YA SİN SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Məkkədə 41–ci sırada enmiş olduğu qəbul edilir. Bu surə adını 1–ci ayə olan “ يس Yə Sin” ifadəsindən almışdır. Surəyə “Quranın Qəlbi Surəsi”, “Müdafiə-i Qəziyyə Surəsi”, “Muimmə Surəsi”, “Əzimə Surəsi” kimi adlar da verilmişdir.

Bəzi qaynaqlarda [1] 12–ci və 47–ci ayələrin Mədinə dövründə endiyinə dair fikirlər varsa da, bəhs edilən ayələrin yerləşdikləri paraqrafa uyğun olmaları, bu iddiaların haqlı olduğunu göstərmir.

Surə, qaydalar ehtiva edən Quranın “şahidliyi” və “sübutluğu” ilə Abdullah oğlu Məhəmməd(ə.s)ın, ataları xəbərdar edilməmiş, buna görə də laqeydləşmiş olan bir qövmü xəbərdar etmək üçün göndərilən bir elçi olduğunu və onun dosdoğru bir yol üzərində olduğunu vurğulayaraq başlayır. Surənin sonrakı ayələrində, tövhidə qarşı çıxanların psixoloji vəziyyəti ilə elçi göndərilən bir şəhərin hekayəsi nümunə göstərilmiş, Qiyamət gününə dair xəbərdarlıqlar edilmiş, həşrə və yenidən dirilməyə dair səhnələrlə axirət həyatı canlandırılmışdır.

Surə, haqq dinin əsasları olan tövhid və axirətə inanışla bitir.

Həmçinin, surədə, Quranın xüsusiyyətləri və təsirləri üzərində durulmuş, xüsusilə 69, 70–ci ayələrdə Quranın “diri” olan adamları xəbərdar etmək üçün endirildiyi vurğulanmışdır. Ancaq bu açıq ismarıca baxmayaraq, surə haqqında, Müsəlmanları Qurandan uzaq tutmağa xidmət edən, bir sıra rəvayətlər çıxarılmışdır. Bir qismi peyğəmbərimizə şamil edilən bu cür rəvayətlərə görə, insanların surənin əsl ismarıcına yönəlmələri uğursuzluğa düçar olmuşdur.

İnanırıq ki, doğrular olduğu qədər səhvlər də gözlər önünə sərilməlidir. Ona görə də bunlardan bir neçəsini təqdim edirik. Səhvlər:

*Kim səhər açılanda Ya Sin surəsini oxuyarsa, axşam düşənə qədər o gün üçün ona asanlıqlar ehsan edilir. Kim bu surəni gecənin ilk saatlarında, axşam tərəfi oxuyarsa, səhər açılana qədər o gecə ona asanlıqlar verilir.

*Şübhəsiz hər şeyin bir qəlbi vardır. Quranın qəlbi də Yə Sindir. Hər kəs bu surəni gecə vaxtı oxuyarsa, o gecə ona asanlıqlar verilir. Hər kəs bunu bir gündüz oxuyarsa, o gün ona asanlıqlar verilir. Şübhəsiz ki, cənnətliklərdən Quran qaldırılır. Ta Ha və Yə Sindən başqa heç bir şey oxumazlar.

*Kim cümə axşamı gecəsi Ya Sin oxuyarsa, günahı bağışlanmış olaraq sabaha çıxar.

*Kim qəbiristanlığa girərək, Ya Sin oxuyarsa, o gün Allah onların əzabını zəiflədir. O adam üçün də hərflərinin sayı qədər hasəənat yazılır.

*Hər kim, anasının, atasının və yaxud bunlardan birinin məzarını hər cümə günü ziyarət edər və yanlarında Ya Sin oxuyarsa, Allah onu Ya Sinin hərflərinin sayı qədər bağışlayar.

*Allah rızası üçün gecə vaxtı Ya Sin oxuyan hər kəs əfv olunur.

*Onu ölünüzün yanında oxuyun. Allah ona asanlıq verər.[2]

Göründüyü kimi, bu rəvayətlərlə diqqətlər başqa bir istiqamətə çəkilir. Beləliklə, inananlar Ya Sin surəsinin, buna uyğun olaraq da Quranın xəbərdarlıq funksiyasından uzaqlaşdırılır.

TƏHLİL:

¹Ya/10, Sin/60.

1–ci ayə, “Hüruf-u Mukattaa” deyilən sərbəst iki hərfdən ibarətdir. Bildiyimiz kimi, sərbəst olan hərflərin hər hansı bir mənasının olması barədə söz gedə bilmir. Ancaq, daha əvvəl bir neçə dəfə açıqladığımız kimi, Quranın endiyi dövrdə hərflərin rəqəm yerinə də işlədildiyinə görə bu kəsik hərflərin bir say ifadə etməsi mümkündür. Xatırlayacağımız kimi, Qələm surəsində, hərflərin hansı rəqəmı ifadə etdiyini göstərən cədvələ “ƏBCƏD” deyildiyini bildirmiş və bu “ ابجد Əbcəd” cədvəlini orada təqdim etmişdik. Həmçinin bu hərflərin bir xəbərdarlıq ədatı ola biləcəklərini də ilk hüruf-u mukattada bildirmişdik.

Klassik qaynaqlarda isə “Ya Sin” hərfləri ilə əlaqədar olaraq, bir çox müəllif tərəfindən edilmiş müxtəlif yaraşdırmalar mövcuddur:

*Bu, peyğəmbərin adlarından biridir.

*Bu, Allahın adlarından biridir.

*Bu, Ərəblərin Tayy qəbiləsinin dilində “Ey insan” deməkdir.

*Bu, “Ey Seyyid (Ey Əfəndi)” deməkdir.[3]

Lakin bu yaraşdırmaların heç birinin də sağlam bir istinadı yoxdur. Bildirmək lazımdır ki, “Mukattaa Hərfləri” ilə əlaqədar məsələ hələ açıqlığa qovuşdurulmamışdır və üzərində ciddi çalışma edəcək Quran igidlərini gözləyir.

^2–6Ataları xəbərdar olunmamış, buna görə də özləri laqeyd/biganə olan bir cəmiyyəti özü ilə xəbərdar edəsən deyə ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan–mütləq qalib olanın, sonsuz mərhəmət sahibinin endirdiyi qanunları ehtiva edən/pozulması əngəllənmiş Quran sübutdur ki, sən, o elçilərdənsən, heç şübhəsiz sən dosdoğru bir yol üzərindəsən.

İçində iki ciddi bir isim cümləsi və eyni zamanda iki cavablı bir and cümləsi olan bu ayə qrupu, tək bir cümlə halında ifadə edildikdə, daha yaxşı başa düşüləcəyinə inandığımız üçün, bir bütün olaraq tərcümə edilmişdir. Bu, ayələrin orijinal cümlə quruluşuna da uyğun gəlir.

Göründüyü kimi, Ya Sin surəsi, bundan əvvəlki Cinn surəsinin davamı mahiyyətindədir. Beləliklə, buradakı “sən” ifadəsi də Cinn surəsindəki “De ki!” ifadələrinin müxatibi olan peyğəmbərimizə aiddir.

Bu ayə qrupunda vurğulanan bir çox məqam vardır:

Quranın “hakim” olması:

Burada Quranın mühüm bir xüsusiyyətinə diqqət çəkilmiş və Quran üçün “حكيم hakim” ifadəsi işlədilmişdir. “Hakim” sözü mübaliğə qəlibində bir feldən törədilən isim olub, əsas mənası “çox qayda qoyan” deməkdir. “Hakim” sözü, eyni zamanda Rəbbimizin sifətlərindən biri olduğu üçün, burada tamamlıq mənasında “qaydaya salınmış, çox qayda ehtiva edən” mənasını ifadə edir. Bu məna “möhkəm” sözünün tam qarşılığıdır.

Belə ki, Hud surəsinin girişində Rəbbimiz belə buyurmuşdur:

^1–4Əlif–1, Lam–30, Ra–200. Bu Quran, Allahdan başqasına qulluq etməyin–sadəcə Allaha qulluq edin deyə, ayələri, şərik qoşaraq edilən səhvi–öz zərərlərinə işi və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydalar yerləşdirilmiş/pozulması əngəllənmiş, bir də ən yaxşı qanun qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan–sağlam edən, hər şeyin iç üzünü–gizli tərəflərini də yaxşı bilən tərəfındən ətraflı olaraq izah edilmiş bir kitabdır: “Şübhəsiz, Mən, sizin üçün Onun tərəfindən bir xəbərdar edən və bir müjdəçiyəm. Və Rəbbinizdən bağışlanma istəyin, sonra Ona tövbə edin ki, sizi adı qoyulmuş bir müddət sonuna qədər gözəl şəkildə faydalandırsın. Və hər fəzilət sahibinə ərməğanlarını versin. Və əgər üz çevirərsinizsə, Mən, sizin əleyhinizə olan böyük bir günün əzabından qorxuram. Dönüşünüz yalnız və yalnız Allahadır. Və O hər şeyə gücü çatandır.” (Hud/1-4)

Həmçinin, Al-i İmran surəsinin 7–ci ayəsindəki “O [Allah], Kitabı sənə endirəndir. Ondan [o kitabdan] bir qismi möhkəm ayələrdir ki, bunlar da kitabın anasıdır …” ifadəsi də Quranın möhkəm ayələr ehtiva etdiyini açıq şəkildə bildirir.

Bu ifadələri yaxşı anlaya bilmək üçün əvvəlcə, ilk dəfə Qəmər surəsinin 5–ci ayəsində verilmiş olan “hikmət” sözünü öyrənmək lazımdır.

Hikmət. Təfərrüatını Qəmər surəsinin sonundakı “Hikmət” başlıqlı əlavə yazımızda görmək olar. “Hikmət”, “zülm və fəsadı əngəlləmək üçün qoyulmuş olan qanun, düstur və qayda” deməkdir.

Möhkəm. “محكم Möhkəm” sözü “hökm ehtiva edən” deməkdir. Beləliklə, “möhkəm ayələr” də, içərisində insanları qarışıqlıqdan və zülmdən qoruyan qaydaların olduğu ayələr mənasına gəlir. Bu ayələr açıqdır, konkretdir və tək bir məna ifadə edərlər. Yəni bu ayələrdən, ifadə etdiyi mənadan başqa bir məna çıxarılmaz.

Demək olar ki, peyğəmbərimizin Allahın elçisi olduğuna və doğru yol üzərində olduğuna “hakim, möhkəm, yəni qaydalar ehtiva edən Quran” sübutdur.

“Hakim” sözü Quranda 97 dəfə yer almış olub, 92 yerdə Allahın sifəti mahiyyətində, 5 yerdə də Quranın xüsusiyyəti olaraq işlədilmişdir. Sözün Quranın xüsusiyyəti olaraq işlədildiyi digər dörd ayə aşağıdakılardır:

⁵⁸Bax budur, bu! Biz bunu sənə, ayələrdən və qanunlar ehtiva edən xatırlatmalardan/ öyüdlərdən/ Qurandan oxuyuruq. (Al-i İmran/58)
¹Əlif–1, Lam–30, Ra–200. Bax budur, bunlar, o qaydalar ehtiva edən kitabın ayələridir. (Yunis/1)
^2–5Bax budur, bunlar, salaatı iqamə edən [maddi yöndən və zehinsəl sarıdan dəstək olan–cəmiyyəti maarifləndirən/fəaliyyətini təmin edən], zəkatı–vergini verən, axirətə də qəti olaraq inananların məhz özləri olan gözəllik–yaxşılıq edənlər/ki, bax budur, bunlar, Rəbbləri tərəfindən bir doğru yol üzərindədirlər. Və onlar, qurtuluşa çatacaq olanların məhz özləridir/onlar üçün bir doğru yol bələdçisi və mərhəmət olan qanunlar ehtiva edən o kitabın ayələridir. (Loğman/2-5)
⁴Və şübhəsiz Quran, Bizim nəzdimizdəki, ana qaynaqda həqiqətən çox ucadır və qanunlar ehtiva edir, sağlamdır/pozulmasına mane olunmuşdur. (Zühruf/4)

Hakim Quranın Əziz, Rəhim Allah tərəfindən endirilmiş olması:

Ayədə Rəbbimiz, Əsma-i Hüsnasından “ العزيز əl-Əziz” və “ الرّحيم ər-Rəhim” sifətləri ilə özünü ön plana çıxarmışdır. “Əziz” sifəti Onun hər şeyə gücünün yetdiyinə, beləliklə də elçisinə və ismarıcına xainlik edənləri cəzalandıracağına, “Rəhim” sifəti də elçisinə köməkçi olan və ismarıcına sarılanlara çox mərhəmət edəcəyinə diqqət çəkir.

“Hakim” Quranın peyğəmbərimizin elçilərdən olmasına sübut təşkil etməsi:

Özlərinə təbliğ edilən Quran möcüzəsi qarşısında aciz qalan insanlar, Quranın peyğəmbərimiz tərəfindən əmələ gətirilə bilməyəcəyini, Quranın ancaq Allahın endirməsi ola biləcəyini qəbul etmişlər və bu qəbuldan sonra Quranı özlərinə təbliğ edən adamın Allahın elçisi olduğuna inanmışlar.

Xatırlayacağımız kimi, Nəcm surəsi də bu vurğuyla başlamış, enmiş olan Quran nəcmləri sübut göstərilməklə, peyğəmbərimizin azmadığı, çaşmadığı və öz kefindən danışmadığı bəyan edilmişdi:

¹Qrup–qrup enmiş ayələrin hər bir enməsini sübut göstərirəm ki, ²yoldaşınız azmamışdır, çaşmamışdır. ³O, boş dünyəvi arzusundan da danışmır. ⁴Onun sizə söylədikləri–enən o ayə qrupları, özünə vəhy edilən vəhydən başqa bir şey deyildir. ⁵Yoldaşınıza o danışdıqlarını müdhiş qüvvətləri olan, üstün ağıl sahibi, hegemonluq qurmuş olan öyrətdi. (Nəcm/1–5)

Ataları, xəbərdar edilmədiyinə görə, o günün cəmiyyətinin qəflətdə olması:

Mövzumuz olan ayə qrupunun son ayəsi olan 6–ci ayədə, vəhy edilən “Hakim” Quranı təbliğ etmək üçün Peyğəmbərimizin elçi göndərildiyi kütlənin vəziyyətindən söz açılmışdır. Bu ayəyə görə bu kütlə, ataları (ən çox on ata) xəbərdar edilmədiyi üçün, xeyli qəflətə dalmış, dini, imanı, Allahı, axirəti vecinə almayan bir kütlədir.

Ayədən başqa mənaların çıxarılma imkanı olsa da, aşağıdakı ayələrin köməyi ilə “ataları xəbərdar edilməmiş bir kütlə” mənası tərcihə daha uyğundur.

⁴⁴Və Biz onlara belə dərs alacaqları kitablardan vermədik. Özlərinə səndən əvvəl bir xəbərdar edən də göndərmədik. (Səba/44)
³Yoxsa onlar, “Onu özü uydurdu”mu deyirlər? Tam tərsinə, Quran, bələdçiləndikləri doğru yola çatsınlar deyə, səndən əvvəl özlərinə bir xəbərdar edən gəlməmiş olan cəmiyyəti xəbərdar edəsən deyə, Rəbbindən gələn həqiqətdir. (Səcdə/3)

Burada ağıllara “Allahın elçisi Məhəmməd sadəcə Ərəb cəmiyyətinəmi vəzifələndirildi?” sualının gəlməsi mümkündür. Ancaq orijinal mətndə belə bir məhdudiyyət qoyan ifadə yoxdur.

Bildiyimiz kimi, Rəbbimizin bu barədəki buyruqları belədir:

²¹⁴Və ən yaxın qəbiləni xəbərdar et. (Şüəra/214)
⁴Və Biz onlara, açıq–aşkar ortaya qoysun deyə, hər peyğəmbəri yalnız öz cəmiyyətinin dili ilə göndərdik. Artıq Allah dilədiyini/diləyəni azdırar, dilədiyini/ diləyəni də doğru yola yönləndirər. Və O, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olandır/sağlamlaşdırandır. (İbrahim/4)

Təbii olaraq, bir xəbərdar edən vəzifəsinə öz ailəsindən, yaxınlarından, xalqından başlayar. Yəni, xəbərdar halqası əvvəlcə xəbərdar edənin öz bölgəsindən başlayar, daha sonra genişlənər.

Belə ki, peyğəmbərimizə xəbərdarlığa öz yaxın ətrafından başlamasını bildirən Rəbbimiz, əslində onun bütün insanlığa göndərildiyinə dair bir çox ayə göndərmişdir:

^15,16Ey Kitab Əhli! Qətiliklə, Kitabdan gizlətmiş olduğunuz şeylərin çoxunu açığa qoyan, çoxundan da əl çəkən Bizim Elçimiz sizə gəldi. Qətiliklə sizə, Allahdan bir işıq və açıq–aşkar bir Kitab gəldi. Allah, o Kitabla öz rızasına uyanları salamatlıq yollarına bələdçiləyə Onları Öz biliyi ilə qaranlıqlardan aydınlığa çıxarar və onları dosdoğru yola bələdçiləyər. (Maidə/15,16)
²⁸Və Biz, səni ancaq insanlara müjdələyən və xəbərdar edən olaraq göndərdik, lakin insanların çoxu bilmirlər. (Səba/28)
¹⁵⁸De ki: “Ey insanlar! Şübhəsiz, Mən, göylərin və yerin mülkü Özünün olan, Özündən başqa heç bir ilah olmayan, həm dirildən, həm də öldürən Allahın, sizə, hamınıza göndərdiyi elçiyəm. O halda bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapmağınız üçün Allaha və Onun sözlərinə iman edən, Ümmi–Anakəndli–Məkkəli Peyğəmbər olan Elçisinə iman edin və Ona uyun.” (Əraf/158)
¹⁹De ki, –“Şahidlik baxımından hansı şey daha böyükdür?”. De ki, – “Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir. Və sizi və çatan hər kəsi özü ilə xəbərdar etməyim üçün Mənə bu Quran vəhy olundu. Allahla bərabər doğrudan başqa ilahlar olduğuna siz həqiqətən şahidlik edərsinizmi?”. De ki, – “Mən etmərəm.” De ki, – “O, ancaq və ancaq bir tək ilahdır və tam yəqinliklə bilin ki, mən, sizin ortaq tutduğunuz şeylərdən uzağam.” (Ənam/19)
¹⁰⁷Biz, səni də ancaq, aləmlər üçün bir mərhəmət olaraq/mərhəmət üçün göndərdik. (Ənbiya/107)
^46,47Və Biz, səsləndiyimiz zaman, Turun yanında da deyildin. Əksinə, səndən əvvəl özlərinə xəbərdar edən–peyğəmbər gəlməyən bir cəmiyyəti xəbərdar etməyin üçün və öz əllərinin etdikləri ucbatından başlarına bir fənalıq gəldiyində dərhal, “Rəbbimiz! nə olardı, kaş ki, bizə bir peyğəmbər göndərəydin, ayələrinə uyardıq və Möminlərdən olardıq” deyə bilməsinlər, onlar öyüd alsınlar deyə, Rəbbindən bir mərhəmət olaraq… orada olub–keçənləri sənə bildirdik, səni elçi olaraq göndərdik. (Qasas/46, 47)

⁷And olsun, ataları xəbərdarlıq almamış bu cəmiyyətin çoxunun üzərinə söz haqq olmuşdur. Artıq onlar inanmazlar.

Bu ayə, gələcəyə dair məlumatlar verməsi baxımından böyük bir möcüzədir. Çünki, ayədə “onlar” ifadəsiylə bəhs edilən laqeyd, müşrik Məkkə öndə gedənlərinin bir çoxunun artıq iman etməyəcəkləri, yəni cəhənnəmlik olduqları, nəticədə də cəhənnəmə gedəcəkləri ifadə edilmişdir.

Həqiqətən hadisələr də eynilə Quranda bildirildiyi kimi olmuş, bəhs edilən imkanlılardan Əbucəhil, Əbuləhəb, Vəlid b. Muğıyrə kimilər bu ayələr endikdən sonra, illərlə ömür sürmüşlər, lakin iman etməmişdilər. Beləliklə, onların üzərinə “söz haqq olmuşdur”.

Reallaşan “söz”.

Bu “Söz”ün nə olduğu barəsində Qaf surəsinin [4] təhlilində verdiyimiz məlumatları xatırlasaq, bu “Söz” xüsusi bir sözü, qərarı, qaydanı bildirmək üçün işlədilmiş olub, Rəbbimizin bizi yaratdığı dövrdə, haqqımızda aldığı bir qaydası, qərarıdır.

Rəbbimiz bu qərarını açıq şəkildə Sad surəsinin 84, 85–ci ayələrində bildirmiş və daha sonra da buna bir çox dəfə müraciət etmişdir:

⁸⁴Allah dedi ki, –“Həqiqət budur. Mən də bu həqiqəti söyləyirəm: “⁸⁵And olsun ki, cəhənnəmi tam yəqinliklə bil ki, səndən və onların sənə uyanlarından–hamınızdan dolduracağam.” (Sad/84, 85)
¹³Və əgər Biz, diləsəydik hər adama doğru yolu verərdik. Lakin Məndən: “bilinən, bilinməyən, keçmişdən, gələcəkdən hər kəsdən cəhənnəmi əlbəttə, tamamilə dolduracağam” sözü haqq olmuşdur. (Səcdə/13)

Bu qərar Quranda bəzən “əl Kavl” olaraq (İsra/16, Nəml/82, 85, Qasas/51, 63, Saffat/31, Fussilət/25, Əhqaf/18), bəzən də “Kəlimətü Rəbbik” olaraq (Hud/119, Ənam/115, Əraf/137, Yunis/19, 33, 96, Mömin/6, Fussilət/45, Şura/14, Saffat/171, Ta Ha/129) yer almışdır. Rəbbimizin cəhənnəmin ins və cinn [hər kəs] tərəfindən doldurulmasına yönəlik qərarında diqqətlərdən qaçırılmaması gərəkən məqam odur ki, cəhənnəmi dolduracaq olanlar bu nəticəyə öz azad seçimləri ilə çatacaqlar. Çünki Rəbbimiz, bu surənin 69, 70–ci ayələrində də görünəcəyi kimi, rəhmətinə uyğun olaraq, insanlara elçi göndərir, kitab endirir, lakin insanları öz seçimlərində isə sərbəst buraxır.

Əslində elə, elçi göndərmədən əzab etməyəcəyini də Rəbbimiz bir qayda qərarı şəklində bildirmişdir:

¹⁵Kim, bələdçilənən doğru yolu taparsa, sırf öz yaxşılığı üçün bələdçilənən doğru yolu tapmışdır. Kim də azarsa, ancaq öz əleyhinə azmış olar. Və heç bir yük daşıyan başqasının yükünü çəkməz. Və Biz, bir peyğəmbər göndərmədikcə, əzab edənlər olmadıq. (İsra/15)

⁸Şübhəsiz ki, Biz, onların boyunlarına dəmir halqalar keçirdik. Belə ki, onlar çənələrinə qədərdir. Beləliklə, onlar burunları yuxarı qaldırılmış olanlardır. ⁹Və Biz, onların önlərindən bir sədd, arxalarından da bir sədd əmələ gətirdik. Beləlıklə, Biz, özlərini sarmışıq. Artıq onlar görməzlər. ¹⁰Və onları xəbərdar etmisən, yaxud xəbərdar etməmisən onlar üçün birdir, onlar inanmazlar.

Bu ayə qrupu, 7–ci ayədəki “onlar inanmazlar” ifadəsinin səbəblərinin bəyanı mahiyyətində olub, inanmayanların psixoloji vəziyyətlərini izah edir.

Ayədə keçən “ مقمحون muqməhun” sözünün məsdəri olan “ إقماح iqmah”, “başı qaldırıb gözü yummaq” deməkdir. Rəbbimiz bu sözlə inadkar kafirlərin bir tipləməsini etmiş, bu tiplərin edilən dəvəti rədd etdiklərini göstərən mənada başlarını arxaya doğru qaldıran təkəbbürlü insanlar olduqlarını bildirmişdir. Bu tipə daxil olan adamların o qədər dəlili görməmələrinə, təhlil etməmələrinə və qəbul etməmələrinə səbəb olan təkəbbür və inadları isə, boyunlarının içindəki dəmir halqa ilə simvolizə edilmişdir.

Önlərindəki və arxalarındakı sədd

İnanmayacaq olanların həqiqətləri görə bilməyən, keçmişdən dərs almayan, gələcəyi düşünməyən olaraq burunlarını havaya dikmiş vəziyyətləri, bir başqa ayədə də belə dilə gətirilmişdir:

²⁵Və Biz onlara bəzi yaşdaşlarını/İblislərini qabıq kimi üzərlərinə qapatdıq, onlar da, önlərində və arxalarında [bütün ətraflarında] olanları özlərinə bəzəkli göstərdilər. Gəlmiş keçmiş hər kəsdən, özlərindən əvvəl gəlib–keçmiş ümmətlərdə qüvvədə olan “Söz” onların üzərinə haqq oldu. Şübhəsiz onlar, zərərə/qeybə uğrayıb acı çəkənlər idilər. (Fussilət/25)

Fussilət surəsinin 25–ci ayəsindən anlaşılacağı kimi, inanmayanların önlərindəki və arxalarındakı sədd, əslində ətraflarındakı bir sıra yaxınların [İblislərinin] olanı– bitəni onlara bəzəkli göstərmələri və onların da hərislikləri ucbatından bu bəzəyə meylli olmaları vəziyyətidir. Buradan da onların bəzəkli göstərilən mallar, məqamlar, oğullar səbəbiylə burunlarını havaya qaldırıb, həqiqətdən uzaqlaşmamaları və hərisliklərindən qurtulub, ağıllı davranmaları halında özlərini qurtara biləcəkləri anlaşılır.

Xəbərdarlığın faydasız olması

10–cu ayədəki “Və onları xəbərdar etmisən, yaxud xəbərdar etməmisən, onlar üçün birdir, onlar inanmazlar” ifadəsinin bir bənzəri də Bəqərə surəsindədir:

⁶Şübhəsiz, bu kafirlər–onları xəbərdar etsən də, xəbərdar etməsən də onlar üçün birdir–onlar inanmazlar. (Bəqərə/6)

Dərhal bildirmək lazımdır ki, bu ifadələr “təbliğ etməyə ehtiyac yoxdur” mənasına gəlməz. Çünki elçi, vəzifə borcu olaraq, daima təbliğ etməyə məcburdur. Əslində elə ifadələrə diqqət edilərsə, Rəbbimiz ayədə “sənin üçün birdir” dəməmiş, “onlar üçün birdir” demişdir.

Yəni, elçi vəzifə borcunu yerinə yetirəcəkdir, amma elçinin edəcəyi təbliğ, təbliğə müxatib olanların içindəki təkəbbürləri baxımından bir fərq yaratmayacaqdır.

Rəbbimizin bu ayə qrupundakı “qıldıq, sardıq” ifadələri, onları inanmaz hala salanın Rəbbimiz olduğu şəklində anlaşılmamalıdır. Onların içinə düşdükləri vəziyyəti Rəbbimizin özünə nisbət etməsi, onların öz iradələriylə, azad seçimləriylə işlədikləri felləri yaradanın özü olduğuna görədir. Yəni, insanları cəhənnəmə sürükləyən felləri var edən və insanları bu felləri işləməkdə sərbəst buraxan Allah olduğu üçün, bu fellər Rəbbimizə şamil edilmişdir. Bu mövzu, “Sonra onu alçaqların ən alçağına döndərdik” ifadəsi ilə Tin surəsində yer almış və surənin təhlilində “Allahın Qəlbləri Möhürləməsi və Damğalaması” başlığı altında müfəssəl olaraq işlənmişdir.[5]

¹¹Şübhəsiz sən, o öyüd, xatırlatma olan Qurana tabe olan və görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən yerlərdə belə, Rəhmana [yaratdığı bütün canlılara dünyada çox–çox mərhəmət edən Allaha] hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyanları xəbərdar edirsən. Sən dərhal, onu bir bağışlanma və çox şərəfli bir mükafatla müjdələ.

Ayənin ifadəsindən, 6–cı ayədə bəhs edilən və ataları xəbərdar edilmədiyi üçün, laqeydləşmiş, hər şeyə biganə olan qövmün iki qrupa ayrıldığı başa düşülür. Çünki, ayədə mal, mülk, məqam, mövqe təsiri ilə gözlərini həqiqətə qapamış təkəbbürlü, inadkar, küfrləri qat–qat artmış və xəbərdarlığın fayda vermədiyi bir qrupla yanaşı, Zikrə [Qurana] tabe olan, qeybdə belə Allaha haşyət duyan və peyğəmbərimizdən xəbərdar etməyə davam etməsinin istəndiyi bir başqa qrupdan bəhs edilir.

Haşyət.

Daha əvvəl Əla və Əraf surələrində müfəssəl olaraq açıqladığımız “haşyət” qısa olaraq, “məlumat və idrak nəticəsində meydana çıxan heyranlıq və hörmətin doğurduğu həsrət qalmaq, uzaq qalmaq qorxusu” deməkdir.

Qeybdə Rəhmana haşyət duymaq

Bu ifadə, möminlərin özlərini Allah qatında təqdirə layiq hala gətirmələrini təmin edən iki əsas xüsusiyyətinə işarə edir:

Birinci xüsusiyyət: Rəhman olan Allahın heç bir yerdə və heç bir şəkildə gözlə görünməməsinə, duyulub hiss edilməməsinə baxmayaraq, möminlərin Allaha haşyət duymaları və təqvalı davranmalarıdır. Möminlərin Rəhman olan Allaha qarşı duyduqları bu haşyət, açıq–aşkar görünən və müdhiş qüvvətli gücləri olan başqa varlıqlara qarşı duyduqları qorxudan daha artıqdır.

İkinci xüsusiyyət: Onun Rəhman olduğunu bildikləri halda, Onun rəhmətinə güvənərək, heç bir zaman günahkar olmamaları, yəni “Rəbbim məni əfv edər, amma mən yenə də etməyim” deyərək günah işləməmələridir.

Həqiqi imanı ifadə edən “qeybdə haşyət”, Quranda başqa ayələrdə də yer almışdır:

^32–35Bax budur, bu, çox–çox yönələn və çox–çox qoruyan Rəhmandan–yaratdığı bütün canlılara dünyada çox–çox mərhəmət edən Allahdan görünmədiyi, eşidilmədiyi–seçilmədiyi yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərən və könüldən bağlı olan hər kəs üçün verilən sözdür. “Salam ilə oraya girin. Bax budur, bu sonsuzluq günüdür.” Orada onlara nə istəyərlərsə, vardır. Qatımızda daha artığı da vardır. (Qaf/32–35)
¹²Şübhəsiz ki, görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən kimsəsiz yerdə, Rəbblərinə hörmətlə, sevgi ilə biliklə ürpərti duyanlar–bağışlanma və böyük bir mükafat, onlar üçündür. (Mülk/12)
^48,49Və and olsun ki, Musa və Haruna Furqanı və görünməyən, eşidilməyən, seçilməyən kimsəsiz yerdə Rəbblərinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan, qiyamətin qopmasından içləri titrəyən, Allahın qoruması altına girmiş adamlar üçün bir işığı və öyüdü verdik. (Ənbiya/48, 49)
¹⁸Və günahkar bir kəs, başqasının günahını çəkməz. Əgər çox günahı olan–çox zəngin olan bir adam, günahını çəkdirmək üçün birini çağırsa da, ondan heç bir günah alınıb, başqasına çəkdirdilməyəcək, bir əqrəbası olsa belə. Şübhəsiz, sən ancaq, Rəbblərinə qarşı heç kimin olmadığı yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və salaatı iqamə edənləri [maddi yöndən və dəstək olmaq–cəmiyyəti aydınlatmaq təşkilatlarını əmələ gətirən–fəaliyyətini təmin edənləri] xəbərdar edə bilərsən. Hər kim təmizlənirsə, ancaq özü üçün təmizlənir. Dönüş də yalnız və yalnız Allahadır. (Fatir/18)

¹²Şübhəsiz ki, ölüləri ancaq Biz dirildirik Biz. Onların əvvəldən edib göndərdiklərini və etdikləri əməllərini də yazırıq. Onsuz da Biz hər şeyi bir “açıq–aşkar rəhbərdə–Quranda” sayıb, təsbit etmişik.

Bu ayədə üç nöqtə üzərində durulmuşdur.

1- Ölülərin dirildilməsi və bunu, sadəcə Allahın edəcək olması: Burada Rəbbimiz, üç dəfə “Biz” ifadəsi işlədərək, tək bildirən ədatı gətirərək və cümləni isim cümləsi şəklində quraraq, fövqəladə bir vurğu etmişdir. Edilən bu vurğular, ölülərin dirildilməsi hadisəsinin böyüklüyünü, ciddiliyini və bu işin sadəcə Allahın gücü ilə mümkün ola biləcəyini göstərir.

“Ölülərin dirildilməsi” hərəkətindən məcazən “ölü səviyyəsində olan kafirlərin imana gətirilərək canlandırılması”, yəni “cahillərin bilikləndirilməklə canlandırılması” şəklində ikinci bir məna çıxarmaq da mümkündür.

2- İnsanların etdiyi hər şeyin yazılması: Ayənin ikinci cümləsində, insanın həyatı boyunca etdiyi yaxşı və pis əməlləri ilə bu əməllərin o adamın ölümündən sonra qalan yaxşı və pis izlərinin qeydlərə keçirildiyi bildirilir.

Bu o deməkdir ki, insan öldükdən sonra əməl dəftəri qapanmayacaq, dünyada etdiyi işlərin izlərindən də məsul tutulacaqdır:

^1–5Göy çatladığı zaman, ulduzlar tökülüb dağıldığı zaman, dənizlər yarılıb axıdıldığı zaman, qəbirlər alt–üst edildiyi zaman–adam, əvvəlcədən göndərdiyi və geridə qoyduğu şeyləri öyrənmişdir. (İnfitar/1– 5)
¹³O gün, o insan, əvvəlcədən yolladığı şeylər və geridə buraxdığı şeylər barəsində xəbərdar edilir. (Qiyamət/13)
^18,19Ey inananlar! Allahın qoruması altına girin–hər adam sabahı üçün nə hazırladığına bir baxsın. Və Allahın qoruması altına girin. Şübhəsiz Allah, etdiklərinizdən xəbərdardır. Və Allahı vecinə almayan adamlar kimi olmayın. Beləliklə, Allah, onlara özlərini vecə aldırtmaz. Bax budur, onlar, yoldan çıxanların məhz özləridir. (Həşr/18, 19)
⁸⁵Kim xeyir və yaxşılıqlara vasitəçi olaraq, kömək edərsə, bundan özünə bir pay vardır. Kim də pisliyə dəlil olmaq və kömək etməklə və ya pislik cığırını açaraq, kömək edirsə, ondan özünə bir günah payı vardır. Allah hər şeyə güc çatdırandır. (Nisa/85)
^24,25Və onlara: “Rəbbiniz nə endirdi?” deyildiyi zaman, onlar, qiyamət günü, öz günahlarını tam olaraq yüklənmək və biliksizlikləri ucbatından azdırmaqda olduqları adamların günahlarından bir qismini də yüklənmələri üçün, “Əvvəlkilərin əfsanələri” dedilər. Diqqət edin, yükləndikləri şey nə pisdir! (Nəhl/24, 25)
¹²Və kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, möminlərə: – “Bizim yolumuza tabe olun, qətiliklə sizin xətalarınızı/günahlarınızı biz yüklənərik” dedilər. Əslində isə, onların xətalarından, nə olursa olsun, heç bir şeyi onlar daşıyan deyildirlər. Onlar, qətiliklə yalançılardır.
¹³Onlar, əlbəttə, öz yüklərini və öz yükləri ilə birlikdə necə yükləri də daşıyacaqlar. Və uydurub durduqları şeylərdən qiyamət günü qətiliklə sorğu–sual olunacaqlar. (Ənkəbud/12, 13)

3- hər şeyin bir “açıq–aşkar bir rəhbər”də sayılıb, təsbit edilməsi: Ayədəki üçüncü cümlədən ümumiyyətlə “əməl dəftəri” anlaşılır. Çünki, yuxarıda Kəhf surəsinin 49–cu ayəsində göründüyü kimi, hər şey yazılı olaraq bir “kitab”da [əməl dəftərində] mövcud olacaqdır.

⁷¹O gün Biz, bütün insanları başçılarıyla çağıracağıq ki, o gün, kimin kitabı sağ əlinə verilərsə, bax budur, onlar öz kitablarını oxuyacaqlar və onlar qəndil fitili–çəyirdəyin ipliyi qədər bir haqsızlığa uğradılmayacaqlar. (İsra/71)
⁵²Və onların etdikləri hər şey, yazılarda qeyd altındadır. ⁵³Kiçiyin, böyüyün, hamısı sətir–sətir yazılmışdır. (Qəmər/ 52, 53)

Biz isə, cümlədəki “ إمام مبين imamun mübin [açıq–aşkar bir rəhbər]” ifadəsinin “Quranun mübin” olaraq anlaşılmasını tərcih edirik. Çünki Rəbbimiz, insanlara lazım olan yol xəritəsini–yaxşını, pisi, gözəli, çirkini, haqqı, batili, imanı, küfrü, cənnətə və ya cəhənnəmə aparan meyarları açıq–aşkar olaraq Quranda sayıb, təsbit etmişdir. Beləliklə, fikrimizcə, buradakı “imam-i mübin” ifadəsi ilə nəzərdə tutulan, vəhy edilən bələdçidə hər şeyin var olması reallığıdır.

¹³Sən laqeyd/biganə cəmiyyətə, o şəhərin əhalisini nümunə göstər. O zaman ki, oraya elçilər gəlmişdilər.

¹⁴O zaman ki, Biz onlara iki elçi göndərmişdik və onlar ikisini də yalan saymışdılar. Biz də üçüncü ilə gücləndirmişdik və onlar: “Şübhəsiz ki, biz sizə göndərilmiş elçilərik” dedilər.

¹⁵Onlar da: “Siz ancaq bizim kimi bir bəşərsiniz. Rəhman [yaratdığı bütün canlılara dünyada çoxca mərhəmət edən Allah], heç bir şey endirmədi. Siz sadəcə yalan söyləyirsiniz” dedilər.

^16,17Elçilər dedilər ki, –“Rəbbimiz bilır ki, biz həqiqətən sizə göndərilmiş elçilərik. Bizə düşən də sadəcə açıq–aşkar təbliğdir.”

¹⁸O şəhərin xalqı dedilər ki, –“Şübhəsiz biz sizin ucbatınızdan uğursuzluğa məruz qaldıq. Əgər vaz keçməzsinizsə, and olsun ki, sizi daşlayaraq öldürərik və tam yəqinliklə bilin ki, bizdən sizə çox şiddətli bir əzab toxunar.”

¹⁹Elçilər: “Sizin uğursuzluğunuz sizin öz ucbatınızdandır. Sizə öyüd verildiyinə görəmi? Əslində siz sərhəd tanımayan bir cəmiyyətsiniz” – dedilər.

^20–25O zaman o şəhərin ən uzaq yerindən bir nəfər qaçaraq gəldi. Dedi ki, – “Ey cəmiyyətim! Uyun elçilərə! Uyun sizdən heç bir əvəz/muzd istəməyən o adamlara ki, onlar “bələdçilənən doğru yol”u tapmışlar. Mən niyə O, məni yoxdan yaradana qulluq etməməliyəm ki? Siz də sadəcə Ona döndəriləcəksiniz. Mən, heç Onun yaratdığı sərvətlərdən ilahlar qəbul edərəmmi? Əgər Rəhman [yaratdığı bütün canlılara dünyada çoxca mərhəmət edən], Özündən Mənə bir zərər diləyəcək olsa, ilahların yardımı, tapşırığı mənə heç bir fayda verməz və o ilahlar məni qurtara bilməzlər. Şübhəsiz ki, mən, ilahlar qəbul etdiyim təqdirdə açıq–aşkar bir pozğunluq içində olaram. Şübhəsiz ki, mən, Rəbbinizə iman etdim. Haydi, qulaq asın mənə!”

^26,27Deyildi ki, –“Haydı, gir cənnətə!” O da dedi ki, –“Nə olardı! Cəmiyyətim, Rəbbimin məni bağışladığını və məni qürurlandırılanlardan etdiyini bir bilərdilər.”

^28,29Və Biz arxasından onun cəmiyyətinin üzərinə heç bir ordu endirmədik, endirəcək də deyildik. Sadəcə bir qışqırıq! Bir də baxmısan ki, onlar dərhal sönüb getmişdirlər.

³⁰Yazıqlar olsun o qullara ki, özlərinə gələn hər bir elçiyə, tam yəqinliklə bilin ki, lağ edərdilər.

^31,32Özlərindən əvvəl necə nəsilləri dəyişikliyə, dağıntıya məruz qoyduğumuzu və bunların özlərinə dönməyəcəklərini görmədilərmi? Onların hamısı də toplanıb, sadəcə Bizim hüzurumuzda hazır duracaqlar.

Gördüyümüz kimi, Quranın ilk enən surəsindən etibarən hər xəbərdarlıqdan sonra insanların önünə bir cənnət və cəhənnəm mənzərəsi təqdim edilmişdir. Bu xüsusiyyət bu surədə də davam etdirilmişdir. Surənin başlangıcında elçilərin vəzifə borcunun “inzar [xəbərdarlıq]” olduğu, vəhyə qulaq asanların bu xəbərdarlıqdan faydalandığı, vəhyə qulaq asmayanların isə özlərini cəhənnəmə atdıqları şəklindəki xəbərdarlıq edilir. Bundan sonra, bu ayə qrupunda da cənnət və cəhənnəmin ibrət verici mənzərələri canlı bir izah yolu ilə gözlər önünə sərilmişdir.

Ancaq buradakı izah tamamilə başqa bir anlatma yolu olub, sanki üç pərdəlik bir təmsil kimidir:

I pərdə, 1–ci səhnə

Səhnədə bir şəhərin basırıq olan meydanı canlandırılmışdır. Bu meydana əvvəlcə iki elçi girir və onların arxalarından girən bir başqa elçi ilə birlikdə üç elçi kütləyə səslənirlər:

– Şübhəsiz ki, biz, sizə göndərilmişlərik [elçilərik].

Kütlə:

– Siz ancaq bizim kimi bir bəşərsiniz. Rəhman heç bir şey də endirmədi. Siz sadəcə yalan söyləyirsiniz.

Elçilər:

– Rəbbimiz bilir ki, biz həqiqətən sizə göndərilmiş elçilərik. Bizə düşən də sadəcə apaçıq təbliğdir.

Kütlə:

– Şübhəsiz biz, sizin ucbatınızdan uğursuzluğa məruz qaldıq. Əğər vaz keçməzsinizsə, and olsun ki, sizi daşlayaraq öldürərik və tam yəqinliklə bilin ki, bizdən sizə çox şiddətli bir əzab toxunar.

Elçilər:

– Sizin uğursuzluğunuz sizinlə bərabərdir. Sizə öyüd verildi deyəmi? Əksinə, siz həddi aşmış bir qövmsünüz.

I pərdə, 2–ci səhnə

Şəhərin ən uzaq yerindən bir adam qaçaraq meydana girir və kütləyə səslənir:

– Ey qövmüm! Uyun o göndərilmişlərə [elçilərə]! Uyun sizdən heç bir ücrət istəməyən o adamlara ki, onlar hidayətə yetmişlərdir. Mən niyə O məni yaradana qulluq etməməliyəm ki? Siz də sadəcə Ona döndəriləcəksiniz. Mən, heç Onun yaratdıqlarından ilahlar qəbul edərəmmi? Əgər Rəhman, mənə bir zərər diləyərsə, onların [ilahların] şəfaəti mənə heç bir fayda verməz və onlar [ilahlar] məni qurtara bilməzlər. Şübhəsiz ki, mən, o zaman [ilahlar qəbul etdiyim təqdirdə] apaçıq bir azğınlıq içində olaram. Şübhəsiz ki, mən, Rəbbinizə iman etdim. Haydi, qulaq asın mənə!

Pərdə enər. Fondan bir səs:

– Haydi, gir cənnətə!

II pərdə, 1–ci səhnə (Ümumi xəbərdarlığa yönəlik)

Əhvalat cənnətdə baş verir. Kütləyə müraciət edən mömin qul cənnətdə qürurlanmış, nemətlərə qərq olmuş bir həyat içində qövmünü düşünür:

– Nə olardı! Qövmüm, Rəbbimin məni bağışladığını və məni qürurlandırılanlardan qıldığını bir bilsəydilər.

III pərdə, Minlərlə səhnə

28, 29–cu ayələrdəki “Və Biz arxasından onun qövmünün üzərinə heç bir ordu endirmədik, endirəcək də deyildik. Sadəcə bir qışqırıq! Bir də baxmısan ki, onlar dərhal sönüb getmişdilər” ifadəsinin işarə etdiyi kimi bir qışqırıq eşidilər, qiyamət qopar, hər şey hərc–mərc olar. (Bu səhnədə Rəbbimizin daha əvvəlki surələrdə cızdığı bütün qiyamət səhnələri zehinlərdə canlandırılmalıdır.)

Pərdə enər və fonda yenə bir səs (Məcazi mənada Allahın səsi):

– Təəssüflər olsun o qullara ki, özlərinə gələn hər bir elçiyə mütləq şəkildə lağ edərdilər. Özlərindən əvvəl necə nəsilləri həlak etdiyimizi və bunların özlərinə dönməyəcəklərini görmədilərmi? Onların hamısı də toplanıb, sadəcə bizim hüzurumuzda hazır durdurulacaqlar.

13–32–ci ayələrdən ibarət olan bölmənin yuxarıda etdiyimız izahında, fikrimizcə, hər hansı bir əlavə açıqlamaya ehtiyac qalmır. Ancaq bu barədəki söylənilənlərdə, yenə bəzi təhriflər edilmiş olduğundan, həqiqətləri təkrar ortaya qoymaqda fayda görürük.

Elçi Göndərilən Bölgə

Klassik qaynaqlarda, [6] Kabü’l–Əhbar və Vehb b. Münəbbih kimi şübhəli İsrailiyyatçılara istinad edilərək əsilsiz, müfəssəl, uzun hekayələr nəql edilmişdir. Bu hekayələrə görə, o bölgə “Antakya” imiş. Oraya gedən elçilər də Allahın elçiləri deyil, İsa peyğəmbərin Yuhanna, Pavlus və Şemun adındaki elçiləri imiş. Qaçıb gələn Saleh qul da Həbib–i Nəccar imiş. Güya əhvalatın sonunda həm bu elçilər, həm də o elçilərə dəstək üçün gələn saleh adam orada yaşayan qövm tərəfindən parçalanıb öldürülübmüş.

Bu hekayələr bir çox yöndən əldəki qaynaqların verdiyi məlumatlarla zidd olur. Məsələn, hekayələrdə əhvalatın kral Antioç dövründə baş verdiyi söylənilir. Əslində isə tarixi araşdırmalar, Antakya torpaqlarının da daxil olduğu ölkədə eyni sülalədən adı Antioç olan 13 kralın hökm sürdüyünü, lakin bu kralların sonuncusunun e.ə. 65–ci ilə qədər yaşadığını təsdiq edir.

Digər tərəfdən İsa peyğəmbərin Antakyaya təbliğ məqsədilə həvari göndərdiyini söyləyən, Xristiyanlığa aid tək bir sənəd belə yoxdur. Əksinə, əldəki İncilin “Rəsulların İşləri” bölməsindən, Xristiyan təbliğçilərinin Antakyaya ilk dəfə İsa peyğəmbərin yüksəldilməsindən bir neçə il sonra getdikləri anlaşılır. Buradan da Allahın heç bir peyğəmbərini oraya göndərmədiyi və ya peyğəmbərlərdən hər hansı birinin özünün oraya göndərəcəyi bir elçi təyin etmədiyi aydın olur. Əgər hər hansı bir şəxs özliyindən oraya təbliğ etmək üçün getmiş olsa belə, o şəxsə Allahın peyğəmbəri deyilməsi və ona görə izahlar edilməsi çox səhv bir hərəkətdir. Əslində elə bir bölgə xalqı tərəfindən elçinin elçisi səviyyəsindəki birilərinə ayələrdəki kimi təhdidlərin edilməsi də məntiqsizdir. Beləliklə, mövzumuz olan ayələrdəki elçilərin İsa peyğəmbərin elçiləri olmaları barədə söz getmir. Yenə Kitab–i Müqəddəsdə, Antakyada Yəhudi olmayan bir çox insanın Xristiyanlığı qəbul etdiklərindən söz edilir. Əslində elə Quranda, o bölgə xalqının, elçilərin dəvətini rədd etdikləri üçün əzaba uğradıldıqları bildirilir. Üstəlik tarixi heç bir sənəddə Antakyaya əzab gəldiyinə dair bir qeyd yoxdur. Bu halda, Antakya xalqının elçiləri rədd etdiyini və buna görə əzaba uğradıldıqlarını iddia etmək mümkün deyildir. Qısaca, Antakya bəhs edilən “bölgə” ola bilməz.[7]

Bu bölgənin hara olduğu haqqında “Nuhun yaşadığı bölgə”, “Səmudun bölgəsi”, “Məkkə” deyənlər də olmuşdur. Ancaq bizə görə, mühüm olan bölgənin hara olduğu deyil, verilən ismarıc və ismarıcın verilmə tərzidir. Bəhs edilən bölgə yer üzündəki hər hansı bir yer ola bilər. Çünki Nuh peyğəmbərdən sonra, elçi gələn hər şəhərdə bu cür hadisələr eynilə yaşanmışdır. Buna görə də biz düşünürük ki, 13–32–ci ayələrdən ibarət olan bölmə tarixdə yaşanmış bəlli bir əhvalatın birə–bir nəqli deyil, bu cür hadisələrin ortaq xüsusiyyətlərini inikas etdirən təmsili bir anlatmadır. Belə ki, Qurana baxıldığında anlaşılır ki, Nuh peyğəmbərin göndərildiyi şəhərdən peyğəmbərimizin göndərildiyi şəhərə qədər bütün şəhərlərdə bənzər səhnələr yaşanmışdır, müşriklərin tövrləri baxımından dəyişən bir şey olmamışdır, buna görə də bənzər tabloların dünyanın başqa şəhərlərində də eynilə yaşanmış ola biləcəyi mümkündür. Müşriklərin bu təmsili anlatmadakı “Siz ancaq bizim kimi bir bəşərsiniz”, “Rəhman heç bir şey də endirmədi, Siz sadəcə yalan söyləyirsiniz” kimi cümlələri və

“Şübhəsiz biz, sizin üzünüzdən uğursuzluğa məruz qaldıq. Əğər vaz keçməzsinizsə, and olsun ki, sizi daşlayaraq öldürərik və mütləq, bizdən sizə çox şiddətli bir əzab toxunar” şəklindəki təhdidləri keçmişdə də həmişə var olmuşdur. Buradakı təmsili anlatmanın məqsədi, Qureyşlilərə “Sizlər necə inad və ziddliklə Allahın elçisini inkar edirsiz, o bölgədəkilər də eyni səhvi edirdilər. Eyni yolu təqib etdiyiniz və inadınızda israrlı olduğunuz təqdirdə, sizin sonunuz da o bölgədəki insanların sonu kimi olacaqdır” deməklə xəbərdarlıq etməkdir.

Keçmişdə elçilərə qarşı edilən davranışları anladan daha bir çox ayə vardır:

^7,8Və inkar etmiş olanlar: “Bu necə elçidir ki, yemək yeyir, küçələrdə yeriyir? Ona, bir mələk endirilsəydi nə olardı! Beləliklə, Onunla bərabər bir xəbərdar edən olardı! Yaxud özünə bir xəzinə verilsəydi və ya özünün yeyəcəyi bir bağçası olsaydı!” dedilər. Bu şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edənlər: – “Siz, yalnız və yalnız ovsunlanmış bir adamamı uyursunuz?” da dedilər. (Furqan/7, 8)
²⁰Biz, səndən əvvəl də sadəcə, tam yəqinliklə bil ki, yemək yeyən, bazarlarda yeriyən elçilərdən göndərdik. Və Biz, sizin bir qisminizi bir qisminiz üçün saflaşdırmaq məqsədilə sıxıntı vasitəsi etdik. Səbr edərsinizmi! Və sənin Rəbbin çox yaxşı görəndir. (Furqan/20)
^2,3Rəbblərindən özlərinə gələn hər yeni öyüdü/xatırlatmanı ancaq oyun edərək və qəlbləri əylənərək dinlərlər. Və şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edən o adamlar, aralarında bu pıçıltını gizlətdilər: “Bu, sizin kimi bir insandan başqa bir şeydirmi? Artıq gözünüz görə–görə ovsunamı gedirsiniz?” (Ənbiya/2, 3)
²³Səmud da o xəbərdarlıqları yalan saydı: ^24,25“Bizdən bir tək insanamı, Onamı uyacağıq? Elə edərsək, tam yəqinliklə bilin ki, bir pozğunluq və çılgınlıq içində olarıq, Öyüd–Kitab, aramızdan Onamı buraxıldı? Xeyr, əksinə o, çox yalançı, həyasızdır” dedilər. (Qəmər/23– 25)

Və İsra/94, 95, Möminlər/24, 25, İbrahim/11, Ənbiya/7, 8, Mömin/33, 34, Nisa, Nəml/47, Əraf/131.

Uzaqdan gələn saleh qul

20–25–ci ayələrdə meydana gələn saleh qul, şəhərin ən ucqar yerindən qaçaraq gəlmiş və cəmiyyətinə verdiyi çox ciddi ismarıcları xeyli incə bir dillə ifadə etmişdir. Rəbbimiz, saleh qulun dilindən verdiyi ismarıcı elə bir ədəbi sənətlə təqdim etmişdir ki, bu ayələr fəsahət və bəlağət nümunəsi olaraq dərs kitablarında yer almışdır. Bu qeyri–adi sənətin tərcümə ilə başqa bir dilə çevrilməsi isə təəssüf ki, mümkün deyildir.

Burada saleh qulun dili ilə verilən ilahi ismarıclara Quranda çox yer verilmişdir:

³⁸Və sən, həqiqətən onlara: “O göyləri və yeri kim əmələ gətirdi?” deyə soruşsan, qətiliklə “Allah!” deyəcəklər. De ki, –“Belə isə Allahın yaratdıqlarından çağırdıqlarınızı heç düşündünüzmü? Əgər Allah, mənə bir zərər vermək istəsə, onlar Onun zərərinin qarşısını ala bilənlərdirlərmi? Yaxud mənə bir mərhəmət diləyərsə, onlar Onun mərhəmətinə mane ola bilənlərdirlərmi? De ki, –“Allah, mənə yetər. Nəticəsini həvalə edənlər, nəticəsini yalnız və yalnız Ona həvalə etsinlər.” (Zümər/38)
¹⁷De ki: “Əgər Allah, sizə bir pislik diləyərsə və ya sizə bir mərhəmət diləyərsə, sizi Allahdan kim qoruya bilər?” Həm də onlar özlərinə Allahın yaratdıqlarından bir yol göstərən, qoruyucu yaxın tapa bilməzlər, bir köməkçi də. (Əhzab/17)
¹¹Bədəvi Ərəblərdən geri buraxılmış–sizinlə gəlməyənlər, sənə yaxında, “Mallarımız və ailələrimiz bizi məşğul etdi/geri qoydu. Haydi, Allahdan bizim bağışlanmağımızı dilə” deyəcəklər. Onlar, qəlblərində olmayanı dilləri ilə söyləyirlər. De ki, – “Allah, sizə bir zərər diləyərsə və ya bir fayda diləyərsə, Ona qarşı kimin bir şeyə gücü çata bilər? Tam əksinə, Allah, etdiklərinizdən xəbərdardır.” (Fəth/11)

Cəmiyyətinə “Mən, heç Onun yaratdıqlarından ilahlar qəbul edərəmmi? Əgər Rəhman mənə bir zərər diləyəcək olsa, onların [ilahların] şəfaəti mənə heç bir fayda verməz və onlar [ilahlar] məni qurtara bilməzlər. Şübhəsiz ki, mən, o zaman [ilahlar qəbul etdiyim təqdirdə] açıq – aşkar bir azğınlıq içində olaram” deyərək ilahi həqiqətləri hayqıran saleh qul, etdiyi nitqi –“Şübhəsiz ki, mən, Rəbbinizə iman etdim. Haydi, qulaq asın mənə!” sözləriylə başlamışdır. Saleh qulun bu son cümləsi, “Siz, hər nə qədər tanımasanız da, mənim inandığım Rəbb sizin də Rəbbinizdir” mənasına gəlir.

Saleh qulun nitqindən sonra gələn 26–cı ayə iki cümlədən ibarətdir. Birincisi, deyildi ki, – “Haydı gir cənnətə!” cümləsi, ikincisi də (O da) dedi ki, – “Nə olardı! Qövmüm, Rəbbimin məni bağışladığını və məni qürurlandırılanlardan qıldığını bir bilsəydilər!” cümləsidir. Əğər bu bölmədəki anlatmanın təmsili anlatma olduğu nəzərə alınmazsa, bu iki cümlə paraqrafdakı söz axışını pozar və paraqrafla uyğun gəlməyən bir mahiyyət ərz edər. Belə ki, keçmişdə yazılmış əsərlərdə bu barədə çox çətinlik çəkildiyi görünür. Təmsili anlatma diqqətə alındığında isə, 26–cı ayənin birinci cümləsi olan “Haydi, gir cənnətə!” buyruğunun, hadisələrin davamındakı bir inkişafı olaraq deyil, pərdə qapanarkən Saleh qula fondan edilən bir səslənmə olaraq dəyərləndirilməsi lazımdır. Bu ifadə, Rəbbimizin iman etmiş, Salihatı işləmiş olan qullarına rəhmətinin və lütfünün bir təcəllisidir.

Əraf surəsinin 49–cu ayəsində də dediyimiz bu ifadə, daha bir çox ayədə yer almışdır:

^32–35Bax budur, bu, çox–çox yönələn və çox–çox qoruyan Rəhmandan–yaratdığı bütün canlılara dünyada çox–çox mərhəmət edən Allahdan görülmədiyi, eşidilmədiyi–seçilmədiyi yerlərdə belə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərən və könüldən bağlı olan hər kəs üçün verilən sözdür. –“Salam ilə oraya girin. Bax budur, bu sonsuzluq günüdür.”– Orada onlara nə istəyərlərsə, vardır. Qatımızda daha artığı da vardır.(Qaf/32–35)
^30–32Və Allahın qoruması altına girənlərə: “Rəbbiniz nə endirdi?” deyildikdə onlar: “Xeyir” deyərlər. Bu dünyada gözəlləşdirənlərə–yaxşılaşdıranlara yaxşılıq–gözəllik vardır. Axirət yurdu isə qətiliklə daha xeyirlidir. Və Allahın qoruması altına girənlərin yurdu–Ədn cənnətləri nə gözəldir! Onlar, oraya girəcəklər. Onun altından çaylar axar. Orada, onlar üçün dilədikləri şeylər vardır. Allah, Özünün qoruması altına girmiş adamları bax budur, belə qarşılıqlandırır. Allahın qoruması altına girən adamlar o adamlardırlar ki, mələklər onları xoş və rahat etdirərək, onlara keçmişdə etdiklərini və etmələri lazımkən etmədiklərini bir–bir xatırlatdırırlar. “Salam sizə, etmiş olduğunuz işlərin qarşılığı olaraq girin cənnətə!” deyərlər. (Nəhl/30– 32)
“^68–70Ey ayələrimizə iman etmiş və Müsəlmanlar olmuş olan qullarım! Bu gün sizə qorxu yoxdur və siz kədərlənməyəcəksiniz. Siz və zövcələriniz ağırlanmış olanlar olaraq girin cənnətə! (Zühruf/68–70)
^27–30Ey zehnindəki bütün sorğu–sual işarələrini həll edərək rahatlığa qovuşmuş adam! Dön Rəbbinə, sən Rəbbindən, O da səndən məmnun olaraq! Dərhal gir qullarımın içinə! Və gir cənnətimə! (Fəcr/27–30)
^45,46Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girən adamlar, cənnətlərdə və bulaqlardadır: “Salamatlıqla, arxayınlıqla oraya girin!” (Hicr/45, 46)

26–cı ayənin ikinci cümləsi olan və Saleh qulun cənnət səhnəsindəki “Nə olardı! Qövmüm Rəbbimin məni bağışladığını və məni qürurlandırılanlardan qıldığını bir bilsəydilər!” sözləri, Rəbbimizin iman edən və Salehatı işləyənləri hər cür qorxudan, kədərdən uzaq tutub, onları bağışlayacağı və onlara böyük mükafat olaraq cənnəti bəxş edəcəyi vədlərinin həqiqət olduğunu ifadə edir.

Yəni Saleh qulun bu sözləri, aşağıdakı ayənin reallaşdırılmış halıdır:

^49,50De ki, –“Ey insanlar! Mən, sizin üçün sadəcə açıq–aşkar anladan/açıqlayan bir xəbərdar edənəm. Artıq, iman etmiş olanlar və düzəltmək yönündə işlər edənlər–bağışlanma və əhəmiyyətli ruzi sadəcə onlar üçündür.” (Həcc/49, 50)

Əhvalatın qəhrəmanı olan elçilər ilə Saleh qulun əhvalat sonundakı aqibətləri haqqında Quranda məlumat verilməmişdir. Buna baxmayaraq yuxarıda adları çəkilən, hədis uydurmaqda məşhur olmuş adamlar tərəfindən onların parçalanaraq öldürüldükləri söylənmiş, bu istinadsız sözsöhbət, sanki bir həqiqətmiş kimi, kitablara da keçirilmişdir.

28, 29–cu ayələr inkarçı bir qövmün sonunu anlatmaqla bərabər, eyni zamanda, Nuh, Ad, Səmud və İsrailoğullarının aqibətlərini və peyğəmbərlərlə qövmləri arasındakı əlaqələrə aid “Sünnətullah”ı xatırladan ümumi bir ismarıc daşıyır. 30–32–ci ayələr, bu təmsili anlatmadan sonra pərdə qapanarkən fondan kütlələrə verilən ümumi bir ismarıcdır:

“³⁰Ar olsun o qullara ki, özlərinə gələn hər bir elçiyə mütləq lağ edərdilər. ^31,32Özlərindən əvvəl necə nəsilləri həlak etdiyimizi və bunların özlərinə dönməyəcəklərini görmədilərmi? Onların hamısı da toplanıb sadəcə bizim hüzurumuzda hazır durdurulacaqlardır.”

Bu ismarıc, özlərinə yazıq etməmələri gərəkdiyi yönündə kütlələrə edilən çox mühüm bir xəbərdarlıqdır.

³³Və ölü torpaq, laqeyd/biganə cəmiyyətə bir sübutdur. Biz ona həyat verdik və ondan dənələr çıxardıq ki, ondan yeyirlər.

^34,35Və Biz onun məhsulundan və öz əlləri ilə etdiklərindən yesinlər deyə orada xurmalıqlardan, üzüm bağlarından bağçalar etdik. İçlərində bulaqlardan sular fışqırtdıq. Hələ də özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəməyəcəklərmi?

³⁶Yerin bitkilərindən, öz nəfslərindən və daha biləmədikləri şeylərdən cütləri, onun hamısını əmələ gətirən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhdir.

Ya Sin surəsinin əvvəlində bəhs edilən “qafilləşmiş [biganələşmiş/laqeydləşmiş] qövmün xəbərdar olunmasına bu ayə qrupunda da davam edilir.

İnsanlara verilən nemətlərin sayıldığı 33, 34–cü ayələrdən sonra 35–ci ayədə yer alan “Hələ şükr etməyəcəklərmi?” ifadəsi, nankorluğa qarşı incə bir təhdid içərir.

Bu ayə qrupunda diqqətlər iki məsələyə çəkilmişdir: –“ölü torpaq və ondan çıxarılan nemətlər” və “bilinən və bilinməyən bütün varlıqların cüt yaradılması” məsələləri.

Ölü torpaq və ondan çıxarılan nemətlər

12–ci ayədəki “Şübhəsiz ki, ölüləri ancaq Biz dirildirik, Biz!” ifadəsi, bu qrupdakı 33–cü ayədə “ölü torpaq” nümunə verilməklə sübut olunur. Bitkisiz, qupquru ölü torpaq yağışla dirildilir və ondan bitkilər, meyvələr, tərəvəzlər çıxarılır, bulaqlar fışqırdılır. Ölü torpağın verdiyi nemətlər bunlarla da məhdud deyildir. 35–ci ayədə bildirildiyi kimi, torpağın bitirdiyindən insan əliylə daha müxtəlif nemətlər də təmin edilə bilir. Məsələn, çuğundurdan əldə edilən şəkər, üzümdən əldə edilən doşab, zeytundan əldə edilən zeytun yağı, küncütdən əldə edilən tahin, buğdadan əldə edilən çörək kimi nemətlər, ölü torpağın verdiyi nemətlərdən əl ilə istehsal edilənləridir.

Ölü torpağın dirilməyə nümunə olması Quranda sıx–sıx dilə gətirilmişdir:

¹¹Və O Allah ki, suyu göydən müəyyən bir ölçü ilə endirdi. Sonra Biz, onunla ölü bir diyarı canlandırdıq. Bax budur, siz, belə çıxarılacaqsınız. (Zühruf/11)
⁹Və Allah, küləkləri göndərəndir. Sonra onlar da bir buludu hərəkətə keçirib yuxarılara qaldırır. Deyərkən Biz, o buludu ölmüş bir bölgəyə sürüb göndərmişdik. Beləliklə, yer üzünə ölümündən sonra onunla həyat veririk. Bax budur, belədir ölmüş/çürümüş insanlara həyat vermək. (Fatir/9)
^9–11Biz, göydən bərəkətli bir su endirdik. Onunla bağçalar və biçiləcək dənələr, qullara ruzi olmaq üçün tumurcuqları bir–biri üzərinə düzülmüş böyük və yüksək xurma ağaçları bitirdik. Və Biz, onunla ölü bir bölgəni canlandırdıq. Bax budur, diriliş belədir. (Qaf/9–11)

Bu mövzu ilə əlaqədar, daha əvvəl Qaf surəsinin təhlilində də izah edilmişdi.

6–8–ci ayələrdəki qısa izahlardan sonra kainat kitabının bəzi səhifələrini gözlər önünə sərməyə davam edən Rəbbimiz, bu ayələrdə də canlandırma və yenidən dirilmə mövzusunu gündəmə gətirmişdir.

“Çıxış”ın, eynilə bərəkətli bir suyun göydən ölü torpağa endirilməsi nəticəsində ölü torpaqdan bitki və ağacların çıxması kimi olacağını bildirən Uca Allah, bu təriflə inancsızlara, diriltməyi sanki laboratoriyada tətbiq edirmiş kimi göstərir.

Bu ayələr, xüsusilə Ərəbistan kimi quraq iqlim şəraitində yaşayan insanlara, tam anlayacaqları dillə xitab edir. Belə ki, ərəbistan xalqı yaşayarkən görür ki, bəzən beş il boyunca bir damla belə yağış düşməyən, qovrularaq nə bitki, nə də heyvan, heç bir canlının yaşaya bilməyəcəyi hala gələn torpaqlarda, çox az miqdarda bir yağışla belə, otlar bitir, böcəklər hərəkətə gəlir, sanki ölü təbiət canlanır.

Uca Rəbbimiz bu ayələrdə sözsüz olaraq belə deyir: –“Yer kürəsini canlı yaradılışların yaşaması üçün uyğun bir yer edən, yer üzünün cansız torpağını göy üzünün cansız suyu ilə birləşdirərək bağ və bağçalarda göz oxşayan min bir növ bitki yaradan, bu bitkiləri insan, heyvan, böcək, bütün canlılar üçün ruzi və həyat qaynağı qılan Allahın ölümdən sonra diriltməyə gücü yetməyəcəyi şəklindəki düşüncəniz ağılsızca bir zənndir. Siz, tamamilə quru və cansız olan bir bölgənin yağış dənələri düşər düşməz necə canlandığını, ölmüş olan köklərin necə qəfildən dirildiyini, min bir növ böcəyin o ölü torpaqdan çıxaraq, necə qaçışmağa başladığını gözlərinizlə görürsünüz. Budur, bu gördüyünüz, ölümdən sonra dirilməyin imkansız olmadığının açıq–aşkar sübutudur.”

Rəbbimiz, mövzumuz olan ayədən başqa digər ayələrdə də, yağış ilə ölü torpaqdan bitkilərin çıxmasını ölümdən sonra axirətdə dirilməyə nümunə olaraq göstərmişdir:

³³Və ölü torpaq, laqeyd/biganə cəmiyyətə bir dəlildir. Biz ona həyat verdik və ondan dənələr çıxardıq ki, ondan yeyirlər. (Ya Sin/33)
²⁴Yenə Onun ayələrindəndir ki, sizə həm qorxu və həm də ümid vermək üçün şimşəyi göstərir. Və göydən bir su endirir ki, onunla yer üzünə ölümündən sonra həyat verir. Şübhəsiz ki, bunda ağlını istifadə edəcək bir cəmiyyət üçün necə əlamətlər/ nümunələr vardır. (Rum/24)
⁵⁰Belə isə Allahın mərhəmətinin əsərlərinə bir bax–yer üzünü ölümündən sonra necə dirildir? Şübhə yox ki, O, qətiliklə ölüləri dirildər və O, hər şeyə gücü çatandır. (Rum/50)
¹⁹O, ölüdən dirini çıxarır, diridən də ölünü çıxarır və yer üzünə ölümündən sonra həyat verir. Sizlər də bax budur, belə çıxarılacaqsınız. (Rum/19)

Yuxarıdakı ayələrdən başqa Nəhl/65, Ənkəbud/63, Fatır/9, Casiyə/5, Hədid/17 ayələri də eyni mənadadır.

Bilinməlidir ki, şərəfli Quran da eynilə bərəkətli su kimidir. Onunla ölmüş, qoxumuş fərdlər və kütlələr yenidən canlana bilirlər.

Bilinən və bilinməyən bütün varliqların cüt yaradılmış olması:

İstər insan, heyvan və bitki kimi bioloji canlıların, istərsə də bilinən və bilinməyən bütün digər varlıqların erkəkli–dişili olaraq, ziddli, antonimli, cütlər halında yaradıldığı başqa ayələrdə də bildirilmişdir:

¹⁰Allah, göyləri dayaq olmadan yaratmışdır, bunu görürsünüz. Yer üzündə də, sizə süfrə hazırlasın deyə sarsılmaz dağlar buraxdı və oralarda irili–xırdalı hər canlıdan törədib yaydı. Və Biz göydən su endirdik, beləliklə, orada hər dəyərli cütdən bitki bitirdik. (Loğman/10)
⁴⁹Və Biz, siz yaxşı–yaxşı düşünəsiniz/öyüd alasınız deyə, hər şeydən iki tay/yoldaş/zövcə əmələ gətirdik. (Zəriyət/49)

36–cı ayədə “ الازواج əl-əzvac” sözü ilə ifadə edilmiş olan bu hal, maddənin təməli olan atomun quruluşunda ancaq XX əsrdə təsbit edilə bilmişdir. Elmin müxtəlif sahələrində təmin edilən bu inkişafa paralel olaraq qeyd edilən bu “Atomaltı” reallıq, o gündən sonra “əks maddə”, “əks parçacıq” kimi, önündə “əks” sözünün olduğu qavramlarla ifadə edilməyə başlanmışdır.

Bu mövzu haqqında elm və texnika kitablarında Quran ilə uyğun olan müfəssəl məlumatlar vardır

³⁷Gecə də, laqeyd/biganə cəmiyyətə bir dəlildir. Biz gecədən gündüzü sıyırırıq və onlar dərhal qaranlığa qərq olurlar.

Rəbbimizin xəbərdarlıqları burada da, peyğəmbərimizin elçi olaraq göndərildiyi laqeydləşmiş\biganələşmiş kütlənin şəxsində davam edir. Bu ayədən başlayaraq 41–ci ayəyə qədər olan bölmədə, gecə və gündüz əlaqəsindəki möcüzələrlə Günəşin və Ayın hərəkətlərinə aid xüsusiyyətlər sərgilənmişdir.

Bildiyimiz kimi, dünya öz ətrafında döndükcə, dünyanın günəş qarşısında olan üzü arxaya keçər və qaranlığa girər. Qaranlıq və aydınlıq arasındakı bu dönmə, dünyanın öz ətrafındakı dönmə sürətinə görə yavaş–yavaş olur. Budur, ayədə keçən “gecədən gündüzün sıyrılması” budur. Bir tərəfdən sıyrılan bölgə, eyni sürət və nisbətdə digər tərəfə bürünür. Günəş sistemi haqqında bu günkü məlumatların nəzəriyyə halında belə hələ ortaya atılmamış olduğu bir dövrdə, gecə ilə gündüz arasındakı əlaqənin həqiqətə tam uyğun şəkildə açıqlanmış olması bir möcüzədir.

Bu möcüzə başqa ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

³⁷Və gecə, gündüz, günəş və ay Onun əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Günəşə və aya boyun əyib təslimiyyət göstərməyin. Və əgər sadəcə Allaha qulluq edirsinizsə, onları yaratmış olan Allaha boyun əyib təslimiyyət göstərin. (Fussilət/37)
⁵⁴Şübhəsiz ki, sizin Rəbbiniz, göyləri və yeri altı mərhələdə əmələ gətirən, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, gündüzü, durmadan qovalayan gecə ilə bürüyən və günəş, ay və ulduzları əmrinə boyun əymiş olaraq yaradan Allahdır. Yaxşı bilin ki, əmələ gətirmək və sistemlər qurub idarə etmək, sadəcə Ona aiddir. Aləmlərin Rəbbi olan Allah, nə comərddir! (Əraf/54)
⁶¹Bax budur, bu, şübhəsiz, Allahın, gecəni gündüzün içinə soxması, gündüzü də gecənin içinə soxmasına görədir. Şübhəsiz, Allah, çox yaxşı eşidəndir, çox yaxşı görəndir. (Həcc/61)

Mövzumuz olan ayədəki ifadə, gecə ilə gündüzün, fiziki olaraq var olmasından daha çox, həyat üzərindəki təsirlərinə yönəlikdir. Çünki, artıq hər kəs çox yaxşı bilir ki, yer üzərindəki bütün canlıların, hətta su, hava və digər maddələrin varlıqları, günəş ilə dünya arasındakı çox həssas məsafə sayəsində mümkün ola bilir. Əgər günəş ilə dünya arasındakı məsafə indiki vəziyyətindən daha az və ya daha artıq olsaydı, bu anda içində olduğumuz həyat mümkün olmayacaq, bəlkə cansız maddələrin formal xüsusiyyətləri belə fərqli olacaqdı.

Budur, “gecənin gündüzdən sıyrılması” təbiri ilə insanlığa göstərilən dəlilin arxasındakı bu incə nizamlar, sağlam düşüncəli hər kəsə, bunları nizamlayan və var edən bir qüdrətin varlığını məcburi olaraq qəbul etdirir.

³⁸Öz yolunda, öz–özünə qərarlaşdırılmış olan üçün axıb gedən günəş də biganə/laqeyd cəmiyyət üçün bir dəlildir. Bax budur, bu, çox güclü və hər şeyi bilən Allahın nizamlamasıdır.

Çılpaq göz ilə müşahidə edildiyində sabit bir ulduz kimi görünən Günəş, əslində eynilə ayənin bildirdiyi kimi hərəkət halındadır. Günəşin bu hərəkəti iki növdə olub, həm öz oxu ətrafında dönür, həm də Günəş Sistemindəki planet və peyklərlə birlikdə Samanyolu qalaktikası ətrafında yol alır, başqa bir sözlə desək, üzür.

Ayədəki “Budur, bu, çox güclü və hər şeyi bilən Allahın təqdiridir” ifadəsi, Günəşin bu hərəkətlərinin gözəl, ölçülü və Rəbbani bir hesabının nəticəsi olduğunu vurğulayır. Günəşin hərəkətlərinə bu xüsusiyyətləri qazandıran isə, ayədə keçən “təqdir” sözünün “incə hesab etmək” mənasında olmasıdır.

Xatırlasaq, Qəmər surəsinin 49–cu ayəsinin təhlilində də, hər şeyin Allahın elmində təqdir edilmiş bir ölçü ilə meydana gəldiyini söyləmiş və surənin sonuna Seyyid Kutubun bu barədəki geniş bir izahını qoymuşduq.[8]

Rəbbimizin incə hesabına Quranda başqa ayələrdə də diqqət çəkilmişdir:

⁹⁶Dan yerini yarıb çıxarandır. Gecəni dincəlmə zamanı, günəş və ayı hesab ilə var etmişdir. Bu, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan– tam yəqinliklə bilin ki, qalib olanın, çox yaxşı bilənin müəyyən etməsidir, nizamlamasıdır. (Ənam/96)
¹²Beləliklə Allah, onları iki mərhələdə yeddi göy olmaq üçün reallaşdırdı və hər göyün öz işini içinə yüklədi. Biz ən yaxın göyü qəndillərlə və qoruma ilə bəzədik. Bax budur, bu, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, çox yaxşı bilənin nizamlamasıdır. (Fussilət/12)
¹²Və Biz, gecəni və gündüzü iki əlamət/nümunə etdik. Sonra Rəbbinizdən bir ərməğanlar axtarmağınız, illərin sayını və hesabını bilməyiniz üçün gecənin əlamətini/nümunəsini silib, bir göstərən aydınlıq olaraq, gündüzün əlamətini/nümunəsini gətirdik. Və Biz, hər şeyi ətraflı olaraq, açıqladıqca açıqladıq. (İsra/12)
⁵O, günəşi bir aydınlıq, ayı bir işıq edən və illərin sayını və hesabını biləsiniz deyə, aya mənzillər nizamlayandır. Allah bunu ancaq həqiqətlə yaratmışdır. O, anlaya biləcək bir cəmiyyət üçün ayələri ətraflı olaraq izah edir. (Yunis/5)
^32–34Allah, göyləri və yeri yaradan, göydən su endirib və onunla sizə ruzi olaraq müxtəlif meyvələr çıxarandır. Və Allah, əmrinə uyğun olaraq, dənizdə üzüb getmələri üçün gəmiləri əmrinizə verdi/sizin faydalanacağınız xüsusiyyətlərdə yaratdı, çayları da əmrinizə verdi. Həmişəlik olaraq, dönüş halında olan günəşi və ayı da əmrinizə verdi/onları da faydalanacağınız xüsusiyyətlərdə yaratdı. Gecəni və gündüzü də sizin əmrinizə verdi. Və O, Özündən istədiyiniz hər şeydən sizə verdi. Allahın nemətini saymaq istəsəniz də saya bilməzsiniz! Şübhəsiz insan, qətiliklə, çox səhv–öz zərərinə iş edən, çox nankor (İbrahim/32, 34)

Biz düşünürük ki, insanlığın bu günkü elmi və imkanları ilə bu ayələri lazım olduğu qədər başa düşməsi mümkün deyil və gələcək nəsillər, inşallah, daha yaxşı anlayacaqlar.

Ayədə keçən “axıb gedən Günəş” ifadəsi ilə əlaqədar da elm və texnika kitablarında müfəssəl məlumat vardır.

³⁹Bizim onun üçün, köhnə, quru bir xurma budağına bənzər şəklə qayıdana qədər mənzillər, yerlər nizamladığımız Ay da, o, laqeydləşmiş cəmiyyət üçün bir dəlildir

Ayədə keçən “ القمرُ əl Qəməru” sözü Kufəlilər tərəfindən “ القمرَ əl Qəməra” şəklində təyinlə oxunmuşdur. Həm Əbu Ubeyd tərcüməsi, həm də əlimizdəki tərcümə bu qiraəti əsas götürmüşdür. Başda əl Fərra və Əbu Hatim olmaqla, dilçi alimlərin hamısı isə sözün “əl Qəməru” şəklində ötrə ilə oxunmasına üstünlük vermişdilər.[9]

Biz də bu fikrə tərəfdar olduğumuz üçün, “Aya gəldikdə, Biz ona mənzillər təyin etdik” şəklindəki bir tərcüməni, ayənin içində yer aldığı bölməyə uyğun görmədik və bölməyə bütünlük qazandıran yuxarıdakı tərcüməni təqdir etdik.

Bu ayədə yenə möcüzələr göstərilir və xəbərdarlıqlar bu möcüzələrə diqqət çəkilməklə edilir:

Ayın Mənzilləri

Bildiyimiz kimi, Ayın Dünyadan görünüşü hər gün dəyişir, “hilal”dan başlayaraq 14–cü gündə “bütöv ay ” halına gələn Ay, davam edən günlərdə yavaş–yavaş təkrar əvvəlki şəklinə dönür. Ayın görünüşünün bu cür dəyişməsi heç bir fərqliliyə səbəb olmadan davam edib, getdiyi üçün, çox qədim zamanlardan bəri onu müşahidə edən insan övladı, Ayın hər gün müxtəlif bir şəkil alan görüntüsünə müxtəlif adlar vermişdir. Məsələn, ərəblər Ayın bu mərhələlərinə belə adları vermişdilər: Şertan, Butayn, Sürəyya, dəbəran, Heka, Hena, Zira, Nəsrə, Tarf, Cəbhə, Zübrə, Sarfə, Avva, Simaq, Gafir, Zubana, İklil, Qəlb, Şevlə, Neaim, Bölgə, Sadüzzabih, Sadübüla, Sadüssüud, Sadülahbiyə Feruddəlvil, Muahhar və Reşa. Ayədə keçən Ayın mənzillərindən məqsəd, onun hər gün başqa cür görünən bu hallarıdır. Bu halların ardıcıllıqla gəlməsi ilə ayın dünya ətrafında əmələ gətirdiyi fırlanma müddəti, ayənin ifadəsi ilə “köhnə, quru bir xurma budağı kimi”dir.

Ayın orbiti, mənzilləri ilə əlaqədar elm texnika kitablarında da müfəssəl məlumat vardır.

⁴⁰Günəşin aya yetişib, çatması uyğun olmaz. Gecə də gündüzdən önə keçən deyildir. Hamısı da bir orbitdə üzərlər.

Bu ayə, Günəş, Dünya və Ayın hərəkətlərindəki nizamın pozulmayacağını, çünki bunların Rəbbani bir hesabla nizamlandığını bildirir.

Belə bir ayə Ənbiya surəsində də vardır:

³³Və O, gecəni, gündüzü, günəşi və ayı əmələ gətirəndir. Hamısı bir orbitdə üzür. (Ənbiya/33)

Ayənin sonundakı “Hamısı bir orbitdə üzür” ifadəsi, sadəcə Günəş və Ayda deyil, bütün ulduzlarda da eyni nizam və qaydanın varlığını bildirir. Bu barədə də elm texnika kitablarında müfəssəl məlumat vardır.

^41,42Bizim şübhəsiz ki, onların nəslini dopdolu bir gəmidə daşımağımız və şübhəsiz, özləri üçün onun kimi mindikləri şeyləri əmələ gətirməyimız də biganə/laqeyd cəmiyyət üçün bir dəlildir.

^43,44Və Biz diləyərsək –Bizdən bir mərhəmət və bir zamana qədər faydalanma, müddət verilməsi istisna olmaqla, onları suda boğarıq və o zaman onların qışqırığına heç yetişən də olmaz. Onlar qurtarıla bilməzlər də.

Bu ayə qrupunda, laqeyd/biganələşmiş qövm üçün yeni bir dəlil göstərilir və xəbərdarlıq davam etdirilir.

Klassik qaynaqlarda “dopdolu gəmi” ilə Nuhun gəmisinin nəzərdə tutulduğu irəli sürülmüşdür. Lakin ayədə keçən “Onların [laqeyd/biganə qövmün] soyu, nəsli” ifadəsi bu anlayışa mane olur. Fikrimizcə, ayədə normal gəmilərdən bəhs edilmiş və Rəbbimiz burada fiziki ayələrindən biri olan “suyun qaldırma qüvvəsi”nə işarə etmişdir. Yəni, gəmilərin ilahi bir qanun sayəsində üzdüyünə və insanlığın da bundan bir çox fayda təmin etdiyinə diqqət çəkilmişdir.

Gəmilərin üzə bilməsindəki ilahi qanunun dəlil olaraq göstərilməsi, başqa ayələrdə də edilmişdir:

³¹Əlamətlərini–görünə bilənlərini sizə göstərmək üçün, şübhəsiz, Allahın neməti ilə gəmilərin dənizdə üzərək getdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz bunda, bütün çox səbr edən və özünə verilən nemətlərin qarşılığını çox–çox ödəyənlər üçün əlamətlər/görünə bilənlər vardır. (Loğman/31)
^12–14Və O, heyvanları/cütləri əmələ gətirdi və siz onların üstünə minirsiniz. Sonra onun üzərinə yerləşdiyiniz zaman, Rəbbinizin nemətini anaraq:–“Bunları bizim xidmətimizə verən/bunları faydalanacağımız xüsusiyyətlərdə yaradan Allah nöqsanlardan münəzzəhdir. Yoxsa bizim bunlara gücümüz yetməzdi. Şübhəsiz, biz də yalnız və yalnız Rəbbimizə dönəcəyik” deyəsiniz deyə, sizin üçün gəmilərdən və heyvanlardan miniklər var etdi. (Zühruf/12–14)
¹²İki dəniz də eyni olmur–bu şirindır, hərarət kəsər və içərkən axıb gedər–bu da duzludur, yandırar, qovurar. Hər birindən də təzə bir ət yeyirsiniz və geyəcəyiniz bir bəzək çıxarırsınız. Onun ərməğanlarından haqqınız olanı axtarasınız və özünüzə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyəsiniz deyə onda suyu yara–yara gedən gəmiləri də görürsən. (Fatir/12)

Burada da, Rəbbimizin qulların hərəkətlərini “daşıdıq”, “yaratdıq” ifadələriylə özünə aid etməsi, bu felləri Allahın yaratdığına görədir.

Allahdan Bir Rəhmət

Bildiyimiz kimi, dənizlərdə baş verən qüvvətli fırtınalar və böyük dalğalar zaman–zaman gəmiləri yox edə bilən xüsusiyyətdə ola bilir. Rəbbimiz bu ayədə, dəniz səfərinin öz rəhməti sayəsində olduğunu bildirmişdir. Buna görə də, dəniz səfəri edənlər, təbii olaraq dənizin bu təhlükələrini içlərində hiss edərlər, amma etdikləri səfərin Allahın rəhməti sayəsində olduğunu düşünərək rahat olarlar.

Ayədəki “bir zamana qədər faydalanma” ifadəsindən anlaşılır ki, bu qurtarma işi daimi deyil və bu dünyadakı hər şey kimi, bunun da bir sonu vardır.

Rəbbimiz, xüsusilə Şüəra surəsində (8, 67, 103, 121, 158, 174, 190–cı ayələr) olduğu kimi insanlara rəhməti gərəyi bir çox dəlil göstərmişdir:

⁵¹Bax budur! Onların tələlərinin aqibəti necə oldu, şübhəsiz, Biz, onları və cəmiyyətlərini cəm halda, yerlə bir etdik. ⁵²Bax, budur, onların, şərik qoşmaqla etdikləri səhvlər ucbatından damları çöküb, sahibsiz qalmış evləri. Heç şübhəsiz ki, bunda, bilən bir cəmiyyət üçün bir əlamət/nümunə vardır. (Nəml/51, 52)
⁸⁶Onlar görmədilərmi ki, dincəlsinlər deyə gecəni yaratdıq, gündüzü də gördürən, aydınlıq yaratdıq. Şübhəsiz ki, bunda, iman edən bir cəmiyyət üçün tam yəqinliklə bilin ki, əlamətlər/nümunələr vardır. (Nəml/86)

^45,46Və onlara: “Mərhəmət olunmağınız üçün, keçmişdə etdiyiniz və gələcəkdə edəcəyiniz işlərdə/keçmiş və gələcək qüsurlarınızdan/keçmiş cəmiyyətlərin başına gələnlərin sizin başınıza gəlməməsi üçün, axirətdə başınıza gələcək fəlakətlərə qarşı, “Allahın qoruması altına girin” deyildiyi zaman və özlərinə Rəblərinin ayələrindən hər hansı bir ayə gəldiyində, onlar sadəcə ondan üz çevirənlər oldular.

Bu ayələr, kafirlərin hallarını nəql edən başqa bir paraqrafın ilk ayələridir. Burada, o laqeyd/biganə kütlənin lazımi xəbərdarlğı aldıqlarında, laqeydlik/biganəlik edərək, yenə üz çevirdikləri, gözlərini qapayıb, qulaqlarını tıxadıqları anladılır.

45–ci ayədəki “Önünüzdəkinə və arxanızdakına təqvalı davranın” ifadəsindən ümumiyyətlə bunlar anlaşılır:

Sizdən əvvəl keçmiş ümmətlərin başına gələnlərin sizin başınıza gəlməsindən və axirətdə başınıza gələcək fəlakətlərdən çəkinin;
Keçmiş günahlardan və gələcək günahlardan çəkinin;
Ömrünüzün keçmiş hissəsindən və ömrünüzün qalan hissəsindən çəkinin.
Dünyadan və axirət əzabından, bildiyiniz səhvlərinizdən və bilmədiyiniz səhvlərinizdən çəkinin.

Bizim təvilimiz isə bu ifadənin daha əvvəl 12–ci ayədə keçən “və əsərlərini də yazarıq” şəklindəki ifadənin daşıdığı mənada olmasıdır. Adamın öz önündəki və arxasındakı şeylər, adamın yaşadığı zaman etdikləri və bu etdiklərinin onun ölümündən sonraya qalan izləridir. Beləliklə, Rəbbimiz istəyir ki, burada etdiyi xəbərdarlıqla insanlar yaşayarkən etdiklərinə və bu etdiklərinin ölümdən sonrakı təsirlərinə diqqət etsinlər, bunlardan zərər görməsinlər.

45–ci ayə bir şərt cümləsi olub, cümlənin cəza [qarşılıq] bölməsi ayədə mövcud deyildir. Bu halda ya 46–cı ayənin xəbəri 45–ci ayəyə də xəbər olaraq qəbul ediləcək və iki ayə tək xəbərlə ifadə ediləcək, ya da 46–cı ayənin xəbərinin dəlalətiylə 45–ci ayəyə də həmçinin “ondan üz çevirənlər oldular” mənasında bir xəbər təqdir ediləcəkdir. Biz birincini tərcih edib, iki ayəni tək bir cümlə halında təqdim edirik.

⁴⁷Onlara: “Allahın sizə ruzi olaraq verdiyi şeylərdən xərcləyin/başqalarının da dolanışıqlarını təmin edin” deyildiyi zaman da kafirlər–o, Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, bu iman etmiş adamlar haqqında: – “Allahın, diləyərsə, doyuzdura biləcəyi kimsəni bizmi doyuzduracağıq? Siz, ancaq açıq–aşkar bir pozğunluq içindəsiniz” dedilər.

Bu ayədə laqeydləşmiş/biganələşmiş kafirlərin hallarının sərgilənməsinə davam edilir, insanlara şəfqət və mərhəmət duyğularını işlədərək, özlərini qurtarmaları barədə xəbərdarlıq edilir.

Fəcr, Duha və Maun surələrində ilk gündəmə gətirilən sosial öhdəlik kasıbların doyzdurulması və yetimlərin kərimləşdirilməsi ikən, özlərinə “Allahın sizi ruziləndirdiyi şeylərdən infaq edin – xərcləyin/dolanışıqlarını təmin edin” deyilən kafirlər bu çağırışa lağ edən bir cavab vermişlər və bəhs edilən öhdəlikdən qaçmışdılar. Kafirlərin verdikləri cavab fikrimizcə, bir mənada “Əgər Allah hər şeyə qadir və hər kəsin ruzisini versəydi, əlbəttə kasıbları özü doyuzdurardı. Bunu niyə bizdən istəyirsiniz?” şəklində bir inkar da ehtiva edir.

İnfaq sözü. “İnfaq” sözünün kökü olan “n f q”nın ilk mənası, “at və digər canlıların ölməsi” deməkdir. Söz daha sonra ümumi olaraq “yox olma, tükənmə” mənasında işlədilmişdir.

Bu sözün “İfal” babından törəməsi olan “İnfaq” sözünün mənası isə “malın, paranın, canın xərclənməsi, tükədilməsi” deməkdir. [10]

Bu sözün törəmələrindən olan “nafaqa” sözü, “yeyilərək, içilərək, geyilərək tükədilən istehlak malları”nın adıdır.

Allahın Quranda bəhs etdiyi “İnfaq” ifadələrinin mənası, həm “Allah yolunda xərcləmək, həm də “nafaqalandırmaq–istehlak mallarını təmin etmək” mənasındadır.

“İnfaq” sözü keçən ayələrdə hansı mənaya üstünlük veriləcəyi, ayənin olduğu bölmədəki söz axışından bəlli olur. Bəzi ayələrdə hər iki məna da nəzərə alınmalıdır.

Kafirlərin İnfaqdan, cəmiyyətin faydasına mal xərcləməkdən qaçaraq, ortaya qoyduqları bu tövr, onların ağılsız olduqları qədər hissiyyatsız da olduqlarını göstərir.

⁴⁸Bir də laqeyd cəmiyyət: – “Əgər doğrulardansınızsa, bu söz verilən təhdid nə zaman olacaq?” deyirlər.

45–ci ayədən bəri müxtəlif davranışları ilə göstərilən ağlını və duyğularını itirmiş kütlə, bu ayədəki etirazları ilə əsl küfrlərini dilə gətirmişdilər. Çünki, onların “bu söz verilən (təhdid) nə zamandır?” deyə soruşduqları sual, həqiqətən öyrənmək üçün verilən bir sual deyil, inkar və istehza etmək üçün olan bir sualdır.

Kafirlərin bu sualı Quranda bir çox ayədə keçir:

²⁹Və onlar, “Əgər siz doğrulardansınızsa, bu vəd etdiyiniz nə zamandır?” deyərlər.
³⁰De ki, “Sizə günün müəyyən edilmiş bir zamanı vardır ki, ondan nə bir saat geri qala bilərsiniz, nə də irəli keçə bilərsiniz.” (Səba/29, 30)
²⁵Bir də onlar: – “Əgər doğru kimsələrdənsinizsə bu təhdid nə zaman?” deyərlər.
²⁶De ki, “Qətiliklə bu təhdidin biliyi, Allahın yanındadır. Mən isə yalnız və yalnız açıq–aşkar bir xəbərdar edənəm.” (Mülk/25, 26)

Bu barədə həmçinin Yunis/48, Ənbiya/38 və Nəml/71 ayələrinə baxıla bilər.

Söz verilən (təhdid)

Quranda yüzlərlə dəfə keçən bu “söz verilən (təhdid)”, Rəbbimizin inkarçıları dünyada və axirətdə cəzalandıracağına dair olan sözüdür. Belə ki, bu ifadə aşağıda 52–ci ayədə “… Bu, Rəhmanın vəd etdiyi şeydir. Göndərilən elçilər də doğru söyləmişlər dedilər [deyirlər]” şəklində, 63–cü ayədə də “Budur bu, sizin vəd olunmuş olduğunuz cəhənnəmdir” şəklində yer alır.

^49,50Onlar sadəcə bir–biri ilə çəkişib durduqları zaman, özlərini yaxalayacaq bir tək qışqırıqla qarşı–qarşıya qalacaqlar. Bax budur, o zaman bir vəsiyyət belə edə bilməzlər. Ailələrinə, yaxınlarına da dönə bilməzlər.

İnkarçıların “Nə zamandır?” sualına vəd edilən günün tarixiylə deyil, vəd edilən günün necə bir gün olacağı izah olunaraq, cavab verilmişdir. Əslində elə inkarçılar da bu sualı tarix öyrənmək məqsədiylə soruşmamışlar, inanmadıqlarını, lağ edərək bildirmək üçün soruşmuşdular.

Ayədə bildirildiyinə görə, o gün ani bir qışqırıqla, daha əvvəl heç bir əlaməti olmadan, onlar işiylə–gücüylə məşğul ikən, bir–birləriylə didişərkən, işlərini kimsəyə həvalə etməyə, yerlərinə başqa birini tapmağa fürsətləri olmadan, reallaşacaqdır.

O günün gəlişi bir başqa ayədə də belə ifadə edilmişdir:

⁶⁸Və sura üflənmişdir və Allahın dilədiyi istisna olmaqla, göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa çırpılıb yıxılmışdır. Sonra ona yenə bir daha üflənmişdir və onlar qalxmışlar, qarşıda baxıb dururlar. (Zümər/68)

⁵¹Və Sura üflənmişdir. Bir də baxarsan ki, onlar qəbirlərindən çıxıb, Rəbblərinə doğru axın edirlər.

⁵²Onlar: – “Eyvah başımıza gələnlərə! Yatdığımız yerdən bizi kim qaldırdı/oyandırdı? Bu, Rəhmanın [yaratdığı bütün canlılara dünyada çox–çox mərhəmət edən Allahın] vəd etdiyi şeydir. Göndərilən elçilər də doğru söylədilər.” deyərlər.

⁵³Sadəcə bir tək qışqırıq olmuşdur. Bir də baxarsan ki, hamısı hüzurumuzda “hazır ol” əmrinə müntəzirdirlər. ⁵⁴Artıq bu gün, adam hər hansı bir şəkildə haqsızlığa uğramaz. Və sadəcə etmiş olduqlarınız ilə qarşılıqlandırılarsınız.

O günün necə olacağının anladılması laqeydləşmiş/biganələşmiş qövmün “bu vəd edilən gün nə zamandır?” şəklindəki sualına verilən cavabdır. Bu cavab bu ayə qrupunda da davam edir və yaşanacaq hadisələr sadalanır. Buna görə, Sura üflənmiş, hər kəs axın–axın Rəbblərinə gedir. İnancsızlar peşmandır və bu peşmanlıqlarını dilə gətirirlər. Sorğu–sual başlanmışdır və hər kəs, zülmə uğradılmadan, etdiyinin qarşılığını alır.

Sur və surun üflənməsi

“Surun üflənməsi” ifadəsi, eynilə qədim dövrlərdə işlədilən və toplanmağı və ya təhlükəni xəbər vermək üçün, ümumiyyətlə iribuynuzlu heyvan buynuzundan düzəldilmiş bir borunun üflənməsinə bənzər şəkildə, bir borunun və ya sirenanın çalınacağını, bir hakimin oyunu başladan və ya bitirən fitini, bir məktəbdə dərsin başlayıb bitdiyini bildirən zəngi xatırladır. Surun birinci dəfə üflənməsi ilə bütün canlılar öləcək, ikinci dəfə üflənən Sur ilə də ölənlər canlandırılaraq, qəbirlərindən qaldırılacaq və Uca Divanda toplanmağa sövq ediləcəkdir.

Surun üflənməsi mövzusu Quranda bir çox yerdə verilir:

⁶⁸Və sura üflənmişdir və Allahın dilədiyi istisna olmaqla, göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa çırpılıb yıxılmışdır. Sonra ona yenə bir daha üflənmişdir və onlar qalxmışlar, qarşıda baxıb dururlar. (Zümər/68)
⁹⁹Və Biz, qiyamət günü ortaq qoşanları dalğalar kimi bir–birlərinə girər vəziyyətdə buraxmışıq. Sura da üflənmişdir. Beləliklə, ortaq qoşanların hamısını bir yerə toplamışıq. (Kəhf/99)

Bu ayələrdən başqa Möminlər/101, Haqqah/13, Ənam/73, Ta Ha/102, Nəml/87–90, Nəbə/18 ayələri də Surun üflənməsindən bəhs edir.

51–ci ayədə bəhs edilən üfləmə, Surun ikinci dəfə üflənməsidir. Belə ki, Zümər surəsinin 68–ci ayəsində bildirildiyi kimi, Surun birinci üflənməsi ilə 49–cu ayədə ifadə edilən “yox olma”, ikinci üflənməsi ilə də 51–ci ayədə bəhs edilən “ayağa qalxma” reallaşacaqdır. Bu qalxma başqa ayələrdə də anladılmışdır:

⁴³O gün onlar, qəbirlərindən fırlana–fırlana çıxarlar. Sanki, dikili bir şeyə qaçırmışlar kimi.
⁴⁴Gözləri dilxorluqdan aşağı düşmüş və özləri alçaqlığa bürünmüş bir halda. Bax budur, bu, onların təhdid edildikləri gündür! (Məaric/43, 44)
^6–8O halda onlardan geri dur. O gündə Çağıranın, bilinməyən/unudulan bir şeyə çağırdığı o gündə gözləri düşkün–düşkün, o dəvətçiyə sürətlə qaçaraq, qəbirlərindən çıxarlar. Sanki onlar darmadağın olmuş çəyirtgələr kimidirlər. O, kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, “Bu, çətin bir gündür” deyərlər. (Qəmər/6–8)
²⁸Sizin əmələ gətirilməniz və ölümdən sonra dirildilməniz ancaq bir tək insanınkı kimidir. Şübhəsiz, Allah, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı görəndir. (Loğman/28)

52–ci ayədə keçən “ بعثنا bəasəna” sözü, Ubeyy tərcüməsində “ اهبّنا əhəbbəna” olaraq yer almışdır. [11] Bu sözün mənası “oyandırmaq” deməkdir. Buna görə də, ayənin tərcüməsinə “oyandırdı” mənasını da qoyuruq.

Bu oyandırmadan sonra kafirlər “Bu, Rəhmanın vəd etdiyi şeydir. Göndərilən elçilər də doğru söyləmişlər” deyəcəklər. İnkarçıların bu, vəd edilən günün gəldiyini anlamalarını təsvir edən daha bir çox ayə vardır:

^19,20Artıq o çətin bir qışqırıqdan ibarətdir. Bir də baxarsan ki, onlar qarşıda dururlar. Və “Eyvah bizlərə! Bax budur, bu, Din Günüdür!” deyərlər.
²¹Bax budur, bu, sizin yalan saydığınız Ayırd etmə Günüdür!” (Saffat/19–21)
⁵⁵Və qiyamətin qopacağı gün günahkarlar, bir saatdan artıq durmadıqlarına and içərlər. Onlar bax budur, belə döndərilirdilər.
⁵⁶Özlərinə bilik və iman verilənlər də deyəcəklər ki, “And olsun ki, Allahın yazısında, dirilmə gününə qədər qaldınız. Bax budur, bu, ölümdən sonra dirilmə günüdür. Lakin siz, bunu bilmirdiniz.” (Rum/55, 56)
¹³Bax budur, o, bir tək qışqırıqdır. ¹⁴Bir də baxarsan, onlar meydandadır. (Nəziət/13, 14)
⁷⁷Və göylərin və yerin görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni sadəcə Allaha aiddir. Qiyamətin qoparılması da yalnız və yalnız göz açıb qapamaq kimidir və ya o, daha yaxındır. Şübhəsiz Allah, hər şeyə güc yetirəndir. (Nəhl/77)

Və İsra 52, Ta Ha 102–104, Yunis 45.

Bu ayələrdən başa düşülür ki, ölüm ilə diriliş arasında uzun bir zaman yoxdur, “an” deyə biləcəyimiz qədər bir müddət vardır. Beləliklə, bəzi mənbələrdə yer aldığı kimi “qəbir həyatı” deyilən bir həyat və orada çəkiləcəyi uydurulan “qəbir əzabı” deyə bir əzabdan bəhs edilmir.

O gün kimsə haqsızlığa uğramaz.

54–cü ayədə hər kəsin mütləq etdiklərinın qarşılığını alacağı vurğulanır. Qarşılığını alma zamanı da heç kimə haqsızlıq edilməyəcəyi, pis qarşılıqların isə mütləq şəkildə, o adamların, öz etdiklərinın qarşılığı olması Quranda dəfələrlə dilə gətirilmişdir:

⁴⁰Və bir pisliyin cəzası, onun kimi bir pislikdir. Amma kim əfv edər və düzəldərsə, artıq onun ödənişi Allaha aiddir. Şübhəsiz ki, O, şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edənlərı sevməz. (Şura/40)
⁴⁷Biz qiyamət günü üçün “haqq edilən pay tərəziləri” qoyarıq–heç kim, heç bir şəkildə haqsızlığa uğradılmaz. O şey bir xardal dənəsi ağırlığında da olsa, onu gətirərik. Və hesab çəkənlər olaraq, Biz yetərik. (Ənbiya/47)
⁴⁰Şübhəsiz Allah, zərrə qədər haqsızlıq etməz. Və əgər yaxşılıq isə onu qat–qat artırar. Və Öz qatından böyük bir mükafat verər. (Nisa/40)
²²Və Allah, göyləri və yer üzünü həqiqətlə və həmçinin, hər adamı etdiyi ilə qarşılıqlandırmaq üçün əmələ gətirdi. Və onlar haqsızlığa uğradılmazlar. (Casiyə/22)

⁵⁵Həqiqətən cənnətin əshabı bu gün könül şənliyi edərək, bir məşğulluq içindədirlər.

⁵⁶Özləri və özlərinə təqdim olunan müşayiətçi yoldaşlar, kölgələr içində, taxtlar üzərinə oturdulmuşlar.

⁵⁷Yalnız və yalnız onlara, orada meyvələr vardır. İstəyəcəkləri hər şey də onlarındır.

⁵⁸Söz olaraq onlara sonsuz mərhəmət sahibi Rəbbdən “salam” vardır.

51–54–cü ayələrdən ibarət olan paraqrafda qiyamət və axirətin ilk mərhələləri haqqında xəbərdarlıq məqsədli məlumatlar verildikdən sonra, bu ayə qrupunda da muttəqilərin aqibəti gündəmə gətirilmişdir.

Paraqrafın ümumi ifadəsindən anlaşıldığına görə, müttəqilər axirətdə artıq gözlədilmədən onlar üçün hazırlanan nemətlərə qovuşdurulacaqdır. Orada, özlərinə rəfaqət edən həyat yoldaşları ilə birlikdə canları sıxılmayacaq şəkildə, məşğuliyyət içində olacaqlar, kölgələr altındakı oturacaqlara oturub, önlərində olan hər cür meyvədən yeyərək, səfa sürəcəklər. Çünki, Rəbbləri onların sağ və salamat olmalarını istəyir.

Quranda cənnət əhlinin halını anladan və cənnət səhnələri təsvir edən yüzlərlə ayə vardır. Bu ayələrdən ikisini təqdim edib qalanını oxuyucunun təsəvvürünə buraxırıq.

^68–70”Ey ayələrimizə iman etmiş və Müsəlmanlar olmuş olan qullarım! Bu gün sizə qorxu yoxdur və siz kədərlənməyəcəksiniz. Siz və zövcələriniz ağırlananlar olaraq girin cənnətə! (Zühruf/68–70)
²⁶Gözəllik edən adamlar üçün daha gözəli və artığı vardır. Üzlərinə qara bulaşmaz, aşağılıq, aşağılanma da. Bax budur, bunlar, cənnət əshabıdırlar. Onlar, orada sonsuz olaraq qalandırlar. (Yunis/26)

56–cı ayədə bəhs edilən həyat yoldaşları, dünyadaki ər–arvad halında olan həyat yoldaşları deyildir. Buradakı həyat yoldaşları, müşayiət və əyləncə üçün Rəbbimizin cənnət əhlinə təqdim edəcəyi həyat yoldaşlarıdır. Dünyada ikən ər–arvad olan həyat yoldaşları, bəlkə də axirətdə haqlarını almaq üçün bir–birlərini qovalayan küsülülər olacaqlardır. (Bxz. Əbəsə/33–37)

Aşağıdakı ayələr, mövzumuz olan ayələrin təfsiri xüsusiyyətindədir:

^17–20Şübhəsiz, Allahın qoruması altına girənlər, Rəbblərinin özlərinə verdiyi ilə sıra–sıra düzülmüş taxtlara söykənərək, zövqü–səfa sürərək cənnətlərdədirlər, nemətlər içindədirlər. Və Rəbbləri onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Biz onları iri gözlülərlə qarşı–qarşıya əyləşdirdik də. “Etdiklərinizə qarşılıq nuşcanlıqla yeyin, için!”
²¹Və iman edən, nəsilləri də iman ilə özlərinə tabe olanlar–bax budur, Biz, onların nəsillərini də özlərinə qatdıq. Özlərinin əməllərindən bir şey azaltmadıq. Hər kəs öz qazandığıyla girovdur.
²²Onlara canlarının istədiyi meyvələr və ətlərdən bol–bol sərgilədik.
²³Orada, özündə boş söz, axmaqlama və günaha batırmayan bir qədəhi bölüşürlər.
²⁴Və özlərinə aid bəzi gənclər onların ətrafında dönərlər–sanki, onlar sədəfləri içində gizlənmiş inci kimidirlər.
^25–28Bir–birlərinin üzünə dönüb soruşurlar: – “Həqiqətdə biz, daha əvvəl ailəmiz içində qorxanlardan idik. Allah bizə lütf etdi və bizi içimizə işləyən əzabdan qorudu. Şübhəsiz, biz daha əvvəl, Ona yalvarırdıq. Şübhəsiz O, yaxşılıq edənin, həssas yanaşanın məhz özüdür.” (Tur/17–28)
^51–57Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər, Rəbbindən bir ərməğan olaraq, etibarlı bir məqamdadırlar–bağçalarda və bulaqlardadırlar. Onlar, qarşılıqlı oturaraq, incə ipəkdən və parlaq atlasqan libaslar geyərlər. Bax budur, belə! Biz, onları iri siyah gözlülərlə/ən ideal tiplərlə cütləşdirdik. Onlar, orada arxayınlıqla, hər növ meyvəni istəyə bilərlər. Onlar orada ilk ölümdən başqa bir ölüm dadmazlar. Və Allah onları cəhənnəm əzabından qorumuşdur. Bax budur, bu, böyük qurtuluşun məhz özüdür. (Duhan/51–57)

Bunlardan başqa Rəhman/56, 70–72–ci və Saffat/40–49–cu ayələrə də baxıla bilər.

⁵⁹Və ey günahkarlar! Bu gün siz haydi, ayrılın!

^60–62Mən – “Ey Adəm övladları! Şeytana qulluq etməyin, tam yəqinliklə bilin ki, o, sizə açıq–aşkar bir düşməndir və Mənə qulluq edin, Bax budur, bu dosdoğru yoldur və and olsun ki, şeytan sizdən bir çox nəsilləri yolunuzdan azdırdı” deyə sizə əhd vermədimmi? Hələ də ağılla hərəkət edənlər deyildinizmi? ⁶³Bax budur, bu, sizə vəd olunmuş olan cəhənnəmdir.

⁶⁴Bilərək rədd etdiyiniz–inanmadığınız şeylər ucbatından haydi, bu gün girin ona! ⁶⁵Bu gün Biz, onların ağızlarının üzərinə möhür vurarıq–Bizə əlləri danışar, ayaqları da qazandıqları şeylərə şahidlik edər.

Cənnət və cənnət əhli ilə əlaqədar anlatma bitdikdən sonra, kafirlərlə əlaqədar olaraq, məhşərin ikinci mərhələsi olan sorğu–sual müddətinin anladılmasına keçilmişdir. Diqqət edilərsə, kafirlərin əzabı, sorğu–sual sırasında danlanaraq xor görülmək surətiylə başlayır. Bu psixoloji bir əzabdır və kafirlərə tətbiq ediləcək olan üç şöbəli əzabın ilk şəklidir.

(Psixoloji əzabın Mürsəlat surəsində bəhs edilən əzab şöbələrindən biri olduğu, o surənin təhlilində açıqlanmışdı):

²⁹Özünü yalan saydığınız o şeyə doğru gedin! ^30,31O üç qol–budaq sahibi, kölgələndirməyən və alovdan qorumayan bir kölgəyə doğru gedin!
³²Həqiqətən o, saray kimi qığılcımlar atar–yağdırar³³sanki qığılcımlar sarı erkək dəvələr kimidir. ³⁴O gün, yalan sayanların vay halına! (Mürsəlat/29–34)
^47,48”Tutun bunu və çılğınca yanan atəşin ortasına sürükləyin. Sonra onun başının üstünə qaynar su əzabından tökün.”
^49,50”Dad baxaq! Şübhəsiz sən, çox güclü və çox üstün biri idin! Şübhəsiz, bax budur, bu, sizin özünə şübhə duyub durduğunuz şeydir.” (Duhan/47–50)

Klassik təfsirçilər, 59–cu ayədə keçən “ayrılma/seçilmə” təbirinə “məzhəblərə görə ayrılma”, “məşrəblərə görə ayrılma” kimi mənalar vermişlər və buna görə müxtəlif açıqlamalar etmişdilər. Ancaq Quran öz təfsirini özü edir:

¹⁴Və Saatın dikildiyi gündə də, bax budur, o gün onlar ayrılırlar. (Rum/14)
^43–45Belə isə, Allahdan, geri çevrilməsi olmayan bir gün gəlmədən əvvəl, üzünü dosdoğru/qoruyan dinə çevir. O gün onlar, Allahın, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edənlərə ərməğanlarından qarşılıq verməsi üçün bölük–bölük ayrılırlar. Şübhəsiz, O, kafirləri–Özünün ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənləri sevməz. Kim küfr edərsə–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edərsə, artıq bu rəddi/inanmamağı öz əleyhinədir. Kim də saleh əməl işləyərsə, artıq onlar da özləri üçün döşək/rahat bir yer hazırlamış olarlar. (Rum/43–45)
^22,23Toplayın o şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edənləri, zövcələrini və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdikləri şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. (Saffat/ 22, 23)
^28,29Və hamısını toplayacağımız, sonra da o, ortaq qoşanlar üçün “Yerlərinizə! Siz və ortaqlarınız!” deyəcəyimiz gün, artıq tam yəqinliklə bilin ki, aralarını yaxşıca açacağıq və onların ortaqları, “Siz sadəcə bizə sitayiş etmirdiniz ki! İndi bizim aramızda və sizin aranızda şahid olaraq Allah yetər. Biz sizin qulluğunuzdan tam yəqinliklə bilin ki, məlumatsız idik/laqeyd idik” deyəcəklər. (Yunis/28, 29)

Duyğusuzlaşmış qövmün “bu söz verilən (təhdid) nə zamandır?” sualına, 64–cü ayədə, “Budur bu, sizin vəd olundğunuz cəhənnəmdir” deyiləcəkdir. Onların cəhənnəmin qarşısında olduqları bir anda ediləcəyi anlaşılan bu sövq təlimatı, əslində xəbərdarlıq mahiyyətində bir məlumatlandırmadır.

Uca Allahın rəhmətinə uyğun olaraq, bu məlumatlar Quranda həmişə verilmişdir:

^28,29 Və hər başçılı cəmiyyəti, diz çökmüş görərsən. Hər başçılı cəmiyyət, öz kitabına çağırılır: “Bu gün, etmiş olduğunuz əməllərin qarşılığı sizə veriləcəkdir. Bax budur, bu, üzünüzə durub, haqqı danışan kitabınızdır. Şübhəsiz Biz, sizin etdiklərinizi yazdırırdıq.” (Casiyə/28, 29)

Şeytana qulluq

Burada bəhs edilən “şeytan” İblisdir. İblisə qulluq, onun iğvalarını sorğu–sual etmədən tətbiq etməkdir. Tələsik, ölçüb–biçmədən edilmiş işlər həmişə insanın zərərinədir. Buna görədir ki, adam fikrinə gələn bir vəsvəsəni, xam düşüncəni ağılla hərtərəfli düşündükdən və təfəkkür dərəcəsinə çatdırdıqdan sonra tətbiq etməlidir. Rəbbimiz buna dair xəbərdarlıqları Quranda bir çox dəfə etmişdir.

^42–45Bir zaman o, atasına:–“Atacan! Eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydası olmayan şeylərə nə üçün qulluq edirsən? Atacan! Şübhəsiz sənə gəlməyən bir bilik mənə gəldi. O halda mənə tabe ol ki, sənə dosdoğru bir yolu göstərim. Atacan! Şeytana qulluq etmə. Şübhəsiz şeytan Rəhmana [yaratdığı bütün canlılara dünyada çox–çox mərhəmət edən Allaha] asi oldu. Atacan! Şübhəsiz mən, sənə Rəhmandan bir əzab toxunar və şeytan üçün bir yol göstərən, qoruyan, yardım edən bir yaxın olarsan deyə qorxuram” demişdi. (Məryəm/42–45)

Ancaq, şeytana qulluq barəsində ilk ağıla gətirilməli olanlar, Əraf surəsindəki xəbərdarlıqlar olmalıdır:

²⁶Ey Adəm övladları! Sizə çirkinliklərinizi örtəcək geyim, bəzənəcək libaslar endirdik. Və təqva, yəni “Allahın qoruması altına girmə” libası isə–o, daha xeyirlidir. Bax budur, bu, düşünüb öyüd alarlar deyə, Allahın ayələrindəndir.
²⁷Ey Adəm övladları! Şeytan ana–atanızı, öz çirkinliklərini özlərinə göstərmək üçün libaslarını soyunduraraq cənnətdən çıxardığı kimi, əsla sizi də fitnəyə düşürməsin/sizi haqq dindən döndərməsin! Çünki, o və qəbiləsi, sizin onları görə bilməyəcəyiniz yerdən sizi görürlər. Biz, şeytanları, inanmayanlar üçün vəlilər/yol göstərənlər, yardım edənlər etdik. (Əraf/26, 27)

Bunlardan başqa da Allahın yaratdıqlarından heç kimə qulluq edilməməsinə dair yüzlərlə ayə vardır.

⁶⁵Bu gün Biz, onların ağızlarının üzərinə möhür vurarıq–Bizə əlləri danışar, ayaqları da qazandıqları şeylərə şahidlik edər.

Bu ayənin “həqiqi” mənası, “Allah günahkarların ağızlarını qapadır və əllərinə ayaqlarına danışma qabiliyyəti verir” deməkdir. Məcaz mənası isə “Əllər və ayaqlar etdikləri hərəkətlərin izini daşıyır. O izlər zahirə vurur, hamı onu öyrənir” deməkdir. Bu məna dilimizdə (bir adamın etdiyi bir iş və ya içində olduğu hal) “üzündən oxunur” deyimi ilə ifadə edilir.

²⁴O gün onların dilləri, əlləri və ayaqları, etmiş olduqları işlərə öz əleyhlərində şahidlik edəcəkdir. (Nur/24)

Bu barədə həmçinin, Möminlər surəsinin 103–108–ci ayələrinin də oxunması faydalı olar.

Günahkarların burada anladılan halları, “hesab günü”ndəki hallarıdır. Onların sorğu–sual sırasında danışmaları gözlənilməz. Çünki günahkarlıqları hər hallarından bəlli olar. Cəhənnəmdə isə günahkarların dilləri açılacaq və istədikləri kimi danışacaqlar. Daha əvvəl də bildirildiyi kimi, Rəbbimizin “hesab günü”ndəki sorğu–sual etməsi, bir müəllimin şagirdinə sual verməyi kimi, öyrənmək məqsədli deyil, təsdiq məqsədilədir.

⁶⁶Əgər Biz diləsəydik, gözlərini büsbütün kor edərdik–nəsillərini də qurudardıq, yola tökülərdilər. Artıq haradan görəcəklər ki?

⁶⁷Və əgər diləsəydik, onları olduqları yerdə elə hala salardıq ki, nə irəli getməyə, nə də geri dönüb gəlməyə gücləri çatmazdı.

Cənnətliklərə və cəhənnəmliklərə aid səhnələr verildikdən sonra duyğusuzlaşmış kafirlər üçün yeni bir izah yenə edilir. Bu izahda onların, həm azadlıq verilməklə, dünyada rahat buraxıldıqları, həm də doğru yola gələ bilmələri üçün özlərinə hər cür fürsətin verildiyi bildirilir. Yəni sözsüz olaraq deyilir ki, “Biz onları azad və rahat buraxdıq, gözlərini kor edə bilərkən etmədik, etsəydik necə görə bilərdilər ki? Ətrafdan necə faydalana bilərdilər ki? Diləsəydik onların quruluşlarını da dəyişdirərdik, onları, daş, ağac, meymun, donuz və s. edərdik. Amma etmədik, onlara hər cür imkanı, fürsəti və təchizatı verdik. Amma dəyərləndirmədilər, hamısını sui–istismar etdilər.

⁶⁸Və Biz kimə uzun ömür verərsək, yaradılışda onu tərs çevirərik–təpəsi üstə qoyarıq. Buna baxmayaraq, hələ də ağıllanmayacaqlarmı?

Duyğusuzların qınanması bu ayədə də davam edir. İnsanın müəyyən bir yaşdan sonra yaradılışda necə tərsinə döndərildiyini görmələrinə baxmayaraq, hələ də ağıllanmadıqları, bu duyğusuzların özlərinə verilən fürsətləri dəyərləndirmədiklərini göstərən, qınanmalı bir davranışdır.

İnsanın yaradılışının tərsinə dönməsi, insanın yaşlandıqca, həm fiziki, həm də zehni olaraq zəifləməsidir. Çünki, insan yaşlandıqca uşaqlaşır, eynilə uşaqlar kimi yeriməyi çətinləşir, bəzi hərəkətləri asanlıqla edə bilmir, yeməyi, içməyi, geyinməyi zamanı başqalarının köməyinə ehtiyac hiss edir, hətta yatağını belə islada bilir. Yaşlılıq və uşaqlıq dövrləri arasındakı bu bənzərlik fiziki quruluşda olduğu kimi əqli quruluşda da meydana çıxır. Qısaca, insan dünyaya ilk gəldiyində nə qədər zəifdirsə, yaşlaşanda da eyni zəifliyə geri dönər.

Buna görə ayənin təqdiri bu şəkildə edilə bilər: “Yaxşı, digər ayələri fərq etmədilər, bəs bu geriyə getməyi, özlərində baş verən bu ayələrimizidəmi fərq etmədilər? Özlərinin zəif yaradıldığını mütləq Bizə dönmək üçün proqramlandıqlarınıdamı qavraya bilmədilər?

²⁸Allah, sizdən yüngülləşdirmək istəyir. Və şübhəsiz insan çox zəif yaradılmışdır. (Nisa/28)
³⁷Və onlar, orada fəryad edərlər: “Rəbbimiz! Bizləri çıxar, etdiklərimizdən başqa düzgün əməl edək.” –Sizə, düşünməli olanın düşünəcəyi qədər ömür vermədikmi? Sizə xəbərdar edən də gəlmişdi. O halda dadın! Artıq şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir köməkçi də yoxdur. (Fatir/37)
⁷⁰Və sizi Allah əmələ gətirdi, sonra da sizi vəfat etdirəcəkdir; sizə keçmişdə etdiklərinizi və etməyiniz lazımkən etmədiklərinizi bir–bir xatırlatdıracaqdır. İçinizdən kimi də bilikdən sonra, hər hansı bir şey bilməsin deyə, ömrün ən pis zamanına çatdırılır. Şübhəsiz ki, Allah çox bilikli və çox qüdrətlidir. (Nəhl/70)
⁵Ey insanlar! Əgər öldükdən sonra dirilməkdən şübhələnirsinizsə, bilin ki, nə olduğunuzu sizə ortaya qoymaq üçün, şübhəsiz Biz, sizi torpaqdan, sonra nütfədən, sonra bir embriyondan, sonra quruluşu müəyyən–qeyri müəyyən bir ət parçasından yaratmışıq. Və Biz, dilədiyimizi müəyyən bir müddətə qədər bətnlərdə tutarıq. Sonra sizi bir uşaq olaraq, sonra da yetkinlik çağına yetişməyiniz üçün çıxardırıq. Bununla yanaşı, kiminiz keçmişdə etdikləri və etməsi lazımkən etmədiklərini bir–bir xatırlatdırılır/öldürülür. Kiminiz də əvvəlki biliyindən sonra, heç bir şey bilməyərək, ömrünün ən rəzil zamanına çatdırılır. Bir də yer üzünü görərsən ki, sönmüşdür–sonra Biz, onun üzərinə su endirdiyimiz zaman hərəkətə keçər, qabarar və hər gözəl cütdən bitkilər bitirər. (Həcc/5)

^69,70Və Biz Ona şer öyrətmədik. Bu Onun üçün yaraşmaz da. O, sadəcə diri olanları xəbərdar etmək və kafirlərin–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlərin üzərinə Sözün haqq olması üçün bir öyüd və açıq–aşkar bir Qurandır.

Bu iki ayə Qurana yönəlik olub ayrı bir nəcmdir. Klassik qaynaqlarda [12] yer aldığına görə, Ukbe b. Əbi Muayt adlı bir şəxs, peyğəmbərimizi təsirsizləşdirmək məqsədiylə onun bir şair olduğunu irəli sürərək, bir qaralama kompanyası başlatmış, yuxarıdakı ayələr də peyğəmbərimizin əleyhinə olan bu fəaliyyətlərlə əlaqədar enmişdir.

Peyğəmbərimiz əleyhindəki bu tərz fəaliyyətlər başqa ayələrdə də görünür:

⁵Əksinə onlar: “Bunlar, qarmaqarışıq yuxulardır, yox–yox onu özü uydurdu, yox–yox o bir şairdir. Haydi, belə isə əvvəl göndərilənlər kimi bizə bir əlamət/nümunə gətirsin” dedilər. (Ənbiya/5)
³⁰Yaxud onlar: “Bir şairdir, zamanın fəlakətlərinə çarpılmasını gözləyirik”mi deyirlər? (Tur/30)

Rəbbimiz bu ayələrdə elçisinə şer öyrətmədiyini və Quranın da şer olmayıb, öyüd olduğunu bəyan edərək, Quranın şer və peyğəmbərimizin də şair olduğu yönündəki yaraşdırmaları rədd etmişdir.

Burada diqqət çəkilən məqam, Quranın və şerin xüsusiyyətlərinin fərqli olmasıdır.

Şer nədir?

Yüzlərlə tərifi verilmiş olan şer qısaca “bir bənzətmə sənəti”dir. Şer heç bir zaman “həqiqət” deyildir. Beləliklə şer, bir əşyanın və ya əhvalatın gerçəyinin deyil, bənzərinin, təqlidinin, saxtasının təqdimi olan bəzəkli sözdür [zuhrufu’l–kavl). Şerin bizə görə ən yaxşı araşdırması, e.ə. 428–348 illər arasında yaşamış olan Platon tərəfindən edilmişdir. Platona görə şairlər, həqiqətlər əvəzinə görünüşlə məşğul olaraq, surətin surətini edərək, insanları həqiqətdən uzaqlaşdırırlar. [13] Bu yaxınlaşmaya görə, eynilə uşaqların oyuncaqlarla aldadılması kimi kütlələr da şerlə [bənzətmə ilə] aldadıla bilər, yanıldıla bilər və ideologiyalar da şişirdilib ortaya qoyula bilər. Tarixdə, xüsusilə də İslam tarixində bunun yüzlərlə örnəyi mövcuddur.

Rəbbimiz şerin bu yönünü Şüəra surəsində ortaya qoymuşdur:

²²¹Şeytanların kimə enib durduğunu–kimlərin başına bir şeylər soxduğunu sizə xəbər verimmi? ²²²Şeytanlar, bütün iftiraçı günahkarlara enər, durarlar–onların başına bir şeylər girdirərlər. ²²³Onlar, duyğu törədərlər, halbuki onların çoxu yalançıdır. ^Nəml6Şübhəsiz, bu Quran isə sənə qaydalar qoyan və ən yaxşı bilən Allah tərəfındən sənin içinə işlədilir.
²²⁴Və bu şairlər, şübhəsiz, onlara azğın pozğunlar uyar.
^225,226Onların hər vadidə çaşqın–çaşqın dolaşdıqlarını və həqiqətən etmədikləri şeyləri söylədiklərini görmədinmi–heç düşünmədinmi? ²²⁷Ancaq iman edənlər və düzəltmək yönündə işlər edənlər, Allahı çox–çox ananlar və haqsızlığa uğradıldıqlarında özlərini müdafiə edənlər müstəsnadır. Haqsızlıq edənlər, hansı dəyişikliyə uğrayacaqlarını yaxında biləcəklər. (Şüəra/221–227)

Quran isə şer [bənzətmə, təqlid, xəyal məhsulu] deyil, “həqiqət”dir:

¹⁹²Və şübhəsiz ki, bu açıq–aşkar kitab, tam yəqinliklə bilin ki, aləmlərin Rəbbinin endirməsidir. ^193–195O açıq–aşkar kitabla, xəbərdar edənlərdən olasan deyə, açıq–aşkar bir ərəb dilində sənin qəlbinə etibarlı can [ilahi ismarıclar, etibarlı bilik] endi. ¹⁹⁶Və şübhəsiz etibarlı can [etibarlı bilik], tam yəqinliklə bil ki, əvvəlkilərin kitablarında da vardı. (Şüəra/192–196)
²¹⁰Və açıq–aşkar, açıqlayan kitabı şeytanlar sənin qəlbinə soxmadı.
²¹¹Bu onlara yaraşmaz, onlar güc yetirə bilməzlər də.
²¹²Şübhəsiz, onlar duyğudan–vəhydən tam yəqinliklə bilin ki, uzaq tutulmuşlardır. (Şüəra/210–212)

Quranın bu xüsusiyyəti Rəbbimiz tərəfindən “Haqq [Həqiqət]” sözüylə yüzlərlə ayədə bildirilmişdir.

Diriləri Xəbərdar Etmək

70–ci ayədəki Quranın sadəcə diri olanları xəbərdar etmək üçün bir öyüd olduğunu bildirən ifadə, ölülərə hər hansı bir şeyi çatdırmağın, eşitdirməyin, göstərməyin mümkün olmadığına işarə edir. Ölülərə Quran oxumağın, yol hərəkəti qəzasında, səhv hərəkətinin nəticəsində ölən birinin başı üstündə yol hərəkəti qaydalarını oxumağa, öyrətməyə bənzəyir.

Quran ilə ediləcək xəbərdarlığın diri olanlara aid olduğu, başqa bir ayədə daha bildirilmişdir:

¹⁹De ki: –“Şahidlik baxımından hansı şey daha böyükdür?” De ki,–“Mənimlə sizin aranızda Allah şahiddir. Və sizi və çatan hər kəsi özü ilə xəbərdar etməyim üçün mənə bu Quran vəhy olundu. Allahla bərabər həqiqətən başqa ilahlar olduğuna siz həqiqətən şahidlik edərsinizmi?” De ki,–“Mən etmərəm.” De ki,–“O, ancaq və ancaq bir tək ilahdır və tam yəqinliklə bilin ki, mən, sizin ortaq tutduğunuz şeylərdən uzağam.” (Ənam/19)

Sözün reallaşmasına vasitə olmaq

Mövzumuz olan ayələrdə açıq və konkret olaraq bəyan edildiyi kimi, Quranın diri olanları xəbərdar etməklə yanaşı bir digər funksiyası da “öyüd” olmaq xüsusiyyətiylə Allahın Sözünün reallaşmasında rol oynamasıdır. Belə ki, Rəbbimiz, xəbərdarlıq etmədən, elçi göndərmədən, qayda qoymadan əzab etməyəcəyini bildirdiyinə görə, yuxarıda bəhs etdiyimiz “Bütün insanlar və cinnlərdən (hər kəsdən) cəhənnəmi, əlbəttə, tamamilə dolduracağam” sözünün reallaşması üçün insanların xəbərdarlıq alması lazımdır. Quran, “öyüd” olmaq xüsusiyyətiylə bu xəbərdarlığın yerinə yetirilməsini təmin edir. Quranın endirilməsindən sonra heç kim “Mənə öyüd verilsəydi, elçi gəlsəydi, bu halda olmazdım, mənə haqsızlıq edildi” deyə bilməyəcək və bu surənin 7–ci ayəsində açıqladığımız Sözün reallaşması üçün lazımi şərtlər yerinə yetmiş olacaq.

⁷¹Və onlar görmədilərmi ki, Biz, şübhəsiz, onlar üçün qüdrətimizin meydana gətirdiklərindən bir sıra heyvanlar əmələ gətirdik və onlar, onlara sahib olurlar.

⁷²Və onları, özləri üçün aşağı tutulan varlıqlar etdik. Buna görə də, minikləri onlardandır. Onlardan yeyirlər də.

⁷³Və onlarda daha bir çox mənfəətlər və içkilər də var. Hələ də özlərinə verilən nemətlərin qarşılığını ödəməyib nankorluqmu edəcəklər?

Bu ayələr, duyğusuzlaşmış bir kütlənin inkar sözlərini dilə gətirən 48–ci ayənin davamı mahiyyətindədir. Haqqında bəhs edilən duyğusuzlar, canlıların quruluşlarındakı ayələrdən ibrət almadıqları və ətraflarındakı dəlilləri görmədikləri üçün, bu ayələrdə də qınanılmağa davam edilir. Onlara deyilir ki, –“Biz sizə, özünüzdən qat–qat güclü, dəvə, sığır kimi heyvanları boyun əydirdik, minik etdik. Sizi o heyvanların ətindən, südündən, dərisindən, tükündən, gücündən və gübrəsindən də istifadə etdirdik. Bu heyvanları, yüzlərləsini bir kiçik uşağın belə nəzarət edə biləcəyi şəkildə zəlil qıldıq. Bunların necə olduğunu heç düşündünüzmü? Hələ də şükr etməyəcəksinizmi?”

الشّكر əş-şükür sözü. “Şükür” sözü nankorluğun antonimi olan bir söz olub, “bir ehsanın qarşılığını hərəkətli olaraq vermək” deməkdir.

“Şükür” sözü ən başda “dəvə və qoyun kimi heyvanların yedirilən yemin qarşılığında kökəlməsi və süd verməsi” üçün işlədilmiş, amma daha sonraları “edilən yaxşılıqlara qarşı nankorluq etməmək və edilənın qarşılığını hər hansı bir şəkildə, imkanları qədərində zahirə inikas etdirmək” şəklində bir məna qazanmışdır. [14] İfadə etdiyi bu mənaya uyğun olaraq, sözün, bu ayədəki işlədilməsindən çıxarılmalı ən mühüm nəticə budur ki, “Şükür” deyilən fəaliyyət söz ilə olmalı deyil.

Rəbbimizin, başda Məkkəli müşriklərə, sonra da Rəbbimizin ehsanına nail olmuş bütün insanlara bir giley mahiyyətində olan “Hələ də şükr etməyəcəklərmi?” (Ya Sin/73) şəklindəki sözlərini bu şəkildə təqdir etmək mümkündür: “Hər kəs özünə təqdim edilən ehsana qarşılıq şükr etsin, yəni mallarıyla, canlarıyla nemətlərin qarşılığını inikas etdirsin!”

Bu ayə qrupunda keçən ifadələrin bənzərləri, başqa ayələrdə də yer almışdır:

^79,80Allah, onlardan bir qisminə minəsiniz deyə, sizin üçün heyvanları yaradan, nizamlayandır. Onların bir qismindən də yeyirsiniz. Və sizin üçün onlarda daha necə mənfəətlər vardır. Və Allah onların üzərində könüllərinizdəki bir arzuya çatarsınız deyə heyvanları yaradandır, nizamlayandır. Və siz, onlar üzərində və gəmilər üzərində daşınırsınız.
⁸¹Və Allah sizə əlamətlərini/nümunələrini göstərir. Yaxşı, indi Allahın əlamətlərinin/nümunələrinin hansını tanınmaz hala gətirirsiniz? (Mömin/79–81)
⁵Heyvanları O yaratmışdır. Onlarda sizi isidəcək şeylər və bir çox faydalar vardır. Siz, onlardan bir qismini də yeyirsiniz. (Nəhl/5)
⁸Və Allah, özlərinə minəsiniz, həm də zinət olsun deyə, atları, qatırları və eşşəkləri əmələ gətirdi. Bilmədiyiniz şeyləri də O əmələ gətirir. (Nəhl/8)

⁷⁴Bir də onlar, özlərinə kömək etmələri üçün Allahın yaratdığı sərvətlərdən ilahlar–tanrılar qəbul etdilər.

⁷⁵Onlar, onlara köməyə güc yetirə bilməzlər. Halbuki ilah qəbul edənlər, sözdə ilahlar üçün hazır əsgərlərdir.

Laqeyd qövmün üzvləri özlərinə faydası toxunsun deyə, Allahın yaratdıqlarından adi, yararsız bir sıra ilahlar qəbul etmişdilər. Halbuki, o adi, aciz şeylər/adamlar əsla onlara yardım edə bilməzlər. Belə ki, bu saxta tanrılara inanmaqla, əslində özləri o azğın inancları dik tuturlar.

Həqiqətən də, aciz və zərərli olan bu saxta ilahlar, onlara hədsiz bağlılıq göstərən, onları mal və canları ilə müdafiə edən, bu xüsusiyyətləriylə də onların əsgərləri halında olan qafillər sayəsində varlıqlarını sürdürə bilirlər. Onları ilah qəbul edən azğınlar olmasa, bu aciz və zavallı saxta ilahların ilahlıqlarından da bəhs edilməz.

75–ci ayədəki əvəzlikləri fərqli yerlərdə işlədərək, həm “laqeydlərin bütlərə jandarma olduğu” mənasını, həm də “bütlərin laqeydlərə jandarma olduğu” mənasını çıxarmaq mümkündür. Biz, bölmədəki söz axışına görə “laqeydlərə bütlərə jandarma olduğu” mənasına üstünlük veririk.

Lakin “bütlərin laqeydlərə jandarma olduğu” hal, aşağıdakı ayələrdən göründüyü kimi, ancaq axirətdə bəhs edilə biləcək bir haldır:

⁹⁸Qətiliklə siz və Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdikləriniz, cəhənnəmin odunusunuz/yanacağısınız–siz oraya girəcəksiniz.
^99,100Əgər Allahın yaratdıqlarından sitayiş olunan şeylər ilah olsa idilər, oraya girməzdilər. Və hamısı orada təməlli qalacaqdır. Orada onların bir inləmələri vardır. Bunlar orada bir şey eşidə bilməzlər də. (Ənbiya/98–100)
⁷³Ey insanlar! Bir nümunə verilir, indi ona qulaq asın: Sizin Allahın yaratdıqlarından bu yalvardıqlarınız bir yerə yığışsalar belə, bir milçəyi əsla əmələ gətirə bilməzlər. Və milçək onlardan bir şey qoparsa, onu qurtara bilməzlər. İstəyən də gücsüzdür və istənilən də gücsüzdür. (Həcc/73)
¹⁶Kafirlərə–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edən, ayələrimizi və axirət görüşməsini yalan sayanlara da gəldikdə, bax budur, onlar əzab içində hazır tutdurularlar. (Rum/16)
^22,23Toplayın o şərik qoşaraq səhv–öz zərərlərinə iş edənləri, zövcələrini və Allahın yaratdığı sərvətlərdən tapınmış olduqları şeyləri. Sonra da onları cəhənnəmin yoluna bələdçiləyin. (Saffat/22, 23)

⁷⁶O halda onların sözü səni üzməsin. Şübhəsiz ki, Biz, onların gizlətdiklərini də, açığa vurduqlarını da bilirik.

Bu ayə bir mötərizə içi cümlə olub həm şairliklə günahlandırılan peyğəmbərimizə təsəlli vermək, həm də bu dedi–qoduları çıxaranları təhdid etmək üçün enmişdir. Bu cür sataşmalar peyğəmbərimizə bir çox dəfə edilmiş, Rəbbimiz də elçisini hər dəfəsində təsəlli etmiş, onun mənəviyyatını yüksəltmişdir.

⁶⁵Və onların sözü səni üzməsin. Tam yəqinliklə bilin ki, hakimiyyət, şan və şərəf bütünlüklə Allaha aiddir. O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. (Yunis/65)

⁷⁷Və o adam, özünü bir nütfədən– bir damla sudan əmələ gətirdiyimizi görmədimi ki, indi o açıq–aşkar bir düşməndir.

⁷⁸Və öz yaradılışını nəzərə almayaraq, Bizə bir məsəl də çəkdi. Dedi ki, “Kim dirildəcəkmiş o sümükləri? Onlar çürümüş ikən!”

^79,80De ki, “Onları ilk dəfə yaradan onları dirildəcəkdir. Və O, hər yaratdığını çox yaxşı biləndir. O, sizə o yamyaşıl ağacdan bir atəş–oksigen düzəldəndir. İndi də siz oksigendən yandırırsınız.

⁸¹Göyləri və yeri əmələ gətirən, onlar kimilərini də əmələ gətirməyə gücü çatan deyildirmi? Bəli, əlbəttə gücü çatandır! Və O, çox–çox mükəmməl əmələ gətirəndır, çox yaxşı biləndir.

⁸²Şübhəsiz ki, O, bir şeyi dilədiyində, Onun buyurduğu/işi o şeyə “Ol!” deməkdir–o da dərhal olur.

Bu bölmədə Rəbbimiz yenidən diriltməni ön plana çıxarır və bu mövzuya dair dəlilləri göstərir.

77–ci ayədə, “o insan [o adam]” deyilməklə xüsusi bir insan tipindən bəhs edilir. 78–ci ayədən anlaşıldığına görə, “o insan” çürümüş sümükləri örnək göstərərək, yenidən dirildilmənin mümkün olamayacağını irəli sürmüşdür. Bu, nəql edilənlərə görə, Ubeyy b. Halaf adlı adamdır. Bu adam, torpaqlaşmış sümükləri ovcunda əzdikdən sonra üfləyərək havaya sovurmuş və peyğəmbərimizə “Kim dirildəcəkmiş o sümükləri? Onlar çürümüşkən!” deyərək bu ayə qrupunun enməsinə səbəb olmuşdur.

Kafirlərin, sümüklərin belə çürüdüyünü, beləliklə, yenidən yaradılmanın ağlasığmaz olduğunu irəli sürmələri Quranda bir çox ayədə dilə gətirilmişdir:

^15–17Və onlar: “Bu aşkar ovsundan başqa bir şey deyildir. Öldüyümüz və torpaq, sümük olduğumuz zamanmı, həqiqətənmi biz təkrar diriləcəyik? Əvvəlki atalarımızdamı?” deyirlər. (Saffat/15–17)
^2,3Amma onlar, özlərinə içlərindən xəbərdar edənin gəlməyinə çaşdılar və kafirlər–Allahın ilahlığını və rəbbliyini bilərək rədd edənlər, “Bu, çaşılacaq bir şeydir! Öldüyümüz və bir torpaq olduğumuz zamanmı? Bu, uzaq bir dönüşdür” dedilər. (Qaf/2, 3)
¹⁰Və onlar: “Biz, yer üzünün içərisində qeyb olduğumuzdamı, həqiqətən bizmi yeni bir yaradılışda olacağıq?” dedilər. Əslində onlar, Rəbblərinə qovuşmağı–Onun rahatlığına çatmağı bilərək rədd edən /inanmayanlardır. (Səcdə/10)
⁴⁹Və onlar dedilər ki, “Biz, bir sümük yığını olduğumuz və ovalanıb toz olduğumuz zamanmı, həqiqətən biz, yeni bir yaradılışla dirildiləcəyikmi?” (İsra/49)

Və Saffat/53, İsra/98, Möminlər\35.

Bu mövzuyla əlaqədar olaraq, həmçinin Möminlər/82, Vaqiə/47 və Naziat/11–ci ayələrə də baxılmalıdır.

Peyğəmbərimizin təbliğinə qarşı edilən bütün etirazlara fikrindən döndərən dəlillər göstərilərək, hər dəfəsində cavab verilmişdir. Bu dəfəki etirazı edən o adama, müəllifin təbiri ilə “o hərifə” verilən cavab, yuxarıdakı 79–81–ci ayələrdir: “Onları ilk dəfə yaradan, onları dirildəcəkdir. Və O hər yaratmanı çox yaxşı biləndir. O, sizə o yamyaşıl ağacdan bir atəş verəndir. İndi də siz ondan yandırırsınız. Göyləri və yeri yaradan, onlar kimilərini də yaratmağa qadir deyildirmi? Bəli (əlbəttə qadirdir)! Və O, çox mükəmməl yaradandır, çox yaxşı biləndir. …”

Aşağıdakı ayələr də, bu tip başqa “hərif”lərə verilən cavablardan bəziləridir:

⁵⁷Əlbəttə, göylərin və yerin yaradılması, insanların yaradılmasından daha böyükdür. Amma insanların çoxu bilmirlər. (Mömin/57)
^27–33Yaradılışca sizmi daha çətinsiniz, yoxsa göymü? Göyü, Allah etdi–boyunu yüksəltdi, sonra da onu nizama saldı, gecəsini qaraltdı və işığın parlaqlığını çıxartdı. Və ondan sonra, sizin və heyvanlarınız üçün bir faydalanma olmaq üçün yer üzünü döşədi, yer üzündən suyunu və otlağını çıxartdı, dağları da dəmirlədi/sağlam bir şəkildə yerləşdirdi. (Nəziət/27–33)
^60,61Ölümü aranızda Biz nizamladıq Biz. Və Biz, sizi bənzərlərinizlə dəyişdirməyimiz və sizi bilmədiyiniz bir şeydə inşa etməyimiz üçün, önünə keçilənlər–mane oluna bilənlər deyilik. (Vaqeə/60, 61)

81–ci ayədəki, Allahın “yaratmağı çox yaxşı bilən” olduğuna dair ifadə, Rəbbimizin yaradıcılığının müxtəlifliyinə işarət edir. Məsələn, İsa peyğəmbəri atasız yaratmışdır. Həmçinin, Rəbbimiz Rum surəsinin 19–24–cü ayələrində bildirildiyi kimi ölüdən diri, diridən də ölü yaradır. Bunlardan başqa Rəbbimizin torpaqdan yaratması, sudan yaratması, həyat yoldaşları vasitəsilə yaratması, göyləri yaratması, yer üzünü yaratması, fərqli dillər və rənglər yaratması, bu yaratma müxtəlifliyinin nümunələrindəndir.

80–ci ayədəki “O, sizə o yamyaşıl ağacdan bir atəş düzəldəndir. İndi də siz ondan yandırırsınız” ifadəsi, klassik qaynaqlarda, bəhs edilən yaşıl ağacın Hicaz bölgəsində olan Mərh və Afar ağacları olduğu və bu ağacların çaxmaq daşı kimi bir–birinə sürtülməsiylə atəşin əldə edildiyi şəklində anlaşılmışdır. Daha sonralar isə bu iki ağacın sürtünməsindən çıxan atəşlə elektrikin nəzərdə tutulduğunu söyləyənlər də olmuşdur. Bəziləri də neftin qaynağının yaşıl ağac olduğunu irəli sürərək, bu ayədə neftdən bəhs edildiyini iddia etmişdilər.

Biz, “yamyaşıl ağacdan çıxan atəş” ilə “yamyaşıl ağacdan çıxan oksigen”in nəzərdə tutulduğu və bu ayədə möcüzələrin ən böyüklərindən birinin daha gözlər önünə sərildiyi qənaətindəyik. Çünki, “atəş”in əmələ gələ bilməsi üçün o şəraitdə olmalı olan şey “oksigen”dir. Oksigen qazı, yaşıl bitkilərdə olan xlorofil adı verilən yaşil piqmentlər tərəfindən əmələ gətirilir. Belə ki, “yanma” deyilən kimyəvi hadisə, yanan maddələrin oksigenlə birləşməsi hadisəsidir.[15] Atmosferdəki sərbəst oksigenin təxminən hamısı fotosintez deyilən bu kimyəvi hadisə nəticəsində əmələ gəlmişdir. [16]

Ayənin sonundakı “İndi də siz ondan yandırırsınız” ifadəsi sadəcə Hicazdakı Ərəblərin deyil, bütün insanlığın bu atəş qaynağını yandırdığını vurğulayır.

Bu ayədə “Lazımiyyət” məcaz–i mürsəl sənəti tətbiq edilmişdir. “Lazımiyyət” məcaz–i mürsəli, “lazım”ı zikr edib “lazımlı olan”ı qəsd etməkdir. Burada “atəş çıxarır” demək, “oksigen çıxarır” deməkdir. Çünki atəş oksigenin lazımıdır. Oksigen [lüzumlu olan] olmazsa, atəş [lazım] də olmaz.

Oksigen sadəcə “yanmaq” üçün deyil, canlıların yaşaması üçün də əvəz olunmaz bir elementdir. Buna görə də, 80–ci ayədə keçən “O, sizə o yamyaşıl ağacdan bir atəş edəndir” ifadəsiylə canlıların yaradılması qədər, həyatlarının davam etdirilməsi də Allahın nəzarətindədir ismarıcı verilir.

Tənəffüs və fotosintez ilə əlaqədar elm və texnika kitablarında müfəssəl məlumatlar vardır.

⁸³O halda hər şeyin mülkiyyət və idarəsi Öz əlində olan Allah, hər cür nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Siz də yalnız Ona döndəriləcəksiniz.”

Bu son ayə, Ya Sin surəsinin xülasəsi mahiyyətindədir və eyni zamanda dinin özü olan tövhid və axirət inancını ortaya qoyur.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

[1] Süyuti; el İtkan.

[2] Tirmizi el–Hakim, Nevadirü’l–Hadis.

[3] Razi; el Mefatihu’l Qeyb, Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Quran.

[4] Tebyinü’l–Quran; ?????.

[5] Tebyinü’l Quran; ?????.

[6] Qurtubi; el–Camiu li Ahkami’l–Quran.

[7] Mevdudi; Tefhimü’l–Quran)

[8] Tebyinü’l–Quran; c?????

[9] Kurtubi, 39–ci ayə ilə əlaqədar açıqlamalar.

[10] Lisanü’l ərəb, Tacü’l Arus.

[11] Kurtubi; el–Camiu li Ahkami’l–Quran.

[12] Muqatil.

[13] Bakınız: Platon; dövlet, 10. Bölmə.

[14] Lisanü’l–Arab; c:5, s:163–165 və Tacü’l–Arus; c:7, s:48.

[15] Ana Britannica; c:32, s:97.

[16] Ana Britannica; c:24, s:154.

Yüklə (PDF)