarımızda dilədiyimizi etməyi tərk etməyi sənə sənin salaatınmı əmr edir? Şübhəsiz, sən yumşaq xasiyyətlisən və ağlı başında bir insansan”. (Hud/87)

189-cu ayədə keçən “Kölgə Gününün Əzabı” ifadəsi diqqət çəkicidir. Ayədə keçən “kölgə gününün əzabı” ilə əlaqədər olaraq klassik əsərlərdə bir xeyli nağıl yer almışdır. Bu məlumatlar ancaq söz–söhbət və təxminlərə əsaslanır.

Mövzunu yaxşı anlaya bilmək üçün klassik məlumatlara müraciət etmək olar.

 

Rivayə olunduğuna görə, Cenab–ı Hak onlara yedi gün hep rüzgar estirdi və onlara kum, toz–toprak musallat etdi və nefeslərini nə bir gölgenin nə bir suyun fayda veremeyecəyi şekildə tuttu [kesti]. Beləliklə onlar çöle çıkmaya mecbur oldular-cü allah onları, serinliyini və tatlı rüzgarını hissetdikləri bir bulutla gölgəledi. Hamısı o bulutun altına toplandılar. Bulut onlara öyle bir ateş yağdırdı ki, yanıp gittilər. Rivayə olunduğuna görə, Şuayb [a.s], Ashab–ı Medyen və Ashab–ı Eyke dənen iki ümmete oeygamber olaraq gönderilmişdir. Bunlardan Medyenlilər Cebrail [a.s]’in bir narasıyla, Eykelllər də “O gölgəli–bulutlu günün azabıyla” helak oldular.[11]

Derken onu yalanladılar. Bunun üzərinə onları “yevmu’z–zulle azabı” gəlip yaxaladı”. İbn Abbas dedi ki: çox şiddetli bir sıcak oldu. Uca Allah da bir bulut gönderdi, altında gölgələnmek üzəre ona doğru kaçtılar. Gölgenin altında toplandıktan sonra onların üzərinə bir çığlık koptu və hep helak ol­dular.

Bir digər açıqlamaya görə; Uca Allah bu bulutu başlarının üzərində tut­tu. Sıcaktan sanki alev saçıyordu. Sonunda helak olub öldülər. O gün dün­yada görülmüş en böyük günlərdən bir gün idi.

Deyildiyenə görə; uca Allah onların üzərinə çox sıcak bir rüzgar gönder­di, Ağaçların gölgələrinə çəkildilər. Uca Allah, ağaçlığı tutuşturdu və hamısı də yandılar.

Yenə İbn Abbas və başqalarından rivayəe görə, Uca Allah, üzərlərinə cəhənnəm kapılarından bir kapı açtı, üzərlərinə son derece şiddetli bir sıcak gönderdi. Nefes alamaz oldular, evlərinə girdilər, gölgenin onlara bir fayda­sı olmadı, suyun da bir faydası olmadı. Sıcaktan piştilər, sıcaktan kaçmak üçün ovaya çıktılar. Uca Allah üzərlərinə bir bulut gönderdi və bu bulut onları gölgələndirdi. Orada bir miktar serinlik, rahatlık və hoş rüzgar buldular, Bi­ri digərini çağırmaya başladı, hamısı o bulut altında toplanınca uca Allah, o bulutu alevle tutuşturdu-cü altlarından yer sarsıldı, kavrulan çekirgələrin yan­dığı kimi yandılar və küle döndülər. Budur Uca Allahın “… yurtlarında diz üs­tü çöküp qaldılar. Sanki orada qalmamışlardı” (Hud, 11/67) buyruğu ilə “Bunun üzərinə onları yevmu’z–zulle azabı gəlip yaxaladı. Gerçəkdən o böyük bir günün azabı idi” buyruğunda anladılan budur.

Yenə deyildiyenə görə; Uca Allah yedi gün müddətyle onları rüzgarsız buraxdı. Üzərlərinə sıcağı musallat etdi, nefes alamaz oldular. nə bir gölgenin, nə bir suyun onlara faydası oldu. O baxımdan serinləmek maksadıyla dehlizlərə giriyorlardı, fakat oranın dışardan daha sıcak olduğunu görüyorlardı. Ni­hayə çöle kaçtıiar. Bir bulut onları gölgələndirdi. Budur “ez–zullet” budur-cü al­tında bir serinlik və bir esinti buldular. Üzərlərinə ateş yağdırdı və yandılar.

Yezid el-cüreyri dedi ki: Uca Allah, geceli gündüzlü yedi gün onlara sı­cağı musallat kıldı. Daha sonra uzaqlardakı bir dağı yükseltti. Bir adam oraya vardı, altında çaylər, pınarlar, ağaçlar və soğuk su olduğunu gördü. Hamısı o dağın altında toplandılar. Dağ üzərlərinə düştü. Budur “ez–zulle” deyilən budur.[12]

Fikrimizcə, “Kölgə Gününün Əzabı”nı Əraf və Hud surələrində bu qövmün həlakını anladan ayələrdən anlamaq mümkündür.

• ^91,92Buna görə də o müdhiş sarsıntı onları yaxaladı, yurdlarında diz üstə çöküb qaldılar. Şüeybi yalan sayanlar, sanki orada heç oturmamış/zəngin həyat yaşamamış kimi oldular. Şüeybi yalan sayanlar var ha, əsas ziyana uğrayanlar onlar oldular. (Əraf/91, 92)
• ⁹⁴Və o zaman ki, əmrimiz gəldi, Şüeybi və onunla birlikdə inanmış olanları, tərəfimizdən bir mərhəmət ilə qurtardıq. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanları elə qorxunc bir gurultu yaxaladı ki, yurdlarında çöküb qaldılar. ⁹⁵Sanki onlar orada heç yaşamamışdılar. Xəbəriniz olsun! Səmud qövmü necə uzaqlaşdısa, Mədyənə də elə məhv olmaq/tarixdən silinmək nəsib oldu. (Hud/94, 95)

Bu ayələrdən anlaşıldığına görə, ya bir vulkanın hərəkətə keçməsiylə lavalar püskürmüş və yerdən qalxan daş-torpaq böyük bir toz təbəqəsi halında yüksəlib, buludvari bir kölgə meydana gətirmişdir, ya da müdhiş bir zəlzələdən öncə ortalığı kəskin bir sis təbəqəsi bürümüş və zəlzələ ilə birlikdə böyük bir toz buludu əmələ gəlmişdir.

¹⁹⁰Şübhəsiz ki, bunda bir əlamət/nümunə vardır. Amma onların çoxu iman edənlər de­yil­dilər.

¹⁹¹Və şübhəsiz ki, Rəbbin, tam yəqinliklə bilin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edil­məsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmətli olanın məhz özüdür.

Şüeyb peyğəmbər və qövmü də insanlar üçün bir ibrət tablosudur. Dünyada Şüeyb peyğəmbərin qövmü kimi yaşayan cəmiyyətlər də həlak olacaqlar. İman edən və salehatı işləyən, pisliklərə qarşı çıxanlar isə Allahın rəhmətinə nail olacaqdırlar.

Hekayələr barəsində ümumi bir izah:

Anladılan hekayələrdə peyğəmbərlərin hamısının öz qövmlərinə həmişə eyni sözü söylədikləri görünür: “Mən sizdən hər hansı bir ödəniş istəmirəm, mənim əcrim yalnız aləmlərin Rəbbi üzərinədir”.

Elçilərin, etdikləri vəzifənin qarşılığında hər hansı bir ödəniş istəməmələri, onların elçiliyinin gerçək bir sübutudur. Belə ki, elçilər vəzifələrini sadəcə, heç bir mənfəət gözləmədən etməklə qalmır, bundan daha da artıq, rahat həyatlarını buraxaraq, bütün işlərini tərk edir, adlarının dəliyə, yalançıya, sehirbaza çıxmasına sinə gərir, inanmayan yaxınlarıyla əlaqələrinin qopmasını nəzərə alır və üstəlik də bir sürü işgəncəyə də qatlanmaq məcburiyyətində qalırlar. Gerçək elçi olmayan birinin keçici mənfəətləri naminə bütün bunlara dözə bilməsi mümkün deyildir. Tam əksinə, gerçək elçi olmadığı halda bu yolla hökmdar və lider olmaq üçün hərəkət edən bir insan, cəmiyyətin xoşuna getmək üçün onların adətlərini, fikir və düşüncələrini qəbul edər və bunlardan faydalanmağın yolunu tutar.

Peyğəmbərimiz də kimsədən bir ödəniş istəməmişdir.

Yuxarıdakı ayələrdən başqa daha bir çox ayədə görünür ki, Rəbbimiz heç bir peyğəmbərinə, etdiyi vəzifə qarşılığında hər hansı bir ödəniş istətməmiş və aldırtmamışdır. Belə ki, Hud və Zəriyət surələrində qeyd edildiyi kimi, İbrahim peyğəmbərə müjdə gətirən elçilər, vəzifələri qarşılığında İbrahim peyğəmbər tərəfindən edilmək istənən ikramı rədd etmişdilər. Bu barədə peyğəmbərimizə də Furqan, Sad, Qələm və Səba surələrində dəfələrlə eyni şey əmr edilmişdir.

Beləliklə aydın olur ki, peyğəmbərimizin kimsədən hər hansı bir ödəniş istəmiş olması mümkün deyildir. Buna əqrəbalarının qorunmasını, sevilməsini istəmək də daxildir. Belə ki, nəticə etibariylə belə bir istək də bir faydadır, mənfəət təmin etməkdir. Belə olmasına baxmayaraq, peyğəmbərimizin yaxınlarına, əhli beytinə sevgi duyulmasını istədiyi yönündə iddiaların mövcud olduğu yüzlərlə rəvayətin təsiriylə Furqan surəsinin 57-ci və Şura surəsinin 23-cü ayələrinə bir istisna əlavəsi edilmiş və bir çox tərcümədə Şura surəsinin 23-cü ayəsindəki “yaxınlarda sevgi istəyirəm” ifadəsi, “yaxınlarımı, əhli beytimi sevmənizi istəyirəm” şəklində izah edilmişdir. Halbuki ayədə mənsubiyyət bildirən hər hansı bir söz və işarət yoxdur. Oradakı ifadə də yenə “Allaha gedən yolu istəməyiniz, Allaha yaxınlıq üçün sevgi meydana gətirməyiniz” mənasındadır. Əks hal, yəni peyğəmbərimizin yaxınları üçün bir tələbdə olması halı isə mümkün deyildir, belə ki, belə bir istək elçilik qaydalarına zidd olur. Əslində elə bu ayələrin siyak və sibaklarında xitabın həmişə kafirlərə olmasından anlaşılacağı kimi, müxatib kafirlərdir və onlardan bir qarşılıq, bir mükafat gözləmək mənasızdır. Çünki kafirlər peyğəmbəri qəbul etmirlər və onunla şiddətli şəkildə mübarizə edirlər. Belə bir münaqişənin olduğu şəraitdə tərəflərdən birinin qarşı tərəfdən öz yaxınlarının sevilməsini istəməsi isə son dərəcə məntiqsizdir.

¹⁹²Və şübhəsiz ki, bu açıq-aşkar kitab, tam yəqinliklə bilin ki, aləmlərin Rəbbinin en­­dirməsidir. ^193–195O açıq-aşkar kitabla, xəbərdar edənlərdən olasan deyə, açıq-aş­kar bir Ərəb dilində sənin qəlbinə etibar edilən can [ilahi ismarıclar, etibar edilən bilik] en­di. ¹⁹⁶Və şübhəsiz ki, etibar edilən can [etibar edilən bilik], tam yəqinliklə bil ki, ön­cə­ki­lə­rin ki­­tablarında da vardı.

Surənin başında Quran ilə əlaqədər anlatmaya böyük bir mötərizə olaraq girən mühüm xəbərlər bölməsinin tamamlanmasından sonra, təkrar əsl mövzu olan Quran ilə əlaqədər açıqlamalara dönülmüşdür. 192-ci ayənin başındakı “və” bağlayıcısı, bu paraqrafı surənin başına bağlayır. Yenə eyni ayədə keçən “إنّه innəhü” sözündəki “bu” əvəzliyi də 2-ci ayədəki “apaçıq, açıqlayıcı kitab”ı göstərir. Dolayısıyla, bu paraqraf surənin 1, 2-ci ayələri ilə birlikdə aşağıdakı kimi anlaşılmalıdır:

1, 2, 192-196-cı ayələr:

Ta/9, Sin/60, Mim/40.

²Bunlar, aydın və açıqlayan kitabın ayələridir. ¹⁹²Və şübhəsiz ki, bu açıq-aşkar kitab, tam yəqinliklə bilin ki, aləmlərin Rəbbinin en­­dirməsidir. ^193–195O açıq-aşkar kitabla, xəbərdar edənlərdən olasan deyə, açıq-aş­kar bir Ərəb dilində sənin qəlbinə etibar edilən can [ilahi ismarıclar, etibar edilən bilik] en­di. ¹⁹⁶Və şübhəsiz ki, etibar edilən can [etibar edilən bilik], tam yəqinliklə bil ki, ön­cə­ki­lə­rin ki­­tablarında da vardı.

Ər-ruhü’l-əmin. Bu ifadə Quranda sadəcə bu bölmədəki 193-cü ayədə keçir. Bu ayədə bir sifət tamamlığı olaraq “ər-Ruhü’l-Əmin” şəklində yer alan bu ifadə, bir isim tamlayıcısıymış kimi “Ruhü’l-əmin” şəklində anlaşılır və beləliklə, böyük yanlışlıqlara səbəb olur. Belə ki, Quranın Cəbrayıl adındakı mələk tərəfindən endirildiyi yolundakı əvvəlcədən qəbula əsaslanan ənənəvi anlayış, 193-cü ayəni “Onu Ruhü’l-Əmin [Cəbrayıl] endirdi” deyə səhv tərcümə edilmiş və zehinlərdə bu səhvin yer etməsinə yol açmışdır. Əslində isə bu tərcümə, ayənin hərfi mənasına uyğun olmadığı kimi, həm 192-ci ayədəki “O, aləmlərin Rəbbinin [Allahın] endirməsidir” ifadəsiylə, həm də Quranın Allah tərəfindən endirildiyini bildirən yüzlərlə ayə ilə ziddiyyət təşkil edir. Bu ziddiyyət də ondan qaynaqlanır ki, yenə “nəzələ [endi]” feli mübtədasız olmasına baxmayaraq, mübtədalı mənaya gələcək şəkildə “endirdi” olaraq ifadə edilmişdir. Halbuki yüzlərlə ayənin mənasıyla əmələ gətirilən bu ziddiyyətin ortadan qaldırılması üçün, ayədə keçən “bihi” ifadəsindəki “be” ön şəkilçisinin (hərf-i cerini) “ilsaq” üçün deyil, “müsahabə” üçün alınması kifayətdir. Bu təqdirdə “nəzələ” feli mübtədasız mənası ilə “onunla endi” olaraq ifadə edilir və digər ayələrlə meydana çıxmış olan ziddiyyət də ortadan qalxmış olur. Nəticə olaraq, 193-cü ayədə keçən “ər-Ruhü’l-Əmin” ifadəsinin şəxsləşdirilərək “Cəbrayıl” olaraq izah edilməsi yanlışdır. Burada “əmin, etibarlı, sağlam” olaraq xarakterizə edilmiş olan və xəbərdarlıqçılardan olmasını təmin etmək üçün peyğəmbərimizin qəlbinə Allah tərəfindən endirilmiş olan “ruh, məlumat, vəhy”, Mücadilə surəsinin 22-ci ayəsində də açıq şəkildə ifadə edildiyi kimi, inananları gücləndirmək üçün yenə, Allah tərəfindən endirilmişdir.

¹⁹⁷Və İsrailoğulları biliklilərinin öz kitablarında etibar edilən biliyin varlığını bilməsi, onlar üçün bir əlamət/nümunə olmadımı?

Surənin giriş bölməsində də bildirdiyimiz kimi, bu ayənin Mədəni olduğu irəli sürülmüşdür. Bu iddianın səbəbi ayədən əvvəl və sonra olan ayələrlə məna əlaqəsinin qurula bilməməsi olmamalıdır. Halbuki ayədəki “onu” əvəzliyi, “[öz kitablarında] sağlam məlumatın varlığı” mənasına bağlı olunca, bu iddia yersiz hala gəlir. Əks halda bu ayədən əvvəlki və sonrakı ayələrlə məna olaraq bir bağlantı qurula bilməz və ayənin Mədəni olduğu irəli sürülə bilər. Belə ki, bu təqdirdə də ayənin Mədinədə enən ayələr arasında haraya qoyulmalı olması problemi ortaya çıxar.

Bu ayədə Quranın Allah tərəfindən endirildiyinə İsrailoğullarının məlumatları şahid göstərilir. Belə ki, İsrailoğullarının məlumatları ərəblər kimi olmayıb, vəhy, kitab kimi mövzularda biliklidirlər və Quran onlara götürüldüyü təqdirdə, Quranın öncəki kitablar kimi olduğunu söyləyə biləcək haldadırlar.

Bu ayə, Qasas surəsinin 52-55-ci ayələri ilə təfsir edilmişdir:

• ⁵²Sözdən [vəhydən – Qurandan] əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz insanlar… Onlar Sözə [vəhyə – Qurana] də inanırlar.
• ⁵³Və onlara o Söz [vəhy – Quran] oxunduğu zaman onlar: “Biz ona inandıq. Şübhəsiz ki, o, Rəbbimizdən gələn gerçəkdir. Tam yəqinliklə bilin ki, biz ondan əvvəl mü­səl­man olanlar idik”– dedilər.
• ⁵⁴Bax budur, onlara, səbr etdikləri üçün, mükafatları iki dəfə veriləcəkdir. Və on­­lar pisliyi yaxşılıqla sovar və özlərini ruziləndirdiyimiz şeylərdən Allah yo­lun­da xərcləyərlər/başda yaxınları olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin edər­lər.
• ⁵⁵Və onlar, boş söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirərlər və “Bizim işlərimiz yalnız və yalnız bizim üçün, sizin işləriniz də yalnız və yalnız sizin üçündür. Sizə salam olsun! Biz ca­hil­ləri axtarmırıq” – deyərlər. (Qasas/52–55)

Bu mövzu ilə əlaqədər olaraq həmçinin aşağıdakı ayələri də xatırlatmaqda yarar görürük:

• ^156,157Allah dedi ki: “Mənim əzabım var; onu dilədiyimə toxunduraram, mərhəmətim də var; o isə hər şeyi əhatə etmişdir. Onu da xüsusilə Allahın qoruması altına girənlərə, zəkatını/vergisini verənlərə və ayələrimizə inananlara; onlara yaxşılığı əmr edən və onları pisliklərdən çəkindirən, təmiz və xoş şeyləri onlara sərbəstləşdirən, kirli, naqis və pis şeyləri də onlara qadağan edən, bellərindən ağır yükləri, üzərlərindəki bağları və zəncirləri endirən, yanlarındakı Tövrat və İncildə yazılmış olduğunu görəcəkləri Ana şəhərli/Məkkəli Peyğəmbər, o Elçiyə uyanlara yazacağam. O halda, ona iman edən, ona qətiyyətlə hörmət göstərən, ona köməkçi olan və onunla birlikdə endirilən nuru izləyən kəslər var ha, bax budur, məhz onlar qurtuluşa çatanlardır”. (Əraf/156, 157)
• ¹⁰De ki: “Heç düşündünüzmü? Əgər Quran Allah tərəfindəndirsə və siz də onu bilərək rədd etmisinizsə, bununla birlikdə İsrailoğullarından bir şahid də onun bir bənzəri üzərinə şahid olubsa və inanmışsa, siz də yekəxanalıq göstərdinizsə… Şübhəsiz ki, Allah şərik qoşaraq səhv, öz zərərlərinə iş edənlər qövmünə bələdçilik etməz”. (Əhqaf/10)
• ¹⁰⁶Və Quranı… Biz onu öyrənib, insanlara gözlənilənlərə görə öyrədəsən deyə parça-parça ayırdıq və Biz onu, endirdikcə endirdik!
• ^107,108De ki: “Siz Qurana istər inanın, istər inanmayın, bu, daha əvvəl özlərinə bilik verilənlər/Quran onlara oxunduğu zaman onlar boyun əyib, təslimiyyət göstə­rə­rək çənələri üstə yerə qapanarlar. Və: “Rəbbimiz hər cür nöqsandan münəz­zəh­dir. Rəb­bimizin vədi mütləq yerinə yetəcəkdir” – deyərlər”.
• ¹⁰⁹Və onlar ağlayaraq, çənələri üstə qapanarlar. Quran onların hörmət və təvazökarlığını artırar. (İsra/106-109)

^198,199Və Biz açıq-aşkar kitabı əcnəbilərdən – ərəbcə bilməyənlərdən birinə endir­səy­dik, o da bunu onlara oxusaydı, onlar  buna iman edənlər deyildilər.

Qurana aid məlumatların və açıqlamaların davam etdiyi bu ayələrdə bildirilir ki, əgər kafirlər görsəydilər ki, ərəbcə enən Quran ərəbcə bilməyən birinə endirilib və o da Quranı ərəbcə oxuyur, yəni bir xaricinin Quranı bilmədiyi bir dildə oxuması kimi bir möcüzə baş verib, bu halda belə, inanmayacaqdılar.

Buradan anlaşılan odur ki, inkarçılar tərəfindən peyğəmbərimizin ərəbcə bildiyi irəli sürülərək, Quranın mucizülbəyan olmasına etinasız yanaşılmışdır və bu ayə də onlara cavab olmuşdur.

Quranın ilk olaraq ərəblərə, yaxşıca anlamaları üçün ərəbcə olaraq endirildiyinin bildirilməsi, onu göstərir ki, Quranın insanlar tərəfindən anlaşılması ön planda tutulur. Çünki əgər Quran ərəbcə olmasaydı, ərəblər onu anlamayacaqdılar. Bu halda, Qurana inana bilmək üçün mütləq onun anlaşılması lazımdır.

Ərəbcə bilməyənlərin Quranı anlamadan, ərəbcə tələffüz etmələri isə, Rəbbimizin Quranı anlaşılmaq üçün endirdiyini bildirən ayələrinə tərs düşür:

• ²Şübhəsiz ki, Biz onu ağılla hərəkət edərsiniz deyə, ərəbcə bir Quran olaraq en­dir­dik. (Yusuf/2)
• ^155–157Və Quran kiminiz: “Kitab, sadəcə bizdən əvvəlki iki topluluğa – Yəhudi və Xristianlara endirildi, biz isə, o kitabları oxuya bilmir və dillərini anlaya bilmirdik”, kiminiz də: “Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox doğru yolda olardıq” – deməyəsiniz deyə, Bizim endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır. Ona görə də, mərhəmət olunmağınız üçün ona uyun və Allahın qoruması altına girin. Bax bu­dur, sizə də Rəbbinizdən açıq dəlil, bələdçi və mərhəmət gəlmişdir. Elə isə, Allahın ayə­lərini yalan sayıb, onlardan üz döndərəndən daha səhv, öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Ayələrimizdən üz döndərənləri, üz döndərdiklərinə görə əzabın pisi ilə cə­za­landıracağıq. (Ənam/155-157)     

^200,201Beləliklə, onu günahkarların qəlblərinə yerləşdirdik. Onlar acıqlı əzabı görüncəyə qədər ona iman etməzlər.

²⁰²Bax budur, bu onlara  özləri fərqində olmadan, anidən gələcəkdir.

²⁰³Sonra da onlar: “Biz möhlət verilənlərdənmiyik?” – deyəcəkdirlər.

²⁰⁴Onlar Bizim əzabımızı olduqca tezləşdirməkmi istəyirlər?

^205–207Gördünmü/heç düşündünmü onları illərlə qazancla təmin etsək, sonra öz­lə­rinə vəd edilən gəlib çatsa, o qazandıqları şeylərin özlərinə heç bir faydası olma­ya­caqdır.

²⁰⁸Və Biz sadəcə, əhalisi xəbərdar edilmişlər olan şəhəri dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq.

²⁰⁹Öyüd! Və Biz haqsızlıq edənlər deyilik.

Bu ayə qrupunda, kafirlərin Quran qarşısındakı ağılsız və inadkar münasibətləri ilə aqibətləri bildirilir. Ancaq bu şübhəçi ağılsızlar hər nə qədər peyğəmbərimizdən təhdid edildikləri əzabı dərhal gətirməsini istəyərək inanmaz görünsələr də, beyinlərinin içində daima bir “doğrudanmı?” sualını daşıyırlar.

Yəni görünüşdə qəbul etməz, inanmaz bir tövr sərgiləyən bu inkarçılar, əslində içlərindən “Ya doğrudursa, ya vardırsa!” – deyə şübhəyə düşür və narahat olurlar:

• ⁵⁵Küfr edənlər də özlərinə qəflətən qiyamətin qopma anı və ya qısır [yararsız, bəhərsiz] bir günün əzabı gəlincəyə qədər, Qurandan şübhə duymağa davam edəcəklər. (Həcc/55)

200-cü ayədəki “Beləliklə, onu, günahkarların qəlblərinə yerləşdirdik” ifadəsi də bunu dəstəkləyir. Bu ifadə aşağıdakı şəkildə təqdir edilə bilər: “Biz Quranı öz dillərində endirərək, tamamilə yaxşı anlaşılan etməklə, onların qəlblərinə elə yerləşdirdik ki …”

Bu ifadə irəlidə Hicr surəsində təkrar qarşımıza çıxacaqdır:

• ¹Əlif/1, Lam/20, Ra/200. Bunlar Kitabın və açıq-aşkar, açıqlayıcı bir Quranın ayələridir.
• ²Zaman-zaman kafirlər: “Kaş ki, Müsəlman olsaydıq!” – deyə təmənna edəcəklər.
• ¹²Beləliklə, Biz Quranı günahkarların qəlblərinə yerləşdirərik. (Hicr/1, 2, 12)

²¹⁰Və aydın/açıqlayıcı kitabı şeytanlar sənin qəlbinə soxmadı.

²¹¹Bu onlara yaraşmaz, onlar güc yetirə bilməzlər də.

²¹²Şübhəsiz, onlar  duyğudan/vəhydən tam yəqinliklə bilin ki, uzaq tutulmuş­lardır.

Bu ayə qrupunda ana mövzuya dönülmüş və Apaçıq Kitabın [Quranın] Allahın endirməsi olduğu, kitabın endirilişində qətiliklə pis adamların [şeytanların] bir rolunun olmadığı açıqlanmışdır.

Xatırlanacaq olursa daha əvvəl şeytanın

*  Haramın yeyilməsini, haqsız qazanc əldə edilməsini əmr edən və məsləhət görən,

*  Pislik, həyasızlıq və Allaha qarşı bilmədiyimiz şeyləri söyləməyimizi əmr edən,

*  Bizi yoxsulluqla qorxudan,

*  Bizi şübhələrə düşürən,+

*  Allahın yaratdıqlarını dəyişdirməyi əmr edən,

*  Bizləri aldatmaq üçün bizlərə bəzəkli sözlər pıçıldayan,

*  Bizə vəsvəsə verib, qızışdırıb beyin bulandıran,

*  Etdiyimiz əməllərimizlə bizim korlanmağımıza səbəb olan,

*  Bizi azdıran,

*  İçki/narkotika və qumarda, aramıza düşmənçilik və kin salmaq istəyən,

* Bizi Allahı anmaqdan və salaatdan/sosial dəstəkdən uzaqlaşdırmaq istəyən, insanlar və güclər olduğunu açıqlamışdıq.

Budur burada “şeytanlar” ilə qəsd edilən, yuxarıdakı özəllikləri daşıyan pis adamlardır. Bu pis adamların Qurana hər hansı bir müdaxilə etmələrindən bəhs edilə bilməz.

Çünki Quran Allah tərəfindən qorunur və elçi Muhəmmədin qəlbinə Allah tərəfindən qoyulur:

• ⁹Heç şübhəsiz ki, o Öyüdü – Quranı Biz endirdik, Biz! Və tam əmin olun ki, Biz onu qoruyanlarıq. (Hicr/9)

Quranın Allah tərəfindən qorunduğu və qorunacağı mövzusu, daha əvvəl Bürclər surəsinin təhlilində təfərrüatlı olaraq işlənmişdi. Mövzunun əhəmiyyətini nəzərə alaraq, əlaqədər bölmənin təkrar oxunmasının faydalı olacağı qənaətindəyik.

212-ci ayədəki “səm’a” sözü “vəhy” mənasındadır. Sözün bu mənada işlədildiyinin, Mülk surəsinin 10-cu və Hicr surəsinin 18-ci ayələri kimi örnəkləri də mövcuddur. Ancaq Hicr surəsinin 16-18-ci ayələri təhrif edilmiş və bu təhrif edilmə nəticəsində şeytanların göylərə çıxıb mələklərlə danışdığı və ya Allah ilə mələklər görüşərkən şeytanların gizlicə və məkrli yaxınlaşaraq, Allah ilə mələklərin söhbətindən bəzi bölmələri oğurladığı və bunları yer üzündəki kahinlərə bildirdiyi kimi inanclar ortaya çıxmışdır.

Lakin bu kimi inanclar çox qədim bir anlayışa əsaslanır və Hicr surəsinin ayələri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu mövzu inşallah Hicr surəsinin təhlilində təfərrüatlı olaraq işlənəcəkdir.

²¹³O halda, qətiyyən Allah ilə bərabər başqa tanrıya yalvarma, sonra əzablandırıl­mış­lar­dan olarsan. ²¹⁴Və ən yaxın qəbiləni xəbərdar et. ²¹⁵Və möminlərdən sənə uyan insanlara qanadını gər. ²¹⁶Əgər sənə üsyan edərlərsə: “Şübhəsiz, mən sizin et­dik­ləri­niz­dən tam yəqinliklə bilin ki, uzağam” – de. ^217–219Və sən qalxdığın/elçilik vəzifəsini icra etmək üçün ortaya çıxdığın və boyun əyib, təslimiyyət göstərənlər arasında dolaşdığın za­man işin sonunu səni görən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub olması mümkün olmayan/mütləq qalib olan, əngin mərhəmət sahibinə həvalə et. ²²⁰Şübhəsiz ki, O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

Bu ayə qrupunda peyğəmbərimizə, əlindəki təmiz və güclü vasitəylə [Quran ilə] xidmətinə davam edərək, qulluğunu davam etdirməsi təlimatı verilir, bunu edərkən isə nəzakətli olması, pis davrananlardan belə yumşaq bir şəkildə ayrılması, hər zaman və hər yerdə işi Əziz və Rəhim Allaha həvalə etməsi istənir.

• ⁶¹Və sən hansı işi görərsən gör, Qurandan onun haqqında nə oxuyursan, oxu və siz, nə işdə çalışırsınız çalışın, unutmayın ki, siz ona uyub getmişkən, Biz sizin üzərinizdə şahidik. Yerdə və göydə zərrə ağırlığınca heç bir şey Rəbbinizdən uzaq qalmaz. Və bundan kiçiyi və daha böyüyü, ancaq açıq-aşkar bir kitabdadır. (Yunus/61)
• ^88,89Qətiyyən onlardan bəzi insanlara verərək, özlərini onunla faydalandırdığımız şeylərə/mal və sərvətə həvəslənib gözlərini dikmə. Onlara görə kədərlənmə də… Sən qanadlarını möminlər üçün gər. Və: “Şübhəsiz, mən, açıq-aşkar bir xəbərdar edənin məhz özüyəm” – de. (Hicr/88, 89)

Mövzumuz olan ayə qrupunda yer alan “Və boyun əyənlər arasında dolaşdığın zaman səni görən Əziz [mütləq qalib] və Rəhimə [əngin mərhəmət sahibinə] güvənib dayan!” ifadəsi ilə əlaqədər əcayib uydurmalar törədilmişdir. Bu uydurma anladılanlara görə, guya ki, peyğəmbərimiz anadan doğulana qədər, Adəm ilə Həvvadan olma bütün səcdə edən mömin qadınların bətnlərində və mömin kişilərin sülblərində dolaşdırılmış, bütün peyğəmbərlərin sülbündə daşınmışdır. Hətta o qədər irəli gedilmişdir ki, bəzi babalarının sülbündə dolaşarkən peyğəmbərimizin etdiyi təsbih və həcc təlbiyəsinin [“ləbbeyk, ləbbeyk” deməsinin] başqaları tərəfindən eşidildiyi belə iddia edilmişdir. [13]

²²¹Şeytanların kimə enib durduğunu/kimlərin beyninə bir şeylər yeritdiyini sizə xə­bər verimmi? ²²²Şeytanlar bütün iftiraçı günahkarlara enər durarlar/onların beyninə bir şeylər yeridərlər. ²²³Onlar  duyğu törədərlər, halbuki onların çoxu yalançıdır. ^Nəml/6Şübhəsiz ki, bu Quran isə sənə qaydalar qoyan və ən yaxşı bilən Allah tə­rə­fın­dən sə­nin içinə işlədilir.

Göründüyü kimi, bu ayə qrupunun içinə Nəml surəsinin 6-cı ayəsini də qoymuş oluruq. Bizim qənaətimizə görə, səhabə tərəfindən Nəml surəsinin 6-cı ayəsi olaraq təsnif edilən ayə əslində buraya aiddir. Nəml surəsində də deyəcəyimiz kimi, bu ayənin Nəml surəsindəki bölmə ilə məna və texniki olaraq uyğunluğu mümkün deyildir.

Bu ayələrdə Quranla əlaqədər açıqlamalara davam edilərək, pis adamların [şeytanların] kimləri aldadıb, vəhy olmayan şeyi vəhy imiş kimi söylədə biləcəkləri açıqlanır, bu pis adamlara ancaq iftiraçıların, yalançıların, günahkarların alət olacaqları bildirilir. Peyğəmbərimiz isə bir yalançı deyil, əksinə böyük əxlaq sahibi, zehni yöndən sağlam, əmin birisidir. Ona ancaq Allah endirir.

²²⁴Və bu şairlər… Şübhəsiz ki, onlara azğın pozğunlar uyar.

^225,226Onların hər vadidə çaşqın-çaşqın dolandıqlarını və həqiqətən etmədikləri şey­lə­ri söylədiklərini görmədinmi/heç düşünmədinmi?

Burada şairlərin düşüncə və sözlərində heç hədd tanımadıqları, hər sahədə sərbəst gəzib dolaşdıqları [hər mövzuda, doğru–yanlış demədən fikir irəli sürdükləri] və ümumiyyətlə, bəzəkli sözlərlə pislik işlədikləri bildirilir. Həqiqətən də, şairlər, xüsusilə də keçmişin şairləri, məddahlıqla bir şeylər qoparmağın yollarını arayarlar, bunu edərkən yalan və iftiradan çəkinməzlər, dilədikləri adamları yerin dibinə batırırlar, dilədiklərini də ucaldırdılar. Beləliklə, xalqa yalan-yanlış fikirlər aşılayaraq, kütləni meydana gətirirdilər. Buna görə də keçmiş dövrlərdən bəri şeir silahdan daha təsirli, şair də silah daşıyandan daha güclü olaraq qəbul edilərək, bu günlərədək gəlmişdir. [Qədim dövrdə şairlər tərəfindən formalaşdırılan ictimai fikir, günümüzdə mediya tərəfindən formalaşdırılır.]

O dövr Ərəb şeiri seksuallıq, eşq hekayələri, içki, qəbilə yönümlü nifrətlər və qan davaları, atalarla öyünmə kimi mövzulara həsr edilirdi. Bu mövzularda yazılan şerlər yalan, şişirtmə, yersiz günahlandırma, gərəksiz tərif, boş söz, öyünmə, həcv, çox tanrıçılıq və ədəbsizliklə dolu idi. Şairlər isə həmişə yalan söyləyərlər, şerlərində söylədiklərinin əksini edərdilər. Məsələn, şerlərində cömərdlik, dünyalığa maraq göstərməmək, qənaət və sayğı mövzularını işləyərkən, özləri gündəlik həyatlarında bütünlüklə xəsis, qorxaq, sərvət düşkünü və eqoist bir münasibət sərgiləyərdilər. Başqalarının gözündəki çöpü büyüdərlər, lakin öz gözlərindəki tiri görməzdilər.

Əsbab-i nüzul qeydlərinə görə bu ayə qrupu, şeirləriylə peyğəmbərimizə və inananlara hücum edən, sağda solda onlar üçün mənfi təbliğatlar aparan Abdullah b. əz-Zibari, Müsai b. Əbd Manaf və Umeyyə b. Ebis-Salt haqqında enmişdir. Bəziləri isə bu ayələrin Əbu Azze əl-Cumahinin bir sözlü hücumu barəsində endiyini irəli sürmüşdülər. [14]

Şeirin təsiri Quranda başqa ayələrdə də işlənmişdir:

• ^112,113Beləliklə, Biz hər peyğəmbər üçün gizli-açıq şeytanlarını düşmən etdik. Dünya malına aldandıqlarına görə, axirətə inanmayan insanların qəlbləri ona aldansın, ondan məmnun olsun və etməkdə olduqlarını etsinlər deyə, bunların bəzisi digərinə sözün bəzəklisini gizlicə təlqin edər/pıçıldayar. Və lakin Rəbbin diləsəydi, onu etməzdilər. Elə isə onları və uydurduqları şeyləri tərk et! (Ənam/112, 113)

Yuxarıdakı ayələrdən də anlaşıldığına görə, ins və cinn şeytanlar [bilinən bilinməyən bütün pis insanlar]:

* Axirətə inanmayanların [hələ müsəlman olmamışların] qəlblərini özlərinin törətdikləri, Qurana alternativ olan bu bəzəkli sözlərə yönəltmək,

* Bu sözlərlə axirətə inanmayanları [hələ müsəlman olmamışları] məmnun etmək,

* Beləliklə, işləməkdə olduqları günahı işləməyə davam etdirmək [bu sayədə də dövrlərini döndərmək, gəmilərini üzdürmək, səltənətlərini sürdürmək, xalqı istismar etməyi davam etdirmək, mənfəətlərini davam etdirmək] üçün bəzəkli, ulduzlu sözlərdən istifadə edirdilər.

İslam tarixinə baxıldığı zaman İslama soxulan bütün xürafələrin, pozulmaların bu şair qılıflı həriflərin ulduzlu sözləriylə [şeirləriylə] İslama soxulduğu görünəcəkdir.

Şeir nədir?

Yüzlərlə tərifi verilmış olan şeir qısaca “bir bənzətmə sənəti”dir. Şeir heç bir zaman “gerçək” deyildir. Dolayısıyla şeir, bir şeyin və ya əhvalatın gerçəyinin deyil, bənzərinin [təqlidinin, saxtasının] təqdimi olan “bəzəkli söz”dür [zührufu’l-kavl]. Şeirin nisbətən ən yaxşı təhlili, e.ə. 427-347 illəri arasında yaşamış olan Platon tərəfindən edilmişdir. Platona görə şairlər, gerçəklər yerinə görünüşlə uğraşır, kopyanın kopyasını edərək insanları gerçəkdən uzaqlaşdırırlar.[15] Bu yaxınlaşmaya görə, eynən uşaqların oyuncaqlarla aldadılması kimi, kütlələr də şeirlə [bənzətmə ilə] aldadıla bilir, yanıldıla bilir və ideologiyalar meydana gələ bilər. Tarixdə, xüsusilə də İslam tarixində bunun yüzlərlə örnəyi mövcuddur. Məsələn, Cəlaləddin-i Rumi bu örnəklərdən biridir.

²²⁷Ancaq iman edənlər və dü­zəltmək yolunda fəaliyyət gostərənlər, Allahı çox-çox ananlar və haqsızlığa uğradıldıqla­rın­­da, özlərini müdafiə edənlər istisnadır. Haqsızlıq edənlər hansı dəyişikliyə uğradılacaqlarını yaxında biləcəklər.

224-226-cı ayələrdə pislənən şairlərin yaxşıları bu ayə ilə istisna edilir. Çünki şairlərin hamısı eyni deyildir və söylənmiş necə gözəl şerlər vardır. Ağıl və bilik sahibləri tərəfindən bunu rədd etmək, şerin yaxşısının, yararlısının əleyhinə çıxmaq düzgün sayılmaz.

Ayəyə görə istisna edilən şairlər aşağıdakı vəsflərdə olanlardır:

* İman edənlər,

* Salehatı işləyənlər,

* Şerləri, tövhid, nübüvvət və insanları haqqa dəvət mövzusunda olanlar, [Allahı çox zikr edənlər],

* Özlərini hicv edənlərə qarşılıq vermələri halından başqa heç kimsəni hicv etməyənlər [zülmə uğradıldıqdan sonra əvəz çıxanlar].

Ayədəki “və haqsızlığa uğradıldıqlarında özlərini müdafiə edənlər istisna” ifadəsindən ancaq zülmə uğrandığı zaman pis söz söylənə biləcəyi anlaşılır. Normal şərtlərdə Rəbbimiz pis sözə, hücum etməyə izin vermir.

• ¹⁴⁸Allah haqsızlığa uğrayanlardan başqa, pis sözün açıq şəkildə söylənməsini sevməz. Və Allah ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. (Nisa/148)
• ¹⁹⁴Toxunulmazlıq ayı, haram aya qarşılıqdır. Və toxunulmazlıqlar/bağlayıcı hökmlər, bir-birinə qarşılıqdır. O halda kim sizə hücum edərsə, siz də ona etdiyi hücumun eynisi ilə hücum edin. Və Allahın qoruması altına girin. Və bilin ki, Allah Öz qoruması altına girənlərlə birlikdədir.       (Bəqərə/194)

227-ci ayədə istisna edilən şairlər – Abdullah b. Ravaha, Hassan b. Sabit, Kab b. Malik, Kab b. Züheyr kimi şairlərdir. Bunlar, iftiraçı kafirlərin yalanlarını onların üzlərinə vurmuşlar, peyğəmbərimizi və inananları edilən hücumlara qarşı müdafiə etmişdilər.

Ayənin son cümləsi olan “Haqsızlıq edənlər, hansı dəyişikliyə uğradılacaqlarını yaxında biləcəklər” ifadəsi xəbərdarlıq mahiyyətində, açıq bir təhdiddir. Bu təhdidin müxatibləri əqli dəlillərin, elçilərin açıqlamalarının və keçmiş peyğəmbərlərin hekayələrinin dəfələrlə anladılmasına baxmayaraq, bunlara etibar etməyənlər və Quranla şerin, elçi ilə şairin fərqini ayırmayan, anladılmış olmasına baxmayaraq, hələ Quranı şer, elçini də şair və ya kahin olaraq görən ağılsızlardır. Bu zavallılara, yaxında böyük bir dəyişikliyə uğrayacaqları bildirilərək, xəbərdarlıq edilmişdir.

 

Ən düzünü Allah bilir!

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

 

[1] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil-Quran.

[2] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil-Quran və Mukatil.

[3] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil Quran.

[4] Razi; el-Mefatihu’l- Gayb.

[5] Lisanü’l-Arab; c. 6, s. 305-306 Udh mad. Ragıp; El-Müfredat, Udv mad.

[6] Çıkış; 4: 1-7, 1.

[7] Çıkış 14. Bab. 25-31. cümlələr.

[8] Çıkış 14. Bab, 30. cümlə:

[9] Razi, el-Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Quran.

[10] Mevdudi; Tefhimü’l-Quran.

[11] Razi; el-Mefatihu’l-Gayb.

[12] Kurtubi, el Camiu li Ahkamil-Quran; Zeməhşəri, el-Keşşaf.

[13] Kurtubi; Mücahid və Katade’dən naklen.

[14] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil-Quran.

[15] Platon; Devlet, 10. Bölüm.