YUNUS SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Yunus surəsinin Məkkədə 51-ci sırada endiyi qəbul edilir. Bəziləri surənin 40-90-cı ayələri ilə 95 və 96-cı ayələrinin Mədinə dövründə endiyini hesab edirlər. Bəziləri isə 41-ci ayədən etibarən hamısının [41-109-cu ayələrin] Mədinədə endiyini irəli sürürlər. Ancaq surədə işlənən mövzuların mətni və işlənmə tərzi kimi səbəblərə görə surənin tamamının Məkkədə endiyi qənaəti üstün gəlir. Surədə iman, tövhid, axirət inancı, elçi və elçinin vəzifəsi kimi mövzularla Quranın mübahisəsiz möcüzə olması və insanların məsuliyyətliliyi üzərində durulmuşdur. Bu mövzularda kafirlərin müxtəlif etirazlarına inandırıcı cavablar verilərək, bu etirazlarının əsl səbəbləri ortaya qoyulmuş, Nuh qövmü və Musa-Firon əhvalatlarındakı xüsusi məqamlardan bəhs edilərək, çox təsirli ibrət lövhələri sərgilənmişdir.

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 170

¹Əlif/1, Lam/30, Ra/200. Bax budur, bunlar, o qaydalar ehtiva edən kitabın ayələridir.

²İnsanları xəbərdar etsin və inananlara Rəbbi nəzdində tam yəqinliklə bilin ki, “qədəmə sıdq [xoş gəlişlər, xoşbəxt yaşayışlar]” olduğunu müjdələsin deyə, özlərindən, yetkin bir insana vəhy etməyimiz onlara qəribəmi gəldi? Kafirlər: “Heç şübhəsiz, bu elçi/bu kitab, yəqin ki, açıq-aşkar ovsunlayıcı sözlər söyləyən bir biliklidir/göz bağlıcadır, qüdrətli bilikdir”– dedilər.

(51/10, Yunus/1–2)

Nəcm: 171

³Şübhəsiz ki, sizin Rəbbiniz göyləri və yeri altı mərhələdə yaradan, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, işləri idarə edən Allahdır. Dünyada kömək edəcək, dəstək olacaq insan ancaq Onun iznindən/biliyindən sonra kömək edə bilər. Bax budur, bu Rəbbiniz Allahdır. O halda, Ona qulluq edin! Hələ də düşünüb ibrət almazsınızmı?

⁴Hamınızın dönüşü sadəcə, Onadır. Allah bunu haqq olaraq vəd etmişdir. Şübhəsiz ki, O, xalqı ilk başdan yaradır, sonra iman edən və düzəltmək yönündə işlər edən insanları nəsibləri/haqları olan payları ilə qarşılıq vermək üçün geri döndərir. Bu kafirlər, küfrlərinə görə, özləri üçün qaynar sudan bir içki və acıqlı əzab olanlardır.

⁵O, Günəşi bir aydınlıq, Ayı bir işıq edən və illərin sayını və hesabını biləsiniz deyə, aya mənzillər nizamlayandır. Allah bunu ancaq gerçək ilə yaratmışdır. O, anlaya biləcək bir cəmiyyət üçün ayələri ətraflı olaraq açıqlayar.

⁶Şübhəsiz ki, gecə ilə gündüzün bir-birinin ardınca gəlməsində və Allahın göylərdə və yerdə yaratdığı şeylərdə, Allahın qoruması altına girən bir cəmiyyət üçün necə əlamətlər/nümunələr vardır.

(51/10, Yunus/3–6)

Nəcm: 172

^7,8Bizə qovuşmağı ummayan, dünya həyatına razı olan, onunla qane olan bu insanlar və özləri Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/nümunələrimizə laqeyd, biganə olan insanlar – bax budur, bunlar öz əlləri ilə etdikləri üzündən çatacaqları yer atəş olanlardır.

⁹Heç şübhəsiz, iman edən və düzəltmək yönündə işlər edən bu insanlar… İmanlarına görə, Rəbləri onlara bələdçi olur. Bol nemətli cənnətlərində onların altlarından bulaqlar axar.

¹⁰Onların oradakı duaları: Allahım! Sən hər cür əskiklikdən münəzzəhsən!”– olar. Və onların oradakı salamlaşmaları: “Salam” – dır [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlikdir]! Dualarının sonu da: “Bütün təriflərin, Aləmlərin Rəbbi Allaha olması!”dır.

(51/10, Yunus/7–10)

Nəcm: 173

¹¹Və əgər Allah insanlara onların xeyiri tələm-tələsik istədikləri kimi, pisliyi tələm-tələsik versəydi, onların, şübhəsiz ki, əcəllərini gerçəkləşdirərdi. Lakin Biz, Bizə qovuşmağı ummayanları, azğınlıqları içində çabalayanlar, çıxış yolu tapa bilməyənlər halında buraxarıq/tərk edərik.

¹²Və insana bir kədər üz verdiyi zaman, yanı üstə yatarkən, oturarkən, dik durarkən Bizə tam əmin olun ki, yalvarır. Ondan kədərini aradan qaldırdıqmı, sanki özünə üz verən o kədər üçün Bizə heç yalvarmırmış kimi, vecinə almadan keçib gedər. Həddi aşanlara etdikləri şeylər, bax budur, belə bəzəkli göstərilmişdir.

¹³Və and olsun ki, sizdən əvvəlki nəsilləri, şərik qoşaraq, küfr edərək səhv etdikləri zaman dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Və onların elçiləri açıq dəlillərlə gəlmişdilər. Onsuz da onlar inanacaq deyildilər. Bax budur, günahkarlar topluluğunu Biz belə cəzalandırarıq.

¹⁴Onlardan sonra sizin necə davranacağınıza baxmaq üçün, sizi yer üzündə onların yerinə gətirdik.

¹⁵Və ayələrimiz onlara açıqca oxunduğunda, Bizə qovuşmağı ummayanlar: “Bundan başqa bir Quran gətir, yaxud bunu dəyişdir!” – dedilər. De ki: “Onu özümün məsləhətimlə dəyişdirmərəm/mənə bu barədə heç söz ola bilməz. Mən sadəcə, mənə vəhy olunana uyuram. Rəbbimə üsyan edərəmsə, tam yəqin bilin ki, böyük günün əzabından qorxaram”.

¹⁶De ki: “Allah diləsəydi, mən Quranı sizə oxumazdım və Allah, Quranı sizə bildirməmiş olardı. Mən də Qurandan əvvəl tam yəqin bilin ki, içinizdə bir ömür qalmışdım. Hələ də ağılla hərəkət etməyəcəksinizmi?”

¹⁷Elə isə Allahın əleyhinə bir yalanı uyduran və ya Onun ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini yalan sayandan daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Heç şübhəsiz ki, bu günahkarlar qurtuluşa çata bilməzlər.

¹⁸Onlar Allahın yaratdığı sərvətlərdən, özlərinə nə zərər verməyən və nə də faydası olmayan şeylərə sitayiş edirlər və: “Bunlar Allah qatında bizim köməkçilərimiz/dəstəkçilərimizdir” – deyirlər. De ki: “Siz, Allaha göylərdə və yerdə Onun bilmədiyi bir şeyimi xəbər verirsiniz?” Allah onların ortaq qoşduqları şeylərin hamısından münəzzəh və çox ucadır.

¹⁹Və insanlar, sadəcə, bir tək ümmət idilər, sonra ixtilafa düşdülər və əgər Rəbbindən bir Söz keçməmiş olsa idi, ixtilaf edib durduqları şeylər haqqında aralarında hökm, tam yəqinliklə bilin ki, gerçəkləşdirilmişdi.

²⁰Və onlar: “Ona Rəbbindən bir əlamət/nümunə endirilsəydi!” – deyirlər. “Görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi bilmək, tam əmin olun ki, Allaha aiddir. Haydı, gözləyin. Şübhəsiz, mən sizinlə birlikdə gözləyənlərdənəm” – de!

²¹Və insanlara toxunan bir sıxıntıdan sonra özlərinə bir mərhəmət daddırdığımız zaman, ayələrimiz/əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında onların bir planı vardır. De ki: “Plan baxımından Allah daha cəlddir”. Şübhəsiz ki, elçilərimiz planladığınız şeyləri yazırlar.

(51/10, Yunus/11–21)

Nəcm: 174

²²Allah sizi quruda və dənizdə yolçuluq etdirəndir. Gəmilərdə olduğunuzda gəmilər içindəkiləri şirin bir küləklə aparır. Yolçular nəşələndiklərində şiddətli bir fırtına baş verər, dalğalar hər yerdən şahə qalxar. Və onlar dövrələmə əhatə olunduqlarını anlayınca, dini Allah üçün arındıranlar olaraq, Ona yalvarırlar: “Bizi bundan qurtararsansa, heç şübhəsiz, qarşılığını ödəyənlərdən olarıq”.

²³Sonra Biz onları oradan xilas etdikdə, qurtarar-qurtarmaz yer üzündə haqsız yerə azğınlıqlar edərlər. Ey insanlar, təcavüzkar davranmağınız/həddi aşmağınız bu bəsit fani həyatınızın qazancı olaraq, sırf öz zərərinizədir. Sonra dönüşünüz sadəcə Bizədir. Sonra Biz etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verəcəyik.

(51/10, Yunus/22–23)

Nəcm: 175

²⁴Dünya həyatının misalı Bizim göydən endirdiyimiz su kimidir. Göydən endirdiyimiz su ilə insanların və heyvanların yediyi bitkilər bir-birinə qarışmışdır. Sonunda yer üzü bəzəklərini taxıb bəzəndiyi, sahibləri də özlərinin ona gücləri çatanlar olduqlarına inandıqları bir anda, bəzən gecə vaxtı, bəzən də gündüz vaxtı, ona əmrimiz gəlmişdir və anidən, sanki dünən orada heç bir şənlik yox imiş kimi, onu lap kökündən biçmişdir. Biz ayələrimizi düşünəcək olan bir cəmiyyət üçün bax budur, belə ətraflı açıqlayırıq.

²⁵Və Allah salamat [salamatlıq, təhlükəsizlik, xoşbəxtlik] yurduna çağırır və O dilədiyi/diləyən kimsəyə bələdçi olur.

²⁶Gözəllik edənlər üçün daha gözəli və artığı vardır. Üzlərinə qara bulaşmaz, alçaqlıq, alçalma da. Bax budur bunlar, cənnət əhlidirlər. Onlar orada sonsuz olaraq qalıcıdırlar.

²⁷Pislik qazanmış olan insanlar üçün də pisliyin cəzası bir bənzəri ilədir. Və onları bir alçaqlıq bürüyər. Onları Allahdan qoruyan heç bir qoruyucu yoxdur. Sanki onların üzləri, qaranlıq gecələrdən bir parçaya bürünmüş kimidir. Bax budur, onlar atəşin əhlidirlər. Onlar orada sonsuzadək qalacaqlar.

^28,29Və hamısını toplayacağımız, sonra da o ortaq qoşanlara: “Yerlərinizə! Siz və ortaqlarınız!” – deyəcəyimiz gün, artıq tam yəqinliklə bilin ki, aralarını yaxşıca açacağıq və onların ortaqları: “Siz sadəcə bizə sitayiş etmirdiniz ki! İndi bizim aramızda və sizin aranızda şahid olaraq Allah yetər. Biz sizin qulluğunuzdan tam yəqinliklə bilin ki, xəbərsiz idik/laqeyd idik” – deyəcəklər.

³⁰Onlar, bax budur, burada – o zaman hər kəs nə göndərdisə, onun imtahanını verəcək. Və tam yəqinliklə bilin ki, gerçək mövlaları olan Allaha döndəriləcəklər. İftira edib uydurduqları şeylər də, tam yəqinliklə bilin ki, onlardan uzaqlaşıb yox olacaq.

^31,32De ki: “Sizi göydən və yer üzündən kim ruziləndirir? Ya da qulaqlara və gözlərə kim sahib olur, bunların sahibi kimdir? Və ölüdən dirini, diridən ölünü kim çıxarır? Və işləri kim düzənləyir?” Dərhal: “Allah” – deyəcəklər. O zaman de ki: “O halda, hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi? Elə isə bax budur, O, sizin gerçək Rəbbiniz Allahdır. Artıq, həqiqətdən sonra pozğunluqdan başqa nə ola bilər! O halda necə də çevrilirsiniz?”

³³Haqq yoldan çıxan insanlara Rəbbinin sözü gerçəkləşmişdir! Şübhəsiz ki, onlar imana gəlməzlər.

³⁴De ki: “Ortaqlarınızdan, əvvəl yaradıb, sonra da onu çevirib, yenidən ilkin vəziyyətinə çevirəcək/dirildəcək kimdir?” De ki: “Allah əvvəl yaradar, sonra da onu ilkin vəziyyətinə çevirər. O halda necə döndərilirsiniz?”

³⁵De ki: “Ortaqlarınızdan doğru yolu göstərəcək olan kimdir?” De ki: “Allah haqq olan, doğru yola bələdçilik edər. O halda kim doğru yola bələdçi olur? O halda doğru yola bələdçi olanmı özünə uyulmaya daha layiqdir, yoxsa özünə yol göstərilməyincə, onu tapa bilməyənmi? O halda sizə nə olur? Necə hökm edirsiniz?”

³⁶Və onların çoxu, ancaq bir zənnə uyarlar. Şübhəsiz ki, zənn “haqq”dan heç bir şey qazandırmaz. Şübhəsiz ki, Allah onların etdiklərini çox yaxşı bilir.

(51/10, Yunus/24–36)

Nəcm: 176

³⁷Və bu Quran Allahın yaratdıqları tərəfındən uydurulan deyildir. Lakin sadəcə, içində olan movzuların doğrulanması və Tövratın ətraflı olaraq açıqlanmasıdır. Onda şübhə ediləcək heç bir şey yoxdur. Aləmlərin Rəbbindəndir.

³⁸Yaxud: “Onu özü uydurdu” – deyirlər. De ki: “Elə isə, siz bənzəri ola biləcək bir surə meydana gətirin, Allahın yaratdığı sərvətlərdən dəvət edə biləcəklərinizi də çağırın. Əgər doğru insanlarsınızsa”.

³⁹Tam əksinə, onlar elmini qavraya bilmədikləri və ilk olaraq ortaya çıxması özlərinə hələ gəlməmiş olan bir şeyi yalan saydılar. Bunlardan əvvəlki insanlar da belə yalan saymışdılar. Budur bax, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin aqibəti necə olmuşdur.

⁴⁰Onlardan Qurana inananlar da olacaq, inanmayanlar da. Və sənin Rəbbin qarışıqlıq salanları ən yaxşı biləndir.

⁴¹Və əgər səni yalan saydılarsa, dərhal de ki: “Mənim əməlim mənə, sizin əməliniz də sizə aiddir. Mənim etdiklərimdən siz uzaqsınız, mən də sizin etdiklərinizdən uzağam”.

⁴²Və onlardan sənə qulaq asan insanlar vardır. Onlar ağıllarını işlətməzlərkən, karlara sənmi dinlədəcəksən?

⁴³Onlardan sənə baxanlar da var. Lakin sən korlara, onlar görməyənlər olsalar belə, sənmi bələdçi olacaqsan?

⁴⁴Şübhəsiz ki, Allah insanlara heç bir şəkildə və heç bir yolla haqsızlıq etməz. Lakin insanlar, özləri özlərinə səhvlər/öz zərərlərinə işlər edərək, haqsızlıq edirlər.

⁴⁵Və insanlar Allahın onları toplayacağı gündə, sanki onlar sadəcə gündüzdən bir saat qalmışlar kimi, aralarında danışarlar. Allaha qovuşmağı yalan sayanlar, bələdçilənən doğru yoldan gedənlər olmadıqlarına görə, tam yəqinliklə bilin ki, ziyana uğramışlardır.

⁴⁶Və Biz onlara vəd etdiyimizin bir qismini sənə göstərsək də, yaxud səni vəfat etdirsək/keçmişdə etdiklərini, etməli olduğun halda etmədiklərini bir-bir xatırlatsaq da, sonunda onların dönüşü yalnız və yalnız Bizə olacaq. Sonra Allah onların nə edəcəklərınə şahiddir.

⁴⁷Və hər başçılı cəmiyyət üçün elçi olacaqdır. O elçiləri gəldiyində də aralarında ədalət gerçəkləşdirilmişdir. Və onlar haqsızlığa uğradılmazlar.

⁴⁸Və onlar: “Əgər doğrulardansınızsa, bu vəd nə zamandır?” – deyirlər.

⁴⁹De ki: “Mən Allahın dilədiyindən başqa, özüm üçün bir zərərə və ya bir faydaya güc yetirə bilmərəm”. Hər başçılı cəmiyyət üçün bir müddət sonu vardır. Onların müddətlərinin sonu gəldikdə, artıq nə bir an ertələyə, nə də önə ala bilərlər.

⁵⁰De ki: “Heç düşündünüzmü? Onun əzabı sizə gecə vaxtı yuxuda və ya gündüz vaxtı gələrsə!” Günahkarlar bundan nəyi təcili istəyərlər?

⁵¹Bu əzab meydana gəldikdən sonramı ona iman edəcəksiniz, yoxsa indimi? Halbuki, siz onun təcili olmasını istəyirdiniz.

⁵²Sonra o şərik qoşaraq, inkar edərək səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə: “Dadın bu sonsuzluğun əzabını!” – deyiləcək. “Qazanmış olduğunuz şeylərdən başqası iləmi cəzalandırılacaqsınız?”

⁵³Və: “O əzab gerçəkmi?” – deyə səndən xəbər almaq istəyirlər. De ki: “Bəli, Rəbbimə and olsun ki, o, tam əmin olun ki, bir gerçəkdir. Və siz, aciz buraxanlar deyilsiniz”.

⁵⁴Və əgər ki, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edən hər kəs, yer üzündə nə varsa özünün olsa idi, onu fəda edərdi/qurtarmaq üçün verərdi. Və onlar, əzabı görüncə peşmançılıq duyardı. Və aralarında ədalət tam əmin olun ki, gerçəkləşəcəkdir. Və onlar haqsızlığa uğramazlar.

(51/10, Yunus/37–54)

Nəcm: 177

⁵⁵Xəbəriniz olsun! Şübhəsiz, göylərdə və yerdə olan şeylər Allah üçündür. Xəbəriniz olsun! Şübhəsiz, Allahın vədi gerçəkdir. Və lakin, onların çoxu bilmirlər.

⁵⁶Allah həyat verir və öldürür. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz.

(51/10, Yunus/55–56)

Nəcm: 178

⁵⁷Ey insanlar! Sizə Rəbbinizdən bir öyüd, qəlblərinizdəkilərə şəfa, inananlara bir bələdçi və bir mərhəmət gəlmişdir.

⁵⁸De ki: “Bunlar, Allahın ehsanı və mərhəməti ilədir. Bax budur, yalnız və yalnız bunlarla sevinsinlər. Bu, onların yığıb, saxladıqlarından daha xeyirlidir”.

⁵⁹De ki: “Gördünüzmü/heç düşündünüzmü? Allah sizin üçün necə ruzilər endirdi və siz onlardan bir qismini haram və halal etdinız”. De ki: “Allahmı izin verdi sizə, yoxsa sizmi Allah adından yalan uydurursunuz?”

⁶⁰Bəs Allaha böhtan atanların Qiyamət günü ilə bağlı baxışları və əqidələri necədir? Şübhəsiz ki, Allah insanlara lütf edəndir və lakin onların çoxu bunun qarşılığını ödəmirlər.

⁶¹Və sən hansı işi görərsən gör, Qurandan onun haqqında nə oxuyursan, oxu və siz, nə işdə çalışırsınız çalışın, unutmayın ki, siz ona uyub getmişkən, Biz sizin üzərinizdə şahidik. Yerdə və göydə zərrə ağırlığınca heç bir şey Rəbbinizdən uzaq qalmaz. Və bundan kiçiyi və daha böyüyü, ancaq açıq-aşkar bir kitabdadır.

(51/10, Yunus/57–61)

Nəcm: 179

^62,63Açın gözünüzü! Allahın yaxınlarına, köməkçilərinə ki, onlar inanan və Allahın qoruması altına girənlərdir, tam yəqinliklə bilin ki, qayğı yoxdur. Onlar heç kədərlənməyəcəklər.

⁶⁴Onlara dünya həyatında və axirət həyatında müjdə vardır. Allahın sözləri üçün dəyişiklik deyə bir şey yoxdur. Bax budur, bu, ən böyük qurtuluşun məhz özüdür.

⁶⁵Və onların sözü səni kədərləndirməsin. Tam yəqinliklə bilin ki, hakimiyyət, şan və şərəf bütünlüklə Allaha aiddir. O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

⁶⁶Gözünüzü açın! Göylərdə olan kimsələr və yer üzündə olan kimsələr, tam əmin olun ki, Allahındır. Və Allahın yaratdığı sərvətlərdən bir şeylər umanlar, Allaha tay tutduqlarına tabe olmurlar. Onlar, sadəcə, zənnə qapılırlar, onlar ancaq yalan söyləyirlər.

⁶⁷Allah, sizin üçün içində dincələsiniz deyə gecəni, görəsiniz deyə də gündüzü var edəndir. Şübhəsiz, bunda qulaq asacaq bir cəmiyyət üçün əlamətlər/nümunələr vardır.

(51/10, Yunus/62–67)

Nəcm: 180

⁶⁸Dedilər ki: “Allah özünə övlad götürdü”. O, bundan münəzzəhdir. O, zəngindir/heç bir şeyə möhtac deyildir. Göylərdə və yerdə olan şeylər Onundur. Buna dair yanınızda heç bir dəlil yoxdur. Allah haqqında bilməyəcəyiniz bir şeyimi söyləyirsiniz?

⁶⁹De ki: “Bu, Allaha yalan uyduran kəslər, tam əmin olun ki, canlarını qurtara bilməzlər”.

⁷⁰O şeylər, dünyada bir qazancdır. Sonra dönüşləri yalnız və yalnız Bizədir. Daha sonra da küfr etdikləri – bilərək rədd edib, qəbul etmədikləri şeylərə görə də özlərinə o çətin əzabı daddıracağıq.

(51/10, Yunus/68–70)

Nəcm: 181

^71,72Bir də onlara Nuhun mühüm xəbərlərini oxu! O zaman ki, o qövmünə: “Ey qövmüm! Əgər mənim məqamım/vəzifəli olmağım, sizə qarşı çıxmağım və Allahın ayələri ilə öyüd verməyim sizə ağır gəlirsə, bunu bilin ki, mən işin sonunu yalnız və yalnız Allaha həvalə etmişəm. Artıq siz və ortaqlarınız hər nə edəcəksənizsə, toplanıb, bütün gücünüzlə qərar verin. Sonra bu işiniz, sizə dərd olmasın. Sonra mənim üçün edin, mənə müddət də tanımayın. Sonra da, əgər üz çevirirsinizsə, onsuz da mən sizdən bir qarşılıq istəmədim! Mənim ödənişim, sadəcə Allahın öhdəsinədir. Və mən müsəlmanlardan olmaqla əmr olundum” – demişdi.

⁷³Buna baxmayaraq, yenə də onu yalan saydılar. Biz də onu və gəmidə onunla bərabər olanları qurtardıq. Və onları gedənlərin yerinə gətirdik. Ayələrimizi [əlamətlərimizi/nümunələrimizi] yalan sayanları da suda boğduq. O xəbərdarlıq alanların aqibətinin necə olduğuna bir bax.

⁷⁴Sonra onun ardından öz cəmiyyətlərinə elçilər göndərdik və onlar, onlara açıq-aşkar dəlillər gətirdilər. Amma daha əvvəl onu yalan saydıqlarına görə inanmadılar. Bax budur, Biz hədlərini aşanların qəlblərini belə damğalayarıq/möhürləyərik.

⁷⁵Sonra bunların ardından Musa və Harunu ayələrimizlə/əlamətlərimizlə/nümunələrimizlə Firona və öndə gedənlərinə göndərdik. Lakin onlar yekəxanalıq etdilər və günahkar bir cəmiyyət oldular.

⁷⁶Özlərinə tərəfimizdən gerçək gəlincə: “Heç şübhəsiz, bu, tam yəqin bilin ki, açıq-aşkar bir sehrdir” – dedilər.

⁷⁷Musa dedi ki: “Siz haqq üçün, o, sizə gəlincə: “Bu, bir ovsunlu sözdürmü?”– deyirsiniz? Halbuki, ovsunlu söz söyləyənlər umduqlarına çata bilməzlər”.

⁷⁸Onlar: “Sən atalarımızı üzərində gördüyümüz şeydən bizi döndərəsən və yer üzündə səltənət ikinizin olsun deyəmi bizə gəldin? Biz ikinizə də inanmarıq” – dedilər.

⁷⁹Və Firon: “Mənə ən bilikli, nüfuzlu biliklilərin hamısını gətirin!” – dedi.

⁸⁰Sonunda nüfuzlu biliklilər gəlincə, Musa onlara: “Nə atacaqsınızsa, atın!” – dedi.

^81,82Onlar da ortaya atınca Musa: “Sizin gətirdiyiniz şey bir gözbağlıca/aldatmacadır. Şübhəsiz ki, Allah, onun boş və əsilsizliyini ortaya çıxaracaqdır. Şübhə yox ki, Allah qarışıqlıq salanların işini düzəltməz. Və Allah, günahkarların xoşuna getməsə də, haqqı, Öz sözləri ilə ortaya qoyub gerçəkləşdirir” – dedi.

⁸³Sonra Firon və tərəfdarlarının onları atəşə atacağından qorxduqlarına görə, Musaya öz qövmündən bir soydan başqa, heç kəs iman gətirmədi. Və şübhəsiz ki, Firon yer üzündə çox üstün idi və o, tam yəqin bilin ki, həddini aşanlardandı.

⁸⁴Və Musa: “Ey qövmüm! Siz Allaha iman etdinizsə, sadəcə Ona təslim olan müsəlmanlardan oldunuzsa, artıq sadəcə Ona sonu həvalə edin!” – dedi.

^85,86Onlar isə: “Biz Allaha işin sonunu həvalə etdik. Ey Rəbbimiz! Bizi o şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə görə atəşlərə sürükləmə və bizi mərhəmətinlə kafirlər qövmündən qurtar!” – dedilər.

⁸⁷Və Biz Musa ilə qardaşına: “Qövmünüz üçün Misirdə bir sıra məktəblər hazırlayın və məktəblərinizi qiblə/hədəf qılın və salaatı iqamə edin və möminlərə müjdə verin!” – deyə vəhy etdik.

⁸⁸Və Musa: “Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən Firona və öndə gedənlərinə adi dünya həyatında zinət və mallar verdin. Rəbbimiz! Sənin yolundan azdırsınlar deyə… Rəbbimiz! Onların mallarını sil-süpür və qəlblərinə kədər ver. Çünki onlar, o acıqlı əzabı görmədikcə, iman etməyəcəklər” – dedi.

⁸⁹Allah: “Hər ikinizin də duası, tam yəqinliklə bilin ki, qəbul olundu. Elə isə ikiniz doğru yolda davam edin. Və bilməyən insanların yolunu qətiyyən izləməyin!” –dedi.

^90–92Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Amma Firon və əsgərləri azğınlıq və düşmənliklə onları dərhal izlədi. Sonunda boğulma ona yetişincə: “Həqiqətən, İsrailoğullarının inandığı Tanrıdan başqa tanrı olmadığına mən də inandım, mən də təslim olanlardanam” – dedi. İndimi? Halbuki, daha əvvəl üsyan etmişdin və həm də pozğunçulardan olmuşdun. Artıq Biz səndən sonra gələcəklərə ibrət olasan deyə, bu gün səni zirehinlə/bədəninlə qurtaracağıq. Və şübhəsiz, insanlardan bir çoxu tam yəqin bilin ki, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/ nümunələrimizə qarşı laqeyddirlər, etinasızdırlar.

⁹³Və and olsun ki, İsrailoğullarını çox gözəl bir yurda yerləşdirdik və onları xoş nemətlərdən ruziləndirdiksə də, özlərinə bilik gələnə qədər ixtilafa düşmədilər. Şübhəsiz ki, Rəbbin, o anlaşılmazlığa düşdükləri movzularda qiyamət günü aralarında hökm verəcəkdir.

(51/10, Yunus/71–93)

Nəcm: 182

^94,95Artıq, sənə endirdiyimiz şeylərin bir qisminə dair qəti, yetərli biliyin yox idisə, dərhal səndən əvvəl kitab öyrənib-öyrədən insanlardan soruş! And olsun ki, sənə Rəbbindən haqq gəlmişdir. O halda, qətiyyən şübhə edənlərdən olma! Qətiyyən Allahın ayələrini yalan sayanlardan da olma, sonra zərərə/itkiyə uğrayıb, əziyyət çəkənlərdən olarsan.

(51/10, Yunus/94–95)

Nəcm: 183

^96,97Şübhəsiz ki, bu, əleyhlərində Rəbbinin Kəlməsi haqq olmuş olan insanlar, özlərinə bütün əlamətlər/nümunələr hamısı birdən gəlsə, yenə də o acıqlı əzabı görüncəyə qədər iman etməzlər.

⁹⁸Nə olardı, iman edib və imanları da özlərinə fayda vermiş bir şəhər olardı? Ancaq Yunusun qövmü ayrıdır. Onlar iman etdikləri vaxt, bəsit dünya həytında o rüsvayçılıq əzabını üzərlərindən qaldırdıq və onları bir müddətə qədər faydalandırdıq.

⁹⁹Halbuki, Rəbbin diləsəydi, əlbəttə yer üzündəkilərin hamısı birlikdə inanardı. Artıq inananlar olmaları üçün insanları sənmi məcbur edəcəksən?

¹⁰⁰Allahın izni/biliyi olmadan heç kimsə iman edə bilməz. Və Allah, ağılla hərəkət etməyənləri kirliliyə/əzaba düçar edər.

¹⁰¹De ki: “Bir baxın göylərdə və yerdə nə var!” Və iman etməyəcək bir cəmiyyətə açıq-aşkar ayələr/əlamətlər/nümunələr və xəbərdarlıqlar bir şey verməz/nə verə bilər?

¹⁰²Artıq onlar, sadəcə özlərindən əvvəl gəlmiş keçmiş olanların uğradıqları günlərin eynisinimi gözləyirlər? De ki: “Gözləyin, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm”.

¹⁰³Sonra Biz elçilərimizi və iman edənləri qurtararıq. Bax budur, belə! Möminləri qurtarmaq üzərimizə düşən bir vəzifədir.

^104–106De ki: “Ey insanlar! Əgər mənim dinimin nə olduğunu qəti və tam olaraq bilmirdinizsə, yaxşı bilin ki, Allahın yaratdığı sərvətlərdən sizin sitayiş etdiklərinizə, mən sitayiş etmərəm. Və lakin sizin canınızı alacaq olana – Allaha sitayiş edərəm. Və mən möminlərdən olmağımla və: “Bütün mənliyini ortaq qoşmaqdan, Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilə-bilə rədd etməkdən haqqa dönən biri olaraq, dinə döndər və qətiyyən ortaq qoşanlardan olma! Və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sənə fayda verə bilməyən, zərəri də toxuna bilməyən şeylərə yalvarma! Buna baxmayaraq, əgər edərsənsə, o zaman heç şübhəsiz, sən şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarsan” – deyə əmr olundum”.

¹⁰⁷Və əgər Allah sənə bir zərər toxunduracaq olarsa, onun Ondan başqa qarşısını alacaq, səndən dəf edəcək biri yoxdur. Və əgər sənə bir xeyir dilərsə, o zaman da Onun verdiklərini geri çevirəcək, etiraz edə biləcək biri yoxdur. O, ərməğanlarını qullarından dilədiyinə isabət etdirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir.

¹⁰⁸De ki: “Ey insanlar! Rəbbinizdən, əlbəttə, sizə haqq gəlmişdir. Artıq bələdçilənən doğru yola girən, ancaq özü üçün girmişdir və azan da, həqiqətən öz zərərinə azmışdır. Və mən sizin üzərinizdə sizin fəaliyyətinizi təmin edən, sizə görə məsuliyyət daşıyan biri deyiləm”.

¹⁰⁹Və sən sənə vəhy olunan şeyə uy! Və Allah hökmünü verincəyə qədər, səbr et. Və Allah, hökm verənlərin ən xeyirlisidir.

(51/10, Yunus/96–109)

TƏHLİL:

¹Əlif/1, Lam/30, Ra/200. Bax budur, bunlar, o qaydalar ehtiva edən kitabın ayələridir.

Surə, bizim qənaətimizə görə, bir xəbərdarlıq ədatı olan “kəsik hərflər”ə diqqət çəkərək başlamışdır. “ا Ə, ل L, ر R” hərflərinin mənası ilə əlaqədar olaraq keçmiş dövrlərdə – “Rəbb mənəm, Mən Rəbbəm”, – “Mən Allaham, görərəm”, – “Mən Allaham, Rəhmanam” kimi bir sıra yaraşdırmalar edilmişdir. Bəziləri isə bu hərfləri Allahın “ər-Rəhman” ismində olan hərflərin dağıdılmış şəkli olaraq görmüşdür. [1]

Bu hərflərin ƏBCD [Əbcəd] tablosundakı say dəyərləri;

ا Əlif: 1, ل Lam: 30, ر Ra: 200 olub, bu say dəyərlərinin nəyi ifadə etdiyi mövzusuna hələ bir açıqlama gətirilə bilinməmişdir. Ümidimiz, bu mövzu üzərində ciddi çalışmalar, araşdırmalar edəcək Quran araşdırmaçılarınadır. “Kəsik hərflər”dən sonra ayə, konkret varlıqları göstərməkdə istifadə edilən “budur bunlar” mənasındakı “تلك tilkə” işarə əvəzliyi ilə davam edir. Bu vəziyyət, Qurana sehir deyənlərə sərt bir cavab mahiyyətindədir. “تلك Tilkə [budur bunlar]” sözüylə ayənin başlangıcındakı “ا Ə, ل L, ر R” hərflərinə işarə edilmiş ola biləcəyi kimi, bu ayədən sonra vəhy ediləcək olan 2-109 arasındakı ayələrə də işarə edilmiş ola bilər. Biz, “تلك tilkə” sözüylə bu surədəki ayələrə işarə edilmiş olma ehtimalını daha güclü hesab edirik. Belə ki, ayədə geçən “Kitab-i Hakim [hikmət dolu kitab]” təbiri ilə qəsd edilən şey üçün də iki ehtimal ola bilər: “Kitab-i Hakim” olaraq xarakterizə edilən kitab Quran ola biləcəyi kimi, göndərilmiş hər kitabın özündən yazıldığı “Allah qatında mühafizə olunan kitab”, yəni Allahın elmi daxilindəki “Lövh–i Məhfuz” da ola bilər. Həmçinin “Kitab-i Hakim ifadəsi ilə Tövrat və İncil qəsd edilmişdir, çünki bu surədə zikr edilən ayələrdən Tövrat və İncildə də bəhs edilmişdir” şəklində bir məna ortaya çıxarmaq mümkündürsə də, bizə görə bu çox uzaq bir ehtimaldır.

Kitab Haqqında İşlədilən “Hakim” Sifətinin Mənası. “الحكيم Hakiim” sözü “hikmət sahibi, möhkəm qılınmış” deməkdir. Bu söz Kitabı xarakterizə edən bir sifət olaraq işlədildiyində, o Kitabın halal, haram və cəza hökmlərini ehtiva etdiyi, yəni onun bir qanunlar kitabı olduğu mənasına gəlir. Bu ayədə keçən “Hakim Kitab” Qurandır. Belə ki, bunu Qurandakı bir çox ayədə görmək mümkündür. Mövzu daha əvvəl Ya Sin surəsində də təhlil edildiyi üçün əlaqədar bölmənin təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

“Hakim” sözü Quranda 92 yerdə Allahın sifəti mahiyyətində, 5 yerdə isə Quranın xüsusiyyəti olmaqla 97 dəfə keçir. Sözün Quranın xüsusiyyəti olaraq işlədildiyi digər dörd ayə bunlardır:

^2–6Ataları xəbərdar edilməmiş, buna görə də özləri laqeyd olan bir qövmü onunla xəbərdar edəsən deyə, içərisində ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, əngin mərhəmət sahibinin endirdiyi qanunlar olan, pozulması əngəllənmiş Quran sübutdur ki, sən, o elçilərdənsən, heç şübhəsiz ki, sən ən doğru bir yoldasan. (Ya Sin/2–6)
⁵⁸Bax budur, bu! Biz bunu sənə ayələrdən və qanunlar ehtiva edən xatırlatmalardan/öyüdlərdən/Qurandan oxuyuruq. (Al-i İmran/58)
^2–5Bax budur, bunlar, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergini verən, axirətə də qəti olaraq inananların məhz özləri olan gözəllik/yaxşılıq edənlərdir… Bax budur, bunlar, Rəbbi tərəfindən bir doğru yol üzərindədirlər. Və onlar nicat tapacaq olanların məhz özləridir… Onlar üçün bir doğru yol bələdçisi və mərhəmət olaraq, qanunlar ehtiva edən o kitabın ayələridir. (Loğman/2-5)
⁴Və şübhəsiz, Quran Bizim nəzdimizdəki ana qaynaqda (orijinalda) həqiqətən çox ucadır və qanunlar ehtiva edir, sağlamdır/pozulmasının qarşısı alınmışdır. (Zühruf/4)

“Hakim” sözünün ilk [vəz’] mənası olan “منع mənəa [mane olmaq]” mənasına istinad edərək, “Kitab-i Hakim” tamamlığından “pozulmasının qarşısı alınmış”, “sağlam olaraq qorunmuş”, “içərisində əsassızlıq, ziddiyyət mövcud olmayan Kitab” mənası da əldə edilə bilər.

Bu ayədə, Allahın özlərindən bir bəşəri elçi təyin etməsinə çaşan kafirlərə bunda qəribə bir şey olmadığı söylənir. Əsbab-i nüzul nəqlləri, peyğəmbərimizin elçi olaraq göndərildikdən sonra, Məkkəlilərin “Allah, elçisi bir insan olmayacaq qədər böyükdür” və “Yaxşı, Allah Əbu Talibin yetimindən başqa elçi göndərəcək kimsə tapmadımı?” deyən kafirlərə bu ayənin bir cavab olaraq nazil olduğunu qeyd edir.[2] Surəyə girişin bu ayə ilə olması, Yunus surəsinin İsra surəsinin davamı olduğunu göstərən mühüm bir işarədir. Bu, bəhs etdiyimiz 2-ci ayə İsra surəsinin 95-111-ci ayələrinin davamı olaraq oxunduğunda daha yaxşı anlaşılır.

“Qədəme Sidq”. Ayədə keçən “Qadəmə sıdq” ifadəsi haqqında klassik mənbələrdə bu açıqlamalar edilmişdir:

Katade, bu ifadəni “qədimdən bəri doğruluq” deyə açıqlamışdır. Ər–Rabi isə “doğru və gerçək bir mükafat”, Ata, “siddiqlik məqamı”, Yeman isə “doğru bir iman” deyə açıqlamışdır. Həmçinin “Mələklərin duası” deyə açıqlandığı kimi, “Öndən göndərdikləri [özlərindən əvvəl vəfat edən] saleh övlad” deyə də açıqlanmışdır. Əl-Mavərdi deyir ki: (Qadəmə Sıdq) doğru və səmimi, itaətə uyğun, doğru mükafatın verilməsi deməkdir. Əl-Hasən və yenə Katade deyirlər ki: Qədəm-i sıdq, Muhəmməd[səs]dir. Yenə əl-Hasəndən dedi ki, “Bu, Peyğəmbər[səs]in vəfatı müsibətiylə qarşı-qarşıya qalmaları deməkdir. Abduləziz b. Yəhya da deyir ki, “Qadəm-i sıdq”, Uca Allahın: “Şübhəsiz özləri üçün daha əvvəldən tərəfimizdən yaxşılıq təqdir edilmiş olanlar, budur onlar oradan [cəhənnəmdən] uzaqlaşdırılmışlardır” (Ənbiya/101) buyuruğunda dilə gətirilmişdir. Mukatil isə deyir ki, Qadəm-i sıdqdan qəsd, onların dünyada ikən etdikləri gözəl əməllərdir. Tabəri də bu görüşü tərcih etmişdir.[3] “قدم Qadəm [ayaq]” və “صدق sıdq [doğruluq]” sözlərindən meydana gələn “Qadəmə sıdq” tamamlığı, bizə görə “doğruluq ayağı” deməkdir və “insanların etdikləri əməllərin qarşılığının xeyirli, uğurlu olması” mənasına gəlir. Bu tamamlıqla ayədə “inananların etdikləri əməllərin qarşılıqlarını mütləq əskiksiz, hətta artıqlamasıyla alacaqları, əməllərin boşa getməyəcəyi” ifadə edilmişdir. Yaxın bir mənaya gəlmək üçün dilimizdə də “qədəmi uğurlu olsun” deyə bir deyim vardır. “Qədəm” sözü bu deyimdə “alınan, sahib olunan bir şeyin, alan üçün xeyir və uğur gətirməsi” təmənnisini dilə gətirmək və Qurandakı “Qədəmə Sıdq” tamamlığındakına yaxın bir məna daşımaqdadır. Ayənin birinci cümləsini təşkil edən “İnsanları xəbərdar et və inananlara Rəbbləri nəzdində qətiliklə “qədəmə Sıdq” olduğunu müjdələ deyə özlərindən bir adama vəhy etməyimiz onlara qəribəmi gəldi?” şəklində olan sual cümləsi “İstifham-i İnkari” olub, anlatma və danlama mənası daşıyır.

Özlərinə içlərindən birinin elçi olaraq göndərilməsinə çaşdıqları üçün danlanan kafirlərin bu vəziyyəti başqa ayələrdə də dilə gətirilmiş, hətta daha əvvəlki qövmlərin də öz peyğəmbərlərinə eynilə Məkkəlilər kimi davrandıqları bildirilmişdir:

^4,5Və içlərindən özlərinə bir xəbərdar edən gəldiyində çaşdılar. O kafirlər: “Bu bir sehrbazdır, çox-çox yalan söyləyən birisidir. O bu qədər tanrını, tək bir tanrımı etmiş? Bu həqiqətən çox təəccüblü bir şeydir!” – dedilər.
^6–8Və içlərindən öndə gedənlər yürüdülər: “İlahlarınız üzərində dirənin və sözünüzdən, qərarınızdan dönməyin. Bu, həqiqətən, sizdən gözlənən bir şeydir! Biz bunu son/başqa bir dində eşitmədik, bu ancaq bir uydurmadır. Öyüd/Kitab aramızdan Onun üzərinəmi endirildi?” Əksinə, onlar, Mənim öyüdümdən/Qurandan yetərsiz bilik içindədirlər. Əksinə, onlar hələ əzabımı dadmayıblar. (Sad/4-8)
³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” – dedilər. (Zühruf/31)
⁹⁴Və insanlara yol göstərən – Quran gəlincə, özlərinin iman etmələrinə, sadəcə: “Allah bir bəşərimi elçi göndərdi?” – demələri mane olur. (İsra/94)

Və Nəcm/59, Qaf/1-3, Əraf/61-63, Əraf/67-69, Furqan/7, 8.

Ayədəki “ساحر sahir” Sözü. Ayənin son bölməsindəki “ساحر sahir” sözünün qiraətindəki fərqlilik, ayədə “ هذاbu” işarə əvəzliyi ilə işarə edilənin də müxtəlif şəkillərdə anlaşılmasına yol açır. İbn Kəsir, Asım, Həmzə, Halef, Kisai və Kufəlilər, sözü “sahirün [sehirbazdır]” şəklində qiraət etmişlər. [4] Bu qiraətə görə, ayədə, sehirbazlıq isnad edilən peyğəmbərimizə işarə edilir. Sözün yayılmış qiraəti isə “سحر sihrün [sehirdir]” şəklindədir. Bu halda, “sehir” olan Qurandır. Yəni “هذا bu” işarə sifəti Quranı göstərir. Quranın kafirlər tərəfindən “sehir” olaraq xarakterizə edilməsinin keçərli bir səbəbi vardır, çünki Quranın xüsusiyyətləri onların qabiliyyətlərindən çox üstündür. Qurana çata bilmədikləri üçün onun ədəbi üstünlüyünü tənqid edə bilmir, “sehir” olduğu iddiasına yapışaraq güya özlərini məsuliyyətdən qurtaracaqlarını sanırdılar.

Bu ayədə peyğəmbərimizə Allahı tanıtma borcunu yerinə yetirməsi üçün vacib olan “Allahı tanıdan biliklər”dən bəziləri verilir. Bu biliklərdən aşağıdakı dördü ayədə ön plana çıxarılmışdır:

Allah, göyləri və yeri altı gündə yaratmışdır:

“اليوم Yevm” sözü dilimizə “gün” olaraq çevrilə bildiyi kimi “dövr” olaraq da çevrilə bilir. Çünki ərəbcədə “yevm” sözü həm gündüz və gecədən ibarət olan 24 saatlıq bir “dövr [gün]” mənasına, həm də ümumi olaraq “dövr” mənasına gəlir. “Yevm” sözünün buradakı mənasının “dövr” olaraq qəbulu, bizlərə Quranın bir möcüzəsini daha görmə imkanı verir. Bilindiyi kimi, günümüz etibarilə əldə edilmiş kosmoloji kəşflər, kainatın [beləliklə Dünyanın da] bir sıra mərhələlərdən keçərək, bu günkü vəziyyətinə gəldiyini göstərir. Quran, kainatin və dünyanın 6 “yevm”də [dövrdə] yaradıldığını bildirərək, bu günkü elmi kəşflərlə əldə olunan nəticəni, yəni yaradılışın mərhələlər, dövrlər halında həyata keçdiyini on dörd əsr əvvəldən elan etmiş və bir möcüzəsini daha gözlər önünə sərmişdir. Bu mövzu daha əvvəl Qaf surəsində geniş şəkildə açıqlandığı üçün bu qədəri ilə kifayətlənirik. Daha artıq məlumat əldə etmək istəyənlərin əlaqədar bölməni yenidən oxumalarını məsləhət bilirik.

Allah, ərş üzərində istiva edəndir:

Mütəşabih bir anlayış olan “استوى istəva” sözü ayədə məcaz olaraq işlədilmişdir. Sözün məcazi mənası “hegemonluq qurdu, nəzarəti altına aldı” deməkdir.

⁵Rəhman ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurmuşdur.
⁶Göylərdə olan şeylər, yer üzündə olan şeylər, bu ikisinin arasında olan şeylər və nəmli torpağın altında olan şeylər yalnız və yalnız Rəhmanındır. (Ta Ha/5-6)
⁵⁴Şübhəsiz ki, sizin Rəbbiniz, göyləri və yeri altı mərhələdə əmələ gətirən, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, gündüzü durmadan qovalayan gecə ilə bürüyən, günəş, ay və ulduzları əmrinə boyun əymiş olaraq yaradan Allahdır. Yaxşı bilin ki, yaratmaq və sistemlər qurub idarə etmək ancaq Ona aiddir. Aləmlərin Rəbbi olan Allah necə də səxavətlidir! (Əraf/54)
²⁹O, yer üzündə nə varsa hamısını sizin üçün əmələ gətirəndir. Sonra da O, səmada hökmranlıq qurdu, onları vəhy edilən göy olaraq nizamladı. O, hər şeyi ən yaxşı biləndir.(Bəqərə/29)

“İstiva” sözü, yuxarıdakı ayələrdən başqa, Yunus/3, Rad/2, Furqan/59 və Səcdə/4-də də bu şəkildə keçir. Göründüyü kimi, ayələrdəki “استوى istəva” sözü, mütəşabih bir anlatma ilə Allahın gücünü və qüvvətini ifadə edir. Bundan başqa, “Göydə olan”, “Taxtda oturan”, “Taxtını səkkiz mələyin çəkdiyi kral” kimi Quran ifadələri də mütəşabih olub, Allahın gücünü və qüvvətini anlatmaq üçün işlədilmişdir. Bu mütəşabih ifadələrin çoxu, o günkü Ərəblər arasında istifadə edilən ifadə qəlibləridir. Buna görə də Uca Allah da özünün demək istədiyini Ərəblərin o günkü danışma və anlamalarına uyğun olan bu deyim və qəliblərlə ifadə etmişdir. Quranda mütəşabih ayələrin varlığını bildirən Al-i İmran surəsinin 7-ci və Zümər surəsinin 23-cü ayələri nəzərə alınmadan, mütəşabih ayələrdəki hər ifadə zahiri, hərfi və həqiqi mənalarıyla nəzərə alınırsa, bu, Quranın ruhuna zidd bir hərəkət olur. Məsələn, Allahın gəlməsi, enməsi, yaxınlaşması, Ərş üzərinə istiva etməsi, Göydə olması, əli olması, yüksək-açıq üfüqdəa olması, Adəm və İblis ilə üz-üzə dialoq qurması, görməsi, eşitməsi mütəşabih ifadələr olub, bunlar mütəxəssislər tərəfindən təvil edilirlər. Mütəşabih ifadələrin anlaslmasını zamana və mütəxəssisə həvalə etmək daha doğru bir hərəkətdir. Zaman keçdikcə mütləq hər elmdə daha bilikli olanlar çıxar və bu təchizatlı mütəxəssislər o ayələri lazımi kimi təvil edərlər. “العرش Ərş” sözü, iqtidar əlaməti olan “kral taxtı, Taxt” deməkdir. “Ərşın sahibi” ifadəsi isə yer üzünün, göy üzünün, içindəki varlıqlarıyla bütün kainatın tək sahibi, tək idarəçisi, tək hökmranı mənasına gəlir. Hər şeyin və hər kəsin sahibi olan bu uca varlıq, kimsənin və heç bir şeyin özündən qaça bilməyəcəyi Allahdır.

“İşi İdarə Edib Duran” Allahdır:

Ayədə keçən “تدبير tədbiir” sözü, “bir işin yaxşı bir nəticəyə çatması üçün ardını və aqibətini, önünü və sonunu bilərək, hesab edərək nəzarət etmək, təqdir və idarə etmək” deməkdir. Bu ifadə işlədilməklə Allahın yaratdıqdan sonra kainatla əlaqəsini kəsmədiyi, əksinə kainatin idarəçiliyini daima nəzarəti altında saxladığı vurğulanır.

Şəfaətçi, Ancaq Allahın İznindən Sonradır:

Bu ifadə, şəfaətin Allahın izninə bağlı olduğu mənasına gəlir. Ancaq bu, Allahın bu mövzuda hər hansı bir insana və ya zümrəyə şəfaət etmə izni verdiyi və ya verəcəyi şəklində izah edilə bilməz. Çünki Rəbbimizin bu barədə bir bildirişi yoxdur. Şəfaət mövzusu ilə əlaqədar daha artıq təfərrüat Nəcm, Məryəm və Ta Ha surələrində təqdim edilmişdir. Ayədəki “شفيع şəfii” sözünü “cüt, yəni ikinci olan, yaradılan, yaradılışlar” mənasında alaraq “Şəfaətçi ancaq Allahın iznindən sonradır” ifadəsinin “hər var olanın, hər meydana gələnin ancaq Allahın izni ilə var olub meydana gələcəyi” mənasına gəldiyini söyləmək də mümkündür. Çünki Fəcr surəsində qeyd etdiyimiz kimi, “cüt sayı” anlayışı, eynı cürdən birdən artıq ünsürün varlığına işarə edər; başqa bir ifadəylə, ziddi və ya ziddləri olan və buna görə də başqa şeylərlə əlaqə içində mövcud olan hər şeyi əhatə edər. Ayənin son bölməsində yer alan “Budur, bu, Rəbbiniz Allahdır. O halda Ona qulluq edin! Hələ də düşünüb ibrət almazsınızmı?” ifadəsiylə müşriklərə belə deyilir: “İbadəti tək və ortağı olmayan Allaha təsis edin, ey müşriklər! Vəziyyətiniz haqqında öyüd dinləməzsinizmi ki, Allah ilə bərabər, Onun yeganə yaradıcı olduğunu bildiyiniz halda, bir başqasına da ibadət edirsiniz?”

Mövzumuz olan ayə, Zühruf və Möminlər surələrində geniş izah olunmuşdur:

⁸²Göylərin və yerin Rəbbi, ən böyük taxtın Rəbbi onların xarakterizə etdikləri şeylərdən münəzzəhdir.
⁸³Sən dərhal onları tərk et, onlara söz verilən günlərinə qovuşuncaya qədər boş yerə çalışıb çabalasınlar və oynayıb əylənsinlər.
⁸⁴Və O, həm göydə, həm də yer üzündə tanrı olandır. Və O, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran, çox yaxşı biləndir.
⁸⁵Və göylərin, yer üzünün və hər ikisi arasındakıların mülkü, sadəcə, Özünə aid olan Allah nə səxavətlidir. Qiyamət anının biliyi də yalnız və yalnız Onun yanındadır. Və siz, sadəcə, Ona döndəriləcəksiniz.
⁸⁶Və onların Onun yaratdıqlarından yalvardıqları insanlar kömək, dəstək, iltimas edə bilməzlə Ancaq haqqa şahid olan Zat bundan istisnadır. Onlar da bilirlər.
⁸⁷Yenə and olsun ki, onlardan özlərini kimin yaratdığını soruşsan, qətiliklə: “Allah” – deyərlər. O halda necə döndərilirlər!
⁸⁸Və onun: “Ey Rəbbim! Bunlar, şübhəsiz, imana gəlməz bir cəmiyyətdir” – deməsi dəlildir ki…
⁸⁹Artıq sən, onlardan üz çevir və: “Salam!”– de. Artıq onlar yaxında biləcəklər. (Zühruf/82-89)
⁸⁴De ki: “Əgər bilirsinizsə, bu yer üzü və onun içindəki kimsələr kimə aiddir?”
⁸⁵Onlar: “Allaha aiddir” – deyəcəklər. “Belə isə, siz düşünüb daşınmazsınızmı?” – de.
⁸⁶De ki: “Vəhy edilən göylərin Rəbbi və çox böyük taxtın Rəbbi kimdir?”
⁸⁷Onlar: “Allahındır/Allahdır” – deyəcəklər. Sən: “Belə isə, Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi?” – de.
⁸⁸De ki: “Əgər bilirsinizsə, hər şeyin mülkiyyəti və idarəçiliyi Özünün əlində olan və Özü hər şeyi qoruyub müdafiə edən, lakin Özü qorunmayan kimdir?”
⁸⁹Onlar: “Allahındır/Allahdır” – deyəcəklər. Sən: “Belə isə necə ovsunlanırsınız?” – de.
⁹⁰Əslində Biz onlara haqqı gətirdik, onlar isə qətiliklə yalançılardır. (Möminlər/84-90)

Bu ayədə, 3-cu ayədəki “işi yönəldib duran Allahdır” ifadəsi bir az daha açılaraq Rəbbimizin yaratdığı varlıqları daha sonra da nəzarət etməyə davam etdiyi üzərində durulmuş, yaradılışdan sonrakı ikinci mərhələnin dünyanın sonuna qədər Allahın nəzarətində olduğu və ədaləti təmin etmək məqsədiylə insanların mütləq şəkildə dirildiləcəyi vurğulanmışdır. Yenidən dirildilmənin mümkün olduğu Quranda gündəlik həyatdan bir çox əqli nümunələr göstərilərək açıqlanmış, hər şeyi ilk dəfə yaradan və bu yaratmağı daima davam etdirən Allahın, istədiyi hər şeyi qiyamətin ardından istədiyi biçimdə yenidən yarada biləcəyi, bunun Ona çox asan olduğu, müqayisələr edilərək, dəfələrlə təkrarlanmışdır:

⁹Və Allah küləkləri göndərəndir. Sonra onlar da bir buludu hərəkətə gətirib yuxarılara qaldırır. Sonra Biz o buludu ölmüş bir bölgəyə qovuruq. Beləliklə, yer üzünə, ölümündən sonra, onunla həyat veririk. Bax budur, ölmüş/çürümüş insanlara həyat vermək belədir. (Fatir/9)
³⁹Şübhəsiz ki, sənin yer üzünü boynubükük görərək, Bizim onun üzərinə suyu endirdiyimiz zaman, onun titrəşməsi və qabarması da Onun əlamətlərindən/nümunələrindəndir. Şübhəsiz ki, ona həyat verən, qətiliklə ölüləri də dirildər. Şübhəsiz ki, O, hər şeyə gücü yetəndir. (Fussilət/39)
²¹Sən, şübhəsiz, Allahın göydən bir su endirərək, onu bir yolla yer üzündəki bulaqlara qovuşdurduğunu, sonra onunla müxtəlif rəngli bir əkin çıxardığını, sonra onun yetişərək, sənin onu saralmış gördüyünü, sonra da onu bir çöpə çevirdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz ki, bunda qavrama qabiliyyəti olanlar/təmiz ağıl sahibləri üçün qətiliklə bir öyüd/xatırlatma vardır. (Zümər/21)
¹⁸Allah, nədən yaratdı onun özünü? ¹⁹Bir nütfədən! Allah, yaratdı və ölçüləndirib/şəkilləndirdi, ²⁰sonra, yaşarkən elçi göndərərək, kitab endirərək haqq yolunu özünə asanlaşdırdı, ²¹sonra onu öldürdü, qəbrə qoydurdu, ²²sonra dilədiyi zaman dirildib ortaya çıxardı.
²³Qətiyyən özünün düşündüyü kimi deyil! O insan, Allahın ona əmr etdiyini indiyə qədər heç yerinə yetirmədi.
²⁴Haydı, baxsın insan öz yeməyinə! (Əbəsə/18-24):

Və Ya Sin/79-81, Qaf/15, Qiyamət/36-40, Həcc/5-7, İsra/50-52, Əhqaf/33, Nəziət/27, Ənam/60, 62, Zümər/42, Vaqeə/60-62.

Mövzumuz olan 4-cu ayədəki “sonra iman edən və salihatı işləyənləri qıst [nəsibləri, haqları olan payları] ilə qarşılıq vermək üçün geri döndərir” ifadəsiylə axirətin səbəb-nəticəli olduğu açıqlanır. Axirətin lazımlılığı, bu ayənin işığı altında bu şəkillərdə ortaya qoyula bilir:

Axirətin Lazımlılığı.

– İnsan rahatını sevəcək və dünya nemətlərini arzu edəcək bir quruluşda yaradılmışdır. Axirət qorxusu, bu məqsədlə edə biləcəyi günahlar mövzusunda çəkindirici bir ünsürdür. Çünki mənfəəti üçün hər cür məsuliyyətsiz hərəkət edə biləcək quruluşdakı insan ancaq bir “mükafat və cəza yurdu”nun varlığı sayəsində özünü sınaya bilməkdə, beləliklə də dünya həyatındakı pisliklərin artma sürəti bir parça da olsa əyləclənir. Axirət qorxusunun heç olmadığı bir dünyadakı fəsadın, qarışıqlığın, nizamsızlığın xəyalı belə qorxuncdur.

– Özünə doğru yol göstərilməsinə qarşılıq insan, bu dünyada tam olaraq sərbəst buraxılmışdır. Beləliklə, insanlardan bəzisi imana, bəzisi küfrə, bəzisi də şükrə və ya nankorluğa üstünlük verir, seçir. Məntiqi olaraq düşünüldüyündə, tam bir sərbəstlik içində edilən bu seçimlər mütləq mükafat, ya da cəza şəklində qarşılıq tapmalıdır. Bu qarşılıqların veriləcəyi yer axirətdir.

– İnsanın etdiklərinın tam qarşılığını bu dünyada aldığını söyləmək mümkün deyildir. Çünki, bir çox yaxşı davranış görünmədiyi və ya görünməsinin istənilmədiyi üçün qarşılıqsız qalır, bir çox yaxşı kimsə isə heç günahı yox ikən, zülmə uğrayır, sui-istismara məruz qalır. Əslində isə ədalət odur ki, qarşılıqlar tam olaraq alınsın. O halda, edilən zərrə qədər bir xeyir və şərin belə gözardı edilmədiyi, qəti ədalətin təmin edildiyi bir başqa dünya yenə olmalıdır. Budur, bu dünya axirət yurdudur və orada bütün əməllər, “Hakimlər Hakimi”, “Adillər Adili” Allah tərəfindən qarşılıqlandırılacaq, beləliklə də haqq öz yerini tapmış olacaqdır.

قسط Qıst və عدل Ədalət.

Ayədə keçən “قسط qıst” sözü ümumiyyətlə, “عدل ədalət” deyə açıqlanmışdır. Belə açıqlanmış olmaqla yanaşı, “qıst” sözü tam olaraq “ədalət” demək deyildir. Çünki “ədalət”, “birə bir qarşılıq, uyğunluq, tarazlıq, bərabərlik” [5] demək ikən, “qıst” sözü “nəsib, pay, haqq edilmiş olan pay” [6] deməkdir. “Qıst”-dan bəhs edildikdə, mütləq haqq edilən və söz verilən qədər qarşılıq ödənilir. Bir növü bərabərlik olan “ədalət” halında isə işlənənə birə bir qarşılıq vermək lazım gəlir. Halbuki bərabərlik hər zaman haqqın qarşılığı deyildir, hətta bəzən də zülmdür. Belə ki, iş həyatında bərabərlik əsası deyil, işçilərin işinin ustası olması, peşəkarlıq müddəti kimi xüsuslar hesaba qatılaraq qıst əsası tətbiq edilir; beləliklə ödənişlər insanların xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilir. Bir ailə rəisi də övladları arasında bərabərlik qaydasıyla deyil, qıst ilə rəftar edər, davranar. Çünki, hər uşağın yaşına və aldığı təhsilə görə ehtiyacları müxtəlifdir və uşaqlar ailə büdcəsindən bu ehtiyaclara görə pay alırlar. Məsələn, biri ilk təhsildə, digəri üniversitetdə oxuyan iki uşaqlı bir ailə, uşaqların xərcliklərini heç bir zaman bərabər miqdarlarda təsbit etməz. Törəmələriylə birlikdə Quranda 27 dəfə yer alan “ قسط qıst” sözünün, “ اقتساط iqtisad [zülmə yol açmadan, həddi aşmağa müraciət etmədən, xeyirli, faydalı yolu izləmək (Bu söz, “orta yolu izləmək” mənasındakı “قصد qast” sözünün törəmələrindən olan “إقتصاد iqtisad” sözüylə qarışdırılmamalıdır)”, “ تقسيط təqsit [haqqı olan bir şeyi müəyyən zamanlara pay-pay bölmək]” və “ قسطاس qıstas” formaları ərəbcə mənalarının eynisiylə türkcədə də işlədilir.

Rəbbimiz həm “ عادل Adil”, həm də “ قاسط Qasit”dir. Yəni, həm ədalətlə, həm də qıst ilə rəftar edər, davranar:

⁷¹Və Allah ruzi barəsində birinizi digərinizdən üstün qılmışdır. Özlərinə üstünlük verilənlər öz ruzilərini/yeyib içəcəklərini, sərvətlərini, sözləşmələrə uyğun olaraq, himayələrində saxladıqları insanlara, hamısı ruzidə bərabər olmaqla verməzlər. O halda bunlar, Allahın nemətini bilərək ört-basdırmı edirlər? (Nəhl/71)
³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini digər bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb saxladıqları şeylərdən daha xeyirlidir. (Zühruf/32)

Mirasın bölünməsində övladlar arasındakı pay fərqliliyi və miras bölgüsündə başqasına aid yetimin var olması halında o yetimə də pay verilməsi, Rəbbimizin “qıst” ilə rəftar etməsinin nümunələrindəndir. Rəbbimiz insanlara da qıst ilə rəftar etmələrini əmr etmiş və bu cür hərəkət edənləri öymüş və sevdiyini bildirmişdir.

⁴²Yalana çox qulaq asanlar, haramı çox yeyənlər… Artıq əgər onlar sənin yanına gələrlərsə, aralarında hökm et, ya da onlardan uzaqlaş. Və əgər onlardan uzaqlaşarsansa, artıq sənə heç bir zaman zərər verə bilməzlər. Və əgər hökm edərsənsə, o zaman aralarında haqqaniyyətlə hökm et. Şübhəsiz ki, Allah haqqaniyyətlə davrananları sevər. (Maidə/42)
⁹Və əgər möminlərdən iki qrup bir-birləri ilə döyüşdürülərsə, dərhal onların arasını düzəldin. Lakin biri o birinin üzərinə hücum edərsə, Allahın buyuruğuna dönüncəyə qədər hücum edən tərəflə döyüşün. Sonra da əgər dönərsə, aralarında ədalətlə sülh təmin edin və haqqaniyyətlə davranın. Şübhəsiz ki, Allah haqqaniyyətlə davrananları sevər. (Hucurat/9)

Bu mövzuda həmçinin Bəqərə/282, Əhzab/5, Al-i İmran/18, 21, Nisa/3, 127, 135, Ənam/152, Əraf/29, Yunus/4, 47, 54, Mümtəhinə/8, Hud/85, Ənbiya/47 və Rəhman/9-a da baxmaq olar.

“Qıst” sözü, “adl” sözü kimi “əzdat”dandır. “Haqq edilmiş pay” mənasında işlədilən söz, eyni zamanda bu mənanın ziddi olan “zülm, haqqı qəsb etmə” mənasında da işlədilir:

¹⁴Və həqiqətən bizim vəziyyətimiz isə… Müsəlmanlar bizdəndir, yanlış/öz zərərlərinə iş edənlər də bizdəndir. Amma kimlər müsəlman oldusa, bax budur, onlar doğruya, gözələ, yaxşıya, gerçəyə getmək istəyənlərdir. ¹⁵Amma inanc barəsində yanlış/öz zərərlərinə iş edən kəslərə gəlincə… Onlar da cəhənnəm üçün odun olmuşlar” – demişdilər. (Cinn/14, 15)

حميم Hamiim

Ayədən anlaşılacağı kimi, insanlar axirətdə iki ümumi qrupda toplanacaqlar. Bu qruplardan biri “iman edən və salihatı işləyənlər” qrubu, digəri isə müşriklər, münafiqlər və inkarçıların da daxil olduğu “kafirlər” qrupudur. Bəhs etdiyimiz 4-cü ayədə, “kafirlər” qrupu üçün cəhənnəmdə hazır mövcud olunacaq şeylərdən birinin də “qaynar su” mənasına gələn “hamiim” olduğu bildirilir. Müttəqilər cənnətdə hər cür nemət içində xoşbəxt yaşayarkən, kafirlər də cəhənnəmdə acıqlı bir əzaba məruz qalacaqlar, içki olaraq qaynar su dadacaqlar. Cəhənnəmdəki cəzalandırmalar arasında “hamiim [qaynar su]” da hazır mövcud olacağı barədə başqa ayələrdə (Nəbə/21-30, Muhəmməd/15, Rum/27, Vaqeə/42-44, Rəhman/41-44 ) də bəhs edilmişdir.

Rəbbimiz, kainatda açıq-aşkar görünən Günəş və Ay kimi ayələrinə diqqət çəkərək, öz qüdrət və elminə işarə edir. Ayədəki ifadədə Günəşin “ضياء Ziya”, Ayın isə “نور Nur” olaraq xarakterizə edilməsi diqqət çəkir. Bu xarakterizə etmə başqa ayələrdə (Furqan/61, Nuh/16, Nəbə/12, 13) də edilmişdir. Yuxarıdakı ayələrdən, Günəşin alov-alov yanan bir enerji, işıq qaynağı, Ayın isə bir işıq əks etdirici olduğu anlaşılır. Mövzu ilə əlaqədar elm və texnika kitablarında təfərrüatlı məlumat vardır.

Ayın Mənzilləri. Mövzumuz olan 4-cu ayədəki “Ayın mənzilləri” ifadəsi Ya Sin surəsində də keçmiş və mövzu orada açıqlanmışdı. Ayın Dünyadan görünüşünün hər gün dəyişdiyi, “hilal”dan başlayaraq 14-cü gündə “bütöv ay” halına gələn Ayın, sonrakı günlərdə yavaş-yavaş təkrar əvvəlki şəklinə döndüyü qədim tarixlərdən bəri bilinir. Ayın görünüşündəki bu müxtəlifliklərin daima eyni period və şəkildə olması, “Ayın Mənzilləri” olaraq dəyərləndirilir. Daha geniş məlumat üçün əlaqədar bölmənin Ya Sin Surəsindən təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

^7,8Bizə qovuşmağı ummayan, dünya həyatına razı olan, onunla qane olan bu insanlar və özləri Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/nümunələrimizə laqeyd, biganə olan insanlar – bax budur, bunlar öz əlləri ilə etdikləri üzündən çatacaqları yer atəş olanlardır.

Bu ayədə, 5, 6-cı ayələrdə pisliklərdən çəkinən bir qövm üçün dəlillərin mövcud olduğu bildirilən gerçəklərə etibar etməyərək axirəti ummayan, sırf dünya nemətləriylə oyalanıb, onlarla qane olan və Allahın ayələrinə laqeyd qalan ağılsız kimsələr təhdid edilir. Ayədə keçən “النّار atəş” sözünün, həm cəhənnəmdəki “maddi” atəş, həm də “vicdan əzabı, peşmanlıq atəşi, həsrət atəşi” olaraq anlaşılması mümkündür. Çünki inanmadıqlarını elan edənlərin zehinlərində daima onları rahatsız edən bir “doğrudanmı?” vardır. Belə ki, cənnətdən məhrum qalma ehtimalı bir tərəfə, bir də cəhənnəmə getmə ehtimalı bu insanların içlərini yaxar, qovurar. Bizə görə, bu cür insanlar inancsızlıqlarından belə əmin olamadıqları üçün daima narahat yaşayarlar.

Zehinlərinin dərinliklərində daima bu narahatlığı hiss edərək yaşayanların, Əli b. Əbutalibə nisbət edilən bu sözü yaxşı düşünmələri, yaxşı dəyərləndirmələri lazımdır:

“Münəccim [astroloq] və təbib, hər ikisi də dedilər ki: ‘Ölülər, [ölümlərindən sonra] həşr olunmayacaq!’ Mən də sizlərə deyirəm ki: ‘Əgər sizin dediyiniz doğru çıxarsa, mən heç bir şey itirmərəm. Amma əgər mənim sözüm doğru çıxarsa, vay gəldi başınıza!”

İnkarçıların 7, 8-ci ayələrdə anladılan aqibətlərinə qarşılıq, bu ayələrdə də inananların aqibətləri bəyan edilir. Rəbbimizin bəyanına görə, iman etmiş və salihatı işləmiş insanlar, imanları səbəbiylə Allahın özlərini bələdçilədiyi üzərində olacaqlar və cənnətə girəcəklərdir. Cənnətdə qovuşduqları nemətlər üçün Allahı təsbih və tənzih edərək, Ona həmd edəcək olan cənnətliklər, bir-birlərini də “Salam [sağlıq, təhlükəsizlik, xoşbəxtlik, sağlamlıq]!” deyərək qeyd edəcəklər. Cənnətliklərin salamlanması sadəcə digər Cənnətliklər tərəfindən olmayacaq, bu insanlar həmçinin cənnətdəki vəzifəlilər və ən gözəli Uca Allah tərəfindən də salamlanacaqlardır.

⁵⁸Söz olaraq onlara əngin mərhəmət sahibi Rəbdən “salam” vardır. (Ya Sin/58)
^14,15Yaxşı, Rəbbi tərəfindən açıq-aşkar bir dəlil üzərində olan kimsə, işinin pisliyi özünə bəzəkli göstərilən və boş – dünyəvi arzularına uyan insanlar kimi atəşdə sonsuz olaraq qalacaq olan və qaynar su içirilərək, bağırsaqları parça-parça olan kimsələr kimidirmi? Allahın qoruması altına girənlərə vəd edilən cənnətin örnəyi: “Orada pozulmayan təmiz sudan, dadı dəyişilməyən süddən, içənlərə ləzzət verən şərabdan və süzmə baldan bulaqlar vardır. Onlar üçün cənnətdə hər çeşid meyvə və Rəbbindən bir bağışlanma vardır. (Muhəmməd/15)
⁶⁹Kim də Allaha və Elçiyə itaət edərsə, artıq onlar Allahın nemət verdiyi insanlarla – peyğəmbərlər, dosdoğru insanlar, şəhidlər və salehlərlə birlikdədirlər. Və bunlar yoldaş olaraq nə gözəldirlər! ⁷⁰Bu Allahdan bir ərməğandır. Ən yaxşı bilən olaraq Allah yetər. (Nisa/69, 70)

Və Əhzab/44, Vaqeə/15-26, Məryəm/62, Nəhl/32, Zümər/73, Ənbiya/101, Rad/21-24, Fatir/34, 35.

“Əcəl” mövzusuna diqqət çəkilən bu ayədə, peyğəmbərlərə lağ edərək, “vəd edilən əzab”ın özlərinə dərhal enməsini istəyənlərə sözsüz olaraq, belə cavab verilir: “İnsanlar xeyiri tələm-tələsik istəyirlər. Əgər Allah, onların xeyiri tələm-tələsik istəmələri kimi, şəri də tələm-tələsik versəydi, işləri dərhal bitirilər və qətiliklə həlak olardılar. Lakin Allahın hikmətinə uyğun olaraq, Allahla qarşılaşmağı inkar edənlərə, bütün azğınlıq və üsyanlarına baxmayaraq, günahlarından tövbə etmələri üçün müddət verilir və bu müddət içində dəfələrlə xəbərdarlıq edilir. Beləliklə, bu adamların haqq etdikləri şər də müəyyən bir zamana qədər təxirə salınmış olur. Ancaq, özünü eşitməməzliyə, görməməzliyə qoyaraq, heç nəyi vecinə almayan və hədlərini aşmağa davam edərək, özlərinə tanınan bu fürsəti istifadə etməyənlər üçün isə bu müddət sonunda əzabın haqq olması qətidir”.

İnkarçıların, təhdid edildikləri ilahi əzabın dərhal gəlməsi mövzusunda tələskən davranmalarından başqa ayələrdə də bəhs edilmişdir:

¹¹Və insan xeyiri dəvət edirmiş kimi, şəri dəvət edər. Və insan çox tələskəndir. (İsra/11)
²⁹Və onlar: “Əgər siz doğrulardansınızsa, bu vəd etdiyiniz nə zaman?” – deyərlər.
³⁰De ki: “Sizə günün müəyyən edilmiş bir zamanı vardır ki, ondan nə bir saat geri qala bilərsiniz, nə də irəli keçə bilərsiniz”. (Səba/29, 30)
²⁵Bir də onlar: “Əgər doğru kəslərdənsinizsə, bu təhdid nə zaman?” – deyərlər.
²⁶De ki: “Qətiliklə bu təhdid haqqında məlumat, Allahın yanındadır. Mən isə yalnız və yalnız açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm”. (Mülk/25, 26)

Bu barədə həmçinin Ənbiya/38, Nəml/71, Məaric/1, 2, Ənfal/32, Yunus/48, 50, Rad/6, İbrahim/42, Məryəm/84, Əhqaf/22-25-ə də baxmaq olar.

Bu ayədə insanın nankorluq xüsusiyyətinə diqqət çəkilmişdir. İnsanların nankorluğundan Quranda bir çox dəfə bəhs edilmişdir:

⁵¹Və Biz insana nemət verdiyimiz zaman, o üz çevirər, kənara çəkilər. Özünə bir pislik toxunduğu zaman isə, geniş-geniş dua sahibidir – yalvarar, ha yalvarar. (Fussilət/51)
⁶⁷Və dənizdə sizə bir zərər toxunduğunda, o yalvardıqlarınız yox olub gedərlər. O, yox olmaz. Sonra O, sizi quruya çıxararaq xilas edincə, üz döndərərsiniz. Və insan, çox nankor biridir! (İsra/67)
⁸³Və Biz insana nemət verdiyimiz zaman, üz çevirib uzaqlaşır. Ona pislik toxunduqda isə ümidsizliyə qapılır. (İsra/83)

Və Rum/33, Zümər/49, Hud/9, 10, Tövbə/75, 76, Yunus/22, 23, Nəhl/53, 54, Loğman/31, 32, Ənkəbut/65, Möminlər/75-77.

Mövzumuz olan ayənin sonunda yer alan “Həddi aşanlara etdikləri şeylər bax, budur, belə bəzənmişdir” ifadəsindəki “bəzəmə” işini edən, ya ətrafda olan başqa bir inancsızdır, ya da nəfsinə, istəyinə qapılıb, etdiyi hər işi bəyənən insanın özüdür:

^48,49Həmçinin o münafiqlər və qəlblərində xəstəlik olan/düşüncəsi pozuq insanlar: “Bu adamları dinləri aldatdı” – dedikləri zaman o pis niyyətli başçı, onlara əməllərini cazibəli göstərmiş və onlara: “Bu gün sizi insanlardan məğlub edəcək kimsə yoxdur və mən də sizin köməkçinizəm” – demişdi. Sonra isə iki camaat bir-biri ilə qarşılaşdıqları zaman o, dönüb qaçaraq: “Şübhəsiz ki, mən sizdən uzağam. Şübhəsiz ki, mən sizin görmədiyinizi görürəm, Şübhəsiz ki, mən Allahdan qorxuram” – dedi. Və Allah sonlandırması/cəzalandırması çox şiddətli olandır. Və hər kim, Allaha işin nəticəsini həvalə edərsə, bilsin ki, şübhəsiz, Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdırandır. (Ənfal/48, 49)
¹⁰³De ki: “Əməllər baxımından ən çox zərərə uğrayanları xəbər verimmi? ¹⁰⁴Onlar qondarma olaraq, gözəllik etdiklərini sanarkən, dünyadakı çalışmaları da boşa getmiş olan insanlardır”. (Kəhf/103, 104)
⁴Şübhəsiz, Biz axirətə inanmayan bu insanların əməllərini özlərinə bəzəkli göstərdik və onlar çaşıb qaldılar. (Nəml/4)
²¹Və insanlara toxunan bir sıxıntıdan sonra özlərinə bir mərhəmət daddırdığımız zaman, ayələrimiz/əlamətlərimiz/nümunələrimiz haqqında onların bir planı vardır. De ki: “Plan baxımından Allah daha cəlddir”. Şübhəsiz ki, elçilərimiz planladığınız şeyləri yazırlar. (Yunus/21)

¹⁴Onlardan sonra sizin necə davranacağınıza baxmaq üçün, sizi yer üzündə onların yerinə gətirdik.

Əvvəlki ayədə nankorluğu açıqlanan insana burada da keçmiş cəmiyyətlərdən ibrət alması məsləhət görülür. Çünki bu dünya, gedən bir nəslin ardından həmişə başqa bir nəslin gətirildiyi və bu nizamin beləliklə davam etdirildiyi bir imtahan dünyasıdır:

^164,165De ki: “Allah hər şeyin Rəbbi ikən, mən Allahdan başqa Rəbbmi axtarım?” Hər insanın qazandığı, yalnız özünə aiddir. Yükünü daşıyan kimsə, bir başqasının yükünü daşımaz. Sonra sadəcə Rəbbinizədir dönüşünüz. Beləliklə, Allah ayrılığa düşdüyünüz şeyi sizə xəbər verəcəkdir. Və O, sizi yer üzündə gedənlərin yerinə gətirilənlər edən, verdikləri ilə sizi sınamaq üçün, kiminizi kiminizin üzərinə dərəcələrlə yüksəldəndir. Şübhəsiz ki, Rəbbin qovuşdurması tez olandır və şübhəsiz ki, O, çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. (Ənam/164, 165)

14-cü ayədəki “Sonra necə əməl edəcəyinizi görək deyə, onlardan sonra sizi yer üzündə xəlifələr qıldıq” ifadəsində keçən “xəlifə” sözü, “sonradan gəlib birilərinin yerini alanlar” deməkdir. Yuxarıdakı ifadə ilə müxatiblərə bu ismarıc verilir: “Siz yer üzünün tək hakimi deyilsiniz. Sizdən əvvəl bu dünyada başqaları hegemon idi. Biz onları yox edib, yerlərinə sizi keçirdik. Əgər siz də zülmə yönələrsinizsə, sizi də yox edər, yerinizə başqalarını gətirərik”.

Bu ismarıc daha əvvəlki cəmiyyətlərə də çatdırılmışdı:

⁷³And olsun ki, Biz Səmud qövmünə də qardaşları Salehi elçi olaraq göndərdik. O dedi ki: “Ey qövmüm! Allaha qulluq edin, sizin üçün Ondan başqa bir tanrı yoxdur. Sizə Rəbbinizdən açıq bir sübut gəldi. Bax budur, bu, Allahın dəvəsi/sosial yardım və dəstək qaydası sizin üçün bir ayədir! Buraxın onu Allahın yaratdığı yer üzündə yesin, qətiyyən ona pislik etməyin, yoxsa sizi acıqlı bir əzab yaxalayar.
⁷⁴Və düşünün ki, Addan sonra sizi xəlifələr etdi. Və yer üzündə sizi yerləşdirdi: Onun düzənliklərində saraylar tikirsiniz, dağlarını evlər düzəltmək üçün yonursunuz. Elə isə Allahın nemətlərini xatırlayın və yer üzündə qarışıqlıq salanlar olaraq həddinizi aşmayın”. (Əraf/73, 74)
¹⁵Ey insanlar! Allaha möhtac olanlar sizlərsiniz. Allah isə… O, zəngin və tərifə layiq olandır.
^16,17Əgər O diləyərsə, sizi yox edər və yerinizə yepyeni bir yaradılışı/xalqı gətirər. Bu, Allaha heç çətin də deyildir. (Fatir/15-17)
^19,20Göyləri və yer üzünü Allahın haqq olaraq yaratdığını görmədinmi/heç düşünmədinmi? O diləyərsə, sizi aradan qaldırar və yepyeni bir xalq/yaradılış gətirər. Bu, Allaha görə çətin deyildir. (İbrahim/19, 20)
¹³³Ey insanlar! Əgər Allah istəyərsə, sizi yox edər, yerinizə başqalarını gətirər. Və Allah buna qadirdir. (Nisa/133)
⁵⁴Ey iman edənlər! Sizdən kim dinindən dönərsə, bilsin ki, Allah yaxında möminlərə qarşı yumşaq, kafirlərə qarşı da qürurlu və şiddətli bir cəmiyyət gətirər ki, Allah onları sevər, onlar da Onu sevərlər. Onlar Allah yolunda çalışar və heç bir qınayanın qınamasından qorxmazlar. Bu, Allahın dilədiyinə verdiyi bir ərməğandır. Allah biliyi və mərhəməti geniş və hədsiz olandır, çox yaxşı biləndir. (Maidə/54)

Bu ayələrdə Rəbbimiz, Quranın dəyişdirilməsini tələb edən müşriklərə, əgər yaxşı-yaxşı düşünər və ağıllarını işlədərlərsə, Peyğəmbərin təbliğ etdiyi Quranın Allahdan başqasının sözü olamayacağını qətiliklə anlayacaqlarını söyləyir. Müşriklərə verilən bu cavab, eyni zamanda Quranın inananların qəlblərindəki yerini də gücləndirər. Əsbab-i nüzul nəqllərində, Qüreyş müşriklərinin öndə gedənlərindən Abdullah b. Ümeyy əl-Mahzumi, Vəlid b. Müğirə, Mukəvvir b. Hafs, Amr b. Abdullah b. Əbu Kays əl-Amiri və As b. Amir b. Hişam adlarındakı beş nəfərin peyğəmbərimizdən öz ağıllarına uyğun, onların tanrılarını rədd etməyən, onlara nə edəcəklərini bildirməyən və istədiklərində vəziyyətə görə, dəyişdirilə bilən bir başqa Quran gətirməsini istədikləri, bu ayələrin də bu tələbdən sonra endiyi xəbəri yer alır. [7] Müşriklərin “Bu Quran bizim tanrılarımızı alçaldır, bizi qınayır və biz də bundan narahat oluruq” deyərək Quranın dəyişdirilməsini tələb etmələrinin altında hiyləgər bir plan yatırdı. Onlar əslində peyğəmbərimizi sınamaq istəmişdilər və əgər peyğəmbər belə bir şey edərsə, Quranı özünün seçib yığdığını və onu özü istədiyi kimi dəyişdirdiyini irəli sürməyi planlamışdılar. Amma peyğəmbərimizə verdirilən “Allah diləsəydi, mən onu sizə oxumazdım və O, onu sizə bildirməmiş olardı. Mən də ondan əvvəl qətiliklə içinizdə bir ömür qalmışdım. Hələ də ağlınızı işlətməyəcəksinizmi?” şəklindəki cavab, həm müşriklərin planını boşa çıxarmış, həm də Quranın həqiqətən Allahdan gələn vəhy olduğuna bir sübut olmuşdur. Çünki bu cavabla onlara: “Belə böyük və qiymətli bir kitabın, təhsil görməmiş, tələbə olmamış, heç bir kitab oxumamış və elmi mübahisələr etməmiş bir kimsənin əliylə gəlməsi, bunun ancaq bir vəhy ilə olacağını göstərir. Belə bir faktı qəbul etməmək isə ağlın alacağı bir şey deyildir. Hələ ağlınızı işlətməyəcəksinizmi?” – deyilmişdir.

⁹Heç şübhəsiz ki, o Öyüdü – Quranı Biz endirdik, Biz! Və tam əmin olun ki, Biz onu qoruyanlarıq. (Hicr/9)
^44–47Əgər Elçi/Muhəmməd bəzi sözləri Bizim sözlərimiz olaraq irəli sürsəydi, qətiliklə, ondan bütün gücünü alardıq. Sonra ondan can damarını, qətiliklə, kəsərdik. Artıq sizdən heç biriniz də ona sipər ola bilməzdiniz. (Haqqa/44–47)

Allahın əleyhinə yalan uydurmaq, özünün və ya bir başqasının sözünü Allahın sözü imiş kimi göstərmək, məlumatların özünə Allah tərəfindən verildiyini söyləmək deməkdir. Diqqət edilirsə, Allahın ayələrini yalanlayan insan ilə Allahın əleyhində yalan uyduran insan tərəzinin eyni gözünə qoyulmuş və hər ikisi də “ən zalım” sifətiylə xarakterizə edilmişdir. Açıq bir təhdid olan bu xarakterizə etməyin müxatibi o günkü və sonrakı inkarçılar və iftiraçılardır. Beləliklə, Peyğəmbərimiz Allah əleyhində hər hansı bir yalan uydurmadığına görə, ayənin ehtiva etdiyi təhdid də Allahın əleyhində yalan uyduran başqa insanlara yönəlikdir. Belə ki, tarixi qeydlər də öz səhv və yersiz düşüncələrini “Allah tərəfindən yazdırıldı, vəhy edildi” – deyərək Allaha isnad edən iftiraçı pozğunları və yalançı Müseyləmə kimi saxta peyğəmbərləri göstərir.

⁷⁸Və Kitab Əhlindən bəzi söz və qaydaları, kitabdan olmamasına baxmayaraq, siz onu kitabdan sanasınız deyə, dillərini kitaba doğru əyib, bükən ağılsız, sərsəri bir qrup vardır. O, Allah qatından olmadığı halda: “Bu, Allah qatındandır” – deyərlər. Özləri bilə-bilə Allah haqqında yalan da söyləyərlər. (Al-i İmran/78)
⁹³Və Allah haqqında yalan uydurandan, yaxud özünə heç bir şey vəhy olunmadığı halda: “Mənə vəhy olundu” deyəndən və: “Allahın endirdiyi kimi mən də endirəcəyəm” – deyəndən daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanları ölümün şiddətləri içində ikən, vəzifəli güclər də onlara əllərini uzatmış: “Canlarınızı çıxarın. Bu gün, Allah haqqında gerçək olmayan şeylər söylədiyinizə və Onun ayələrinə qarşı təkəbbürləndiyinizə görə, alçaldıcı bir əzabla cəzalandırılacaqsanız” – dediklərində bir görsəydin! (Ənam/93)
¹¹⁴Və O, sizə Quranı ətraflı/haqqı batildən ayrılmış olaraq, endirdiyi halda, Allahdan başqa bir hakimmi axtarım?” Və özlərinə Kitab verdiyimiz bu insanlar Quranın, şübhəsiz ki, Rəbbindən haqq ilə endirilmiş olduğunu bilirlər. O halda sən onların bu kitabın Allah tərəfındən endirildiyini bildikləri barəsində qətiyyən şübhə edənlərdən olma. (Ənam/114)

Bu ayədə Allahın yaradan, ruzi verən, hər şeyə gücü çatan və hər şeyi nizamlayan olduğuna inanan, amma ağlını işlətməyərək, Allahın yaratdıqlarından bir sıra tanrılar qəbul edib, bunların özünü Allaha yaxınlaşdıracağını zənn edən müşriklər qınanır.

Müşriklərin bu pozğun məntiqi Quranda bir çox ayədə dilə gətirilmişdir:

⁷⁶De ki: “Allahın yaratdıqlarından sizin üçün zərər verməyə və faydalı olmağa gücləri yetməyən şeylərəmi qulluq edirsiniz? Halbuki, Allah çox yaxşı eşidəndir, çox yaxşı biləndir”. (Maidə/76)
^11–13İnsanlardan kimi də Allaha qeyri-müəyyən bir tərəf üzərində/qərarsız, konkret cizgisiz bir şəkildə qulluq edər. Ona görə də əgər özünə bir yaxşılıq gələrsə, onunla zehnindəki bütün sorğu-sual işarələrini aradan qaldıraraq, rahatlığa qovuşmuş olur. Və əgər özünə bir sosial yanğın/sıxıntı gələrsə, üzüüstə dönür. O, dünyanı da, axirəti də məhv etdi. Bax budur, bu, açıq-aşkar itkinin məhz, özüdür. O, Allahın yaratdıqlarından özünə zərər və mənfəət verə bilməyəcək şeylərə yalvarır. Bax budur, bu, çox uzaq azğınlığın məhz özüdür. O, zərəri faydasından daha yaxın olana yalvarır. Yalvardığı o şey nə pis köməkçi, nə pis qoruyucu və nə pis yoldaşdır. (Həcc/11-13)
¹⁶De ki: “Göylərin və yerin Rəbbi kimdir?” De ki: “Allahdır”. De ki: “Allahın yaratdıqlarından o, öz-özlərinə faydası ola bilməyən və zərər verməyə gücü olmayanları köməkçi, yol göstərici, qoruyucu yaxınlarmı qəbul edirsiniz?” De ki: “Heç kor ilə görən bir olurmu? Ya da qaranlıqlarla aydınlıq bir olurmu?” Ya da Allaha Onun kimi yaradan bəzi ortaqlar tapdılar ki, bu yaradılış onların fikrincə bir-birinə bənzərmi göründü? De ki: “Allah hər şeyin yaradıcısıdır. Və O, birdir, hər şeydən üstündür və qəhr edəndir”. (Rad/16)

Və Ənbiya/66, 67, Ənam/71, 72, Furqan/55.

Yuxarıdakı ayələrdən göründüyü kimi, müşriklərin ortaq qoşduqları şeylər nə özlərinə zərər verə bilir, nə də faydaları toxuna bilir. Müşriklərin belə şeylərə sitayiş etmələri və onlardan kömək istəmələri hər cür tənqidi haqq edən təlxəklikdən başqa bir şey deyildir. Ayədəki “Siz Allaha göylərdə və yerdə Özünün bilmədiyi bir şeyimi xəbər verirsiniz?” ifadəsi bu şəkildə təqdir edilə bilir: “Yəni siz, Uca Allaha mülkündə bir ortağı, yaxud da Onun izni olmadan nəzdində bir şəfaətçi mövcud olduğunumu xəbər verməkdəsiniz? Əslində isə Onun göylərdə olsun, yerdə olsun, özünün bir ortağı olduğunu bilməməkdədir, çünki onun ortağı yoxdur. Onun üçün belə bir şeydən bəhs edilə bilinməz”.

Müşriklərə məxsus bu diqqətsizliyin üzlərinə vurulduğu bir ayə də Rad surəsindədir:

³³Yaxşı, o qazandıqları ilə birlikdə hər bir insanın üzərində dikilən/görüb nəzarət edən kimdir? Onlar isə Allaha ortaqlar qəbul etdilər… De ki: “Onları adlandırın! Yoxsa siz Ona yer üzündə bilmədiyi bir şeyimi, ya da sözdən açıq olanınımı xəbər verəcəksiniz? Əslində kafirlərə planları gözəl göstərildi və yoldan azdırıldılar. Allah kimi azdırırsa, artıq onun üçün yol göstərən kimsə yoxdur. (Rad/33)

Daha sonra Uca Allah, özünü zalım bir ortağı olmaqdan [şirkdən] tənzih və təqdis edərək, belə buyurur: “Allah, onların ortaq qoşduqları şeylərin hamısından münəzzəhdir və çox ucadır”.

Başlangıcda sadəcə tək bir ümmət olan insanlığın sonradan fərqli inanclara, fərqli qruplara ayrıldıqlarının bildirildiyi bu ayədən anlaşıldığına görə, insanların sonradan bir sıra ixtilaflara düşərək, ayrılması Allahın iradəsi və izni ilədir. Yəni Uca Allah, inanma mövzusunda insanlara hər hansı bir güc tətbiq etməyərək, onları sərbəst buraxmış, beləliklə də insanlar arasında ixtilaflar meydana çıxmışdır.

İnsanlar ayrılığa düşmədən əvvəl tək bir ümmət idilər. Cəm halda الامم [üməm] olan الامّة [ümmət] sözü, ümm, ümmi, emam, imam, ammin, təyəmmüm sözləri kimi əmm sözündən törəmişdir. Emm sözü “qəsd etmək, məqsəd etmək” demək olduğu üçün, istər ümmət sözündə və istərsə də sözün digər törəmələrində, türkcədəki işlədilməsinə uymasa da, “qəsd etmək” mənası mövcuddur. [8] Ümmət sözünün termin olaraq mənası isə: “Öz iradələriylə, və ya bir məcburiyyət nəticəsində eyni zamanda eyni yerdə var olan; yaxşı, ya da pis eyni inanca sahib olan; eyni məqsədi güdmək nəticəsində bir arada yaşayan insan topluluğu” deməkdir. Cəmi olan üməm sözü ilə birlikdə Quranda 64 yerdə keçir. Həmçinin Quranda müxtəlif qəliblərdə olan, amma eyni kökdən gələn yüzlərlə söz mövcuddur. Bu sözlərin hamısı da “qəsd etmək, məqsəd etmək” mənası istiqamətindədir.

Ümmət anlayışı ilə əlaqədar olaraq Əraf Surəsində açıqlama edildiyi üçün əlaqədar bölmənin oradan oxunmasını məsləhət görür, insanların əvvəlləri tək bir ümmət olduğu mövzusuna keçirik:

²¹³İnsanlar tək bir başçılı cəmiyyət idi. Allah müjdəçilər və xəbərdar edənlər olmaq üçün peyğəmbərlər göndərdi və anlaşa bilmədikləri mövzularda insanlar arasında hökm etsinlər deyə, onlarla bərabər, haqq ilə kitab endirdi. Və sırf o Kitab verilənlər, özlərinə bu qədər dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı azğınlıq üzündən anlaşılmazlığa düşdülər. Buna görə də, Allah Öz elmi daxilində iman edənlərə onların haqqında anlaşılmazlığa düşdükləri haqqa bələdçi oldu. Və Allah dilədiyini/diləyəni ən doğru yola bələdçiləyər. (Bəqərə/213)

Yuxarıdakı ayədə insanların özlərinə xəbərdar edən gəlmədən əvvəl [küfr yolunda ikən] bir tək ümmət olduqları bildirilir. Söz küfr yolundakı insanlar üçün işlədildiyi kimi, mömin insanlar kütləsi üçün də işlədilmişdir.

Belə ki, aşağıdakı ayələrdə ümmət sözü möminlər üçün işlədilmişdir:

⁵¹Ey elçilər! Təmiz, xoş, faydalı şeylərdən yeyin və saleh əməl işləyin. Şübhəsiz ki, Mən sizin etdiklərinizi çox yaxşı bilənəm.
⁵²Və bax budur, bu, bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda mənim qorumam altına girin.
⁵³Sonra insanlar öz aralarındakı işləri hissə-hissə böldülər. Hər qrup özündə olanla sevinib təkəbbürlənməkdədir. (Möminlər/51–53)
⁹²Şübhəsiz ki, bu bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda, Mənə qulluq edin. (Ənbiya/92)

Buna görə, bəhs etdiyimiz 19-cu ayədə keçən “insanlar sadəcə bir tək ümmət idi” ifadəsindən:

“İnsanlar əvvəlləri tövhid və İslam ümməti idilər. Ancaq daha sonralar bir qisminin tövhid inancını buraxaraq şirkə batması, yolundan azması səbəbiylə aralarında ayrılıq baş verdi. Beləliklə, bir–birlərinə qarşı haqq–hüquq tanımayan, hər cür zülmü rəva görən müxtəlif soylara, qruplara və millətlərə ayrıldılar” şəklində və ya, “İnsanlar əvvəlləri kafir bir ümmət idilər. Ancaq daha sonralar bir qismi İbrahim peyğəmbər kimi hənifləşdi və digərlərindən ayrılaraq tövhid və İslam ümməti oldu” şəklində mənalar çıxarmaq mümkündür.

Rəbbimizdən keçən söz. Ayədə bəhs edilən Söz, Rəbbimizin cəzaları “adı qoyulmuş müddətə təxirə salma” qaydasıdır. Uca Allah, bu qaydasından və bu qaydanı pozmayacağından başqa ayələrdə də bəhs etmişdir:

¹⁴Və onlar ancaq özlərinə bilik gəldikdən sonra aralarındakı azğınlığa görə ayrılığa düşdülər. Əgər Rəbbin tərəfindən “adı qoyulmuş bir müddətin sonuna qədər” sözü keçməmiş olsaydı, aralarında qətiliklə gerçəkləşdirilərdi. Və şübhəsiz ki, özlərindən sonra Kitaba varis qılınan insanlar Qurandan qətiliklə qərarsızlığa aparan bir şübhə içindədirlər. (Şura/14)
¹⁰⁰Bax budur, keçmişə yönəlik bu xatırlatma şəhərlərin ciddi xəbərlərindən, vacib biliklərindəndir. Biz onu sənə anladırıq – onlardan sağ olanı da vardır, biçilmiş əkin kimi olanı da. (Hud/100)
⁴⁵Və əgər Allah, qazanmaqda olduqları şeylər ucbatından insanları sorğu-suala çəkib cəzalandıracaq olsaydı, yer üzündə kiçik-böyük heç bir canlını sağ buraxmazdı. Və lakin onlara, adı qoyulmuş bir müddətə qədər ertələməkdədir. Sonunda, müddət sona yetdiyi zaman da artıq, şübhəsiz ki, Allah öz qullarını ən yaxşı görəndir. (Fatir/45)

Həmçinin Fussilət/45 və Ta Ha/129-da da eyni qaydadan söz açılmışdır. Bu açıqlamalardan sonra anlaşılır ki, əgər Uca Allah daha əvvəl insanların anlaşılmazlığa düşdükləri mövzularda aralarında hökm vermək işini qiyamət günündən əvvəl edəcəyinə dair bir Söz söyləməmiş olsaydı, əlbəttə hökmünü dünya həyatında reallaşdırar və əməlləri səbəbiylə möminləri cənnətə, kafirləri isə cəhənnəmə qoyardı. Lakin Uca Allah insanlara, nələr edəcəklərini tam olaraq bilməklə bərabər, sərbəst iradə və yetərli müddət verməklə fürsət tanımış, verdiyi müddətin vədəsi olaraq da qiyamət gününü təsbit etmişdir.

Rəbbimiz, elçisindən israrla təkvini möcüzə istəyən kafirlərə verilməsini istədiyi cavabı birbaşa peyğəmbərimizə söylətdirmişdir. Peyğəmbərimizdən dilə gətirilməsi istənən təhdid mahiyyətindəki bu cavabın təqdiri belə edilə bilir:

“Allah mənə nəyi vəhy edirsə, mən sizə onu söyləyirəm. Siz isə məndən, Allahın mənə vəhy etmədiyi, beləliklə, həm mənim, həm də sizin üçün qeyb olan şeylər istəyir və möcüzələr görmədən inanmayacağınızı söyləyirsiniz. Qeybə aid bilikləri faş etmək, ya da etməmək tamamilə Allaha qalmış bir şeydir. Buna görə də, israrla tələb etdiyiniz möcüzəni Allahın göndərib göndərməyəcəyini hamımız bərabər gözləyib görəcəyik”.

Rəbbimiz, inkarçıların bu tövrlərini və müxtəlif tələblərini Quranda bir çox dəfə dilə gətirmiş və bu vəziyyətin əvvəlki peyğəmbərlər üçün də eyni olduğunu bildirmişdir:

^7,8Və inkar edənlər: “Bu necə elçidir ki, yemək yeyir, küçələrdə yeriyir? Ona bir mələk endirilsəydi nə olardı? Beləliklə, onunla bərabər bir xəbərdar edən olardı! Yaxud özünə bir xəzinə verilsəydi və ya özünün yeyəcəyi bir bağçası olsaydı!” – dedilər. Bu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Siz, yalnız və yalnız ovsunlanmış bir insanamı uyursunuz” – dedilər. (Furqan/7, 8)
^90–93Və: “Bizim üçün yerdən bir bulaq fışqırtmadıqca, sənə qətiyyən inanmayacağıq. Yaxud sənin xurmalardan, üzümlərdən ibarət bir bağçan olmalıdır. Onların aralarında şırıl-şırıl bulaqlar axıtmalısan. Yaxud iddia etdiyin kimi, göyü parçalar halında üzərimizə düşürməlisən, yaxud Allahı və mələkləri qarşımıza gətirməlisən. Yaxud sənin qızıl bəzəkli bir evin olmalı, yaxud göyə yüksəlməlisən. Ancaq, sənin yüksəlişinə, öyrənib-öyrədəcəyimiz bir kitabı bizə endirməyənə qədər qətiyyən inanmarıq” – dedilər. Sən de ki: “Rəbbim nöqsanlıqlardan münəzzəhdir. Mən məgər bəşər elçidən başqa bir şeymiyəm ki?!” (İsra/90–93)
⁵⁹Və Bizi əlamətləri/nümunələri göndərməkdən ancaq öncəkilərin onları yalan saymış olmaları saxladı. Və Səmuda, açıq, gözlə görünə bilən şəkildə dəvəni/sosial dəstək qurumları təşkil etmək vəzifəsini vermişdik və onunla haqsız davranmışdılar. Və Biz o əlamətləri/nümunələri ancaq qorxutmaq üçün göndəririk. (İsra/59)

Və Yunus/96, 97, Hicr/14, 15, Tur/44, Ənam/7-9, 37, 109, Ənfal/32, 33, Şüəra/153, 154, 185-187, Hud/53-57, Bəqərə/55.

İnsanın nankorluq xüsusiyyətinə konkret bir nümunənin verildiyi bu ayədə, bir sıxıntıdan sonra özünə bir rəhmət daddırılan insanın dərhal Allahın ayələrinə dil uzatmağa cəhd etdiyi ifadə edilir. İşarə mənası Məkkəli kafirlər olan “insanlar” sözü, əslində bütün insanları əhatə edir.

Səbəb-i nüzul qeydləri, ayənin enmə səbəbi olaraq bu əhvalatı nəql edir:

Əbu Süfyan: “Sənin qarğışına görə bizə yağış yağmaz oldu. Əgər bizə yağış yağdırılmasını [istər və] təmin edərsənsə, biz də səni təsdiq edərik” demişdi. Peyğəmbərin duasından sonra yağış yağdığı halda iman etmədilər. Budur onların “tələlərindən” qəsd budur. [9] Ayədəki “Plan baxımından Allah daha tezdir” ifadəsi, Müşakilə sənətiylə edilən bir bəyan olub, mənası “Allah tələm-tələsik cəzalandırır” deməkdir. Müşakilə sənətiylə əlaqədar təfərrüatlı izah Tarıq Surəsinin təhlilində təqdim edilir.

İnsanların ümumi xarakteri olan nankorluq, müxtəlif ifadələrlə başqa ayələrdə də ortaya qoyulmuşdur:

^6–8Qətiyyən sənin düşündüyün kimi deyil! Dönüşünün Rəbbinə olmasına baxmayaraq, insan özünü özünə yetərli gördüyündə tamamilə yolundan azar. (Ələq/6–8)
¹²Və insana bir kədər üz verdiyi zaman, yanı üstə yatarkən, oturarkən, dik durarkən Bizə tam əmin olun ki, yalvarır. Ondan kədərini aradan qaldırdıqmı, sanki özünə üz verən o kədər üçün Bizə heç yalvarmırmış kimi, vecinə almadan keçib gedər. Həddi aşanlara etdikləri şeylər, bax budur, belə bəzəkli göstərilmişdir. (Yunus/12)
³⁶Biz insanlara bir mərhəmət daddırdığımız zaman da, onunla öyünürlər. Əllərinin öncədən etdiyi şeylərə görə, özlərinə bir pislik isabət edərsə, dərhal onlar ümidsizliyə düşərlər. (Rum/36)

Bu ayələrdə, insan deyilən varlığın çarəsiz qaldığında şirk qoşub, şəfaətini umduğu saxta tanrılarını dərhal tərk etdiyi, Allaha tam da Onun istədiyi kimi yalvardığı, buna qarşılıq, o sıxıntıdan qurtarar qurtarmaz eyni cür pozğunluq və haqsızlıq etməyə geri döndüyü ifadə edilərək, insanın nankor xarakterinə konkret bir nümunə daha verilir.

Bu nümunənin verildiyi bir başqa ayə də İsra surəsindədir:

⁶⁷Və dənizdə sizə bir zərər toxunduğunda, o yalvardıqlarınız yox olub gedərlər. O, yox olmaz. Sonra O, sizi quruya çıxararaq xilas edincə, üz döndərərsiniz. Və insan, çox nankor biridir! (İsra/67)

23-cü ayədəki mötərizəiçi cümlədə “təcavüzkar davranmağınız/həddi aşmağınız bu bəsit dünya həyatının qazancı olaraq sırf öz zərərinizədir. Sonra dönüşünüz sadəcə Bizədir. Sonra Biz etmiş olduqlarınızı sizə xəbər verəcəyik” deyilərək, dünya həyatındakı uğurlarına aldanıb, axirəti tamamilə unudan “ehtiyacsızlara” bir xəbərdarlıq edilir.

Bir əvvəlki ayədə “bəsit həyatın qazancı” olaraq xarakterizə edilmiş olan səfa sürmək, vurğun vurmaq kimi keçici zövqlərin uzun müddətli olmayacağı, bu ayədə çox lakonik bir bənzətmə ilə anladılmışdır. Mükəmməl bir təbiət mənzərəsi şəklində rəsm edilən bəsit həyatın qazancları, bir an sonra xarabalığa çevrilmiş bir bölgə olaraq təsvir edilərək, insanlar çox təsirli şəkildə xəbərdar edilmişdir. Ard-arda cızılmış yaxşı və pis tablolar şəklindəki bu xəbərdarlıq üsulu başqa ayələrdə də işlədilmişdir:

⁴⁵Və sən onlara adi dünya həyatını misal göstər! O bəsit dünya həyatı göydən endirdiyimiz bir su kimidir ki, bu suya görə yer üzünün bitkiləri bir-birinə qarışmış, sonra da küləyin sovurub durduğu bir çöp yığıntısı olmuşdur. Və Allah hər şeyə gücünü qəbul etdirəndir. (Kəhf/45)
²¹Sən, şübhəsiz, Allahın göydən bir su endirərək, onu bir yolla yer üzündəki bulaqlara qovuşdurduğunu, sonra onunla müxtəlif rəngli bir əkin çıxardığını, sonra onun yetişərək, sənin onu saralmış gördüyünü, sonra da onu bir çöpə çevirdiyini görmədinmi/heç düşünmədinmi? Şübhəsiz ki, bunda qavrama qabiliyyəti olanlar/təmiz ağıl sahibləri üçün qətiliklə bir öyüd/xatırlatma vardır. (Zümər/21)
²⁰Bilin ki, keçici dünya həyatı, ancaq bir oyun, ehtiraslı bir əyləndirmə, bir bəzək, öz aranızda bir öyünmə vasitəsi, mal və uşaqlar barəsində bir çoxaltma yarışıdır. Bir yağış örnəyi kimi – onun bitirdiyi əkin əkinçilərin xoşuna gedər, sonra quruyar, bir də baxarsan ki, sapsarı kəsilmiş, sonra o, bir çör-çöp olmuşdur. Axirətdə isə şiddətli bir əzab və Allahdan bir bağışlama və bir məmnunluq vardır. Dünyadakı dünya həyatı aldanış vasitəsindən və vəsaitindən başqa bir şey deyildir. (Hədid/20)

Dünya Həyatı Bitkiyə Bənzər. İnsanın zaman və əmək xərcləyərək, əldə etdiyi bu dünyaya aid qazanclar, ölüm gəlib çatdığında eynilə, böyük zəhmət sərf edilərək gözəlləşdirilən bir bağçanın bir afət nəticəsində qəfildən quruması kimi sıfırlanacaq, bir ömür boyu bəslənmiş ümidlər bir anda ümidsizliyə dönəcəkdir. Çünki ölüm, bu dünyaya sımsıxı sarılaraq arzularını hər an artdıran insanlara ümumiyyətlə qəfildən, heç gözləmədiyi bir anda gəlib çatmaqda, bu gözlənilməz sonla qarşılaşan insan özünü sanki yüksək bir təpədən yerə çırpılmış kimi hiss edir.

Bu reallıq, başqa bir ayədə belə təsvir edilmişdir:

⁴⁴Sonra özlərinə xatırladılanı tərk etdiklərində, onların üzərlərinə hər şeyin qapılarını açdıq. Elə ki, özlərinə verilən şeylərlə “sevincə qapılıb, lovğalandıqda”, onları qəfildən yaxaladıq. Artıq onlar ümidləri puça çıxanlar oldular. (Ənam/44)

²⁵Və Allah salamat [salamatlıq, təhlükəsizlik, xoşbəxtlik] yurduna çağırır və O dilədiyi/diləyən kimsəyə bələdçi olur.

24-cu ayədə qazanarkən, mühafizə edərkən və xərcləyərkən insana sıxıntı və narahatlıq verən dünya qazancının keçici və dəyərsiz olduğu açıqlanmışdır. Bu ayədə isə Rəbbimiz insanları gerçək xoşbəxtliyə, sağlamlığa və təhlükəsizliyə çağırır. Cənnətə “salam yurdu” adının verilməsi, oraya girənin hər cür afət və müsibətdən salamatçılığa çatmasına görədir. Həmçinin “əs-Səlam” sözü Rəbbimizin isimlərindən biri olub, “Daru’s-Səlam” ifadəsindən “Allah özü yurduna çağırır” mənası da çıxır.

^19–24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)
¹⁴Qadınlara, oğullara, qızıl-gümüş yığınlarına, seçmə gözəl atlara, ətindən və südündən yararlanılan heyvanlara və əkinlərə duyulan ehtiraslı, həddindən artıq istək, insanlara bəzəkli/cəlbedici göstərildi. Bunlar, adi fani dünya həyatının qazancıdır. Və Allah… çatılacaq ən gözəl yer Onun qatında olandır.
^15–17De ki: “Sizə bundan daha xeyirli olanı bildirimmi? Allahın qoruması altına girərək: “Rəbbimiz! Şübhəsiz, biz inandıq, artıq bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru!” – deyən, səbr edən/dirənən, doğru olan, həmişəlik hörmətli duran, Allah yolunda xərcləyən və səhərlər də bağışlanma diləyənlər üçün Rəbbinin qatında, içində təməlli qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz həmtaylar və Allahdan məmnunluq vardır. Və Allah qulları ən yaxşı görəndir. (Al-i İmran/14-17)

Bu ayələrdə ismarıc “əkslik” metodu işlədilərək verilir. Həm gözəllik edən adamlara, həm də pislik qazanmış adamlara hansı qarşılıqların veriləcəyinin ayrı-ayrı anladılması, “əkslik” metodunun bir tələbidir. Yaxşıların və pislərin vəziyyətlərinin əkslik içində ələ alınması, onları bir-birləriylə müqayisə edə bilməyi asanlaşdıran bir üsuldur.

Gözəl düşünüb, gözəl iş edənlər axirətdə daha gözəli ilə qarşılıq alacaq, bunun əksinə, işlədikləri günahlar səbəbiylə o gün üzlərini zillətin bürüyəcəyi pislər isə sadəcə etdiklərinin misliylə cəzalandırılacaqlardır:

⁶⁰Yaxşılaşdırmağın/gözəlləşdirməyin qarşılığı yaxşılaşdırmaq/gözəlləşdirməkdən başqa ola bilərmi? (Rəhman/60)
⁴⁵Və sən onları alçaqlıqlarına görə, başları önə əyilmiş, gözucu gizli-gizli ətrafa baxarkən, atəşə atıldıqlarını görəcəksən. İman edənlər isə: “Şübhəsiz, zərərə uğrayanlar, özlərini və ailələrini, yaxınlarını Qiyamət günü zərərə uğratmış olan insanlardır”– dedilər. Gözünüzü açın! Şübhəsiz, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər, həmişəlik bir əzab içindədirlər. (Şura/45)
^42,43Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin etdiklərindən Allahın xəbərsiz/məlumatsız olduğunu qətiyyən sanma! Ancaq O, onları başlarını didərək qaçacaqları, gözlərin hədəqəsindən çıxacağı bir gün üçün ertələyir. Onların baxışları özlərinə dönməz və onların könülləri bomboşdur.
^44,45Və sən insanları əzabın gələcəyi gün ilə xəbərdar et. Artıq şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Ey Rəbbimiz! Bizə yaxın bir müddətə qədər möhlət ver ki, sənin dəvətinə əməl edək və elçilərə tabe olaq” – deyərlər. Daha əvvəl siz sizin üçün bitməyin/tükənməyin/yox olmağın olmadığına dair and içməmişdinizmi? Həm də siz şərik qoşaraq, özlərinə haqsızlıq edənlərin yurdlarında otururdunuz. Onlara qarşı necə davrandığımız sizə açıq-aşkar bəlli olmuşdu. Və sizə nümunələr də vermişdik. (İbrahim/42-45)
¹⁶⁰Kim yaxşılıq edərsə, artıq ona etdiyinin on misli vardır. Kim də pislik edərsə, artıq o, sadəcə onun misli ilə cəzalandırılar və onlar haqsızlığa uğradılmazlar. (Ənam/160)

Və Qiyamət/7-12, Al-i İmran/106-107, Zümər/60, Əbəsə/38-42, Qiyamət/20-23, Nəml/89, Al-i İmran/134, Ənkəbut/69.

^28,29Və hamısını toplayacağımız, sonra da o ortaq qoşanlara: “Yerlərinizə! Siz və ortaqlarınız!” – deyəcəyimiz gün, artıq tam yəqinliklə bilin ki, aralarını yaxşıca açacağıq və onların ortaqları: “Siz sadəcə bizə sitayiş etmirdiniz ki! İndi bizim aramızda və sizin aranızda şahid olaraq Allah yetər. Biz sizin qulluğunuzdan tam yəqinliklə bilin ki, xəbərsiz idik/laqeyd idik” – deyəcəklər.

Bu ayələrdə, şirk qoşanlar ilə özlərinə edilən isnadı rədd edib, buna Allahı şahid göstərən saxta tanrılar arasındakı mübahisə bir axirət tablosu halında sərgilənir. Şirk qoşanlara və sitayiş etdiklərinə xitabən söylənən “Yerlərinizə!” ifadəsi, təhdid üçün işlədilən bir ifadədir və “Hesabınız görülənə qədər yerinizdə durun!” mənasına gəlir. Əslində isə, toplanma günü Allahın sərt rəftarına məruz qalacaq olan kafirlər, bu pis günlə qarşılaşmamaları üçün dünyada ikən Quranda (Nəhl/36, Ənbiya/25, Zühruf/45, Tarıq/8, 9, Qiyamət/13, İsra/13, 14) bir çox dəfə xəbərdarlıq edilmişlərdir. Günahkarların o gün bir arada toplanacaqları, müxtəlif ifadələrlə bir çox ayədə (Saffat/22-25, Kəhf/47, Ya Sin/59, Rum/14, 43, Məryəm/82, Əhqaf/5, 6, Səba/40, 41, Əraf/44, 45) bildirilmişdir.

O gün Allah da şahid göstərəcək və günahkarlara söylənəcək söz qalmayacaqdır:

^116–118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116-118)

Bundan əvvəlki ayələrin tamamlayıcısı mahiyyətində olan bu ayə, dünya həyatı ilə əlaqədar olan hər şeyin bitdiyi o saatda və geri dönüşün mümkün olmadığı o yerdə nələr olacağını qısaca belə xülasə edir: İnsanlar, uydurduqları köməkçiləri özlərindən uzaqlaşmış bir halda, gerçək mövlaları olan Allaha döndəriləcəklər və əvvəldən göndərdiklərinin qarşılığını tapacaqlar. Bir başqa ifadə ilə, o gün ora başların daşa dəydiyi zaman və yer olacaqdır.

^165,166İnsanlardan bəzisi də Allahın yaratdıqlarından bəzi taylar tutan kəslərdir. Onları Allahı sevər kimi sevirlər. Halbuki, iman edənlər Allaha sevgi sarıdan daha qüvvətlidir. Və şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər əzabı görəcəkləri zaman… Özlərinə uyulan insanlar əzabı görərək, özlərinə uyanlardan qaçıb uzaqlaşdıqlarını, əzabı gördükləri və özləri ilə bağlar kəsildiyi zaman qüvvətin Allaha aid olduğunu və Allahın əzabının həqiqətən çox şiddətli olduğunu kaş ki, görsəydilər. (Bəqərə/165, 166)
²⁴Bax, öz əleyhlərinə necə də yalan söylədilər! O uydurduqları şeylər də özlərindən ayrılıb yox oldu. (Ənam/24)
²¹Bax budur, onlar özlərinə zərər vermiş olan insanlardır. O uydurduqları şeylər də özlərindən uzaqlaşıb yox olmuşdular. ²²Şübhəsiz ki, bunlar axirətdə də, ən çox zərərə/itkiyə uğrayıb acı çəkəcək olanların məhz özləridir. (Hud/21, 22)
⁸⁷Və Sura üfləndiyi gün, artıq Allahın dilədikləri istisna olmaqla, göylərdə və yerdə kimlər varsa, hamısı dəhşətə düşər. Və hamısı, dəyərlərini itirmiş olaraq, Onun yanına gələrlər. (Nəml/87)
⁷⁵Və Biz hər liderli cəmiyyətdən bir şahid çəkib çıxardıq və: “Haydı, qəti dəlilinizi gətirin!” – dedik. Artıq bildilər ki, həqiqət Allaha aiddir və uydurduqları şeylər özlərindən ayrılıb, yox olmuşdur. (Qasas/75)

Ayənin başındakı “orada” sözü; “o yerdə, o dayanacaqda” demək olub, məhşər sahəsindəki dayanacaq yerini ifadə edir. Ancaq söz yer isminin zaman üçün işlədilmış olmasını qəbul etməklə, “o vaxtda” olaraq da anlaşıla bilir.

Gerçək Mövla. Ayənin açıq ifadəsi, “Gerçək Mövla”nın “Allah” olduğunu vurğulayır. Xatırlanacaq olursa, Əraf surəsinin 3-cü ayəsinin təhlilində bu xüsusa toxunulmuş, “vəliy” sözü ilə eyni mənada olan və ismi-fail mənasıyla “yol göstərən, yardım edən, qoruyan, yaxın” mənasındakı “mövla” sözünün qullara nisbət edilməməli olduğunu, Mövlanın sadəcə Allah olduğunu qeyd etmişdik. Buna görə də, istər Cəlaləddin-i Rumi adlı şairimizin, istərsə Hindistan, Pakistan və Əfqanıstan kimi cəmiyyətlərdə buna bənzər bəzi şəxsiyyətlərin Mövlana titullarıyla anılmaları doğru bir tətbiqat deyildir. Həqiqi Mövlanın Allah olduğu Quranda bir çox ayədə (Ənam/58-62, Həcc/78, Ənfal/40, Muhəmməd/11, Təhrim/2, İbrahim/22) bildirilmişdir.

^31,32De ki: “Sizi göydən və yer üzündən kim ruziləndirir? Ya da qulaqlara və gözlərə kim sahib olur, bunların sahibi kimdir? Və ölüdən dirini, diridən ölünü kim çıxarır? Və işləri kim düzənləyir?” Dərhal: “Allah” – deyəcəklər. O zaman de ki: “O halda, hələ də Allahın qoruması altına girməyəcəksinizmi? Elə isə bax budur, O, sizin gerçək Rəbbiniz Allahdır. Artıq, həqiqətdən sonra pozğunluqdan başqa nə ola bilər! O halda necə də çevrilirsiniz?”

Bu ayələrdə, müşrikləri həqiqi tanrının Allah olduğuna razı salması üçün peyğəmbərimizə taktika verildiyi söylənə bilir. Ancaq ayələrdə hədəf alınan kütlə, bizə görə, sadəcə Məkkəli müşriklər deyil, bütün kütlələrdir. Rəbbimiz peyğəmbərimizdən müşriklərə suallar yönəltməsini istəyərək, verəcəkləri cavablarla müşriklərin Allahın birliyini və Rəbb olduğunu etiraf edəcəklərini bildirir. Peyğəmbərimizə öyrədilən taktika, bu etiraflarını Allahın birliyinə dəlil göstərərək müşriklərə günahlarını qəbul etməkdən başqa yol buraxmamaqdır.

Rəbbimiz bu üsulun tətbiqatını başqa ayələrdə də istəmiş, ruzini verənin özü olduğu reallığını “Rəbb”liyinə dəlil olaraq göstərmişdir:

^27–32Beləliklə, yer üzündə, sizə və mal-qaranıza dolanışıq olaraq dənələr/toxumlar, üzümlər, yoncalar, zeytunlar, xurmalar, gur çəmənli, sıx ağaclı bağçalar, meyvə və otlaq bitirdik. (Əbəsə/27-32)
²¹Və ya Allah ruzisini kəsərsə, sizə ruzi verəcək o kəs kimdir? Əslində, onlar azğınlıq və nifrətdə dirənib, durmaqdadırlar.
²²İndi üz üstə qapanaraq, yeriyənmi daha doğru gedər, yoxsa dosdoğru yolda dümdüz yeriyənmi?
²³De ki: “O, sizi inşa edən, sizə qulaq, gözlər və könüllər əmələ gətirəndir. Sahib olduğunuz nemətlərin qarşılığını necə də az ödəyirsiniz?” (Mülk/21-23)
⁴⁶De ki: “Heç düşündünüzmü, əgər Allah sizin eşitməyinizi və görməyinizi alarsa və qəlblərinizi möhürləyərsə, onları sizə Allahdan başqa gətirə biləcək tanrı kimdir?” Bax, Biz ayələri necə açıqlayırıq. Sonra da onlar arxa çevirib, mane olurlar? (Ənam/46)

Və Rəhman/29, Ənkəbud/17, Səcdə/5, Zümər/3, Loğman/25, Möminlər/84-89.

³³Haqq yoldan çıxan insanlara Rəbbinin sözü gerçəkləşmişdir! Şübhəsiz ki, onlar imana gəlməzlər.

Bu ayədə, Rəbbimizin əzəli elmi ilə bildiyi “qeybə aid hadisələr”dən biri dilə gətirilərək “fasiqlik edən adamların imana gəlməyəcəyi” bildirilir. Ayənin işarə etdiyi fasiqlər afaq və enfüsdəki [kainatdakı və insanların iç dünyalarındakı] ayələrə gözlərini qapayıb, qulaqlarını tıxayanlardır. Bu insanlar bəhs edilən davranışlarıyla sadəcə qəlblərinə kilid vurmaqla qalmır, eyni zamanda, sanki özlərini dünya zövqlərinə və nemətlərinə boyunlarından bağlamış olurlar. Əbu Ləhəb nümunəsində olduğu kimi, bu insanlar özlərinə xəbərdarlıq gəldikdən sonra illərlə yaşamış olmalarına baxmayaraq, iman etmədən ölür və beləliklə də, Rəbbimizin “Şübhəsiz onlar imana gəlməzlər” sözü də reallaşmış olur.

^42,43Və onlar var gücləri ilə Allaha and içmişdilər ki, özlərinə xəbərdar edən bir peyğəmbər gələrsə, tam yəqinliklə bilin ki, liderli cəmiyyətlərin hər birindən daha doğru yolda olacaqdılar. Buna baxmayaraq, o zaman ki, özlərinə bir xəbərdar edən gəldi, bu, yer üzündə bir təkəbbürlənmə və pisliyin nizamlanması baxımından onların yalnız nifrətini artırdı. Halbuki, pisliyin nizamlanması ancaq öz nizamlayıcısını hərtərəfli əhatə edir. O halda öncəkilərin qanunundan/öncəkilərə tətbiq olunandan başqa nə gözləyirlər? Onun üçün sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapa bilməzsən. Sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir başqalaşma tapa bilməzsən. (Fatir/42, 43)
⁷¹Və kafirlər qətiliklə, bölük-bölük cəhənnəmə sövq olunacaq. Sonunda oraya çatdıqlarında qapıları açılacaq. Və onun gözətçiləri onlara: “İçinizdən sizə Rəbbinizin ayələrini oxuyan, bu gününüzlə qarşılaşacağınıza dair sizi xəbərdar edən elçilər gəlmədimi?” – deyəcəklər. Onlar: “Bəli gəldi” – deyəcəklər. Və lakin kafirlər üzərinə əzab kəlməsi haqq oldu. (Zümər/71)

Bu ayələrdə Rəbbimiz istəyir ki, müşriklərə həqiq tanrı ilə saxta tanrı qarşılaşdırmasını etdirmək üçün peyğəmbərimiz yenə sual-cavab üsulunu işlətsin.

^42–45Bir dəfə o atasına: “Atacan! Eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydası olmayan şeylərə nə üçün qulluq edirsən? Atacan! Şübhəsiz, sənə gəlməyən bir bilik mənə gəldi. O halda mənə uy ki, sənə ən doğru bir yolu göstərim. Atacan! Şeytana qulluq etmə. Şübhəsiz, şeytan Rəhmana asi oldu. Atacan! Şübhəsiz, Mən, sənə Rəhmandan bir əzab toxunar və şeytan üçün bir yol göstərən, qoruyan, kömək edən bir yaxın olarsan deyə, qorxuram” – demişdi. (Məryəm/42-45)
^95,96İbrahim: “Əlinizlə yonduğunuz şeylərəmi sitayiş edirsiniz? Halbuki sizi və sitayiş etdiyiniz şeyləri Allah yaratmışdır” – dedi. (Saffat/95, 96)

³⁶Və onların çoxu, ancaq bir zənnə uyarlar. Şübhəsiz ki, zənn “haqq”dan heç bir şey qazandırmaz. Şübhəsiz ki, Allah onların etdiklərini çox yaxşı bilir.

Əvvəl Məkkəliləri, sonra da bütün insanlığı xəbərdar edən bu ayə, zənnin insanlara heç bir şey qazandırmayacağını bildirir. Zənnin “elm” qarşısında heç bir dəyəri yoxdur. İstər insanları xurafatlara sürükləyən batil dinçilər, istərsə də öz fikir və təkliflərini elmdən çıxara bilməyən filosoflar və qanunvericilər yalnız öz təxmin və zənnlərinə arxalanırlar. Zənn isə “haqq”dan heç bir şey ifadə etmədiyi üçün, kimsəyə bir qazanc təmin etmir. Bu mövzu irəlidə, 66-cı ayədə təkrar gündəmə gələcəkdir.

Bu ayələrdə İsra/88-dəki mövzu ələ alınaraq, zənnə uyan müşriklərin Qurana baxışları üzərində durulmuş və onlara lazımi cavablar verilmişdir. “Onu özü uydurdu” deyən inancsızlar, “Elə isə siz bənzəri bir surə meydana gətirin!” şəklində Rəbbimizin açıq bir meydan oxumasına müxatib olmuşdular. Rəbbimizin bu meydan oxuması başqa ayələrdə (İsra/88, Hud/13, Tur/33, 34, Bəqərə/23) də davam etmişdir. Bu ayələrdən göründüyü kimi, Rəbbimizin meydan oxuması Quranın tam olaraq bir bənzərinin gətirilməsi təklifiylə məhdudlanmamış, bu təklif Quranın on surəsinin, bir surəsinin, hətta tək bir sözünün belə bənzərinin gətirilməsinə qədər endirilmişdir. Rəbbimiz eyni Quranın fərdlər tərəfindən gətirilə bilməməsi halında hər kəsin bir-birinə kömək edərək eyni işi görməyə çalışmasını da təklif edir, lakin nə edilirsə edilsin, heç vaxt uğur qazana bilməyəcəyini bildirir. Əslində Rəbbimiz, bu meydan oxuma ilə insanları Quran üzərində araşdırmağa və düşünməyə sövq edir. Çünki bilir ki, insanlar öz ciddi araşdırmaları nəticəsində ən azı aşağıdakı nəticələrə çatacaqlar:

*Quran, fəsahət, bəlağət və icaz baxımından bənzəri olmayan bir kitab, əbədi bir şah əsərdir. Əslində isə Allah elçisi Muhəmməd (səs)in nə ədəbi bir keçmişi, nə də aldığı hər hansı bir təhsili vardır. Beləliklə, belə bir kitabı özü yazmış ola bilməz.

* Quran, özündən əvvəlki kitabları və elçiləri təsdiq edir. Əslində isə onu elçinin özü yazmış olsaydı, mütləq öz həvəsinə uyar, keçmiş kitab və elçiləri təsdiq etmək yerinə, özünü ön plana çıxararaq, hər şeyi özünə isnad etmək istərdi.

* Quran, içərisində fizikaya, kimyaya, biologiyaya, astronomiyaya, kosmologiyaya, təhsilə, psixologiyaya, sosyologiyaya aid necə biliklər mövcud olduğuna görə, mətni və təlimi baxımından da bənzərsiz bir kitabdır. Əslində isə peyğəmbərimiz Məkkədə yetişmiş, həyatının hər dövrü hər kəs tərəfindən bilinən, ətrafında hər hansı bir məktəbi və ya müəllimi mövcud olmayan bir insandır. Beləliklə, Qurandakı bilikləri bilməsi bir yana, o mövzuları düşünməsi belə mümkün deyildir.

* Quran reallıqlara əsaslanan bir çox tarixi hadisə ehtiva edir. Allah elçisi Muhəmməd (əs) isə belə mövzulardan xəbəri olmayan bir insandır. Bu hadisələri bilməsi də, səhvsiz olaraq uydurması da imkansızdır.

* Quran, keçmişə aid olduğu qədər gələcəyə [qeybə] aid məlumatlar da verir. Bu məlumatların doğruluqları zaman keçdikcə bir-bir ortaya çıxmışdır. Adi bir insanın mütləq doğru çıxan bu cür xəbərlər verə bilməsi mümkün deyildir. Allahın elçisi olduğunu söyləyən və hər kəsin özünə inanmasını gözləyən birinin özünə aid bir sıra təxminləri gələcəyə aid məlumatlarmiş kimi söyləməsi və etibarlılığını riskə atması düşünülə bilməz. O halda bu məlumatların onun öz təxminləri olması barədə söz gedə bilməz.

* Quran, quruluş yönü ilə də bir çox möcüzə ehtiva edir. Belə ki, geniş həcminə baxmayaraq mətnində heç bir nöqteyi nəzərdən ziddiyyət, əsassızlıq mövcud deyil. Aydındır ki, belə bir kitabı bu iş üçün hər kəs tərəfindən bilinən, kifayət qədər qabiliyyəti olmayan bir şəxs yaza bilməz.

⁸²Onlar hələ Quranı lazım olduğu qədər düşünməzlərmi? Əgər ki, o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, qətiliklə onun içində bir çox qarışıqlıqlar/ziddiyyətlər tapardılar. (Nisa/82)

Quran üzərində araşdırma aparıb düşünən hər insanın təsbit edə biləcəyi bu xüsuslar, Quranın peyğəmbərimizin əsəri olmadığını göstərir. 37-ci ayədəki “Onda şübhə ediləcək heç bir şey yoxdur. Aləmlərin Rəbbi tərəfindəndir” ifadəsi də buna işarə edərək, Quranın Allah qatından vəhy ilə endirilmiş bir kitab olduğunu bildirir. Rəbbimizin bu meydan oxuması bu gün də hələ keçərli olduğu kimi, qiyamətə qədər də keçərli olacaqdır. Möcüzələrin ən böyüyü olan Quranın ehtiva etdiyi möcüzələr qiyamətə qədər tükənməyəcək, insanlar o günə qədər onda bir çox yeni möcüzələrlə qarşılaşmağa davam edəcəkdir. Quranda qarşılaşılacaq hər yeni möcüzə isə onun Allahdan olduğunu bir daha ortaya çıxaracaqdır. Quranın sadəcə endiyi çağa deyil, qiyamətə qədər bütün insanlara xitab edəcək bir kitab olduğu əsla ağıllardan çıxarılmamalıdır. Bu xüsusu nəzərə almayan, ya da Quranın bu qədər çox möcüzə ehtiva edə biləcəyinə ağıl çatdıra biməyən bəzi cahillər, özlərinin anlayamadıqları bu cür ayələri tənqid edib, etiraz etmişdilər. 39-cu ayədəki “Əksinə, onlar elmini qavrayamadıqları və təvili özlərinə hələ gəlməmiş olan bir şeyi yalan saydılar” ifadəsi, tam da belə bir vəziyyətə işarə edir.

Cahillərin qavraya bilmədikləri ayələrə etdikləri etirazların bir nümunəsi də aşağıdakı ayələr haqqında olmuşdur:

⁶²İkram olaraq bumu daha xeyirlidir, yaxud zəqqum ağacımı?
⁶³Şübhəsiz ki, Biz onu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir sınaq vasitəsi etdik. ^64,65Şübhəsiz ki, o zəqqum ağacı, cəhənnəmin dibində çıxan bir ağacdır. Tumurcuqları buynuzlu ilanların başları kimidir.
⁶⁶Bax budur, tam əmin olun ki, onlar ondan yeyəcəklər və qarınlarını onunla dolduracaqlar. ⁶⁷Sonra şübhəsiz ki, onlar üçün sonra içəcəkləri qaynar su qarışdırılmış bir içki də vardır. ⁶⁸Sonra da şübhəsiz ki, dönəcəkləri yer, tam əmin olun ki, cəhənnəmdir. (Saffat/62–68)
^43–46Şübhəsiz, zəqqum ağacı həddindən artıq günahkarların yeməyidir. O, ərimiş mədən kimidir, qızğın bir mayenin qaynaması kimi qarınlarda qaynayar. (Duhan/43–46)
²⁴Sonra, əgər bunu etmədinizsə və qətiyyən edə də bilməyəcəksiniz – belə isə kafirlər üçün hazırlanmış, yanacağı insanlar və daşlar olan atəşdən qorunun. (Bəqərə/24)

Yuxarıdakı ayələrlə əlaqədar olaraq o günün müşriklərindən Əbu Cəhil bu tənqidi etmişdir: “Yoldaşınız [Muhəmməd], “Onun yanacağı daşlar və insanlardır” deyərək, cəhənnəm atəşinin daşları belə yandırğını iddia edir, sonra qalxıb o cəhənnəmin içində bir ağacın cücərdiyini söyləyir. Halbuki atəş ağacı yeyər, yaxar, bitirər. Elə isə o cəhənnəmdə necə o ağac cücərə bilər?”

Mütəşabih ayələrdən hələ təvili edilməmiş olanlar haqqında Əbu Cəhil kimi ortalığı qarışdırmaq istəyənlərin ola biləcəyini xəbər verən Rəbbimiz, bu ayələrin təvilinin kimlər tərəfindən edilməli olduğunu da Al-i İmran surəsində bildirmişdir:

^7–9Allah sənə bu kitabı endirəndir. Bu kitabdan bir qismi içərisində qayda olan ayədirlər ki, bunlar kitabın anasıdır. Digərləri də bir-birinə oxşar mənalıdır. Amma, belə olduqda qəlblərində etibarsızlıq/dayanıqsızlıq olan kəslər insanları dindən çıxarmaq, ortaq qoşmağa sürükləmək və onun mənalarından ən uyğununun təsbitinə cəhd etmək üçün dərhal ondan oxşar mənalı olanlarının ardınca düşərlər. Halbuki, onun mənalarından ən uyğun olanının təsbitini ancaq Allah və: “Biz buna inandıq, hamısı Rəbbimiz qatındandır. Rəbbimiz! Bizə bələdçilik etdikdən sonra qəlblərimizi döndərmə! Bizə Öz nəzdindən mərhəmət lütf et! Şübhəsiz, Sən bol-bol lütf edənin məhz özüsən. Rəbbimiz! Şübhəsiz, Sən insanları özündə heç bir şübhə olmayan gün üçün toplayansan. Şübhəsiz, Allah verdiyi sözdən dönməz” – deyən, elmli olanlar bilirlər. Və sadəcə, dərrakəsi/qavrama qabiliyyətləri olanlar öyüd alırlar. (Al-i İmran/7-9)

⁴⁰Onlardan Qurana inananlar da olacaq, inanmayanlar da. Və sənin Rəbbin qarışıqlıq salanları ən yaxşı biləndir.

⁴²Və onlardan sənə qulaq asan insanlar vardır. Onlar ağıllarını işlətməzlərkən, karlara sənmi dinlədəcəksən?

⁴³Onlardan sənə baxanlar da var. Lakin sən korlara, onlar görməyənlər olsalar belə, sənmi bələdçi olacaqsan?

Bu ayə qrupunda peyğəmbərimizə öz ətrafındakı insanların davranışları barəsində məlumat verilir və inancsızların ortaya qoyduqları reaksiyalara görə özünü günahlandırmaması öyüdlənir. İnancsızlar burada “المفسدين müfsidlər [pozğunçular]” olaraq adlandırılmışdır. Çünki inkarları hər hansı bir mənalı səbəbə deyil, ön mühakiməyə və nəfsaniyyətə əsaslanır.

⁵⁷Və onlar: “Biz səninlə bərabər doğru yol bələdçisinə uyarsaq, yurdumuzdan çıxarılarıq”–dedilər. Biz onları, Öz qatımızdan bir ruzi olaraq, hər şeyin səmərələrinin toplanılıb, özünə gətirildiyi, təhlükəsiz, toxunulmaz bir yerə – Məkkəyə yerləşdirmədikmi? Lakin onların çoxu bilməzlər. (Qasas/57)
³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” – dedilər. (Zühruf/31)
⁷³Az qalmışdı ki, onlar səni, sənə vəhy etdiyimizdən uzaqlaşdırsınlar və Ondan başqasını bizə isnad edərək söyləyəsən deyə, səni səhvə sürükləyərək atəşdə yandırsınlar. Bax budur, o təqdirdə səni xəlil/ iz qoyan bir lider edərdilər. (İsra/73)

Qəlblərinin [şüurlarının] səsini basdıran bu nizambaz pozğunçular, inkar etmələrinin səbəbi olaraq Quranın Allahın Kitabı olduğuna inanmadıqlarını göstərirlər və bu hallarıyla zehinlərdə suallar oyandırıb, başqalarının da inanmasına mane olmağa çalışırlar. Nə var ki, bəhanələrində səmimi olmadıqları Allaha gizli deyildir. Səmimiyyətsiz və pis niyyətli olduqlarına görə də Rəbbimiz tərəfindən “müfsid”lər olaraq anılırlar.

Əsbab-i nüzul qeydləri bu cür adamların bəzilərinin səmimiyyətlə Quranın Allah kəlamı olduğunu qəbul etdiklərini, ancaq inad, ya da qınanma qorxusu kimi səbəblərlə Quranı yalan saymağa yönəldiklərini qeyd edir: “Vəlid b. Muğirə, Peyğəmbər Quran oxuyarkən onu dinləyir və belə deyir: “Mən bir az əvvəl Muhəmməddən bir söz eşitdim ki, o nə insan, nə də cin sözünə bənzəyir. Allaha and olsun, onun sözlərində bambaşqa bir şirinlik və zəriflik var. Sözlərinin başlangıcı sağlam bir xurma ağacına, sonları isə o ağacın meyvələrinə bənzəyir. O ucadır, ona kimsə üstün gələ bilməz”. Vəlid Qüreyşin öndə gedənlərindən biri idi. Əbu Cəhil Vəlidin bu sözünü öyrənincə, onu danlamaq üçün birbaça onun yanına getdi. Çünki Əbu Cəhil Peyğəmbərə kin qusurdu”.

Bir başqa nəql. “Vəlid Əbu Bəkirin yanına gələrək, ondan Quran oxumasını istədi. Bundan sonra Əbu Bəkir ona Qurandan bir az oxudu. Sonra Qüreyşin öndə gedənlərinin yanına döndü və ‘İbn Əbi Kəbşənin [Peyğəmbərin] dediyi nə qədər də gözəldir! And olsun ki, o nə şeir, nə sehir, nə də dəlilik məhsuludur. Şübhəsiz o, Allahın kəlamıdır dedi. Bundan sonra Qüreyş uluları onun iman edib, başqasına zərər verəcəyindən qorxdular. Əbu Cəhil onun yanına gəldi, danladı, qınadı. Dönənədək onu qızışdırdı”. [10]

41-ci ayədə din seçmə sərbəstliyinin əsas qaydası dilə gətirilmişdir. Bu mövzu ilk əvvəl Kafirun surəsində ortaya qoyulmuşdu:

¹De ki: “Ey kafirlər – Allahın tanrılığını, Rəbbliyini qəbul etməyən insanlar! ²Mən sizin sitayiş etdiklərinizə sitayiş etmərəm/mən sizin etdiyiniz qulluğu etmərəm. ³Siz də mənim sitayiş etdiyimə sitayiş edən deyilsiniz/siz də mənim etdiyim qulluğu etməzsiniz. ⁴Və mən qətiyyən sizin sitayiş etdiklərinizə sitayiş edəcək deyiləm/mən qətiyyən sizin etdiyiniz qulluğu edən deyiləm. ⁵Siz də mənim sitayiş etdiyimə sitayiş edəcək deyilsiniz/siz də mənim etdiyim qulluğu edən deyilsiniz. ⁶Sizin dininiz/inanc və həyat tərzləriniz ancaq sizin üçün, mənim dinim/inanc və həyat tərzlərim də ancaq mənim üçündür”. (Kafirun/1–6)
^18,19Şübhəsiz, Allah sizdən o əngəlləyənləri, sarsaqlayanları və sizi qısqanaraq, qardaşlarına: “Bizə gəlin!” – deyənləri bilir. Və ancaq onlar sıxıntıya çox az gəlirlər. Sonra, o qorxu gəlincə, sən onları ölümdən huşunu itirmiş kimsə kimi, gözləri dönərək, sənə baxarkən gördün. Sonra isə o qorxu gedincə, yaxşılığa paxıllıq edərək, sizə kəskin-kəskin dillər uzatdılar. Bax budur, bunlar iman etmədilər və Allah onların əməllərini boşa çıxardı. Və bu, Allah üçün çox asandır. (Əhzab/18, 19)

42-ci və 43-cü ayələrdə isə inkarçılar laqeydliklərinə görə “qulaq asan, amma eşitməyən”, “baxan, amma görməyən”-lər olaraq xarakterizə edilirlər. Bu xarakterizə etmə, inkarçıların yığcam bir ifadəylə qınanması deməkdir.

^4,5İbrahimdə və onunla bərabər olanlarda, İbrahimin atası üçün: “Sənin üçün qətiliklə bağışlanma diləyəcəyəm. Və Allahdan olan heç bir şeyə gücüm yetməz” – deməsi istisna olmaqla, qətiliklə sizin üçün gözəl bir nümunə vardır. Həmçinin İbrahim və İbrahimlə bərabər olanlar cəmiyyətlərinə: “Biz sizdən və sizin Allahın yaratdıqlarından sitayiş etdiklərinizdən uzağıq. Biz sizi silib atdıq. Və siz, bir tək olaraq Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda sonsuzadək bir düşmənçilik və nifrət bəlli edilmişdir. Rəbbimiz! Yalnız sənə inandıq, sənə yönəldik. Və dönüş ancaq sənədir. Rəbbimiz! Bizi kafirlər üçün bir atəşə atılma/imtahan vasitəsi etmə! Bizi bağışla! Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyanın, ən sağlam edənin məhz özüsən!” – demişdilər. (Mümtəhinə/4, 5)
^41,42Səni gördükləri zaman da: “Budurmu Allahın elçi olaraq göndərdiyi? Əgər tanrılarımıza inanmaqda təkid etməsəydik, həqiqətən də bizi az qala tanrılarımızdan azdıracaqdı” – deyə, səni lağa qoymaqdan başqa bir şey etmirlər. Və onlar, yaxında əzabı gördükləri zaman, kimin haqq yol sarıdan daha azğın olduğunu biləcəklər! (Furqan/41–42)
¹⁹⁸Siz onları doğru yola çağırsanız da eşitməzlər. Və onları sənə baxan kimi görərsən, halbuki, onlar görməzlər”. (Əraf/198)
⁴⁶Yaxşı, onlar yer üzündə dolaşmadılarmı ki, özlərinin dərk edəcək qəlbləri və eşidəcək qulaqları olsun. Bax budur, şübhə yox ki, gözlər kor olmaz, lakin sinələrin içindəki qəlblər kor olur. (Həcc/46)

⁴⁴Şübhəsiz ki, Allah insanlara heç bir şəkildə və heç bir yolla haqsızlıq etməz. Lakin insanlar, özləri özlərinə səhvlər/öz zərərlərinə işlər edərək, haqsızlıq edirlər.

Hər kəs üçün bir xəbərdarlıq ismarıcı ehtiva edən bu ayədə Allahın kimsəyə zülm etmədiyi bildirilir. Bu, cəhənnəmdə əzab çəkəcək olanların o vəziyyətə öz seçimlərinin bir nəticəsi olaraq düşəcəkləri mənasına gəlir. İlk baxışda heç kimsənin bilə-bilə öz pisliyini istəməyəcəyinə görə, ağla zidd kimi görünən bu nəticə, əslində tam olaraq doğrudur. Çünki Allah insanlara eşitməyə qulaqlar, görməyə gözlər, hiss edib, ağıl edəcək qəlblər vermiş və həmçinin haqq ilə batili, doğru ilə yanlışı bir-birindən ayırmağı təmin edən bələdçini [Quranı], onu təbliğ və təbyin edəcək elçi ilə birlikdə göndərmişdir. Əgər insan, önünə sərilmiş bütün bu təchizata etibar etmir və nəticəsi başından bəlli olan bir yola azırsa, bu onun öz iradəsi ilə etdiyi bir seçim deməkdir.

Dünya həyatında ikən keçici mənfəətlər naminə əbədi həyatlarını məhv edən bu kimsələr, axirətdə isə sadəcə peşmanlıq duyacaqlar:

⁹Onlar deyərlər ki: “Bəli, bizə xəbərdar edən gəldi və biz yalan saydıq və: “Allah heç bir şey endirmədi, siz ancaq böyük bir pozğunluq içindəsiniz” – dedik”.
¹⁰Və onlar deyərlər ki: “Əgər biz dinləmiş olsaydıq, yaxud ağılla hərəkət etmiş olsaydıq, bu çılğın atəşin əhli içində olmazdıq”. (Mülk/9, 10)

Nəticədə, axirət həyatında hər kəs etdiyini çəkəcək, əkdiyini biçəcək, etdiyini tapacaqdır.

Bu ayədə, cəhənnəmə getməyi haqq etmiş olanların yaşayacaqları – məhşər gününə aid bir tablo – canlandırılır. Həşr meydanındakı toplanma prosesindən bir fraqmentin təsvir edildiyi bu tablodan anlaşıldığına görə, özlərinə zülm edən insanlar, dünyada nə qədər uzun yaşamış olurlarsa olsunlar, yaşadıqları müddəti az hesab edəcəklər. O gün bəzilərinə “sadəcə gündüzdən bir saat”, bəzilərinə “bir axşam və ya sübh” qədər, bəzilərinə isə çox qısa olduğu mənasında “bir gün” qədər gələcəkdir. Dünyada qalma müddətlərinin bu cür qısa hesab ediləcəyi xüsusu ayələrdə belə anladılmışdır:

⁴⁶Sonra onlar onu görəcəkləri gün, dünyada bir axşam və ya sübh çağından başqa olmamış kimidirlər. (Nəziət/46)
⁹⁹Biz sənə keçmişdə olan şeylərin mühüm xəbərlərindən bir qismini beləcə anladırıq. Şübhə yox ki, sənə qatımızdan bir öyüd/xatırlatma [Quran] verdik. ^101–102Kim Bizim verdiyimiz öyüddən [Kitabdan/Qurandan] üz çevirirsə, şübhəsiz ki, o qiyamət günü/Sura üfləndiyi gün, əbədi olaraq içində qalacaqları bir yüklə yüklənəcəkdir. Və qiyamət günü onlar üçün bu nə pis bir yükdür! Biz günahkarları o gün, gözləri göyərmiş olaraq toplayacağıq. ¹⁰³Aralarında pıçıldaşacaqlar: “Siz dünyada, sadəcə, on gün qaldınız”. ¹⁰⁴Biz aralarında nə danışacaqlarını daha yaxşı bilirik. Yolca ən üstün olan: “Siz ancaq bir gün qaldınız” – deyəcəkdir. (Ta Ha/99-104)
⁵⁵Və Qiyamətin qopacağı gün günahkarlar bir saatdan artıq qalmadıqlarına and içərlər. Onlar bax budur, belə döndərilirdilər.
⁵⁶Özlərinə bilik və iman verilən insanlar də deyəcəklər ki: “And olsun ki, Allahın yazısında, dirilmə gününə qədər qaldınız. Bax budur, bu, ölümdən sonra dirilmə günüdür. Lakin, siz bunu bilmirdiniz”.
⁵⁷Artıq o gün şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə öz bəhanələri yararlı ola bilməz. Onlar, bağışlanmazlar da. (Rum/55-57)
¹¹²Allah: “Yer üzündə il sayı olaraq neçə il qaldınız?” – dedi.
¹¹³Onlar: “Bir gün və ya günün bir qismi qədər qaldıq. Haydı, sayanlardan soruş” – dedilər.
¹¹⁴Allah: “Siz, sadəcə, çox az bir müddət qaldınız! Kaş ki, siz bilmiş olsaydınız!” – dedi. (Möminlər/112-114)

Mövzumuz olan ayədəki “aralarında bir-birlərini tanıyırlar” ifadəsindən, bu adamların qəbirlərindən çıxdıqdan sonra bir-birlərini dünyadakı kimi, dərhal tanıyacaqları anlaşılır. Ancaq bu tanışlıq, dünyadakı dostluq və ya əqrabalıq əlaqələrində olduğu kimi insana fayda verə biləcək şəkildə deyil, bir-birlərini danlamaq və qınamaq şəklində bir nəticə verəcəkdir. Bu xüsus başqa ayələrdə (Möminlər/101, Məaric/10-15, Əraf/38, Əhzab/67, 68, Səba/31-33, Əbəsə/33-37) də bildirilir: Ayənin sonunda yer alan “Allaha qovuşmağı yalan sayan insanlar, doğru yoldan gedənlər olmadıqlarından qətiliklə ziyana uğramışlardır” ifadəsi: “Onlar keçiciyə aldanıb, əbədini tərcih etmədilər, malın saxtasını aldıqları üçün bu ticarətdən gəlir götürmədilər, beləliklə, bütün əməkləri boşa getdi” mənasına gəlir.

Ayədə peyğəmbərimizə xitab edilərək, bütün cəmiyyətə bir xəbərdarlıq edilir. Ayənin ismarıcını bu şəkildə təqdir etmək mümkündür: “Onlara edəcəyimizin bir qismini sənə sağlığında göstərsək də, yaxud bunu göstərmədən, sənin canını alsaq da dəyişən bir şey olmayacaq. Biz onlara edəcəyimizi edəcəyik. Onların Bizə döndərilmələrindən və toplanılmalarından qaçıb qurtulmaları barədə söz belə gedə bilməz. Biz onların hər etdiklərinə şahidik və onları bir-bir yazmaqdayıq”.

Bu ayənin ismarıcı, Rad surəsində də verilmişdir:

⁴⁰Və onlara vəd etdiyimizin bir qismini sənə göstərsək, yaxud sənə keçmişdə etdiklərini və etməli olduğun halda etmədiklərini bir-bir xatırlatdırsaq, şübhəsiz ki, yenə də sənə düşən, sadəcə, təbliğ etməkdir. Bizə düşən isə haqq-hesab çəkməkdir. (Rad/40)

Həqiqətən də onlara vəd edilənlərin bir çoxu, istər peyğəmbərimiz həyatda ikən, istərsə də onun vəfatından sonra, hissə-hissə reallaşmışdır. Məsələn, peyğəmbərimiz həyatda ikən reallaşan Bədir məğlubiyyətinin bənzərləri, onun vəfatından sonra da minlərlə dəfə təkrarlanmışdır. Ancaq burası mütləqdir ki, insanların axirətdə başlarına gələcəklər bu dünyadakındən daha çoxdur.

⁴⁷Və hər başçılı cəmiyyət üçün elçi olacaqdır. O elçiləri gəldiyində də aralarında ədalət gerçəkləşdirilmişdir. Və onlar haqsızlığa uğradılmazlar.

Peyğəmbərlərin öz ümmətlərinə “gəlmə”lərindən bu dünyadamı, yoxsa axirətdəmi bəhs edildiyi xüsusuna görə ayədən iki fərqli məna çıxarıla bilir. Biz, hər iki mənanın da doğru olduğu qənaətindəyik.

Belə ki, birinci məna: Peyğəmbərlər cəmiyyətlərinə dünyada ikən gəlirlər və Allahın ismarıclarını onlara çatdırırlar. Bu mənaya uyğun olaraq, bu dünyada hər cəmiyyətə elçilər göndərilmiş, elçi ilə göndərilən ismarıc müxatiblərə çatdığında insanların da “bilməmək” kimi bir bəhanələri qalmamışdır. Hər cəmiyyət özlərinə göndərilən ismarıcdan məsuldur. İsmarıcı qəbul edib, həyatlarını buna görə nizamlayanlar Allahın rəhmətinə layiq olacaqlar, inkar edənlər isə axirətdə və ya həm bu dünyada, həm də axirətdə əzaba uğrayacaqlardır. İstər mükafat, istərsə də cəza olan qarşılıqlarda tam bir ədalətlə hökm veriləcəkdir. Bu dünyada özlərinə elçi göndərilməmiş olanlar isə, Quranda bir çox ayədə bildirildiyi kimi, cəzalandırılmayacaqlar.

Ayədən bu mənanın çıxarılmasını dəstəkləyən başqa ayələr də vardır:

²⁴Şübhəsiz ki, Biz səni haqq ilə bir müjdəçi, bir xəbərdar edən olaraq göndərdik/elçi etdik. Hər ümmətin də içində bir xəbərdar edən, tam yəqinliklə bilin ki, gəlib keçmişdir. ²⁵Və onlar səni yalan sayarlarsa, heç şübhəsiz, onlardan əvvəlki insanlar da yalan saymışdılar. Elçilər onlara açıq-aşkar dəlillərlə, səhifələrlə və aydınladıcı kitablarla gəlmişdilər. ²⁶Sonra Mən kafirləri tutub, yaxaladım. İndi Məni tanımamaq/tanıtmamağa cəhd etmək necə oldu? (Fatir/24-26)
¹⁵Kim bələdçilənən doğru yolu taparsa, sırf öz yaxşılığı üçün bələdçilənən o doğru yolu tapmışdır. Kim də azarsa, ancaq öz əleyhinə azmış olar. Və heç bir yük daşıyan başqasının yükünü çəkməz. Və Biz bir peyğəmbər göndərmədikcə, əzab edənlər olmadıq. (İsra/15)
^133,134Və inkar edənlər: “Elçiliyini iddia edən bu insan, Rəbbindən bizə bir əlamət/nümunə gətirsəydi!” – dedilər. Onlara ilk səhifələrdə olan açıq-aşkar dəlillər gəlmədimi? Və əgər Biz onları bundan əvvəl bir əzab ilə dəyişikliyə/dağıntıya uğratsaydıq, tam yəqinliklə bilin ki: “Ey Rəbbimiz! Bizə də bir peyğəmbər göndərsəydin, alçaq və rüsvay olmadan əvvəl Sənin ayələrinə uysaydıq!”– deyəcəkdilər. (Ta Ha/133, 134)

İkinci məna: Hər peyğəmbər axirətdə öz ümmətinin başına gələr və mühakimə zamanında cəmiyyətinə şahidlik edər. Cəmiyyətlər, başlarında özlərinə göndərilmiş olan elçiləri olduğu halda, axirətdə hesaba çəkiləcəklər, elçilər də bu sual-cavabda şahid olaraq dinlənəcəklər.

Mövzumuz olan 47-cu ayədən bu mənanın çıxarılmasına uyğun olan ayələr də vardır:

⁴¹Hər ümmətdən bir şahid gətirdiyimiz və səni də budur, bunların üzərinə bir şahid olaraq gətirdiyimiz zaman, bax, necə olur?
⁴²İnkar edən və Elçiyə üsyan edən insanlar, o gün torpağa qarışıb yox olmağı istəyərlər. Allahdan heç bir sözü isə gizlədə bilməzlər. (Nisa/41, 42)
⁶⁸Və Sura üflənmişdir və Allahın dilədiyi istisna olmaqla, göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa çırpılıb, yıxılmışdır. Sonra ona, yenə bir daha üflənmişdir və onlar qalxmışlar, qarşıda baxıb dururlar.
⁶⁹Və yer üzü Rəbbinin nuru ilə aydınlanmış, kitab qoyulmuş, peyğəmbərlər və şahidlər gətirilmiş və aralarında haqq ilə qərar verilmişdir. Və onlara haqsızlıq edilməz. (Zümər/68, 69)
^11–13şahidlik edəcək elçilər, şahidlik üçün gözlədildikləri “Ayırdetmə günü”/şahidlik vaxtı müəyyən olunduğu zaman (Mürsəlat/11-13)
¹⁴³Və bax budur belə! Biz, siz insanlar üzərində şahidlər olasınız, Elçi də sizin üzərinizdə şahid olsun deyə, sizi xeyirli bir başçılı cəmiyyət etdik. Üzərində olduğun bu hədəfi/strategiyanı müəyyən etməyimiz də ancaq Elçiyə uyan insanları, iki dabanı üzərində geri dönəcəklərdən ayıraraq/işarələyib göstərmək/bildirmək üçündür. Təsbit etdiyimiz bu hədəf/strategiya, əlbəttə, Allahın bələdçilik etdiyi insanlardan başqalarına çox ağır gəlir. Və Allah, imanınızı yox edəcək deyildir. Heç şübhəsiz, Allah insanlara çox şəfqətlidir, çox mərhəmətlidir. (Bəqərə/143)
³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur/tərk edilmiş bir şey etdilər” – dedi. (Furqan/30)
^116–118Və həmçinin Allah demişdi ki: “Ey Məryəm oğlu İsa! Sənmi insanlara: “Məni və anamı, Allahın yaratdıqlarından iki tanrı qəbul edin” – dedin?” İsa: “Sən münəzzəhsən, mənim üçün doğru olmayan bir şeyi söyləməyim mənə yaraşmaz. Əgər mən onu demiş olsaydım, Sən bunu qətiliklə bilərdin. Sən mənim içimdə/özümdə olanı bilirsən, mən isə Sənin zatında olanı bilmirəm. Şübhəsiz, Sən görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi ən yaxşı bilənin məhz özüsən! Mən onlara sadəcə, Sənin mənə əmr etdiklərini – “Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin” – dedim. Və mən içlərində olduğum müddətcə, onlar üzərində şahidəm. O zaman ki, Sən məni vəfat etdirdin – keçmişdə etdiklərimi və etməli olduğum halda etmədiklərimi bir-bir xatırlatdırdın/məni öldürdün, Sən onlara nəzarət edənin məhz özü oldun. Və şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə ən yaxşı şahid olansan. Əgər onlara əzab edərsən, şübhəsiz ki, onlar sənin qullarındır və əgər onları bağışlayarsan, şübhəsiz, Sən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olanın, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlam edənin məhz, özüsən” – dedi. (Maidə/116-118)

⁴⁸Və onlar: “Əgər doğrulardansınızsa, bu vəd nə zamandır?” – deyirlər.

Bu ayədə, inkarçıların “Əgər doğru deyənlərsinizsə, bu vəd nə zamandır?” şəklindəki suallarına cavab verilir və bu vədin Allahın biliyi daxilində olduğu, Peyğəmbərin isə bu mövzuda bir məlumatının olmadığı dilə gətirilir. Bir bənzəri daha əvvəl Ya Sin/48-də də dilə gətirilən bu sual, inananlara inkarçılar tərəfindən yönəldilmişdir. Ya Sin surəsindəki açıqlamamızda da qeyd etdiyimiz kimi, həqiqətən öyrənmək məqsədilə verilən səmimi bir sual deyil, inkar və istehza məqsədilə verilən bir sualdur.

Kafirlərin bu sualı Quranda bir çox ayədə keçir:

²⁹Və onlar: “Əgər siz doğrulardansınızsa, bu vəd etdiyiniz nə zaman?” – deyərlər.
³⁰De ki: “Sizə günün müəyyən edilmiş bir zamanı vardır ki, ondan nə bir saat geri qala bilərsiniz, nə də irəli keçə bilərsiniz”. (Səba/29, 30)
²⁵Bir də onlar: “Əgər doğru kəslərdənsinizsə, bu təhdid nə zaman?” – deyərlər.
²⁶De ki: “Qətiliklə bu təhdid haqqında məlumat, Allahın yanındadır. Mən isə yalnız və yalnız açıq-aşkar bir xəbərdar edənəm”. (Mülk/25, 26)

Bu mövzuda həmçinin Ənbiya/38 və Nəml/71 ayələrinə də baxmaq olar. 49-cu ayənin son bölməsindəki “Hər ümmət üçün bir əcəl vardır” ifadəsiylə bildirilmiş və belə bir ismarıc verilmişdir ki, hər cəmiyyət onun üçün müəyyən edilən müddət sonunda yox olub gedəcək. Ona görə də, cəmiyyətlər mövcud güclərinə arxayın olmasınlar.

¹⁸Ona inanmayan insanlar Qiyamətin tez gəlməsini istəyirlər. İnananlar isə ondan qorxuyla titrəyərlər və onun gerçək olduğunu bilirlər. Yaxşı bilin ki, Qiyamətin qopma zamanı haqqında mübahisə edənlər, qətiliklə, geri dönüşü olmayan bir pozğunluq içindədirlər. (Şura/18)
¹¹Allah öz müddətinin sonu çatmış olan heç bir kimsəni qətiyyən ertələməz və Allah etdiklərinizdən xəbərdardır. (Münafiqun/11)
¹²Günahkarları Rəbbinin hüzurunda başları önə əyilmiş olaraq: “Ey Rəbbimiz! Gördük və dinlədik, indi bizi geri göndər ki, saleh bir əməl işləyək, biz artıq qəti bir şəkildə inanırıq” – deyərlərkən bir görsən! (Səcdə/12)
⁸⁴Sonra da nə zaman qəzəbimizi gördülər: “Allahın birliyinə inandıq və Ona ortaq qoşduğumuz şeyləri qəbul etmədik” – dedilər.
⁸⁵Amma qəzəbimizi gördükləri zamankı imanları özlərinə yararlı olacaq deyildi. Allahın qulları haqqındakı davam edən təsəvvürü/fikri… Bax budur, kafirlər burada itirdilər, zərərə uğradılar. (Mömin/84-85)

⁵⁰De ki: “Heç düşündünüzmü? Onun əzabı sizə gecə vaxtı yuxuda və ya gündüz vaxtı gələrsə!” Günahkarlar bundan nəyi təcili istəyərlər?

⁵¹Bu əzab meydana gəldikdən sonramı ona iman edəcəksiniz, yoxsa indimi? Halbuki, siz onun təcili olmasını istəyirdiniz.

Bu ayə qrupu, inkarçıların 48-cu ayədə bəhs edilən “Əgər doğruları deyirsinizsə, bu vəd nə zamandır?” sualına verilən ikinci cavabdır. Bu cavabın bir bənzəri də Tur surəsindədir:

^13–16O gün yalan sayanlar cəhənnəm atəşinə itələndikcə itələnərlər: Bax budur, bu, yalan sayıb durduğunuz atəşdir! Yaxşı, budamı bir sehrdir? Yoxsa, siz görmürsünüzmü? Söykənin ora! İstər səbr edin, istər səbr etməyin, artıq sizin üçün birdir. Siz, sadəcə, etdiklərinizin qarşılığını alacaqsınız! (Tur/13-16)

Ayə qrupunun ən sonunda yer alan “qazanmış olduğunuz şeylərdən başqası iləmi cəzalandırılacaqsınız?” ifadəsi, heç bir günahkarın öz günahından başqasıyla cəzalandırılmayacağı qaydasına diqqət çəkilir.

¹⁵Kim bələdçilənən doğru yolu taparsa, sırf öz yaxşılığı üçün bələdçilənən o doğru yolu tapmışdır. Kim də azarsa, ancaq öz əleyhinə azmış olar. Və heç bir yük daşıyan başqasının yükünü çəkməz. Və Biz bir peyğəmbər göndərmədikcə, əzab edənlər olmadıq. (İsra/15)

53-cü ayədə, özlərinə o qədər xəbərdarlıq edilməsindən sonra hələ “O [əzab] gerçəkmi?” deyə soruşan inkarçılara, vəd edilən əzabın gerçək olduğu və ondan qurtulmağın mümkün olmadığı bir dəfə daha ifadə edilərək, ciddi bir xəbərdarlıq edilir. Rəbbimizin kimsənin bu əzabdan qaçamayacağını bildirən xəbərdarlıqları xeyli çoxdur, bunu Ya Sin/82, Səba/3, Təğabün/7-də görmək olar. 54-cü ayədə Rəbbimiz, bütün dünya inkarçıların olsa belə, qiyamət qopduğunda hamısını verərək, o əzabdan qurtulmaq istəyəcəklərini bildirərək, o günkü peşmançılıqlarının dərəcəsini və işin ciddiyyətini onlara xəbər verir.

Ancaq o gün kimsə haqsızlığa uğradılmayacaq, aralarında doğruluqla və ədalətlə hökm veriləcəkdir:

⁴⁸Və heç bir kimsənin başqa bir kimsəyə hər hansı bir şey üçün qarşılıq ödəmədiyi, heç bir kimsədən köməyin, adam tapşırmağın qəbul edilmədiyi, kimsədən fidyənin alınmadığı və heç bir kimsəyə kömək olunmayan günə qarşı Allahın qoruması altına girin. (Bəqərə/48)
²⁵⁴Ey iman edənlər! Özündə heç bir alış-verişin, heç bir dostluğun və heç bir köməyin, xahişin mümkün olmadığı bir gün gəlmədən öncə, sizə verdiyimiz ruzilərdən Allah yolunda xərcləyin/başda yaxınlarınız olmaqla başqalarının dolanışıqlarını təmin edin. Və kafirlər öz mənliklərinə haqsızlıq edənlərin məhz özləridir. (Bəqərə/254)
⁹¹Şübhəsiz ki, küfr etmiş və bu vəziyyətdə olduqları halda da ölənlərin heç birindən, yer üzü dolusu qızıl, onu fidyə/qurtarmaq üçün əvəz versələr belə, qətiyyən qəbul edilməyəcəkdir. Bax budur, onlar dayanılmaz əzab özləri üçün olanlardır. Onlar üçün köməkçilərdən də yoxdur. (Al-i İmran/91)
⁹⁴And olsun ki, Rəhman onların hamısını əhatə etmişdir və özlərini bir-bir saymışdır. ⁹⁵Hamısı da qiyamət günü Rəhmana tək başlarına gələrlər. (Məryəm/94, 95)

⁵⁵Xəbəriniz olsun! Şübhəsiz, göylərdə və yerdə olan şeylər Allah üçündür. Xəbəriniz olsun! Şübhəsiz, Allahın vədi gerçəkdir. Və lakin, onların çoxu bilmirlər.

⁵⁶Allah həyat verir və öldürür. Və siz, yalnız və yalnız Ona döndəriləcəksiniz.

Bütün insanlara yönəlik bir bildiriş mahiyyətindəki bu ayələr “الا əla!” nidasıyla başlayır. “Xəbəriniz olsun, gözünüzü açın, yaxşı bilin ki!” mənalarına gələn bu nida ancaq qafillərin diqqətini çəkmək və onları qəflət [laqeydlik, biganəlik] yuxusundan oyandırmaq üçün işlədilır. Bu ilahi bildirişdə göylərdə və yerdə olan şeylərin gerçək sahibinin Allah olduğu, həyat və ölümün Onun əlində var olduğu vurğulanaraq, dünyaya sahiblənməyin və dünyada baki qalma cəhdinin mənasızlığı açıqlanır, beləliklə, insanlar öyüd verilərək, xəbərdar edilir.

⁵⁷Ey insanlar! Sizə Rəbbinizdən bir öyüd, qəlblərinizdəkilərə şəfa, inananlara bir bələdçi və bir mərhəmət gəlmişdir.

Bütün insanlara xitab edilən bu ayədə, dörd ana xüsusiyyəti ön plana çıxarılaraq Quran tanıdılır, Quranın ancaq inananlara fayda təmin edəcəyi qeyd edilir. Xatırlanacaq olursa, Quranın “şəfa” və “rəhmət” xüsusiyyətləri ilk olaraq İsra/82-də keçmişdi. Orada da açıqlandığı kimi, Quranın şəfa olması fiziki xəstəliklərə deyil, zehni xəstəliklərə yönəlikdir. Çünki Quran zehinləri inandırar, sıxıntı və depressiyaları aradan qaldıraraq könülləri təmin edir, insanların əxlaqi səviyyələrini yüksəldir, beləliklə, cəmiyyətin dirilik və nizamını, rahatlıq və sükunətini də təmin etmiş olur. Quran, insana lazım olan ən doğru yolu göstərərək onu rəşidliyə çatdırır və doğru bir həyat tərzi üçün lazım olan məlumatları insanın istifadəsinə təqdim edərək onu biliklənməyə təşviq etdiyi üçün eyni zamanda ən böyük “rəhmət”dir də… Quranın “şəfa” və “rəhmət” özəlliklərinin inananlar üçün olduğunun vurğulanması, Qurandan ancaq möminlər istifadə etdiyinə görədir. Mövzu ilə əlaqədar daha geniş açıqlama üçün İsra/82-nin təhlilinə baxılmasını və əlaqədar bölmənin təkrar oxunmasını məsləhət görürük.

⁵⁸De ki: “Bunlar, Allahın ehsanı və mərhəməti ilədir. Bax budur, yalnız və yalnız bunlarla sevinsinlər. Bu, onların yığıb, saxladıqlarından daha xeyirlidir”.

Bu ayədə, peyğəmbərimiz vasitəsiylə insanlara Quranın bir əvvəlki ayədə sayılan xüsusiyyətlərindən əldə edəcəkləri faydaların dünyanın bütün qazanclarından daha dəyərli olduğu ismarıcı verilir. İnsanların bu dünyadakı qazanclarının sadəcə mal-mülk, para-pul, məqam-mövqe, şan-şərəf olmadığı, keçmişdən intiqal edən istər maddi, istərsə də mənəvi dəyərlər mirasının da bu qazanclar içində olduğu diqqətə alınarsa, Qurandan əldə ediləcək faydaların və bu gerçək qazanclardan duyulacaq həzzlərin nə qədər böyük olduğu bəlkə də daha yaxşı anlaşılar. Burada bütün insanlara yönəlik olaraq edilən bu müqayisə, bir başqa ayədə peyğəmbərimizə yönəlik olaraq edilmişdir:

¹³¹Və özlərini imtahan etmək üçün, adi dünya həyatının bəzəyi olaraq, onlardan bəzi cütləri faydalandırdığımız mal, mülk, övlad və səltənətə qətiyyən gözlərini dikmə/rəğbətlə baxma. Və Rəbbinin ruzisi daha yaxşı və daha daimidir. (Ta Ha/131)

Quranın xüsusiyyətlərindən və insanlara təmin etdiyi faydalardan bəhs edildikdən sonra ruziləri haram və halal deyə təsnif etməyin nə kimi bir əxlaqi nəticəyə yol açması mövzusuna keçilməsindən anlaşılır ki, bu iki ayə fərqli bir nəcmdir. Allahın ruzilərindən bəzisini halal, bəzisini haram elan edən müşriklər bu münasibətlərinə görə tənqid edilir və ismarıc verilir ki, onların buna səlahiyyətləri yoxdur. Müşriklərə bu təsnifi edərlərkən Allahdanmı səlahiyyət aldıqları, yoxsa yalanmı uydurduqları soruşulursa da, Allahın bu barədə kimsəyə səlahiyyət vermədiyi hər kəs tərəfindən bilindiyindən, bu sual əslində onların yalan uydurduqlarının elanı mənasına gəlir.

Rəbbimizin başqa ayələrdə də toxunmuş olduğu “haram” və “halal” hökmünü qoyma səlahiyyəti, ən geniş olaraq Ənam surəsində gündəmə gətirilmişdir:

¹³⁶Və onlar Allahın yaratdığı əkin və heyvanlardan Allaha bir pay ayırdılar və öz pozğun inanclarına görə: “Bu, Allah üçün, bu da ortaqlarımız üçündür” – dedilər. Bax, budur, ortaqları üçün olan pay Allaha çatmaz, Allah üçün olan şey ortaqlarına çatar. Verdikləri hökm nə pisdir!
¹³⁸Və onlar səhv inanışlarına görə: “Bunlar, toxunulmaz heyvanlar və əkinlərdir. Bunları bizim dilədiyimizdən başqası yeyə bilməz. Bunlar arxaları qadağan olunmuş heyvanlardır” – dedilər. Və bir qisim heyvanları, Allaha yalan uyduraraq, üzərlərində Onun adını anmazlar. Allah, onları iftira etdikləri şeylərə görə cəzalandıracaqdır.
¹³⁹Və onlar: “Bu heyvanların qarınlarındakılar, sadəcə kişilərimizə aid olub, qadınlarımıza haramdır. Əgər ölü olursa, o zaman onlar onda ortaqdırlar” – dedilər. Allah onların xarakterizə etdiklərini, onlara cəza olaraq verəcəkdir. Şübhəsiz ki, O, ən yaxşı qanun qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edəndir, çox yaxşı biləndir.
¹³⁷Və onların ortaqları, özlərini məhv etsinlər və dinlərini qarışdırıb, pozsunlar deyə, ortaq qoşanların çoxuna yük olması, utanc səbəbi olması və tanrılara qurban edilməsi səbəbləri ilə uşaqlarını öldürməyi gözəl göstərdi. Və Allah diləsəydi, bunu etməzdilər. O halda onları və onların uydurduqları şeyləri tərk et!
¹⁴⁰Şüursuzluq/cahillik üzündən, ağılsızca uşaqlarını öldürənlər və Allahın özlərinə verdiyi ruzini Allaha iftira edərək, haram qılanlar tam yəqinliklə bilin ki, zərərə uğradılar. Onlar, tam yəqinliklə bilin ki, azmışdılar və onlar bələdçiləndikləri doğru yola çatmış insanlar deyildilər.
¹⁴¹Və Allah sərilmiş və sərilməmiş bağçaları, xurmaları, məhsulları çeşid-çeşid əkinləri, zeytunları və narları, bir-birinə bənzəyən və bənzəməyən quruluşda yaradandır. Meyvə verincə meyvəsindən yeyin, məhsul yığımı günü də onun haqqını verin və bədxərclik etməyin. Şübhəsiz, Allah bədxərclik edənləri sevməz.
¹⁴²Və O, heyvanlardan yük daşıyanları, döşək edilənləri yaradandır. Allahın sizi ruziləndirdiyi şeylərdən yeyin. Şeytanın addımlarını izləməyin. Şübhəsiz ki, o, sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir.
¹⁴³Səkkiz yoldaş/tay: qoyundan iki, keçidən də iki. De ki: “Allah, iki erkəyimi haram qıldı, yoxsa iki dişinimi, ya da iki dişinin qarınlarının sarıb bürüdüyünümü/balalarınımı? Əgər doğrularsınızsa, mənə elmə əsaslanaraq, xəbər verin”.
¹⁴⁴Və dəvədən iki, sığırdan da iki… De ki: “Allah iki erkəyimi haram qıldı, yoxsa iki dişinimi, ya da iki dişinin balalarınımı? Yoxsa, Allahın sizə belə bir məsuliyyət hissi çatdırdığında, Onun yanında idinizmi?” Belə heç bir biliyə əsaslanmadan, insanları azdırmaq üçün Allah haqqında yalan uyduranlardan daha səhv/öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Şübhəsiz ki, Allah şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edən o insanlar kütləsinə bələdçi olmaz. (Ənam/136–144)
¹⁰³Allah bahirədən, saibədən, vasilədən və hamdan heç birini məsləhət görməmişdir. Ancaq kafirlər, Allah haqqında yalan düzüb, uydururlar. Və onların bir çoxunun ağlı çatmaz. (Maidə/103)

Mövzumuz olan bu iki ayədə Allahın əleyhində yalan uyduranların aqibətlərinə toxunulmasa da, bu surənin 17-ci ayəsinin “Elə isə Allahın əleyhinə bir yalanı uyduran və ya Onun ayələrini yalanlayandan daha zalım kim ola bilər? Heç şübhəsiz, bu günahkarlar qurtuluşa çata bilməzlər” ifadəsinə görə, bu adamların Allahın cəzalandırmasından qurtulamayacaqları onsuz da bəllidir. Belə ki, 60-cı ayədə bu yalançılara qiyamət günü haqqındakı qənaətlərinin soruşulması da bir xəbərdarlıqdır və onların acı bir aqibətlə qarşılaşacaq olduqlarını nəzərdə tutur. Allaha qarşı yalan uyduranlar haqqında Quranda daha bir çox xəbərdarlıq ayəsi vardır. Bu mövzuyla əlaqədar olaraq Ənam/21, 93, Əraf/37, Hud/18, Ənkəbud/68, Zümər/32 və Saff/7-yə də baxmaq olar.

Rəbbimiz əsl ismarıcını əvvəl peyğəmbərimizi müxatib alaraq, sonra da İltifat sənəti ilə xitabını bütün insanlara yönəldərək ortaya qoyur. Beləliklə, bu ayənin ismarıcı həm peyğəmbərimizə, həm də hər kəsədir. Ayədə peyğəmbərimizə verilən ismarıcı bu şəkildə təqdir etmək mümkündür: “Biz sənin böyük bir səbr və səbatla həqiqət ismarıcını çatdırmaq və insanları islah etmək üçün etdiklərinin hamısını görürük. Bundan əmin ol ki, vəzifəsini icra edərkən sənin necə çalışdığını, düşmənlərinin hansı hücumlarına məruz qaldığını qəti olaraq bilirik”. Ayənin hər kəsə və xüsusilə də peyğəmbərimizin düşmənlərinə verdiyi ismarıcın təqdiri isə belə edilə bilir: “Zənn etməyin ki, elçimizə və haqqın müdafiəçisi olan, haqq söz deyən insanlara qarşı etdiklərinizi bilmirik. Qurduğunuz bütün nizamları, qoyduğunuz bütün maneələri görürük. Üstəlik bu etdiklərinizi, təfərrüatlı və sağlam şəkildə qeyd edirik. Buna görə də diqqətli olun! Bu etdiklərinizin hesabının sizdən soruşulmayacağı xəyalına qapılmayın”. Demək olur ki, hər insan, istər elçi olsun, istərsə də cəmiyyətin normal bir fərdi, etdiyi işin özünə zərər verməsini istəmirsə, o işin Qurana [Allahın rızasına] uyğun olmasına diqqət etmək məcburiyyətindədir. Çünki edilən hər işin şahidi vardır, hamısının hesabı tək-tək ediləcəkdir. Dünyada heç bir şey Allahın elmindən və görməsindən mühafizə olunmadan qalmaz. Bu o qədər ciddi bir izləmədir ki, göylərdə və yerdə olan zərrə ağırlığında, hətta zərrədən daha kiçik və ya daha böyük heç bir şey bundan qaça bilməz. Hamısı apaçıq bir kitabdadır.

⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın. (Ənam/59)
³⁸Və yer üzündə heç bir irili-xırdalı tərpənən canlı və iki qanadı ilə uçan heç bir quş yoxdur ki, sizin kimi başçısı olan camaatlar olmasın. Biz Kitabda heç bir şeyi nöqsan/yetərsiz buraxmadıq. Sonra onlar, Rəbbinə toplanacaqlardır. (Ənam/38)
⁶Və yer üzündə heç bir kiçik-böyük canlı yoxdur ki, ruzisi Allaha aid olmasın. Allah onun yerləşdiyi yerini də, müvəqqəti olduğu yeri də bilir. Hamısı açıq-aşkar bir kitabdadır. (Hud/6)
^217–219Və sən qalxdığın/elçilik vəzifəsini icra etmək üçün ortaya çıxdığın və boyun əyib, təslimiyyət göstərənlər arasında dolaşdığın zaman işin sonunu səni görən, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub olması mümkün olmayan/mütləq qalib olan, əngin mərhəmət sahibinə həvalə et. ²²⁰Şübhəsiz ki, O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir. (Şüəra/217-220)

^62,63Açın gözünüzü! Allahın yaxınlarına, köməkçilərinə ki, onlar inanan və Allahın qoruması altına girənlərdir, tam yəqinliklə bilin ki, qayğı yoxdur. Onlar heç kədərlənməyəcəklər.

⁶⁴Onlara dünya həyatında və axirət həyatında müjdə vardır. Allahın sözləri üçün dəyişiklik deyə bir şey yoxdur. Bax budur, bu, ən böyük qurtuluşun məhz özüdür.

Ayrı bir nəcm olan bu ayə qrupunda da yenə çox mühüm və çox xüsusi bir mövzu açıqlanır. Bu mövzu “اللّه اولياء Allahın vəliyləri [yaxınları, yardımçıları]” mövzusudur. Təhrif edildiyinə görə dini həyatda bir sıra xürafatların və pozğun axınların meydana çıxmasına yol açmış olan bu mövzu, əhəmiyyətinə görə burada geniş təhlil olunacaq, bunun nəticəsində də Quran terminologiyasına aid olan “Allahın övliyası” ifadəsinin gerçək mənası ortaya qoyulacaqdır.

Kimlər Allaha yaxındır, yardımçıdır? İndiyə qədər həmişə Allahın qullarına yaxınlığı, yardımçılığı ilə əlaqədar olaraq işlədilmış olan “vəliy [yaxın, yardımçı]” sözü, ilk dəfə Yunus/62-dəki “evliyaullah” ifadəsinə görə “qulların Allaha yaxınlığı, yardımçılığı” şəklində gündəmə gəlir. Çünki bir izafət tərkibi [isim tamamlığı] olan “اولياء اللّه evliyaullah” ifadəsi, sözün mənası etibariylə “Allaha yaxın olanlar” deməkdir. “اولياء اللّه Evliyaullah [Allaha yaxın olanlar]” ifadəsi Quranda keçdiyinə görə, Rəbbimizin özünə yaxın, yardımçı olaraq gördüyü bəzi kimsələrin varlığı mübahisəsizdir. Mühüm olan, bu “yaxın, yardımçı” insanların kimlər olmasıdır. Belə ki, bu insanların kimlər olduğu mövzusu tamamilə təhrif olunmuş, kimlər olduğunu öyrənmək üçün Qurana müraciət etmək əvəzinə, yalan, səhv söhbətlər nəzərə alınaraq, Qurana uymayan bir terminologiya törədilmişdir. Dinə Qurandan kənar mənbə aramaq mənasına gələn bu davranışlar, tövhid dinindən kənara çıxılmasına yol açaraq, İslama zidd, yad inanc və kültürlərdəki bəzi qəbulların İslama soxulması nəticəsini doğurmuşdur. Bu qəbulların özlərini necə bir pisliyin içinə sürüklədiyinin fərqinə varmayan zavallılar isə, İslama Qurandan kənar mənbə icad edən müşriklərlə birlikdə boğazlarına qədər bu pisliyin içinə batmışlar:

²⁸Ey iman edənlər! Ortaq qoşan bu insanlar, sadəcə, bir pislikdirlər. Artıq bu illərindən sonra Məscid-i Harama yaxınlaşmasınlar. Əgər yoxsulluqdan/onların uzaqlaşması ilə qazanc itkisinə uğramaqdan qorxdunuzsa da, Allah sizi dilədiyində ərməğanlar ilə yaxında zənginləşdirəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah ən yaxşı bilən, ən yaxşı qayda qoyandır. (Tövbə/28)

Əslində isə “Evliyaullah”ın kimlər olduğunu başa düşmək üçün şirkə batmağa heç ehtiyac yoxdur. Çünki Rəbbimiz bunların kimlər olduğunu Quranda açıqlamışdır:

³⁴Və onların, özləri Məscidi-Haramın – toxunulmaz qılınmış ilahiyyat təhsili mərkəzinin fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri olmadıqları halda, ondan uzaqlaşırlarkən, Allahın onlara əzab etməməsi üçün nələri var? Onun fəaliyyətini təmin edən rəhbərləri/quruluşun idarəçiləri, sadəcə Allahın qoruması altına girmiş insanlardır. Lakin onların çoxu bilmirlər. (Ənfal/34)

Zehinlərindəki suallara Quran yerinə uydurma rəvayələrdə cavab axtaranlar, bu mövzuda da Quranı nəzərə almamışlar və “evliyaüllah” tərkibinə özləri bildiyi kimi, uydurmalar arasından cavab hazırlamışlar:

Peyğəmbər Əfəndimizdən “Evliyaullah kimdir?” deyə soruşulmuş, O da belə buyurmuşdur: “Onlar elə kimsələrdir ki, görüldükləri zaman Allah xatırlanır, zikr edilir. [11] Hz. Ömərdən rəvayət edilən bir hədisdə isə “Özləri şəhid və ya nəbi olmadıqları halda, nəbilərin və şəhidlərin qibtə etdiyi, aralarında ticarət və əqrəbalıq bağı olmadığı halda bir-birlərini Allah üçün sevən kimsələrdən” bəhs edilir. [12] Evliyaüllah, Allah üçün sevərlər, bir-birlərinə dost, yoldaş, əhbab olurlar. [13] Uca Allah, Yunus və Ənfal surələrinin yuxarıda verdiyimiz ayələrində “اولياء اللّه Evliyaullah [Allaha yaxın olanlar], müttəqi möminlərdir” buyuraraq, “evliyaullah” tərkibini açıqlamışkən, uydurma rəvayətlərlə “evliyaüllah”a Allahın bəyanına uymayan başqa açıqlamalar gətirmək, bizə görə, ancaq həddini bilməz İslam düşmənlərinin işi ola bilər. Müsəlmanların ömürlərinin boşa keçməsini istəyən qara niyyətli, şeytan xislətli bu kimsələr, zəhərli görüşlərinin cilası olaraq “hədis” anlayışını işlətmişlər və öz uydurduqlarını peyğəmbərimizə isnad etmişlər. Biz burada, peyğəmbərimizi bu iftiralardan tənzih etməyi bir borc olaraq görürük. Buraya qədərki açıqlamalarımızdan çıxan nəticə budur: “اولياء اللّه Evliyaüllah” sözünün əsas mənası “Allaha yaxın olanlar” deməkdir. “Allaha yaxın olanlar” isə, Rəbbimizin ifadəsiylə “müttəqi möminlər”dir.

Bu nöqtədə soruşulmalı olan sual budur: “Görəsən müttəqi möminlər Allaha necə yaxın ola bilirlər?” Rəbbimiz bu sualın cavabını da yenə Quranda vermişdir:

⁷Ey iman edənlər! Əgər siz Allaha kömək edərsinizsə, O da sizə kömək edər və ayaqlarınızı sabit tutar. ⁸İnkar edənlər isə, artıq onlara yıxılma vardır! Və Allah, onların işlərini azdırmışdır. ⁹Bu, şübhəsiz ki, onların Allahın endirdiklərini bəyənmədiklərinə görədir. Artıq Allah da onların əməllərini boşa çıxarmışdır. (Muhəmməd/7–9)
^52,53Sonra İsa onlardan küfrü sezincə: Allah yolunda mənim köməkçilərim kimlərdir?” – dedi. Həvarilər: “Allahın köməkçiləri bizik, biz Allaha iman etdik, bizim şübhəsiz ki, müslimlər olduğumuza şahid ol. Rəbbimiz! Biz sənin endirdiyinə iman etdik, elçiyə də tabe olduq. Artıq bizi şahidlərlə bərabər yaz” – dedilər. (Al-i İmran/52, 53)
¹⁴Ey iman edənlər! Allahın köməkçiləri olun! – Necə ki, Məryəm oğlu İsa həvarilərə: “Allah yolunda mənim köməkçilərim kimdir?” – demişdi. Həvarilər: “Allahın köməkçiləri bizik” – demişdilər. Sonra İsrailoğullarından bir zümrə inandı, bir zümrə inanmadı. Sonra da Biz inanmış insanları, düşmənlərinə qarşı gücləndirdik və onlar üstün gəldilər. (Saff/14)
^39–41Özlərinə döyüş açılanlar… Onlar haqsızlığa uğradıqları/onlar başqa məsələ üçün deyil, sırf: “Rəbbimiz Allahdır” – dedikləri üçün, haqsız yerə yurdlarından çıxarıldıqlarına görə, döyüşmələrinə izin verildi.
Və şübhəsiz ki, Allah onları zəfərə çatdırmağa ən yaxşı gücü yetəndir. Əgər Allah bir qisim insanları digər bir qismi ilə ortadan qaldırıb, qarşısını almasaydı, mütləq surətdə, cücərti, tumurcuq, ağacdakı meyvə, toplanmış taxıl, paxlakimilər, quraqlıq ərazidə tikan, tikili bina nə varsa hamısı, bütün alış-veriş yerləri – dükan-bazar, bütün Salaat/dəstək yerləri (iş və istehsal yerləri, təhsil-təlim müəssisələri və təhlükəsizlik xidmətləri) və içlərində Allahın adı bol-bol anılan məscidlər yerlə bir edilərdi.
Allah Özünə yardım edənlərə – özlərini yurdlandırıb, gücləndirərək, salaatı iqamə edən, zəkatı/vergilərini verən, adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən yaxşı şeyləri əmr edən, vəhy və ortaq ağılla pis, çirkin hesab edilən şeylərdən ayıranlara qətiliklə yardım edər. Heç şübhəsiz, Allah çox güclüdür, mütləq qalibdir. İşlərin nəticəsi də sadəcə, Allaha aiddir. (Həcc/ 39–41)

Göründüyü kimi, yuxarıdakı ayələrin açıq ifadələrində Allaha yardımdan və Allahın yardımçılarından bəhs edilir. Hər kəsə məlumdur ki, bilavasitə Allahın özünə yardım etmək imkansızdır. Uca Allah da belə bir yardımdan və yardımçılardan müstağnidir. Belə ki, Rəbbimizin müttəqi möminləri özünə vəli [yaxın və yardımçı] qəbul etməsi də Onun acizliyindən, zəifliyindən, gücsüzlüğündən, ehtiyacından qaynaqlanmır. Rəbbimiz bir ayəsində bu xüsusu belə açıqlayır:

¹¹¹Və de ki: “Bütün təriflər, özünə heç bir övlad götürməyən, sahiblikdə və idarəçilikdə özünün hər hansı bir ortağı olmayan, zəif olmadığı üçün köməkçiyə ehtiyacı olmayan Allaha aiddir/başqası öyülə bilməz”. Və Allahı uca tutduqca uca tut! (İsra/111)

O halda, müttəqi möminlərin, heç bir yardıma və yardımçıya ehtiyacı olmayan Allaha, sözün həqiqi mənasıyla, necə yardımçı ola bildiyini başa düşmək üçün bu xüsuslarda diqqətlə təfəkkür etmək lazımdır:

* Allah insanları nə üçün yaratmış, onlara niyə kitablar və peyğəmbərlər göndərmiş və onlardan nələr istəmişdir?

* Allahın insanlardan istədikləri kimlər vasitəsiylə reallaşdırılır, Sünnətullah necə cərəyan edir?

* Allahın düşmənləri kimlərdir, bunlar nələr istəyirlər, necə davranırlar? Bu sualların cavabları həm müəyyən, həm də asandır: Allah, dünya həyatında ədalətin təmin olunmasını, küfrün, şirkin, nifaqın yox edilməsini, dinin bütünlüklə Allaha məxsus qılınmasını istəyir və Onun bu istəkləri də biz qullarının ortaya qoyduğu mübarizə [cihad] nisbətində reallaşır.

Allahın qurulmasını istədiyi nizami özü qurmayıb, qullarına tapşırması isə qullarını sınamaq istədiyinə görədir:

^4–6Artıq Allahın tanrılığına və rəbbliyinə inanmayan kimsələrlə qarşılaşdığınız/döyüşdüyünüz zaman dərhal vuruş…/ölümünəcən döyüş. Sonra onlara üstün gəldiyiniz zaman dərhal bağı sıx bağlayın/sağlam qərarlar alın. Sonra hərb – pozuculuq işi ağırlıqlarını atıb, döyüş bitincə də onları ya qarşılıqsız olaraq, ya da qurtarmaq üçün əvəz/fidyə müqabilində azad edin. Bax budur! Əgər Allah diləsəydi, əlbəttə, onları cəzalandırıb, ədaləti bərqərar edərdi. Lakin, belə olması sizi bir-birinizlə sınamaq üçündür. Allah yolunda öldürülən/öldürən/döyüşən insanlara gəlincə, artıq Allah onların əməllərini qətiyyən boşa çıxarmaz. Allah onları bələdçiləyəcək, vəziyyətlərini düzəldəcək və onları özlərinə tanıtdığı cənnətə daxil edəcəkdir. (Muhəmməd/4-6)

Demək olur ki, Allahın istədiklərinin reallaşması üçün çalışanlar [yəni peyğəmbərimiz həyatda ikən ona yardım edənlər və Allahın dinini dik tutmağa çalışanlar], kəlmənin tam mənasıyla Allaha yardım etmiş olurlar. Başqa bir ifadə ilə “اولياء اللّه evliyaullah [Allaha yaxın olanlar] və “ انصار اللّه ənsarullah [Allaha yardım edənlər], Allahın qoyduğu əmr və qadağaları mənimsəyərək Onun dininə sarılıb, o dinin yayılması üçün canla, başla çalışanlardır. Bu cür adamlar Quran tərəfindən “müttəqi möminlər” olaraq xarakterizə edilir. “Evliyaüllah” və “ənsarullah” ifadələrinin əsl mənaları bu olmasına baxmayaraq, “vəliy” sözünün və törəmələrinin həqiqi mənalarından təhrif edilib, çox dayaz şəkildə “dost” mənasında ifadə edilməsi nəticəsində iş cığırından çıxmış və sadə kimi görünən bu səhvlə Allah ilə qulun, qul ilə Allahın arasında “könül bağı” mənasında bir dostluqdan bəhs edilmişdir. Əslində, dini sahədəki azmaların çoxu mətndə hərfi mənada işlənən sözlərin sanki məfhum kimi təlqin edilməsi nəticəsində baş vermişdir. Beləliklə, dilimizdə doğru mənasından kənar işlədilən “dost” sözünün həqiqi mənası təsbit edilməli və bu mövzuda necə bir təhrifə yol açdığı açıqca göstərilməlidir. Əsli “dust” və cəmi də “dostan” olan “dost” sözünün mənası “Birinin yaxşılığını istəyən, onu səmimiyyətlə sevən, yaxşı görüşülən kimsə, ən yaxın yoldaş, könüldaş” demək olub, dilimizə Farscadan girmişdir. Allahın sifətləri haqqında az-çox məlumatı olan hər kəsin qəbul edəcəyi kimi, bu sözün mənası, hər hansı bir kimsənin Allahla dostluq əlaqəsi içərisində göstərilməsinə maneədir. Buna görə də, “bir kimsənin Allaha dost olması” və ya “Allahın bir kimsəni dost qəbul etməsi” “dost” sözünün mənası etibariylə səhv ifadələrdir. Digər tərəfdən, məna olaraq bir-birindən fərqli olduqlarına görə, “dost” sözü ilə ərəbcədəki “vəliy” sözünün eyni mənada işlədilməsi də son dərəcə böyük bir səhvdir. Yanlış mənalı söz işlətmə xətası Allah ilə əlaqədar bir mövzuda edildiyində, bunu “xəta” sözüylə açıqlamaq da mümkün deyildir. İnsanların bəsit dünya işlərindəki yaxşı əlaqələrini, yaxınlıqlarını anlatmaq üçün işlədilən “dost” sözünün Allah ilə Ona hər mənada tabe olan insanlar arasındakı məcazi yaxınlığı ifadə etmək üçün işlədilməsi… Bu, hədsiz səhvə yol verənlərin bir məqsədi ola biləcəyini düşündürür. Çünki, bu hədsiz səhvə yol verənlərin nə ərəb dilini kifayət qədər bilməməsindən, nə də Allah haqqındakı məlumatsızlıqlarından qaynaqlanır. Əksinə bu adamlar, belə bir xətanı etməyəcək qədər ərəb dilinə vaqifdirlər və Allahı da kifayət qədər yaxşı tanıdıqları iddiasındadırlar. Nəticə olaraq, Allahın insanlara yaxınlığı məcazidir və bu yaxınlıq Allahın insanları qaranlıqlardan aydınlığa çıxarması, onlara yol göstərərək yardım etməsi və onları qoruması şəklində təzahür edir. Müttəqi möminlərin Allaha yaxınlığı və yardımçılığı isə Allahın dininin yayılması və yaşanması üçün cəhd göstərmələridir. Əsl bəhs etdiyimiz “vəliy” sözünə dönərsək, bu söz üzərində uzun uzadı durmağımızın səbəbi, sözün terminləşdirilərək tövhidə zidd şəkildə işlədilməsidir. Çünki çox qədimlərdən bəri “vəliy” və ya “övliya” deyə bir yüksək təbəqə din xadimi tipi meydana çıxarılmış, bu təbəqəyə mənsub saxta “vəliy”lər eynilə Xristiyanlıqdakı ruhanilər kimi bir çox dinə uymayan işləri edən olmuşlardır. Özlərinə xas təvil yöntəmləriylə hər cür İslamdan kənar düşüncəni törətmiş olan bu saxta vəliylərin tələsinə düşən zavallıların sayı isə, təəsüf ki, xeyli çoxdur. Beləliklə, bu saxtakarlar aldatdıqları ağılsızların vəliysi, şeytanlar da bu saxtakarların vəliysi vəziyyətindədir.

Belə bir fəlakətə uğramamaq üçün dini sadəcə Allaha xas qılmalı və bizi bu doğru yoldan ayırmaması üçün Ona yönəlməyi məsləhət görürük:

Allah, dini özünə xas qılmaq üçün qeyrət sərf edənlərə vəlayəsini [yaxınlığını, yardımçılığını, qaranlıqlardan aydınlığa çıxarıcılığını, şəfaətini, mürşidliyini və qoruyuculuğunu] əsirgəməsin! Bu qeyrət içərisində olan mömin müttəqi qullarını isə “övliyaullah” və “ənsarullah” olaraq qəbul etsin!

⁶⁵Və onların sözü səni kədərləndirməsin. Tam yəqinliklə bilin ki, hakimiyyət, şan və şərəf bütünlüklə Allaha aiddir. O, ən yaxşı eşidən, ən yaxşı biləndir.

Peyğəmbərimizi təsəlli edən bu ayədə, hakimiyyətin, gücün, şan və şərəfin sadəcə Allaha aid olduğu bildirilir. İnancsızların davranışlarına kədərlənməməsi öyüdlənərək peyğəmbərimizə edilən təsəlli, eyni zamanda Allaha itaət edənlərin zəfərə çatacaqları mənasına gəldiyinə görə onun əleyhdarlarına da bir göz dağı mahiyyətindədir.

Peyğəmbərimizi kədərləndirən sözlərin bir qismi Furqan surəsində belə təqdim edilir:

⁴Və kafirlər: “Bu Quran, onun/Muhəmmədin uydurduğu yalandan başqa bir şey deyildir. Ona başqa bir camaat da bunun üçün kömək etmişdir” – dedilər. Beləliklə, onlar tam yəqinliklə bilin ki, haqsızlıq etdilər və əsassız bir iddia irəli sürdülər.
⁵Və: “O Quran, yazılı hala gətirilmiş öncəkilərin nağıllarıdır. İndi də o, səhər-axşam/daim ona oxunmaqdadır” – dedilər.
⁶De ki: “Onu, göylərdəki və yerdəki sirri bilən endirmişdir. Şübhəsiz, O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir”.
^7,8Və inkar edənlər: “Bu necə elçidir ki, yemək yeyir, küçələrdə yeriyir? Ona bir mələk endirilsəydi nə olardı? Beləliklə, onunla bərabər bir xəbərdar edən olardı! Yaxud özünə bir xəzinə verilsəydi və ya özünün yeyəcəyi bir bağçası olsaydı!” – dedilər. Bu şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Siz, yalnız və yalnız ovsunlanmış bir insanamı uyursunuz” – dedilər. (Furqan/4-8)

İnkarçıların bu münasibətlərinə qarşı peyğəmbərimiz bir çox ayədə təsəlli edilmiş, Allaha itaət edənlərə də zəfərlər qazanacaqları, şan və şərəflərinin artacağı müjdələnmişdir:

¹⁰Hər kim ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan – mütləq qalib olmaq istəyirsə, bilsin ki, ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan yalnız və yalnız Allahdır. Xoş kəlmələr yalnız və yalnız Ona yüksəlir. Və düzgün iş onu yüksəldir. Pisliklərin planlarını quran bu insanlar – onlar özləri üçün şiddətli əzab qazananlardır. Onların planları isə… O, darmadağın olar. (Fatir/10)
⁸Deyərlər ki: “And olsun, Mədinəyə bir dönsək, güclü və çox qürurlu olan gücsüz və zəif olanı əlbəttə, oradan sürüb çıxaracaqdır”. Halbuki, güc, qürur və üstünlük Allahın, Onun Elçisinin və möminlərindir. Ancaq münafiqlər bilmirlər. (Münafiqun/8)
¹⁸⁰Güc, qüvvət, yenilməzlik, şan və şərəfin Rəbbi olan sənin Rəbbin, onların xarakterizə etdiyi şeylərdən münəzzəhdir. (Saffat/180)

Və Ya Sin/76, Ənam/33, 34, Mömin/51, Mücadilə/21, Saffat/171-173.

Bu ayə də yenə “əla [gözünüzü açın]!” mənasındakı bir xəbərdarlıq ədatı ilə başlayır. Edilən xəbərdarlıqda göylərdə və yer üzündə olan kimsələrin ruzilərinin Allaha aid olduğu, buna baxmayaraq Allahın yaratdıqlarından hər hansı bir tələbi olanların isə zənnə uyub, yalan söylədikləri bildirilir. Beləliklə, ayədə zənnin, xəyalın İslam dinində yeri olmadığı da vurğulanmış olur. Ayənin ümumi ismarıcı bu şəkildə təqdir edilə bilir: “Sizin azmağınızın əsl səbəbi, araşdırmalarınızı zənn və şübhə üzərinə əsaslandırmağınızdır. Bu əsassız davranışınız üzündən ən məqbul şeylərə belə qulaq asmaq istəmirsiniz. Nəticədə sadəcə həqiqətə çatmamaqla qalmır, eyni zamanda elçilər tərəfindən bildirilmiş ismarıcları da doğru dəyərləndirə bilmirsiniz”. Daha əvvəl Nəcm/23, 28 və Yunus/36-da yer almış olan “zənnə etibar edilməməsi”nə yönelik ifadələr, qarşıda Ənam/116 və 148-də də qarşımıza gələcəkdir.

⁶⁷Allah, sizin üçün içində dincələsiniz deyə gecəni, görəsiniz deyə də gündüzü var edəndir. Şübhəsiz, bunda qulaq asacaq bir cəmiyyət üçün əlamətlər/nümunələr vardır.

Bir əvvəlki ayədə göylərin və yerin Allaha aid olduğu açıqlanmış, bu ayədə isə kainatdakı nizama diqqət çəkilərək, kainatdakı təsərrüfün Allaha aid olduğu vurğulanmışdır. Ayənin son cümləsində də bildirilmişdir ki, vəhyə qulaq asanlar bu vurğuda ibrət alınacaq dəlillər tapacaqlar.

^32–34Allah göyləri və yeri yaradan, göydən su endirib, onunla sizə ruzi olaraq müxtəlif meyvələr çıxarandır. Və Allah əmrinə uyğun olaraq, dənizdə üzüb getmələri üçün gəmiləri xidmətinizə verdi/sizin yararlanacağınız xüsusiyyətlərdə yaratdı, çayları da xidmətinizə verdi. Daima fırlanma halında olan Günəşi və Ayı da xidmətinizə verdi/onları da faydalanacağınız xüsusiyyətlərdə yaratdı. Gecəni və gündüzü də sizin xidmətinizə verdi. Və O, Özündən istədiyiniz hər şeydən sizə verdi. Allahın nemətini saymaq istəsəniz də, saya bilməzsiniz! Şübhəsiz ki, insan qətiliklə çox səhv/öz zərərinə iş edən, çox nankor biridir. (İbrahim/32, 34)
⁸⁶Onlar görmədilərmi ki, dincəlsinlər deyə gecəni yaratdıq, gündüzü də görə bilməyiniz üçün, aydınlıq yaratdıq. Şübhəsiz ki, bunda iman edən bir cəmiyyət üçün tam əmin olun ki, əlamətlər/nümunələr vardır. (Nəml/86)

Bu ayədə müşriklərin “Allah övlad qəbul etdi” şəklindəki pozğun inanclarına eyham edilərək, bu əsilsiz iddia qəti bir dillə rədd edilir. Burada, Allahın bundan uzaq olduğu və belə bir şeyə ehtiyac duymadığı ifadə edilərək tövhid inancı gücləndirilməkdədir. Müşriklərin Uca Allaha yaraşdırdıqları iftiralarından biri də Ona bəzən “oğul”, bəzən də “qızlar” isnad etmələridir. Müşriklərin bu münasibətindən bir çox ayədə (Tövbə/30, Maidə/17, Saffat/158, 159, Bəqərə/116, Məryəm/88-95, Ənam/101, İxlas/1-4) bəhs edilmiş və özlərinə gərəkli xəbərdarlıqlar edilmişdir.

⁶⁹De ki: “Bu, Allaha yalan uyduran kəslər, tam əmin olun ki, canlarını qurtara bilməzlər”.

Bu ayələrdə, dəlilsiz iftira edən və özlərinin cəfəng fikirlərini Allaha isnad edənlərin bu cür yalanlarla dünyada ancaq bir az səfa sürə biləcəkləri, axirətdə isə çox pis bir aqibətlə qarşılaşacaqları bildirilir. Bu pis aqibət dadacaqları çətin əzabdır.

^71,72Bir də onlara Nuhun mühüm xəbərlərini oxu! O zaman ki, o qövmünə: “Ey qövmüm! Əgər mənim məqamım/vəzifəli olmağım, sizə qarşı çıxmağım və Allahın ayələri ilə öyüd verməyim sizə ağır gəlirsə, bunu bilin ki, mən işin sonunu yalnız və yalnız Allaha həvalə etmişəm. Artıq siz və ortaqlarınız hər nə edəcəksənizsə, toplanıb, bütün gücünüzlə qərar verin. Sonra bu işiniz, sizə dərd olmasın. Sonra mənim üçün edin, mənə müddət də tanımayın. Sonra da, əgər üz çevirirsinizsə, onsuz da mən sizdən bir qarşılıq istəmədim! Mənim ödənişim, sadəcə Allahın öhdəsinədir. Və mən müsəlmanlardan olmaqla əmr olundum” – demişdi.

Bu ayələrdə, çox qısa və lakonik bir şəkildə Nuh peyğəmbər ilə qövmü arasında cərəyan edən hadisələrə toxunularaq bir xatırlatma edilmişdir. Bu hadisələrə daha əvvəlki surələrdə də toxunulmuş, xüsusilə də Şüəra surəsində mövzu təfərrüatlı olaraq təqdim edilmişdi. Bəhs edilən hadisələrin qısa bir xülasə şəklində bu surədə də təqdim edilməsi, bizə görə, Nuh peyğəmbər və qövmü arasındakı mübarizə ilə peyğəmbərimiz və Məkkəli müşriklər arasındakı mübarizənin bir-birinə çox bənzədiyinə görədir. Bunları Hud/53-57, Maidə/44, 48, 111, Nəml/44, 91, 92, Bəqərə/131, 132, Yusuf/101, Yunus/84, Əraf/123-126, Ənam/162-163-də görə bilirik.

Rəbbimiz, rəhmətinə uyğun olaraq, Nuh peyğəmbərdən sonra da cəmiyyətlərə elçilər göndərmiş, özlərinə açıq-aşkar sübutlar gətirmələrinə baxmayaraq, bu elçilər o cəmiyyətlər tərəfindən yalan sayılmışdır. Rəbbimizin bu barədəki qanunu [Sünnətullah], həddi aşaraq yalan sayanların qəlblərinin möhürlənməsidir. Ayənin sonunda yer alan “qəlblərini belə damgalayarıq/möhürləyərik” ifadəsi, inancsızların qəlblərinin mal-mülk, məqam-mövqe hərisliyiylə qatılaşdığı, duyğusuz, düşüncəsiz, anlayışsız bir hala gələrək inanma qabiliyyətini itirdikləri mənasına gəlir.

¹¹⁰Və Biz onların qəlblərini və gözlərini ilkin iman etmədikləri vəziyyətdəki kimi tərs çevirərik. Və elə Biz də onları azğınlıqları içərisində kor və çaşqın olaraq buraxarıq. (Ənam/110)
¹⁷Və Biz Nuhdan sonrakı nəsillərdən necələrini dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Və qullarının günahlarını haqqı ilə xəbərdar olan və ən yaxşı görən olaraq, Rəbbin yetər. (İsra/17)

Qurandan anlaşıldığına görə, Nuh peyğəmbərdən sonra göndərilən elçilər Hud, Saleh, İbrahim, Lut və Şüeyb peyğəmbərlərdir.

⁷⁶Özlərinə tərəfimizdən gerçək gəlincə: “Heç şübhəsiz, bu, tam yəqin bilin ki, açıq-aşkar bir sehrdir” – dedilər.

⁷⁷Musa dedi ki: “Siz haqq üçün, o, sizə gəlincə: “Bu, bir ovsunlu sözdürmü?”– deyirsiniz? Halbuki, ovsunlu söz söyləyənlər umduqlarına çata bilməzlər”.

⁷⁸Onlar: “Sən atalarımızı üzərində gördüyümüz şeydən bizi döndərəsən və yer üzündə səltənət ikinizin olsun deyəmi bizə gəldin? Biz ikinizə də inanmarıq” – dedilər.

⁷⁹Və Firon: “Mənə ən bilikli, nüfuzlu biliklilərin hamısını gətirin!” – dedi.

⁸⁰Sonunda nüfuzlu biliklilər gəlincə, Musa onlara: “Nə atacaqsınızsa, atın!” – dedi.

^81,82Onlar da ortaya atınca Musa: “Sizin gətirdiyiniz şey bir gözbağlıca/aldatmacadır. Şübhəsiz ki, Allah, onun boş və əsilsizliyini ortaya çıxaracaqdır. Şübhə yox ki, Allah qarışıqlıq salanların işini düzəltməz. Və Allah, günahkarların xoşuna getməsə də, haqqı, Öz sözləri ilə ortaya qoyub gerçəkləşdirir” – dedi.

⁸⁴Və Musa: “Ey qövmüm! Siz Allaha iman etdinizsə, sadəcə Ona təslim olan müsəlmanlardan oldunuzsa, artıq sadəcə Ona sonu həvalə edin!” – dedi.

^85,86Onlar isə: “Biz Allaha işin sonunu həvalə etdik. Ey Rəbbimiz! Bizi o şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə görə atəşlərə sürükləmə və bizi mərhəmətinlə kafirlər qövmündən qurtar!” – dedilər.

⁸⁹Allah: “Hər ikinizin də duası, tam yəqinliklə bilin ki, qəbul olundu. Elə isə ikiniz doğru yolda davam edin. Və bilməyən insanların yolunu qətiyyən izləməyin!” –dedi.

^90–92Və İsrailoğullarını bol sudan/çaydan keçirdik. Amma Firon və əsgərləri azğınlıq və düşmənliklə onları dərhal izlədi. Sonunda boğulma ona yetişincə: “Həqiqətən, İsrailoğullarının inandığı Tanrıdan başqa tanrı olmadığına mən də inandım, mən də təslim olanlardanam” – dedi. İndimi? Halbuki, daha əvvəl üsyan etmişdin və həm də pozğunçulardan olmuşdun. Artıq Biz səndən sonra gələcəklərə ibrət olasan deyə, bu gün səni zirehinlə/bədəninlə qurtaracağıq. Və şübhəsiz, insanlardan bir çoxu tam yəqin bilin ki, Bizim ayələrimizə/əlamətlərimizə/ nümunələrimizə qarşı laqeyddirlər, etinasızdırlar.

Əvvəl bir çox surədə anladılmış olan Musa peyğəmbər, Musa – Firon, Musa – İsrailoğulları əhvalatlarından seçilmiş bir xülasənin verildiyi bu ayə qrupunda digər surələrdəki əhvalatlarda mövcud olmayan bəzi məqamlar mövcuddur.

Fərqli məlumatların verildiyi ayələr bunlardır:

⁷⁸Onlar: “Sən atalarımızı üzərində gördüyümüz şeydən bizi döndərəsən və yer üzündə səltənət ikinizin olsun deyəmi bizə gəldin? Biz ikinizə də inanmarıq” – dedilər. (Yunus/78)

Bu ayədə Musa və Harun peyğəmbərlərin Firon və qövmünü atalarının yolundan döndərəcəyi və iqtidarı bunların əllərindən alacağından bəhs edilir. Yunus/82-dəki, “günahkarların xoşuna gəlməsə də haqqı Öz kəlmələriylə ortaya qoyub, reallaşdırır” ifadəsi, digər ayələrdəki “uydurduqlarını udur”, “apaçıq silib, süpürür”, “onların etdiklərinı udacaq” şəklindəki ifadələri təfsir edir. Açıqca, Allah, batili, kəlmələriylə ortadan qaldırıb, haqqı ortaya qoyır. Musanın atdığı əsa olaraq xarakterizə edilən şey “Allahın kəlamı”, yəni “vəhy”dir.

⁸³Sonra Firon və tərəfdarlarının onları atəşə atacağından qorxduqlarına görə, Musaya öz qövmündən bir soydan başqa, heç kəs iman gətirmədi. Və şübhəsiz ki, Firon yer üzündə çox üstün idi və o, tam yəqin bilin ki, həddini aşanlardandı. (Yunus/83)

Bu ayədən anlaşıldığına görə, Musa peyğəmbərə öz qövmünün hamısı deyil, qövmündən sadəcə bir soy inanmışdır. Ayədə soy olaraq keçən bu inanmış kimsələr çox ehtimal ki, o günkü gənclərdən bir qrupdur.

^85,86Onlar isə: “Biz Allaha işin sonunu həvalə etdik. Ey Rəbbimiz! Bizi o şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən cəmiyyətə görə atəşlərə sürükləmə və bizi mərhəmətinlə kafirlər qövmündən qurtar!” – dedilər. (Yunus/ 85-86)

Zalımlar üçün fitnə olmaq. Daha əvvəl bir neçə dəfə açıqladığımız kimi, fitnə sözü qızıl, gümüş kimi qiymətli mədənlərin tərkibində olan dəyərsiz maddələrin atəşdə yandırılaraq saflaşdırılması mənasına gəlir. Söz, Rəbbimizin qullarını saflaşdırmaq, yetkinləşdirmək üçün onları içərisinə düşürdüyü bəlalar, sıxıntılar üçün işlədilən bir anlayışdır. Ancaq fitnə sözü burada “zalımlara fitnə olmaq” təbiri içində yer alır. Buna görə də, sözə 83-86-cı ayələrdən ibarət olan bölmə tamlığı çərçivəsində baxıldığında, sözün mahiyyətinə uyğun mənasının nəzərdə tutulduğu görünür.

Buna görə, Musa peyğəmbərin qövmünün duası bu mənaya gəlir:

“Ey Rəbbimiz! O qövm, bizi dinimizdən döndərmək üçün bizə təzyiq, zülm etməsin, bunu bizə etmələrinə yol vermə!”

⁸⁷Və Biz Musa ilə qardaşına: “Qövmünüz üçün Misirdə bir sıra məktəblər hazırlayın və məktəblərinizi qiblə/hədəf qılın və salaatı iqamə edin və möminlərə müjdə verin!” – deyə vəhy etdik. (Yunus/87)

Və Biz Musa ilə qardaşına “Qövmünüz üçün Misirdə bir sıra evlər hazırlayın və evlərinizi qiblə qılın və salaatı iqamə edin və möminlərə müjdə verin!” – deyə vəhy etdik. Bu ayədə, İsrailoğullarını dinlərindən döndərmək istəyən Fironun təzyiq və assimilasiya siyasətlərinə qarşı, Musa ilə Harun peyğəmbərlərin, birlik və bərabərliklərini qoruya bilmələri üçün necə bir yol seçməli olduqları bildirilmişdir. Rəbbimizin bu təlimatına görə, elçilər və onlara inananlar bir-birinə baxan yaxın evlər [və ya toplanma mərkəzi şəklində işlədilən hücrə evlər] təşkil edəcəklər və salaatı da iqamə edəcəklər. Əks halda “sürüdən ayrılanı qurd qapacaqdır”. Bu paraqrafda Musa peyğəmbərin Firon və öndə gedənlər üçün etdiyi dua ilə Rəbbimizin bu duanın qəbul edildiyini bildirən bəyanı və Fironun boğulma anında iman etdiyi və cəsədinin sonrakı nəsillərə ibrət olması üçün göstəriləcəyi bildirilir. Fironun ölüm anındakı imanı “iman-ı yeis və imanı-beis” deyilən “məcburi iman” kateqoriyasındandır. Sahibinə faydası olmayan bu iman, daha əvvəl Qiyamət surəsinin təhlilində təfərrüatlı olaraq açıqlanmışdır. Ayədə keçən bədən sözü “insanın vücudu” mənasına gəldiyi kimi, eyni zamanda “zireh” də deməkdir. Buna görə də ayənin “səni bədəninlə qurtaracağıq” deyə çevrilməsində bir məna yoxdur. Çünki “sən” ifadəsinin içində “bədən” mənası onsuz da vardır. Buna görə ayənin bu gün səni zirehinlə birlikdə qurtaracağıq şəklindəki ifadəsi daha sonra Fironun ibrət üçün ortaya çıxarılmasının, üzərində döyüş geyimi olduğu halda reallaşacağını düşündürür. Ancaq bəzi kimsələr bədən sözünün eyni zamanda “zireh” mənasına da gəldiyini nəzərə almamışlar və Fironun cəsədinin tapıldığını və sərgiləndiyini irəli sürmüşlər. Bu iddialardan biri, British Museumda EA 32.751 kod nömrəsi ilə sərgilənən cəsədin o günkü Firon II. Ramzesə aid olduğunu iddia edirlər. Bu iddianın sahibləri, cəsədin namazdakı Səcdə pozasında olmasını bu iddialarına dəlil göstərmişlər. Ancaq British Museum Qədim Misir Əsərləri Bölməsi səlahiyyətlisi olan Derek A. Welsby tərəfindən edilən yazılı açıqlamada bu cəsədin e.ə. 3400-cü illərinə [yəni Musa peyğəmbərdən çox əvvəlki bir dövrə] aid olduğu və məzarda cəsədin kimliyi barədə informasiya verəcək heç bir xüsusi aksessuar, geyim, ya da işarəyə rastlanmadığı bildirilmişdir.

Bu mövzuda irəli sürülən görüşlərdən bir digəri də Mevdudiyə aiddir. Mevdudi öz iddiasını belə dilə gətirmişdir:

Bu ilahi vəd reallaşmiş, hər kəsin də bildiyi kimi, Fironun cəsədi su üstünə çıxmış, muzeydə nümayiş olunur. Hətta bu gün belə, Fironun cəsədinin üzərkən tapıldığı yer, bölgə sakinləri tərəfindən göstərilir. Bu yer Sina Yarımadasının qərb sahilindədir və indi Cəbəl-i Firon [Firon Dağı] olaraq bilinir. Bu dağın yaxınında da, Hammam-ı Firon [Firon Hamamı] deyilən isti bir mədən suyu olan yer də vardır ki, Fironun cəsədinin tapıldığı söylənən Əbu Zənimədən bir neçə mil məsafədədir. Əgər boğulan Firon, Musanın [ə.s] özünə göndərildiyində Misiri idarə edən Minfətah isə, mumiyalanmış cəsədi hələ Qahirə muzeyində sərgilənir. Ser Grafton E. Smith Fironun mumiyasından bandajları qaldırdığında cəsədi üzərində bir duz təbəqəsı tapılmışdı ki, bu da onun dənizdə boğulduğunun apaçıq dəlilidir. [14]

Fironun çıxarılmasının başqalarına ibrət olması. Bilindiyi kimi Firon, yer üzündə yekəxanalıq etmiş, azdıqca azmış, özünü yer üzünün Rəbbi, ilahı olaraq tanımağa və tanıtmağa başlamış bir hökmdardır. Onun cəsədi o əzəmətli kişinin necə ərimiş, bitmiş, tükənmiş hala gəldiyini göstərməsi baxımından həm onun kimi azmışlara, həm də o halı görən bütün izləyənlərə ibrət olacaq, dərs verəcəkdir. Ayənin sonunda yer alan və Şübhəsiz insanlardan bir çoxu qətiliklə Bizim ayələrimizdən qafildirlər ifadəsiylə insanların laqeydliyinə diqqət çəkilmişdir. Həqiqətən də insanların çoxu, Allahın saysız-hesabsız ayələri ilə iç-içə yaşamalarına baxmayaraq, işin fərqinə varmırlar. Əslində isə belə xüsusi bir vəziyyətdən bəhs edildiyində, pul verərək o ayəni müzeylərdə belə izləyərlər. (Quran əhvalatlarının faydaları üçün Əraf Surəsinin təhlilindəki açıqlamamıza baxıla bilər.) Fironun cəsədi mövzusunda elm və texnika kitablarında bir sıra açıqlamalar mövcuddur. 93-cü ayədə İsrailoğullarının, xüsusilə də məlumatı olanları qınanır. Çünki, ayədə bilik gələnə qədər onların ayrılığa düşmədiyi qeyd edilmişdir. Yəni bilik ayrılığa deyil, birliyə səbəb olacaq ən böyük amil ikən, İsrailoğulları arasında ixtilafa yol açmışdır. İsrailoğullarının bilik gəldikdən sonra ayrılığa düşmələri, onların həm Musa dövründəki, həm də Quran endiyi dövrdəki vəziyyətlərinə uyur. Çünki İsrailoğullarının içlərindən bəziləri, Tövrat gəldiyində də, Quranı gördüklərində də, bilik qaynağı olan kitabı tanımayaraq mənfəətləri istiqamətində hərəkət etmişlər və ayrılığa düşmüşlər.

^94,95Artıq, sənə endirdiyimiz şeylərin bir qisminə dair qəti, yetərli biliyin yox idisə, dərhal səndən əvvəl kitab öyrənib-öyrədən insanlardan soruş! And olsun ki, sənə Rəbbindən haqq gəlmişdir. O halda, qətiyyən şübhə edənlərdən olma! Qətiyyən Allahın ayələrini yalan sayanlardan da olma, sonra zərərə/itkiyə uğrayıb, əziyyət çəkənlərdən olarsan.

94-cü ayənin “artıq” sözüylə tərcümə etdiyimiz “ف fə” ədatıyla başlaması, bu ədatdan sonra gələn sözlərin bu ayədən əvvəlki bölməyə aid olduğunu göstərir. Beləliklə, 94, 95-ci ayələrdəki xəbərdar etmələr, 75-93-cü ayələrdə yer alan əhvalata bağlı olaraq edilmişdir. Bu ədatın diqqətə alınmaması həm ayədə, həm də bölmədə suallara yol açar. Ayənin müxatibi bütün insanlar olmasına baxmayaraq, xitabın tək halda olaraq, peyğəmbərimizə edilməsi, tam olaraq dilimizdəki “Qızım sənə deyirəm, gəlinim sən eşit” deyiminə bənzəyir. Quranda (Zümər/65, 66, Maidə/116, İnfitar/6, Zümər/49, Talaq/1, Əhzab/1-3, İnşiqaq/6) bunun bir çox nümunəsini görə bilirik.

الشّكّ Şəkk. Dilmizdə “şübhə mənasında işlədilən “الشّكّ şəkkə” sözünün əsas mənası “qəti olmayan məlumat [“yəqin”in əksi, ziddi]” deməkdir. [15] Beləliklə, burada haqqında bəhs edilən, peyğəmbərimizin şübhə duyması deyil, daha əvvəldən özünə vəhy edilən mövzularda kifayət qədər biliyinin olmamasıdır. Əslində elə ayədə də ifadənin indiki zaman olaraq deyil, keçmiş zaman qəlibiylə “ن كنتفا fein küntə [əgər idiysən …]” şəklində yer alması, sözün bu mənada işlədildiyini göstərir. Bunun bir başqa nümunəsi də yenə bu surənin 104-cü ayəsində qarşımıza çıxacaqdır.

Peyğəmbərimizin keçmiş qövmlər haqqında kifayət qədər, qəti bir məlumatının olmadığı, başqa ayələrdə də bildirilmişdir:

¹Qaf/100. Çox şərəfli/şanı uca olan Quran sübutdur ki, ²²tam əmin olun ki, sən bundan xəbərsiz idin, məlumatın yox idi. İndi səndən pərdəni qaldırdıq. Artıq bu gün gözün itidir; Quran sayəsində qərarlı biri oldun. (Qaf/1, 22)
³Sənə bu Quranı vəhy etməklə Biz sənə hekayətlərin ən gözəlini anladırıq. Halbuki sən, bundan əvvəl, tam yəqinliklə bilin ki, bu mövzu haqqında eşitməmişdin/xəbərsizlərdən idin. (Yusuf/3)
⁴⁸Və sən bundan əvvəl hər hansı bir kitabdan oxumurdun/sən Quranı özündən yazmırsan. Əgər belə olsa idi, batilə inananlar qətiliklə şübhə duyacaqdılar. (Ənkəbud/48)
⁸⁶Və sən Kitabın sənə vəhy ediləcəyini/endiriləcəyini ummurdun. O, ancaq Rəbbindən bir mərhəmət olaraq verildi. Elə isə, qətiyyən kafirlərə arxa çıxma/kömək etmə. (Qasas/86)

Ayədəki “من min” ədatının təbiz [bölmə, parçalama] üçün olması, xüsusilə anladılan əhvalatın incəliklərinin o günkü əhl-i zikirdən öyrənilməsinin, onlara təmin edilməsinin və beləliklə o mövzuda tam bir məlumata çatılmasının istənildiyi mənasına gəlir ki, o günün Məkkəsində də bu məlumatlara sahib və vəhy mədəniyyəti olan bir qisim adamlar var idi.

^96,97Şübhəsiz ki, bu, əleyhlərində Rəbbinin Kəlməsi haqq olmuş olan insanlar, özlərinə bütün əlamətlər/nümunələr hamısı birdən gəlsə, yenə də o acıqlı əzabı görüncəyə qədər iman etməzlər.

Peyğəmbərimizin sıxıntıları aradan qaldıran, ona mənəvi dəstək verən bu ayələrdə Rəbbimizin iki qaydasına işarə edilir. Bu qaydalardan biri sərbəst iradələriylə inancsızlığı seçən adamların nə qədər möcüzə görsələr də inanmayacaq olmalarıdır. Xatırlanacaq olursa, bu qayda surənin 23-cü və 33-cü ayələrində də keçmişdi. Burada “كلمة ربّك Kəlmətu Rəbbik [Rəbbinin kəlməsi]” olaraq ifadə edilmiş olan ikinci qayda isə daha əvvəl “قول Qavl [Söz]” olaraq da izahını etdiyimiz “Rəbbimizin cəhənnəmi doldurma” qərarıdır. Burada diqqət edilməli olan bir xüsus da odur ki, inanmayacaq olanlar nə qədər möcüzə görsələr də, onların bu rəftarları o acıqlı əzabı görənə qədər davam edəcək. Bu inancsızlar o acıqlı əzab qarşısında imana gələcəklər, ancaq bu məcburi iman onlara heç bir fayda verməyəcəkdir.

Bu ayənin mənası 97-ci ayənin mənası ilə qarışdırılmamalıdır. Çünki 97-ci ayədə məcburi imandan bəhs edilməsinə qarşılıq, burada insanlardan o son dəqiqə gəlmədən, özlərinə fayda verəcək bir şəkildə iman etmələri istənilərək, buna da Yunus peyğəmbərin qövmü nümunə göstərilir. Yunus (ə.s) qövmü bəzi bəlalara düçar olmuş, tam rüsvayçılıq içində olduqları zaman iman gətirmiş və bu davranışlarına görə Allah onları rüsvayçılıqdan xilas etmiş və bir müddət dünya həyatından bəhrələnmişdilər. Rəbbimiz insanlara etdikləri bəzi əməllərin müqabilində bir qədər bəlalar verməsi onların ağıllarını başlarına almalarını təmin etmək üçündür:

⁴¹İnsanlar dönərlər deyə, özlərinin əlləri ilə qazandıqları şeylərə görə, etdiklərinin bir qismini onlara daddırmaq üçün quruda və dənizdə qarışıqlıq ortaya çıxdı. (Rum/41)

Ayədə Yunus qövmü kimi davranmayıb, iman etməyən və buna görə də həlak edilən cəmiyyətlərə göndərmə edilərək, əgər inanmış olsaydılar, bu cəmiyyətlərin imanlarının özlərinə fayda vermiş olacağı bildirilir. Ayənin əsl hədəfi, o günkü Məkkəliləri əvvəlki cəmiyyətlərin başlarına gələnlərlə xəbərdar etmək və özlərini düzəltmələrini təşviq etməkdir. Yunus qövmünün etdiyi kimi edərək, fürsəti qaçırmadan vəziyyətlərini düzəltdikləri təqdirdə özləri üçün xeyirli bir iş etmiş olacaqdılar. Yunus peyğəmbər üçün Quranda “Zünnun [qılınc sahibi]” ifadəsi işlədilir. Bu ifadə, qılınc düzəltməklə məşhur olan “Ninova şəhərindən olan” və “Ninovalı” deməkdir. Ninova bu günkü İraqın Mosul şəhəri yaxınlarında yerləşən antik bir şəhərdir. Yunus və qövmü ilə əlaqədar təfərrüat, Əraf surəsində edilmiş olan “Hut” sözünün təhlili içində verildiyindən, burada yenidən təkrarlamırıq. Ancaq Yunus peyğəmbərlə əlaqədar olaraq irəlidə qarşımıza çıxacaq bəzi ayələri verməyin faydalı olacağını düşünürük:

⁸⁷Və Zünnunu [qılınc sahibini, Ninovalını]… O zaman ki, qəzəblənərək getmişdi və özünü sıxıntıya salmayacağamızı sanmışdı. Sonra da, qaranlıqlar içində: “Səndən başqa tanrı deyə bir şey yoxdur! Səni tənzih edirəm. Şübhəsiz ki, mən səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən oldum!” – deyə səslənmişdi. (Ənbiya/87)
¹³⁹Əlbəttə, Yunus da göndərilən elçilərdəndir.
¹⁴⁰O zaman ki, o, qaçaq bir kölə kimi, dolu bir gəmiyə doğru qaçmışdı.
¹⁴¹Sonra o ox ilə püşk atdı, sonra da sübutu ləğv edilənlərdən/ifşa edilənlərdən biri oldu.
¹⁴²Sonra onu “doyumsuzluq/bədbinlik” udmuşdu/bürümüşdü. O da peşman olmuşdu.
^143,144Sonra əgər, şübhəsiz ki, o, Allahı nöqsan sifətlərdən arındıranlardan olmasa idi, tam yəqinliklə bilin ki, dirildiləcəkləri günə qədər depressiyanın içində qalacaqdı.
¹⁴⁵Sonra Biz, o fikir sancısı çəkərkən, onu sahilə atdıq/onu bədbinlikdən qurtardıq.¹⁴⁶Onun üzərinə geniş yarpaqlılardan bir ağac bitirdik. ¹⁴⁷Və onu əvvəl yüz min, sonra da daha çox insana elçi olaraq göndərdik.
¹⁴⁸Sonunda inandılar, Buna görə Biz də onları bir müddətə qədər faydalandırdıq. (Saffat/139-148)

⁹⁹Halbuki, Rəbbin diləsəydi, əlbəttə yer üzündəkilərin hamısı birlikdə inanardı. Artıq inananlar olmaları üçün insanları sənmi məcbur edəcəksən?

¹⁰⁰Allahın izni/biliyi olmadan heç kimsə iman edə bilməz. Və Allah, ağılla hərəkət etməyənləri kirliliyə/əzaba düçar edər.

Bu ayələrdə peyğəmbərimiz təsəlli edilir. Qövmünün, qohumlarının inanmasını istəyən peyğəmbərimiz, onlardan bir çoxu inanmadığı üçün çox kədərlənirdi. Rəbbimiz bu ayələriylə elçisini təsəlli edərkən, mövzuyla əlaqədar olaraq ortaya üç qayda da qoyur.

Bunlar:

* Allahın hər kəsi sərbəst buraxdığı, peyğəmbərin kimsəni məcbur etməməli olduğu;

* Allahın izni olmadan kimsənin iman edə bilməyəcəyi;

* Allahın, ağlını işlətməyənlər üzərinə pislik, əzab yağdırması qaydalarıdır.

²⁹Və de ki: “O gerçək Rəbbinizdəndir. Ona görə də diləyən iman etsin, diləyən bilərək rədd etsin/inanmasın”. Şübhəsiz ki, Biz şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün divarları, dövrələmə onları içinə almış bir atəş hazırladıq. Və əgər yağış yağmasını istəsələr, ərimiş mədən kimi üzlərini qaynadan bir su yağdırılar. O, nə pis bir içkidir! Dayanma/sığınma yeri olaraq da, nə qədər pisdir! (Kəhf/29)
¹⁴⁹De ki: “Bax budur, ən qəti və üstün dəlil, Allahındır. Ona görə də əgər Allah diləsəydi, əlbəttə hamınıza bələdçi olardı”. (Ənam/149)
^2,3Şübhəsiz ki, Biz insanı qarışıq bir nütfədən yaratdıq. Onu əziyyətlərə salacağıq/öhdəliklər verəcəyik. Buna görə də onu çox yaxşı eşidən, çox yaxşı görən etdik/yaxşını pisi ayıracaq bilikləri göndərərək, bilikləndirdik. Şübhəsiz ki, Biz ona yolu göstərdik, istər özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən olsun, istərsə də nankor. (İnsan/2, 3)
²⁵⁶Dində məcbur etmək/diksindirmək yoxdur! İman Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilərək rədd etməkdən – yaxşı pisdən, gözəl çirkindən, doğruluq pozğunluqdan qəti olaraq, yaxşı-yaxşı ayrılmışdır. O halda kim tağuta küfr edər – onu tanımaz, Allaha inanarsa, qopmaq bilməyən ən sağlam bir dəstəyə yapışmışdır. Allah, ən yaxşı eşidəndir, ən yaxşı biləndir. (Bəqərə/256)

الرّجس Rics. 100-cu ayənin sonunda keçən və üzərində durulmalı olan bir söz də “ الرِّجس Rics” sözüdür. Bu sözün vəzi [ilk mövzusu] mənası “narahat edən şiddətli göy gurultusu, dəvə səsi”dir. Sonralar insana narahatlıq, ağrı, iztirab verən və bunlara səbəb olan hər şeyə “rics” deyilməyə başlanmışdır:

“Rics” sözü “kirlilik, kir [təmiz və təmizliyin ziddi]” deməkdir. Hər cür kir, pislik “rics”dir. Bu sözlə, “haram, pis hərəkət, əzab, lənət və küfr” də qəsd edilir. Quranda keçən “ رجس rics” ilə “رجز ricz [əzab]” sözləri eynidir. Sadəcə birincidəki “ “س s” hərfi “ز z” hərfinə dönmüşdür. “ اسد əsəd [aslan]” sözünün “ ازد əzəd [aslan]” sözünə dönməsi kimi.

Zəccac: “Rics, Allahın pisləməsinə səbəb olan hər şeydir” demişdir. Birisi çirkin, pis bir şey etdiyi zaman “racəsə’r-racülü [adam çirkin iş etdi]” deyilir. Bu sözün “rəcs” formasındakı mənası “çox şiddətli, rahatsız edən göy guruldaması və dəvə böyürməsi” deməkdir. [16] Pis işlərə və şirk, küfr, lənət kimi şeylərə “rics” deyilməsinin səbəbi, bunların zərərə, əzaba, narahatlığa səbəb olmasındandır. Quranda səkkiz dəfə keçən bu sözə baxıldığında, əzaba səbəb olacaq şeylərə “rics” deyildiyi kimi, xəstəlik və narahatlığa səbəb olacaq şeylərə də “rics” deyildiyi görünür.

¹⁴⁵De ki: “Mənə vəhy olunanda, onları yeyənlər üçün leş və ya axıdılmış qan, yaxud donuzun əti ki, şübhəsiz, donuzun əti kirlidir, narahatlıq verəndir, yaxud Allahdan başqası üçün kəsilmiş bir haqq yoldan çıxma nümunəsi olanlardan başqa, haram edilmiş bir şey tapa bilmirəm. Artıq kim, çarəsiz qalarsa, azğınlıq etməmək və zərurət həddini aşmamaq şərtilə, bunlardan yeyə bilər”. Bax budur, şübhəsiz ki, sənin Rəbbin çox bağışlayandır, çox mərhəmət edəndir. (Ənam/145)
⁹⁰Ey iman edənlər! Hamr [içki/hər hansı bir yolla ağlı örtmək], qumar – hər cür asan qazanc məqsədli şans oyunu, qulluq edilən şeyləri, insanları təmsil edən işarələr – simvollar və fal oxları – bütün kəhanət vasitə və materialları ancaq şeytan işindəndir, zərər verən şeylərdir. Belə isə vəziyyətinizi qorumağınız, xilas olmağınız üçün bu şeytan işindən qaçın.
⁹¹Həqiqətən şeytan hamr və qumarla sizin aranıza düşmənçilik və kin salmaq və sizi Allahın anılmasından, öyüdündən və salaatdan ayırmaq istər. Belə isə sonu çatmış insanlar/əl çəkmiş insanlarsınızmı? (Maidə/90, 91)
^32–34Ey Peyğəmbərin zövcələri! Siz qadınlardan hər hansı biri deyilsiniz, əgər Allahın qoruması altına girərsinizsə, artıq sözü nazlana-nazlana/əzilə-əzilə söyləməyin ki, sonra qəlbində xəstəlik olan/zehniyyəti pozuq birisi tamah edər. Sözü adət-ənənəyə uyğun/hər kəs tərəfindən müsbət qəbul edilən bir şəkildə söyləyin. Evlərinizdə qərarlı olun, ilk cahiliyyət dövründəki kimi açıq-saçıqlıq etməyin, salaatı iqamə edin, zəkat/vergi verin, Allaha və Elçisinə itaət edin. Ey Əhli beyt! Gerçəkdən Allah sizdən uzaqlaşdırmaq və sizi təmizləmək istər. Və evlərinizdə oxunmaqda olan Allahın ayələrini, haqsızlıq, pozğunçuluq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları xatırlayın. Heç şübhəsiz, Allah çox lütf edən, gizlini bilən, hər şeyin iç üzünü və gizli tərəflərini yaxşı biləndir. (Əhzab/32, 34)

Və Ənam/125, Hud/118-119, Rad/31, Fatir/4, Bəqərə/272, Şüəra/3, Qasas/56, Rad/40, Yunus/46, Mömin/77, Ğaşiyə/21, 22.

Ayədə yer alan, بإذن اللّه [bi-iznillahi] ifadəsi, ümumilikdə “Allahın izni/müsaidəsi/verdiyi sərbəstlik ilə” şəklində tərcümə edilir ki, bu da izn sözünün dilimizdəki mənasıyla anlaşılmasından qaynaqlanır. Halbuki dilimizdəki “izin” ilə ərəb dilindəki “izn” eyni deyildir. Çünki إذن [izn] “məlumat/bilmək” demək olub, أذِن [əzinə/bildi], أئذنن [ə’əzənə/bildirdi] deyə çəkim edilir. [17] İzn sözü doğru mənasına alındığında bi-iznillahi ifadəsi “Allahın məlumatına görə, Allahın biliyi səbəbindən” mənasına gəlir ki, bunu ayələrdə də görmək olar: Bəqərə/97, 213,221 və Maidə/16.

¹⁰¹De ki: “Bir baxın göylərdə və yerdə nə var!” Və iman etməyəcək bir cəmiyyətə açıq-aşkar ayələr/əlamətlər/nümunələr və xəbərdarlıqlar bir şey verməz/nə verə bilər?

İnsanların kainati təhlil edərək ağıllarını işlətmələrinin istənildiyi bu ayənin təqdiri bu şəkildə edilə bilər: “Göydə və yerdə sizə verdiyim ismarıcı təsdiq edən, bu ismarıca şəhadət verən saysız ayə vardır. Açıq göz və açıq ürəklə müşahidə edib, üzərində düşünsəniz, onları asanlıqla qavrayarsınız”.

¹⁸⁵Və onlar göylərin və yerin mülkiyyəti və idarəçiliyini, Allahın təşkil etmiş olduğu hər hansı bir şeyi və əcəllərinin həqiqətən yaxınlaşmış olması ehtimalını heç düşünmədilərmi? Artıq bundan sonra başqa hansı sözə inanacaqlar? (Əraf/185)

¹⁰²Artıq onlar, sadəcə özlərindən əvvəl gəlmiş keçmiş olanların uğradıqları günlərin eynisinimi gözləyirlər? De ki: “Gözləyin, mən də sizinlə bərabər gözləyənlərdənəm”.

¹⁰³Sonra Biz elçilərimizi və iman edənləri qurtararıq. Bax budur, belə! Möminləri qurtarmaq üzərimizə düşən bir vəzifədir.

İnsanların yola gəlmələri üçün edilən xəbərdarlıqların davam etdiyi bu ayələrdə, inadkar müşriklərin həlak edildiyi, amma inananların xilas edildiyi bildirilərək, inanmayanlar təhdid edilərkən, inananlara da müjdə verilir.

^96,97Şübhəsiz ki, bu, əleyhlərində Rəbbinin Kəlməsi haqq olmuş olan insanlar, özlərinə bütün əlamətlər/nümunələr hamısı birdən gəlsə, yenə də o acıqlı əzabı görüncəyə qədər iman etməzlər. (Yunus/96, 97)
⁵⁴Və ayələrimizə inananlar sənin yanına gəldikləri zaman, dərhal: “Salam olsun sizə! Rəbbiniz mərhəməti Öz üzərinə yazdı. Şübhəsiz, sizdən hər kim bilməyərək bir pislik işləyib və sonra ardından tövbə edər və düzəldərsə, şübhəsiz ki, Allah qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bağışlamağı bol olandır, əngin mərhəmət sahibidir” – de! (Ənam/54)

^104–106De ki: “Ey insanlar! Əgər mənim dinimin nə olduğunu qəti və tam olaraq bilmirdinizsə, yaxşı bilin ki, Allahın yaratdığı sərvətlərdən sizin sitayiş etdiklərinizə, mən sitayiş etmərəm. Və lakin sizin canınızı alacaq olana – Allaha sitayiş edərəm. Və mən möminlərdən olmağımla və: “Bütün mənliyini ortaq qoşmaqdan, Allahın tanrılığını və rəbbliyini bilə-bilə rədd etməkdən haqqa dönən biri olaraq, dinə döndər və qətiyyən ortaq qoşanlardan olma! Və Allahın yaratdığı sərvətlərdən sənə fayda verə bilməyən, zərəri də toxuna bilməyən şeylərə yalvarma! Buna baxmayaraq, əgər edərsənsə, o zaman heç şübhəsiz, sən şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərdən olarsan” – deyə əmr olundum”.

Surənin bu nəticə bölməsində təkrar başlanğıcdakı mövzuya dönülür. Buna görə də, surənin 1-10-cu ayələrinin xatırlanmasının faydalı olacağı qənaətindəyik. 104-106-cı ayələrdə Rəbbimiz elçisi vasitəsi ilə kütlələrə bir açıqlama edir. Peyğəmbərimizin insanlığa yönəltməsi əmr edilən bu açıqlama, meydan oxuyucu bir bəyanat xüsusiyyətindədir:

“Ey insanlar! Əgər mənim dinimdən şübhə edirsinizsə, [mənim dinimin nə olduğunu qəti və tam olaraq bilmirsinizsə], yaxşı bilin ki, Allahın yaratdıqlarından sizin sitayiş etdiklərinizə mən sitayiş etmərəm. Lakin sizin canınızı alacaq olana [Allaha] sitayiş edərəm. Və mən möminlərdən olmağımla və ‘üzünü həniyf olaraq Dinə döndər və qətiyyən müşriklərdən olma! Və Allahın yaratdıqlarından sənə fayda verməyən, zərəri də toxunmayacaq olan şeylərə yalvarma! Buna baxmayaraq, əgər edərsən, o zaman heç şübhəsiz, sən zalımlardan olarsan” – deyə əmr olundum. Mən bunları edəcəyəm. Mən tək başıma olsam da, ölsəm də, öldürülsəm də bundan dönmərəm”.

105-cu ayədə keçən “üzünü həniyf olaraq Dinə döndər” ifadəsindəki “üz” sözüylə, Qasas surəsinin sonunda qeyd etdiyimiz kimi “bütün mənlik, şəxsiyyət, insanlıq” qəsd edilmişdir. Çünki “üz”, ərəbcədə “cüziyyət məcaz-i mürsəli” sənətinə uyğun olaraq, canlı varlıqların ən müəyyənedici orqanıdır. Bu, vəsiqəlik bir foto şəklin o insanın kimliyini təmsil etməsi kimidir.

^78,79Sonra günəşi doğarkən görüncə də: “Bu mənim Rəbbimdir, bu daha böyükdür!” – dedi. Sonra o da batınca: “Ey qövmüm! Şübhəsiz ki, mən sizin ortaq qoşduğunuz şeylərdən uzağam. Tam yəqinliklə bilin ki, mən Hənif/batil inanclardan dönərək üzümü, göyləri və yeri yoxdan var edənə/yox edəcək olana çevirdim və mən ortaq qoşanlardan deyiləm” – dedi. (Ənam/78, 79)

Quranda “حنيف həniyf” sözü ilk dəfə burada yer almışdır. Söz, tək və cəm olaraq irəlidəki surələrdə də qarşımıza gələcəyindən təhlilini burada edirik.

الحنيف Həniyf. Bu söz, “ن ف ح Ha-ne-fe” felinin ism-i fail qəlibidir. “Hanəfə” sözü “ayaq dönməsi, iki ayağın baş barmaqları qarşı-qarşıya gələcək şəkildə dönməsi” mənasındadır. Sözün, ayaq dabanının üstə gəlməsi mənasında olduğunu söyləyənlər də vardır. Söz daha sonralar “xeyirdən şərə, şərdən xeyirə dönmə” mənasında işlədilməyə başlanmışdır. Zaman keçdikcə İbrahim peyğəmbərin mühüm bir xüsusiyyəti olmuş, “şirkdən tövhidə yönəlmə” mənasında ümumiləşmişdir. Quran endiyi dövrdə Məkkədə İbrahim dininə mənsub olanlara, kənardan Məkkəyə gəlib həcc edən və sünnət olanlara “hənif” deyilirdi. Daha sonra bu söz “Müslim [Müsəlman]” mənasında işlədilməyə başlandı. [18] Biz, sözün mənası ilə əlaqədar olan yuxarıdakı açıqlamaları nəzərə alaraq, sözün “əvvəllər müşrik ikən, sonra müşrikliyi buraxıb tövhidə yönələn” şəklində deyil, “şərik qoşmadan tövhidə yönələn” şəklində anlaşılması lazım gəldiyi qənaətindəyik. Belə ki, aşağıdakı ayədən də bu anlaşılır:

^30,31Bax budur, belə! Və kim Allahın toxunulmaz qıldıqlarına hörmət göstərərsə, artıq bu, özü üçün Rəbbinin qatında xeyirdir. Sizə bildiriləndən başqa heyvanlar sizə halal qılınmışdır. O halda Allaha yönələnlər olaraq, Ona ortaq qəbul edənlər olmayaraq, o bütlərdən olan kirlilikdən qaçının, yalan sözdən də qaçının. Allaha kim ortaq qoşarsa, artıq o kimsə göydən düşərək quşların qapdığı və ya küləyin özünü kimsəsiz bir yerə sürüklədiyi şey kimidir. (Həcc/30, 31)

¹⁰⁷Və əgər Allah sənə bir zərər toxunduracaq olarsa, onun Ondan başqa qarşısını alacaq, səndən dəf edəcək biri yoxdur. Və əgər sənə bir xeyir dilərsə, o zaman da Onun verdiklərini geri çevirəcək, etiraz edə biləcək biri yoxdur. O, ərməğanlarını qullarından dilədiyinə isabət etdirir. Və Allah çox bağışlayandır, çox mərhəmətlidir.

Bu ayədə, Allahın toxundurduğu zərərə və ya isabət etdirdiyi xeyirə kimsənin mane olamayacağı bildirilərək, bütün kainatda nə varsa hər şeyin Allahın nəzarətində olduğu bir dəfə daha vurğulanmışdır.

¹⁰⁸De ki: “Ey insanlar! Rəbbinizdən, əlbəttə, sizə haqq gəlmişdir. Artıq bələdçilənən doğru yola girən, ancaq özü üçün girmişdir və azan da, həqiqətən öz zərərinə azmışdır. Və mən sizin üzərinizdə sizin fəaliyyətinizi təmin edən, sizə görə məsuliyyət daşıyan biri deyiləm”.

Bu ayədə, xüsusilə də 99 və 100-cü ayələrdə anladılanlar yaxşı- yaxşı aydınlaşdırılmış, peyğəmbərin vəzifəsinin sadəcə Allahdan gələn “haqq”ı insanlara bəyan etmək, çatdırmaq olduğu, yola gəlib-gəlməməyin isə hər kəsin öz ixtiyarına buraxıldığı bildirilmişdir.

¹⁰⁹Və sən sənə vəhy olunan şeyə uy! Və Allah hökmünü verincəyə qədər, səbr et. Və Allah, hökm verənlərin ən xeyirlisidir.

Surənin bu son ayəsində isə peyğəmbərimizə vəzifəsi xatırladılaraq, ondan vəhyə tabe olması, səbirli olması, mətanətlə vəzifəsini davam etməsi, gələcəkdə olacaqları da Allaha həvalə etməsi istənilir.

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Razi, el-Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Quran.

[2] Razi, el-Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil-Quran.

[3] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil-Quran.

[4] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil-Quran.

[5] Lisanü’l-Arab; c.7, s. 359-360.

[6] Lisanü’l-Arab, c.6, s. 123-128.

[7] Razi; el-Mefatihu’l-Gayb.

[8] Lisanü’l-Arab; c.1, s.221-225.

[9] Kurtubi; el-camiu li Ahkamil-Quran.

[10] İbn-i Kesir; Müddessir Surəsi açıqlamaları.

[11] İbn-i Mace Zühd-4.

[12] Müsned, 5/343.

[13] Əbu Davud; Sünen/2, 4596. rivayə.

[14] Mevdudi; Tefhimü’l Quran, Yunus, 92 nOlu dipnot.

[15] Lisanü’l-Arab; c:5, s:167, 168.

[16] Lisanü’l-Arab, c: 4, s: 75, 76 Rcs mad.; El-Müfredat, Rcs mad.

[17] Lisanu’l-Arab; c. 1, s. 111-115.

[18] Lisanü’l-Arab c: 2, s: 629, 630 “hnf” mad.

Yüklə (PDF)