Səbbih surəsi də deyilən Əla surəsi, enmə sırasına görə səkkizinci, rəsmi düzülüş tərtibinə görə səksən yeddinci sıradadır. Məkkədə enmişdir.
Bundan əvvəlki surə olan Təkvir surəsində gördük ki,
– Peyğəmbərimizə mane olmaq istəyən Əbu Ləhəb və tərəfdarlarına, bu cəhdlərini təsirsiz hala gətirmək üçün, qiyamət və məhşər səhnələriylə xəbərdarlıqlar edildi;
– Peyğəmbərimizin Allah qatında çox etibarlı olduğu elan edildi;
– Öyrəndik ki, doğru yolla getmək istəyənlər üçün bir yol göstəricisi və öyüd olan Quran Məhəmməd(əs)ın öz sözü deyil, Allahın ona vəhy etdiklərini “elçi” sifətiylə, Allah adından söylədiyi sözlərdir. Elə bu səbəbdən də müzakirə mövzusu edilməməlidir.
Əla surəsində həmçinin, Rəbbimizin sifətlərindən bir neçəsi təqdim olunur, Peyğəmbərimizin təliminə davam edilir, bununla yanaşı insanlara xəbərdarlıqlar edilib, öyüdlər verilir.
Tərcümə:
Rəhman, Rəhim Allah Adından
Bölmə 20
- 1–5Yaradıb qaydaya qoyan, formalaşdırıb, sonra yol göstərən, otlağı çıxarıb sonra da onu qapqara bir sel tullantısı halına gətirən Rəbbinin uca adını təmizə çıxar.
- 6–8Bundan sonra səndə bilik toplanmasını təmin edib, onu başqalarına çatdırdacağıq, sonra da sən unutmayacaqsan/ tərk etməyəcəksən. Ancaq, Allah diləyərsə başqadır. Şübhəsiz ki, O, aşkarı da bilir, gizlini də. Və sənə “ən asan olan”ı/ səni ən çox nikbin edəcək olan şeyləri asanlaşdıracağıq.
- 9,10Bundan ötrü sən dərhal öyüd ver, əgər öyüd fayda verirsə/ təmin edəcəksə, hörməti olan öyüd alacaqdır. 11Ən bədbin olacaq olan adam da, ondan çəkinəcəkdir.
- 12O adam, ən böyük atəşə atılacaqdır.
- 13Sonra onun içində nə öləcək, nə də həyat tapacaqdır.
- 14–17Arınan, Rəbbinin adını anaraq salaat edən qətiliklə özünü qurtarmışdır. Lakin, siz bu adi dünya həyatını üstün tutursunuz. Lakin axirət daha xeyirli və əbədidir.
- 18,19Şübhəsiz bu qurtuluş çarəsi, ilk səhifələrdə, İbrahim və Musanın səhifələrində var idi.
(8/87, Əla/1–19)
1–5Yaradıb qaydaya qoyan, formalaşdırıb, sonra yol göstərən, otlağı çıxarıb sonra da onu qapqara bir sel tullantısı halına gətirən Rəbbinin uca adını təmizə çıxar.
Bu ayələrdə, Rəbbimizin bəzi sifətləri ilə birlikdə Onun uca adının təsbih edilməsini bildirən bir əmr vardır:
Rəbbinin Uca adını təmizə çıxar.
Ayənin əsl ismarıcının məğzini təşkil edən “təsbih” sözü ilə əlaqədar izahlara başlamazdan əvvəl, bir məqama diqqət edək. Bu məqam, ayədə verilən “Uca” sifətinin Rəbbəmi, yoxsa Rəbbin adınamı aid edilməsidir. Cümlə quruluşu olaraq bu sifətin Rəbbə aid edildiyini söyləmək yanlış deyildir. Bu təqdirdə, ayənin “Uca Rəbbinin adını təsbih et” şəklində tərcümə etmək lazımdır. Ancaq aşağıda daha geniş şəkildə açıqlanacağı kimi, Rəbbimizi bir sıra yanlış və çirkin yaraşdırmalardan arındırmaq və Onu Ucaltmaq, Rəbbimizin sifət və adlarını arındırmaq və ucaltmaq yolu ilə edildiyindən, biz də düşünürük ki, “Uca” sifətinin Rəbbimizin adlarına yönəlik olduğu hal üzərində dayanaq.
“تسبيح Təsbiih” kəlməsi “سبح səbh” kökündən törəmişdir. Bu sözün lüğəti mənası “hava və ya suda hərəkət etmək, keçib getmək, üzərək uzaqlara getmək” mənasına gəlir.
Qələm surəsinin 29–cu ayəsinin təhlilində bu kəlmənin Qurandakı mənasının Allahı, Ona yaraşmayan şeylərdən uzaq tutmaq, Allahı ucaltmaq, Onun hər cür kamal sifətlərlə təchiz edilmiş olduğunu yaxşı başa düşmək və bunu hər vasitə ilə elan etmək olduğu verilmişdi.
“تسبيح Təsbiih”, ən dolğun ifadəylə, yaradanı bütün xüsusiyyətləriylə tanımaq və tanıtmaq deməkdir. Buna görə də, “Təsbih”in təsbih dənələrini çevirməklə heç bir əlaqəsı yoxdur. Daha geniş məlumat Qaf surəsinin təhlilində veriləcəkdir.
“İsmin Təsbihi
Bir ismi “تسبيح Təsbiih” etmək [nöqsanlıqlardan uzaq tutub ucaltmaq] demək, əslində o ismin sahibini “Təsbih” etmək deməkdir. Çünki, bir adın sahibinin ucalığı və müqəddəsliyi, o adın ucalığı və arınmışlığı ilə ifadə edilir. Bəzi alimlər “İsim ilə sahibi eynidir” demişdilərsə də, adın arındırılmasındakı məqsəd o adın lüğəti mənalarının deyil, o sifət və adların sahibinin arındırılmasına xidmət etdiyi hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. Beləliklə, adın Təsbih edilməsində məqsəd, özünə yaraşmayan ad və sifətlərin Rəbbimizdən uzaq tutulması və adına atılmış ləkələrin təmizlənməsidir.
İlk dövr Quran bilicilərindən olan Zəmaxşəri, adın Təsbihini belə izah edir: “Uca Allahın adını Təsbih etmək demək, Allah haqqında doğru olmayan sifətləri Ona yaraşdırmaq və Allahı bir şeyə bənzətmək kimi, Onun adlarını inkar etməyə aparan mənalardan uzaq tutmaq, o ada ehtiyatla yanaşmaq və hörmətdən başqa hər hansı məqsədlə anmaqdan çəkinməkdır.” [1]
Quranın endiyi dövrdə ərəblər arasında:
- Mələklərin Allahın qızları olduğu;
- Üzeyirin və İsanın Allahın oğlu olduğu;
- Bəzi Mələk və bütlərin Allaha yaxınlaşdırıcı olduğu;
- Cinlər ilə Allah arasında bir nəsəb [soy bağı] əlaqəsi mövcud olduğu kimi səhv və məntiqsiz inanclar yayılmışdı.
O gündən sonra da, Allah adından, cahiliyyə dönəmindən minlərcə dəfə artıq, Quranda olmayan bir çox görüş və anlayış uydurulmuşdur.
Bu səbəblə, “ adın təsbihi” əmri ilə yerinə yetirilməsi lazım olan iş, bu cür inancları əks etdirən ad və sifətlərin Rəbbimizin ad və sifətləri arasından dərhal çıxarılıb tərk edilməsidir.
Ki, O, yaratdı
O, hər şeyin yaradıcısıdır. Allah, hər şeydən əvvəl, yaratmaq feli və yaradıcı olmaq sifətiylə bilinir. Şübhəsiz, yaradan–Xaliq, yaradılandan–məxluqdan yüksək və üstündür. Allah, yaradılanlara xas olan imkan [mövcud olmaq–mövcud olmamaq], sonradan qazanılan və bir vərdiş qazanmaq kimi nöqsan sifətlərdən uzaqdır. Beləliklə, yaradıcı ilə yaradılmış olanın ad və sifətləri qarışdırılmamalı, yaradıcının adı hər şeydən üstün tutulmalıdır. Beləliklə, adı Təsbih edilərək, Uca Allah hər cür əksiklikdən uzaq tutulmalıdır.
Və sonra nizama qoydu,
Əlbəttə, Uca Yaradıcı yaratdı və yaratdıqlarını müxtəlif şəkillərdə–fiziki və zehni təsislərlə təchiz etdi, nizama saldı. Sadəcə, adi bir yaratmaqla işini bitmiş hesab etmədi, bir çox yaradılışlar da var etdi.
Və O, təqdir etdi və hidayət etdi,
İnsan övladının anlaya bildiyi, ya da hələ qavraya bilmədiyi bütün sistemlər, atomdan planetlərə qədər bütün kainatın nizamı, Rəbbimizin sonsuz iradəsinin təcəllisidir O, yaratdığı hər şeyə sonsuz elm və iradəsi ilə bir قدر qədər [ölçü] təyin edir. Yaradılmış olan bütün canlılar, onları əhatə edən fiziki, kimyəvi və bioloji qaydalarla iç–içə mövcud olmaqda, cinsləri, növləri, xüsusiyyətləri, edə bildikləri və edə bilmədikləri işlər, həyat şərtləri və yaşamaq müddətləri baxımından fərqli hədlərə və ölçülərə tabedirlər. Eyni dünyəvi qaydalar cansız varlıqları da əhatə edir, mahiyyət və biçim etibariylə bir–birlərindən fərqli xüsusiyyətlərə malik olan, yaradılmış bütün cansız varlıqlar da, funksiyalarını Yaradanın kainata qoyduğu ölçüyə uyğun olaraq davam etdirir. Yaradılanların hər biri də, həm onlara verilmiş olan təbii xüsusiyyətləriylə, həm də kənardan gələn təsirlərlə ortaya çıxan xüsusiyyətləriylə, Yaradıcı tərəfindən onlara müəyyən edilmiş fəaliyyət və məqsədlərə yönləndiriliblər.
Və O, otlağı çıxardı,
Rəbbimiz Nəziət surəsinin 27–33–cü ayələrində
- 27–33Yaradılışca sizmi daha çətinsiniz, yoxsa göymü? Göyü, Allah etdi–boyunu yüksəltdi, sonra da onu nizama saldı, gecəsini qaraltdı və işığın parlaqlığını çıxartdı. Və ondan sonra, sizin və heyvanlarınız üçün bir yararlanma vasitəsi olmaq üçün yer üzünü döşədi/yer üzündən suyunu və otlağını çıxartdı, dağları da dəmirlədi/sağlam bir şəkildə yerləşdirdi. (Nəziət/27–33)
buyurmuşdur. Uca Allah, ilahi qüdrəti ilə insanların və heyvanların faydalanıb yararlanması üçün otlaqları, yaylaqları, ağacları, meşələri, meyvələri təzə–təzə yetişdirib çıxartmışdır. Otlaq, o çağlarda dolanışıqlarını başlıca olaraq heyvandarlıqla təmin edən ərəblərin nəzərində həyati əhəmiyyətə malik bir anlayışdır. İnsanların dolanışıqlarını təmin edən heyvanların varlığı, ancaq otlaqlaqların olması ilə mümkündür. Beləliklə, bu ayə, varlıqlarını otlaqlar sayəsində davam etdirən ərəblərə, o otlaqları da çıxardanın Allah olduğunu bildirir.
sonra da onu qapqara bir sel tullantısı halına gətirdi.
Ayədə verilən “ غثاء qusa” kəlməsi “qusma” mənasına gəldiyi kimi, lüğət və təfsirlərə görə “sel suyunun otlaqlardan sürüklədiyi və dərələrin ətrafına fırlatdığı ot, çöp, yarpaq və köpükdən ibarət olan qarışıq” mənasına da gəlir. Ayədə Allahın otlaqları, ağacları, meşələri qurudacağı, əvvəlcə həyat verdiyi kimi, sonra da öldürəcəyi anladılır.
Ayəni, Allahın otları–bitkiləri yer altında başqalaşdıraraq kömür və neft kimi yer altından çıxarılan yanacaqlara döndərdiyi şəklində başa düşmək mümkündür. Bununla əlaqədar bir yazını təqdim edirik:
“Neft, daha çox ayıdöşəyi, qıjı və yosun kimi yaşıllıqların [otlağın] qaya təbəqələri arasında müxtəlif bakteriyaların fəaliyyəti ilə və uzun bir zaman prosesinin keçməsiylə meydana gəlmişdir. Bu gün də neftin əsas qaynağının üzvi maddələr olduğu qəbul edilir. İnsanın yaradılmasından əvvəl yaradılan otlaqlar, Dünyanın ekoloji tarazlığındakı prosesləri ilə yanaşı, gələcəkdə neftə dönmək üçün də vəzifələndirilmişdir. Üzvi çürüntülər dəniz yatağında milyon illər boyunca çürümüş və geriyə yalnızca yağlı maddələr qalmışdır. Yağlı maddələr palçıq altında qalmış və zamanla palçıq sıxlaşıb qaya təbəqələrinə, altdakı yağlı maddələr də neftə çevrilmişdir. Neft eynilə ayədə verildiyi kimi “sel suyu” xüsusiyyətini göstərir. [2]
Məlum olduğu kimi, neft dənizlərdəki bitki və heyvanların çürümüş qalıqlarından əmələ gəlir. Bu qalıqlar dənizin dibində milyon illər ərzində çürüdükdən sonra ancaq yağlı maddələr qalır. Palçıq və böyük daş təbəqələri altında qalan yağlı maddələr neft və qaza çevrilir. Yer qabığındakı seysmik hərəkətlər bəzən dənizlərin quru hissəsinə çevrilməsinə və altında neft olan qayaların minlərlə metr dərinliyə batmasına səbəb olur. Əmələ gələn neft bəzən qaya təbəqələrindəki məsamələrdən sızaraq kilometrlərlə dərinlikdən səthə çıxır, burada buxarlanaraq (qaz halına çevrilərək) qatran yığıntısı əmələ gətirir.
“Əla” surəsinin ilk dörd ayəsində diqqət çəkən üç cəhət neftin əmələgəlmə mərhələlərinə çox uyğun gəlir. Otlaq, çəmənlik mənasını verən “əlmər’a” sözü ilə neftin əsasını təşkil edən üzvi maddələrə diqqət çəkilə bilər. Ayədə ikinci diqqəti cəlb edən söz isə qara rəngə çalan yaşıl, yaşıl rəngə çalan qara, qaramtıl, hisli rəngləri tərif etmək üçün istifadə edilən “əhva” sözüdür. Bu söz ilə yerin altında toplanan bitki qalıqlarının zaman ərzində çürüyərək qaralması nəzərdə tutula bilər.
Çünki, bu sözlər üçüncü sözlə–”qusaən” sözü ilə dəstəklənir. Bəzi Qurani–kərim tərcümələrində çör–çöp kimi verilmiş “qusaən” sözü sel suyunun otları, çör–çöpü bir–birinə qataraq gətirdiyi və dərələrin ətrafında topladığı ot, çöp, yarpaq və köpük kimi qarışıq mənasını da ifadə edir. Bu söz “qusma” mənasına görə, bəzi mənbələrdə “selin gətirdiyi zir–zibil” kimi də tərcümə edilir və torpağın nefti üzə çıxarması kimi tərif edilir. Belə ki, neftin formalaşmasını, üzə çıxmasını, köpüklü görüntüsünü, rəngini nəzərə aldıqda ayələrdə işlədilmiş sözlərin nə qədər hikmətli olduğu daha yaxşı başa düşülür.
Göründüyü kimi, ayədəki bitkinin qara mayeyə çevrilməsi neftin əmələgəlmə prosesiylə çox bənzərdir. Neftin formalaşması haqqında məlumat olmadığı dövrdə uzun illəri əhatə edən prosesin təsvir edilməsi, şübhəsiz, Quranın Allahın vəhyi olduğunun başqa bir dəlilidir.
Çox hallarda neft, meydana gəldiyi yerdən başqa yerlərə köç edir. Yəni neft meydana gəldiyi yerin dibinə birbaşa çökən bir quruluşda deyildir. Neft, bir sel suyu kimi hərəkət edən, köç edən, yarıqsız sərt qayalarla qarşılaşdıqda da oralarda toplanan bir quruluşa malikdir.
Qısacası neft, ayələrdə verildiyi kimi;
- Bitki kimi üzvi maddə tərkiblidir;
- Qaramtıl bir rəngdədir;
- Sel suyu kimi hərəkət edər.
Neft çağının başlaması ilə neftin istifadə edildiyi sahələr getdikcə artmışdır. Allah bu maddənin içinə elə kimyəvi xüsusiyyətlər qoymuşdur ki, bu maddə işlənərək yeni quruluşlarda, yeni formalarda həyatımızın müxtəlif sahələrində bizə xidmət edir. … Bir otun çürüməsiylə başlayan hekayə, yerin altında sel kimi axan neft yataqlarıyla, ya da məişətdə işlədilən bir vasitə ilə davam edir. Quranın Əla surəsinin 4–cü və 5–ci ayələrində neftə işarə edilir. Bunlardan əvvəlki üç ayədə isə, Allahın hər şeyə bir ölçü, bir nizam qoyduğu vurğulanır.”[2]
6–8Bundan sonra səndə bilik toplanmasını təmin edib, onu başqalarına çatdırdacağıq, sonra da sən unutmayacaqsan/ tərk etməyəcəksən. Ancaq Allah dilərsə, başqadır. Şübhəsiz ki, O, aşkarı da bilir, gizlini də. Və sənə “Ən Asan Olan”ı/ səni ən çox nikbin edəcək olan şeyləri asanlaşdıracağıq.
Klassik müfəssirlərə görə bu sözlər xüsusi olaraq Peyğəmbərimizə ünvanlanıb və Allahın dilədiklərindən başqa, ondan heç bir şeyin unutdurulmayacağını bildirir. Məhəmməd Əsədin də qeyd etdiyi kimi, “Allahın dilədiyi” şəklindəki istisna müfəssirləri çətinliyə salmışdır. Çünki, Peyğəmbərimizə Quranı vəhy edən Allahın ona Quranın hər hansı bir qismini unutdurmaq/ tərk etdirmək istəyəcəyini düşünmək elə də məqbul deyildir. Buna görə də, ilk dövrlərdən günümüzə qədər bu mövzuda qənaətbəxş olmayan bir çox şərhlər edilmişdir.
Ancaq yuxarıdakı bölmənin görünüşdə Peyğəmbərimizə xitab etməsinə rəğmən, başlıca olaraq “insan”a yönəlmiş olduğu və Ələq surəsinin ilk beş ayəsini ehtiva edən ilk vəhydəki “Allah insana bilmədiyini öyrətdi” ifadəsiylə əlaqəli olduğu qəbul edilərsə, bunu asan başa düşmək olar.
Burada, insanı yaradılış məqsədinə uygun olaraq şəkilləndirən və ona doğru yolu göstərəcəyini vəd edən Allahın, ona [insana] insanlığın yığıb toplayacağı, qeyd edəcəyi və ortaq olaraq xatırlayacağı bilik ünsürlərini əldə etmək qabiliyyəti verəcəyi, başqa sözlə öyrədəcəyi bildirilir. Ancaq, insana öyrətmə gücü olan Allahın, öyrətdiklərini unutdura bilmə gücünün də olduğu şübhəsizdir. Məsələn, Allah, insanlıq üçün lazımsız və ya yararsız hala gəlmiş bilikləri unutdura bilir, ya da tərk etdirə bilir.
8–ci ayədəki “اليسرى əl–yusra/ən asan olan şey” ilə əlaqədar “xeyirdir, sevincdir, rahat yaşamaqdır” deyə fərqli izahlar edilmişdir. Ancaq “əl–yüsra” sözünün quruluş mənası diqqətə alındığında, bu izahlar kifayət etmir. Sözün tam mənası “Hər şeydən daha asan olan” deməkdir. Bu məna, özündən daha asan heç bir şeyin olamayacağı zirvə bir asanlığı ifadə edər. Belə bir asanlıq ancaq cənnət həyatı ola bilər. Buna görə ayənin mənası “Biz ona cənnət üçün hər asanlığı təmin edəcəyik” deməkdir.
9,10Bundan ötrü sən dərhal öyüd ver, əgər öyüd fayda verirsə/ təmin edəcəksə, hörməti olan öyüd alacaqdır.
Yəni, “oxu, unutma və xatırlat, Quranın ehtiva etdiyi hökmləri və bilikləri insanlara çatdırıb, öyrədərək vəz və nəsihət et, düşündür ki, hər kəs üçün olmasa belə, mütləq faydası olur.”
Təfsirçilərin demək olar ki, hamısı, buradakı şərt cümləsinin hər hansı bir bağlayıcılığı olmadığı fikrindədirlər. Yəni ediləcək xatırlatma, veriləcək öyüd sadəcə bunlardan fayda görə bilənlərə deyil, Peyğəmbərimizin əsl vəzifə borcu olaraq, istisnasız hər kəsə istiqamətlənmiş olacaqdır. Ya da, hər kəsin bu öyüd və xatırlatmadan yararlanması məcburi deyil, Allahın insana bəxş etdiyi sərbəst iradənin bir nəticəsi olaraq, sadəcə istəyənlər\diləyənlər bu öyüd və xatırlatmadan yararlana bilərlər. Bu hal isə Peyğəmbərimizin vəzifəsini bir qədər zəiflədir. Belə ki, Yunus surəsinin 99–cu ayəsindəki “Rəbbin diləsəydi yer üzündəkilərin hamısı inanardı. Elə isə sənmi xalqı inanmaqları üçün məcbur edəcəksən?” ifadəsi ilə qeyd etdiyi kimi, Peyğəmbərimizin vəzifəsi insanları fikrindən döndərmək deyil, sadəcə təbliğ etməkdir.
Digər tərəfdən, bu şərt cümləsiylə açıq və düzgün bir öyüdün mütləq faydalı olacağı vurğulanmışdır. Öyüdə müxatib olanların bundan faydalanmaq istəyib istəməməkləri ayrı bir mövzudur. Ayə, “öyüd ver, çünki öyüdün bir faydası olduğu mütləqdir” şəklində bir gələcəyi görməni qeyd edir. Öyüd verməklə əlaqədar çox ə, çox güclü bir misal qarşıda, Əbəsə surəsində veriləcəkdir.
Xaşyət
“ خشية xaşyət” sözü ilə “خوف xavf” sözünün hər ikisinin Azərbaycan dilində tərcüməsinin eyni bir ifadə ilə “sadə qorxu” kimi tərcümə edilməsi səhvdir.
Xaşyət, bilik və idrakin bir nəticəsi olaraq ortaya çıxan heyranlıq və hörmətdən əmələ gələn “həsrət qalmaq, uzaq düşmək” qorxusudur. Buna görə də qətiyyən bildiyimiz sadə qorxuya bənzəməz.
Belə ki, Rad surəsinin 21–ci ayəsində hər iki söz də fərqli izahlarda işlədilmişdir:
- 19–24Yaxşı, şübhəsiz, Rəbbindən sənə endirilənin həqiqət olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə kimidirmi? Şübhəsiz, ancaq qavrama qabiliyyətləri olan adamlar, Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi–iman və əməli birləşdirən, Rəbblərinə hörmətlə, sevgi ilə, bilik ilə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxan adamlar, Rəbblərinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldırmış adamlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar, bu yurdun aqibəti–Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/ xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19–24)
Ayədəki “يخشون ربهم yahşəvnə” ibarəsi “Xaşyət”i [heyranlıq və hörmət duyub, ondan uzaqlaşmaqdan qorxmağı], “ويخافون yəxafunə” ibarəsi isə bilinən sadə və adi mənada qorxunu ifadə edir.
“Xavf” deyilən adi qorxu duyğusu bir yaradılış xüsusiyyəti olaraq, hər kəsdə var. Lakin, cəhd edilərək əldə edilə bilən “Xaşyət” duyğusu–hörmət və heyranlıq duyğuları hər kəsdə olmur. Adi qorxu [xavf] insanı, qorxduğundan uzaq durmağa sövq edir. Məsələn: Oddan qorxan odun yanına yaxınlaşmaz, xəstəlikdən qorxan xəstə olmamaq üçün lazımi tədbirləri görər, cəhənnəmdən qorxan üsyan etməz, düşmənindən, ya da vəhşi heyvandan qorxan onlarla qarşılaşmamağa, onlara yaxınlaşmamağa çalışar. Amma Xaşyət sahibi elə deyildir. O, Xaşyət duyduğuyla həmişə yaxın olmağı arzulayar. Ondan uzaq qalmaqdan qorxar. Ona dərin bir sevgi, hörmət və heyranlıq duyar. Onun inciməməsi, çətinliyə düşməməsi üçün çalışar. Hər zaman özünü ona sevdirməyə, bəyəndirməyə çalışar.
Xaşyət, xavf kimi yaradılışdan gələn bir duyğu deyil. Xaşyət duyğusu sonradan meydana gəlir. Bilik və idraka əsaslanır, bilik və idrak ilə düz mütənasibdir.
Xaşyət haqqında Qurandakı nümunələrdən bəziləri aşağıda verilmişdir:
- 28İnsanlardan, digər canlı varlıqlardan və davarlardan da belə cürbəcür rəngdə olanlar vardır. Qulları arasında Allahdan ancaq biliklilər hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərirlər. Heç şübhəsiz, Allah çox güclüdür, çox bağışlayandır. (Fatir/ 28)
Ayədə “Kasr” sənəti edilmişdir. Ancaq bilik sahiblərinin Allah haqqında xaşyət duyğusuna sahib olduqları ifadə edilərək, onların bilikləri sayəsində Allahı biliksizlərdən daha yaxşı tanıyıb dərk edəcəkləri, Onun gücü qarşısında sonsuz bir heyranlıq və hörmət duyacaqları anladılır. Həqiqətən də, atomun içini görən bir fizika alimi, maddənin quruluşundakı ağlasığmaz incəlikləri bilən bir kimyaçı, hüceyrələrin quruluşunu yaxşı bilən bir bioloq, bütün kainatı təhlil etməyə çalışarkən sonsuz ahəngləri kəşf edən bir astronom və ya astrofizika alimi ilə adi bir insanın Allahı dərk etməsi və Allah haqqında duyduğu hörmət və heyranlıq eyni deyildir.
Allahın sonsuz gücünü və proqramını [Rəbb olma özəlliyini] görən və bilən elm adamları, hiss etdikləri hörmət və heyranlığa görə Ondan ayrı qalmaqdan da, hörmətsizlik etməkdən də qorxarlar. Allaha hörmət və heyranlığa görə Peyğəmbərlər və Mələklər daha irəlidədirlər. Lakin onların Allahı tanıması və dərk etməkləri, başqalarının tanımasından daha üstün səviyyədədir.
- 38,39Allahın özünə fərz qıldığı şeydə Peyğəmbər üzərinə, daha əvvəl gəlib keçmiş kimsələrdə–Allahın verdiyi elçilik vəzifəsini təbliğ edən, Ona hörmətlə, sevgi ilə, bilik ilə ürpərti duyan və Allahdan başqa kimsəyə hörmətlə, sevgi ilə, bilik ilə ürpərti duymayan kimsələrlə əlaqədar Allahın buyuruğu olaraq bir çətinlik yoxdur. Allahın əmri, nizamlanmış, müəyyən edilmiş bir qədərdir. Hesab çəkən olaraq Allah yetər. (Əhzab/38,39)
- 57–61Şübhəsiz, Rəbblərinə duyduqları dərin heyranlıq və hörmət nəticəsində Ondan uzaqlaşma qorxusundan tir–tir titrəyən bu kimsələr, Rəbblərinin ayələrinə inanan kimsələr, Rəbblərinə ortaq qoşmayan kimsələr, şübhəsiz özləri, Rəbblərinə dönəcəklər deyə verdiklərini qəlbləri ürpərərək verən kimsələr–bax budur, onlar, yaxşılıqlarda yarışanlardır və yaxşılıqlar üçün öndə gedənlərdir. (Möminlər/ 57,61)
- 26–28Və onlar: “Rəhman, uşaq qəbul etdi” dedilər. Rəhman, bundan münəzzəhdir. Əksinə onlar ərməğanlar verilmiş qullardır. Onlar, Onun sözünün önünə keçə bilməzlər–onlar, yalnız Onun əmri ilə iş düzəldərlər. O, Rəhmanın uşaqları saydıqları şeylərin önlərində olanı və arxalarında olanı bilir. Və onlar, Onun məmnun olduğu kimsələrdən başqasına yardım/dəstək etməzlər. Bununla birlikdə onlar Ona duyduqları dərin hörmət və sevgi səbəbindən, ondan uzaqlaşma qorxusundan tir–tir titrəyərlər. (Ənbiya/26–28)
Ya Sin/11, Nəziət/45, Ta Ha/3, 44, Ənbiya/49, Fatir/18, Qaf/33, Maidə/44,52, Tövbə/18, Nur/52, Beyyinə/8, Zümər/23, Əhzab/37, Bəqərə/74 və Həşr/21
11Ən bədbin olacaq olan adam da ondan çəkinəcəkdir. 12O adam, ən böyük atəşə atılacaqdır. 13Sonra onun içində nə öləcək, nə də həyat tapacaqdır.
Bu ayələrdə həm cəhənnəmin əbədiliyi, həm də əzaba qarşı hər hansı bir dözümlülüyün olmayacağı vurğulanır. Kimlərin cəhənnəmə girəcəyi, cəhənnəmin uzunmüddətli, ya da müvəqqətiliyi kimi mövzular qarşıdakı surələrdə geniş olaraq izah ediləcəkdir.
14–17Arınan, Rəbbinin adını anaraq salaat edən, cəmiyyəti aydınlatmağa çalışan kimsə qətiliklə özünü qurtarmışdır. Fəqət, siz bu adi dünya həyatını üstün tutursunuz. Lakin axirət daha xeyirli və əbədidir.
Özünü pisliklərdən qurtarıb təzkiyə edənlər yəqinliklə səadətə çatacaqlar.
İslam dininin əsas ünsürlərindən olan “ الزكوةZəkaatın söz olaraq kökü olan “ ز ك وzkv/”, “ törəmə və artma, arıtma” deməkdir. Meyvə və taxıl cinsindən Allahın verdiyi, artıb, çoxalan hər şeyə “ زكاءzəkaa” deyilir. Bu kökün törəmələrindən olan “ الزكوةZəkaat” sözü, “ صلاحSalaah; bir şeyin ən yaxşı, ən təmiz, ən düzgün halı” deməkdir. “Malın zəkaatı” demək, “malın təmizlənməsi, saf, arı–duru hala gətirilməsi” deməkdir.[3]
Bu sözün məsdərlərindən olan “ التزكيةtəzkiyə”, “Təmizləmək, inkişaf etdirmək, feyizləndirmək, böyütmək və təmizə çıxarmaq” deməkdir. Bir Quran qavramı olaraq “təzkiyə”, nəfsini təmizləmək, onu şirk, günah, nifaq [ikiüzlülük], rics [pislik], cəhalət, pis duyğular və bənzəri şeylərdən təmizləmək, ona itaəti və təqvanı [Allahın qoruması altına girməyi] öyrətmək deməkdir. Bu mənanı, aşağıdakı ayələrdə görürük:
- 14–17Arınan, Rəbbinin adını anaraq salaat edən kimsə qətiliklə özünü qurtarmışdır. Fəqət, siz bu adi dünya həyatını üstün tutursunuz. Lakin axirət daha xeyirli və əbədidir. (Əla/14–17)
- 14–16Elə Buna görə də Mən sizi, yalan sayan, üz çevirən, ən çox bədbin olacaq olan adamdan başqasının girmədiyi, alovlandıqca alovlanan bir atəşə qarşı xəbərdar etdim.
- 17–21Kimsədən qarşılıq gözləmədən, sadəcə Uca Rəbbinin rızasını umaraq, arınmaq üçün malını verən, əsasən Allahın qoruması altına girmiş olan adam ondan uzaq tutulacaqdır. Və yaxında o adam, tam yəqinliklə bilin ki, məmnun olacaqdır. (Leyl /14–21)
- 1–10 Günəşə və onun parıltısına, onu izlədiyi zaman Aya, ona parlaqlıq verdiyi zaman gündüzə, onu sarıyıb örtərkən gecəyə, göyə və onu yaradana, yer üzünə və onu yuvarlaq olaraq döşəyənə, nəfsə və onu nizamlayana; –ki, O, ona fücurunu və təqvasını ilham etdi– sübut göstərirəm ki, nəfsini təmizləyən həqiqətən nicat tapmışdır. Onu bilərək rədd edən isə, tam yəqinliklə bilin ki, zərərə düşmüşdür. (Şəms/ 1–10)
İnsanın nəfsini arındırması ancaq iman etməsi və salihatı işləməsi ilə mümkün olan bir haldır. Adamı kirlədən, küfr və şirkdir. Çünki, şirkin nəcis [pislik], müşrikin də nəcəs [pis] olduğunu Quran bildirir (Tövbə 28). İman sahibi olan adamda imanın zahiri əlaməti olan “təqva” ortaya çıxacaq və hər tərəfli tərtəmiz bir “nəfs”dən söz ediləcəkdir. İnancsız bir kimsədə isə inancsızlığının zahiri əlaməti olan “fücur” ortaya çıxacaq və hər cür sosial pisliyi özündə daşıyan bir “nəfs”dən söz ediləcəkdir.
- 31,32Göylərdə və yerdə nə varsa, əməlləri ilə pislik nümayiş etdirənləri cəzalandırması, yaxşılaşdıran–gözəlləşdirənləri isə, bəzı kiçik xətaları nəzərə alınmazsa, günahın böyüklərindən və iyrəncliklərdən çəkinənləri də “Ən gözəl” ilə mükafatlandırması üçün Allahındır. Heç şübhəsiz, sənin Rəbbin bağışlaması geniş olandır. Sizi, həm torpaqdan əmələ gətirdiyi zaman, həm də analarınızın qarnında döl halında olduğunuz zaman, ən yaxşı bilən Odur. O halda nəfslərinizi təmizə çıxarmağa çalışmayın. Allahın qoruması altına girmiş kimsəni O daha yaxşı bilir. (Nəcm /31–32)
15–ci ayənin orijinalında verilən “صلّى salla” sözü ilə əlaqədar qısa bir izah Ələq surəsində verilmişdi.
16–cı ayədəki “Lakin, siz bu adi dünya həyatını üstün tutursunuz” deyə bir xəbərdarlıq edilmişdir. Yəni, “Lakin siz, ey qafil insanlar, təmizlənməyə çalışaraq qurtuluşa yetə biləcək halda, elə etmirsiniz və o qurtuluşa hər şeyi tərcih edərək adi həyatı, dünya həyatını istəyirsiniz. Onun bəzəyini, yeməyini–içməyini, ləzzətlərinə üstünlük verir, bunlarla məşğul olmaqdan və o yolda mal xərcləməkdən xoşlanırsınız, amma axirətdə salamatlıq və səadəti hazırlayacaq təmiz və gözəl əməlləri tərk edirsiniz.”
Quranda bir çox yerdə verilən “əl–hayatü’d–dünya” tamamlığı, tərcümə və təfsirlərin çoxunda dilimizə “dünya həyatı” olaraq tərcümə edilmişdir. Bu tərcümə “insanların yer üzündə yaşadıqları həyat” olaraq anlaşılır və buna görə də yanlış anlaşılmağa səbəb olur. Buradakı “dünya” sözü, üzərində yaşadığımız planet olan Dünya deyil, ərəb dilində “ən aşağı, ən adi, ən bəsit” mənalarına gələn bir sifətdir. Beləliklə, bu tamamlıq da bir isim tamamlığı deyil, bir sifət tamamlığıdır. Bu məqamlar nəzərə alınaraq düzgün tərcümə edildiyində, “el–hayatü’d–dünya” ifadəsi, nə qədər ehtişamlı olursa olsun, yer üzündəki həyatın ən aşağı, ən adi, ən sadə olduğunun vurğulandığı anlaşılır.
İnsan psixologiyası, pul, mal, mövqe, şöhrət kimi ancaq ölümə qədər əldə qala bilən qazanclar barədə olduqca doyumsuzdur. Hələ bu insan axirətə inanmayaraq, həyatını sadəcə bu dünyadakı varlığından ibarət sanırsa, hiss etdiyi doyumsuzluq da yerini daha dərin bir narahatlığa tərk edər. Çünki getdikcə, ölümə yaxınlaşma duyğusu ona daha artıq doyumsuzluq gətirəcək, əvvəlcədən qeyd edilən hədəflər gerçəkləşdikcə, yeni və daha yüksək xəyallara qapılacaqdır. Əlindəkiləri mühafizə etmək üçün həmişə bədbin ssenarilər uyduracaq və ona görə tədbirlər almağa çalışacaq, əldə edilə bilməyən xəyallar isə getdikcə iztirablı bir xəyal qırıqlığına çevriləcəkdir.
Lakin axirətə inancı olan insan, həqiqi uğurun Təğabün surəsinin 16–cı ayəsində qeyd edildiyi kimi, nəfsin eqoistlik və xəsisliyindən qorunmaq olduğunu bilir və pul, mal, mövqe, şöhrət kimi müvəqqəti müvəffəqiyyətlərin belə yox edə bilməyəcəyi, doyumsuzluq xəstəliyinə tutulmaz. Beləliklə, doyumsuzluğun insanı addım–addım sürüklədiyi narahatlıq çuxuruna da düşməz. Hətta bu dünyada sıxıntı və məyusluq çəksə belə, ümidsizliyə qapılmaz, bədbinliyin bataqlığına bataraq psixoloji tarazlığını pozmaz. Çünki, belə bir insanın əsas nəqsədi dünyada buraxıb gedəcəyi müvəqqəti doyum vasitələri əldə etmək deyil, Allahın rızasına çataraq “əbədi olan qazanclar” əldə etməkdir.
18,19Şübhəsiz, bu qurtuluşun çarəsi, ilk səhifələrdə–İbrahim və Musanın səhifələrində var idi.
Axirətin dünyadan daha xeyirli və əbədi olduğu, daha əvvəlki Peyğəmbərlərə verilmiş olan səhifə və kitablarda da vəd edilmişdir.
Yuxarıda qeyd edilən vəd, əsasən də İbrahim (əs) və Musa (əs)a nazil edilən vəhylərdə də verilmişdi. Bu iki Peyğəmbər və səhifələri sadəcə keçmiş vəhylərin bir nümunəsi olaraq verilmiş və beləcə insan övladının dini təcrübəsinin əbədiliyi və bütün Peyğəmbərlər tərəfındən təbliğ edilən təməl həqiqətlərin eyni olması bir daha vurğulanmışdır. Tək halda “səhifə” olan və hərfi mənası “[bir kitabın] yarpaqları”nı və ya “kağız yığınları”nı göstərən “صحف suhuf” sözü, ən geniş mənasıyla kitabdakı hər bir “nəcm”in [vəhy parçasının] yazılı olduğu vasitəni müəyyən edir
Qarşıda görəcəyimiz kimi, Nəcm surəsinin 36–54–cü ayələrində, İbrahim peyğəmbərin və Musa peyğəmbərin səhifələrində olanlardan konkret nümunələr verilmişdir.
Ən düzünü bilən Allahdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
