ZÜHRUF SURƏSİNİN TƏBYİNİ – Azərbaycan Milli Geyimləri

Məkkədə 63-cü sırada enmiş olduğu qəbul edilən bu surə, adını 35-ci ayədəki “ زخرف Züxruf [qızıl, cəvahir]” sözündən almışdır. 45-ci ayənin Mədəni olduğu da nəql edilmişdir. [1]

Bu surənin də təməl mövzusu Quran və tövhiddir. Allahın kainatdakı yayılmış möcüzələrinə tez-tez diqqət çəkilir. Müşriklərin kor koranə atalarını təqlid etmələri, mələk anlayışları qınanır. İbrahim, Musa və İsa peyğəmbərlərin tövhid mübarizəsindən qısaca bəhs edilir.

Nəcmləri arasındakı yaxın əlaqədən, surənin bir dəfədə və yaxud yaxın aralıqlarla endiyi anlaşılır.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 256

¹Ha/8, Mim/40.

^2,3Açıq-aydın/açıqlayan kitab dəlildir ki, Biz onu ağlınızı işlədəsiniz deyə, ərəbcə bir kitab etdik.

⁴Və şübhəsiz, Quran Bizim nəzdimizdəki ana qaynaqda (orijinalda) həqiqətən çox ucadır və qanunlar ehtiva edir, sağlamdır/pozulmasının qarşısı alınmışdır.

⁵Yaxşı, Biz siz həddi aşan bir cəmiyyət oldunuz deyə, o Öyüdü/Quranı sizə göndərməkdən əlmi çəkək?

⁶⁰Və əgər Biz diləsəydik sizdən yer üzündə yerinizi tutacaq mələklər edərdik.

^6–8Və Biz öncəkilərə də necə peyğəmbərlər göndərmişdik. Onlar özlərinə gələn hər peyğəmbəri qətiliklə lağa qoyduqlarına görə… Biz qüvvətcə onlardan daha güclü olanları dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Əvvəlkiləri də nümunə göstərdik.

(63/43, Zühruf/1–5, 60, 6–8)

Nəcm: 257

⁹Və heç şübhəsiz, əgər sən onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qətiliklə: “Onları ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, çox yaxşı bilən yaratdı” – deyəcəklər.

¹⁰O Allah ki, yer üzünü sizin üçün bir beşik olaraq yaratdı. Orada bələdçiləndiyiniz doğru yolda gedəsiniz deyə, bəzi yollar da etdi.

¹¹Və O Allah ki, suyu göydən bəlli bir ölçü ilə endirdi. Sonra Biz onunla ölü bir diyarı canlandırdıq. Bax budur, siz belə çıxarılacaqsınız.

^12–14Və O, heyvanları/cütləri yaratdı və siz onların üstünə minib, üzərlərində oturursunuz. Sonra onların üzərində oturduğunuz zaman Rəbbinizin nemətini anaraq: “Bunları bizim xidmətimizə verən/bunları yararlanacağımız xüsusiyyətlərdə yaradan Allah nöqsanlardan münəzzəhdir. Yoxsa, bizim bunlara gücümüz yetməzdi. Şübhəsiz ki, biz də yalnız və yalnız Rəbbimizə dönəcəyik” – deyəsiniz deyə, sizin üçün gəmilərdən və heyvanlardan minə biləcəyiniz şeyləri var etdi.

¹⁵Və onlar Onun üçün Öz qullarından bir hissə qəbul etdilər. Şübhəsiz, bu insan, qətiliklə açıq-aşkar bir nankordur.

¹⁶Yoxsa O, yaratdıqlarından özünə qızlar qəbul etdi və oğulları sizəmi seçdi?

¹⁷Onlardan biri Rəhmana yaraşdırdığı/qız ilə müjdələndiyi zaman üzü qapqara olur. Və o, udqunub duran biridir.

¹⁸Və yoxsa onlar zinət əşyaları içərisində yetişdirilərək, mübahisədə açıq-aşkar olmayanamı üstünlük verirlər?

¹⁹Onlar Rəhmanın qullarının məhz özü olan mələkləri də dişi saydılar. Onlar mələklərin yaradılışına şahidmi oldular? Onların şahidlikləri yazılacaq və onlar sorğu-suala çəkiləcəklər.

²⁰Və onlar: “Əgər Rəhman diləsəydi, biz onlara sitayiş etməzdik” – dedilər. Onların buna dair heç bir bilikləri yoxdur. Onlar sadəcə, uydururlar.

²¹Yoxsa Biz onlara bundan öncə bir kitab vermişik və indi onlar, o kitabamı istinad edirlər?

²²Əksinə, onlar: “Şübhəsiz, biz atalarımızı bu başçılı cəmiyyət olaraq gördük, biz də onların izləri ilə bələdçiləndiyimiz doğruya çatdırılmış kimsələrik” – dedilər.

(63/43, Zühruf/9–22)

Nəcm: 258

²³Və bax budur, belə! Biz səndən öncə də, hansı şəhərə bir xəbərdaredici göndərmişiksə, qətiliklə oranın öyünən, imkanlı insanları: “Şübhəsiz, biz atalarımızı bir başçılı cəmiyyət olaraq gördük. Biz də qətiliklə onların izlərinə uyanlarıq” – demişdilər.

²⁴Göndərilən xəbərdaredici: “Əgər sizə atalarınızı üzərində gördüyünüz şeydən daha doğrusunu gətirmiş olsamdamı?” – dedi. Onlar: “Şübhəsiz, biz sizin özü ilə göndərildiyiniz şeyi bilərək rədd edənlərik/inanmayanlarıq” – dedilər.

²⁵Buna görə Biz də onları yaxaladıq/cəzalandıraraq ədaləti təmin etdik. Haydı, yalan sayanların sonu necə oldu bir bax! ^26,27Və bir zamanlar İbrahim atasına və qövmünə: “Şübhəsiz, mən sizin sitayiş etdiyiniz şeylərdən uzağam. Məni yoxdan yaradan ayrı. Şübhəsiz ki, artıq O, məni doğru yola çatdıracaqdır” – dedi. ²⁸İbrahim bu sözü onların dönməsi üçün, ardından gələcək olanlara həmişəlik qalacaq bir söz etdi.

²⁹Tam əksinə, Mən bunları da, atalarını da özlərinə haqq/gerçək və açıqlayıcı bir elçi gəlincəyə qədər qazanc sahibi etdim.

³⁰Və haqq/gerçək özlərinə gəldiyi zaman, onlar: “Bu, bir ovsundur və şübhəsiz, biz onu bilərək rədd edənlərik/inanmayanlarıq” – dedilər.

³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” – dedilər.

³²Rəbbinin mərhəmətini onlarmı paylaşdırırlar? Bu bəsit dünya həyatında, onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz! Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini digər bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik. Və Rəbbinin mərhəməti onların yığıb saxladıqları şeylərdən daha xeyirlidir.

^33–35Və əgər insanlar bir tək başçılı, gerçəyi bilərək rədd edən cəmiyyət olmasa idilər, Biz Rəhmanı bilərək rədd edən/inanmayan insanların evlərinə gümüşdən tavanlar və üzərinə çıxacaqları pilləkənlər, onların evləri üçün qapılar, üzərinə söykənəcəkləri taxtlar və qızıldan bəzək əşyaları edərdik. Bunların hamısı bəsit dünya həyatının qazancından başqa bir şey deyildir. Axirət isə Rəbbinin qatında Allahın qoruması altına girmiş olanlar üçündür.

^36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından korlaşarsa, Biz ona bir şeytan musallat edərik və artıq o, onun üçün yaşıddır/yançıdır. Və şübhəsiz ki, yaşıdlar/yançılar korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sanırlar.

³⁸Sonunda, Bizə gəlincə: “Kaş ki, səninlə mənim aramda Şərq ilə Qərb arasındakı qədər bir uzaqlıq olsa idi”– deyər. Belə isə, bu nə pis bir yaşıddır/yançıdır!

³⁹Və bu gün peşmançılıq duymağınızın sizə heç bir faydası olmayacaq. Siz şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinizə iş etdiyiniz zaman qətiliklə əzabda ortaqlarsınız.

(63/43, Zühruf/23–39)

Nəcm: 259

⁴⁰O halda karlara sənmi eşitdirəcəksən? Yaxud korlara və açıq-aşkar bir pozğunluq içində olanlara sənmi bələdçilik edəcəksən?

⁴¹Artıq əgər Biz səni alıb götürsək belə, şübhəsiz ki, Biz onları cəzalandıraraq, ədaləti təmin edərik.

⁴²Yaxud da onlara vəd etdiyimiz əzabı sənə göstərərik. Çünki Biz onların əleyhlərinə güc yetirənlərik.

⁴³Belə isə sən sənə vəhy edilənə sarıl. Şübhəsiz ki, sən dosdoğru bir yol üzərindəsən.

⁴⁴Və şübhəsiz, sənə vəhy edilən [Quran], sənin üçün də, qövmün üçün də gerçəkdən bir öyüddür/şan-şərəfdir. Siz yaxında sorğu-sual olunacaqsınız.

^61,62Və şübhəsiz, sənə vəhy edilən [Quran] o qiyamətin qopması üçün qətiliklə bir əlamətdir: “Qətiyyən qiyamətin qopması haqqında şübhəyə düşməyin və mənə tabe olun. Bu, doğru yoldur və şeytan qətiyyən sizi yayındırmasın. Şübhəsiz ki, o, sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir”.

⁴⁵Və sən elçilərimizdən səndən öncə göndərdiyimiz insanlardan soruş: “Biz Rəhmanın yaratdıqlarından qulluq ediləcək tanrılar tanıyırdıqmı?”

(63/43, Zühruf/40–44, 61–62, 45)

Nəcm: 260

⁴⁶Və heç şübhəsiz, Biz Musanı ayələrimizlə/əlamətlərimizlə/nümunələrimizlə Firona və onun öndə gedənlərinə elçi göndərdik və o: “Gerçəkdən mən aləmlərin Rəbbinin elçisiyəm” – demişdi.

⁴⁷Sonra da Musa ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi onlara gətirincə, onlar dərhal ayələrə güldülər.

⁴⁸Və Bizim onlara göstərdiyimiz hər bir əlamət/nümunə bir öncəki əlamətdən/nümunədən qətiliklə daha böyükdür. Və onlar dönərlər deyə, Biz onları əzabla yaxaladıq.

⁴⁹Onlar isə: “Ey ovsunçu! Səndə olan əhdi/sənə verdiyi sözü xatirinə, bizim üçün Rəbbinə dua et. Şübhəsiz, biz qətiliklə bələdçiləndiyimiz doğru yola girəcəyik” – dedilər.

⁵⁰Lakin, nə zaman ki, əzabı özlərindən qaldırdıq, o zaman onlar sözlərindən döndülər.

^51–53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi.

⁵⁴Firon öz qövmünü təsirsizləşdirdi/xüsusiyyətsizləşdirdi və onlar da ona itaət etdilər. Şübhəsiz ki, onlar haqq yoldan çıxanlar qövmü idilər.

^55,56Sonunda onlar Bizi qəzəbləndirdikləri zaman, onları cəzalandıraraq, ədaləti təmin etdik. Sonra da onların hamısını birlikdə suda boğduq. Sonra da onları sonradan gələcək nəsillər üçün sələf və nümunə etdik.

⁵⁷Məryəm oğlu İsa bir nümunə olaraq anladıldıqda da, sənin qövmün ondan uzaqlaşıb gedərlər.

⁵⁸Və sənin qövmün: “Bizim tanrılarımız daha xeyirlidir, yoxsa o/Muhəmməd/İsa?!” – dedilər. Bu örnəyi sırf səninlə mübahisə etmək üçün ortaya atdılar. Əslində onlar həddindən artıq düşmənçilik edən bir cəmiyyətdir.

⁵⁹İsa ancaq Bizim özünə nemət verdiyimiz və özünü İsrailoğullarına nümunə etdiyimiz bir quldur.

^63,64İsa açıq-aşkar dəlillərlə gəldiyi zaman dedi ki: “Mən sizə haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları gətirdim və haqqında ixtilafa düşdüyünüz şeylərin bir qismini sizə açıqlamaq üçün gəldim. O halda Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Şübhəsiz ki, Allah… O, mənim Rəbbimdir və sizin də Rəbbinizdir. Belə isə, Ona qulluq edin. Bax budur, bu doğru bir yoldur”.

⁶⁵Lakin, qruplar İsa haqqında öz aralarında anlaşmazlığa düşdülər. Artıq acı bir günün əzabına görə, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin vay halına!

⁶⁶Onlar özləri fərqinə varmadan, qəflətən, Qiyamət anının özlərinə gəlməsindən başqa bir şeymi gözləyirlər?

⁶⁷O gün Allahın qoruması altına girənlər istisna olmaqla, bütün başçılar/bir-birini izləyənlər, bir-birlərinə düşməndirlər.

(63/43, Zühruf/46–59, 63–67)

Nəcm: 261

^68–70”Ey ayələrimizə iman etmiş və Müsəlman olmuş qullarım! Bu gün sizə qorxu yoxdur və siz kədərlənməyəcəksiniz. Siz və zövcələriniz izzət sahibi olanlar olaraq, girin cənnətə! ^71–73Allahın qoruması altına girənlərin ətraflarında qızıl qablar, qədəhlər gəzdirilir. Orada nəfslərin arzu edəcəyi, gözlərin zövq ala biləcəyi hər şey vardır. Və siz, orada həmişəlik qalacaqsınız. Və bax budur, bu etdiyiniz əməllərə görə, özünə son sahib edildiyiniz cənnətdir. Orada sizin üçün bir çox meyvələr vardır. Onlardan yeyəcəksiniz”.

^74–76Şübhəsiz ki, günahkarlar cəhənnəm əzabında həmişəlikdirlər. Onlardan əzab azaldılmayacaqdır. Onlar orada da ümidsizdirlər. Və Biz onlara haqsızlıq etmədik, lakin onlar şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanların məhz özləri idilər.

⁷⁷Və onlar səslənirlər: “Ey Malik! Rəbbin bizim işimizi bitirsin”. Malik: “Şübhəsiz, siz, belə qalacaqsınız” – dedi.

(63/43, Zühruf/68–77)

Nəcm: 262

⁷⁸And olsun ki, Biz sizə haqqı gətirdik. Lakin sizin çoxunuz haqqı çirkin görürsünüz.

⁷⁹Yoxsa onlar işi zəmanətəmi bağlamışlar? Bax budur, Biz şübhəsiz ki, sağlamlaşdıranlarıq.

⁸⁰Yoxsa onlar, şübhəsiz, Bizim onların sirlərini və pıçıltılarını eşitmədiyimizimi sanırlar? Bəli, eşidirik! Yanlarında olan elçilərimiz isə yazırlar.

⁸¹De ki: “Əgər Rəhmanın bir övladı olsaydı, o təqdirdə qulluq edənlərin ilki mən olardım”.

⁸²Göylərin və yerin Rəbbi, ən böyük taxtın Rəbbi onların xarakterizə etdikləri şeylərdən münəzzəhdir.

⁸³Sən dərhal onları tərk et, onlara söz verilən günlərinə qovuşuncaya qədər boş yerə çalışıb çabalasınlar və oynayıb əylənsinlər.

⁸⁴Və O, həm göydə, həm də yer üzündə tanrı olandır. Və O, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran, çox yaxşı biləndir.

⁸⁵Və göylərin, yer üzünün və hər ikisi arasındakıların mülkü, sadəcə, Özünə aid olan Allah nə səxavətlidir. Qiyamət anının biliyi də yalnız və yalnız Onun yanındadır. Və siz, sadəcə, Ona döndəriləcəksiniz.

⁸⁶Və onların Onun yaratdıqlarından yalvardıqları insanlar kömək, dəstək, iltimas edə bilməzlər. Ancaq haqqa şahid olan Zat bundan istisnadır. Onlar da bilirlər.

⁸⁷Yenə and olsun ki, onlardan özlərini kimin yaratdığını soruşsan, qətiliklə: “Allah” – deyərlər. O halda necə döndərilirlər!

⁸⁸Və onun: “Ey Rəbbim! Bunlar, şübhəsiz, imana gəlməz bir cəmiyyətdir” – deməsi dəlildir ki…

⁸⁹Artıq sən, onlardan üz çevir və: “Salam!”– de. Artıq onlar yaxında biləcəklər.

(63/43, Zühruf/78–89)

TƏHLİL

¹Ha/8, Mim/40.

Surənin birinci ayəsi “ ح Ha” və “م Mim” kəsik hərflərindən ibarətdir. Kəsik hərflərlə əlaqədar qənaətimizi bundan əvvəlki surələrdə keçən mukattaa hərfləri vəsiləsiylə daha öncə də bir çox dəfə dilə gətirmişdik. Qısaca xatırlatmaq lazım gələrsə, bu hərflərin mənası hələ konkret olaraq təsbit edilməmişdir. Bir mənaları ola biləcəyi kimi, Quranın qorunmasına yönəlik bir maddə və ya diqqət çəkmək üçün işlədilmiş bir ədat olmaları da mümkündür.

Digər kəsik hərflər haqqında olduğu kimi, “Ha, Mim” kəsik hərfləri ilə əlaqədar olaraq da keçmişdə bir sıra yaraşdırmalar edilmişdir. [2]

^2,3Açıq-aydın/açıqlayan kitab dəlildir ki, Biz onu ağlınızı işlədəsiniz deyə, ərəbcə bir kitab etdik.

⁴Və şübhəsiz, Quran Bizim nəzdimizdəki ana qaynaqda (orijinalda) həqiqətən çox ucadır və qanunlar ehtiva edir, sağlamdır/pozulmasının qarşısı alınmışdır.

Surənin girişindəki bu ayələrdə Quran üzərində durulmuş, Quranın Ərəb dilində endirilmə səbəbi açıqlanmış və Quranın mövqeyi bildirilmiştir. Beləliklə, müşriklərin zehinlərindəki “Quranı Muhəmməd özü uydurur” şəklindəki iddialar və şübhələr aradan qaldırılmaq istənmişdir.

Ayədə Quran “ağlı işlətmə”yə istinad göstərilmişdir. Quranı təhlil edən hər kəs Quranın ağlı işlətdiyini, insanı rüşdə çatdırdığını qəbul edər.

Ayədəki عربياً Ərabiyyən” sözü, Quranın həm Elçiyə öz qövmünün diliylə endirilmiş olmasını, həm də Quranı təşkil edən sözlərin səs və məna qüsurlarından arınmış olmasını, yəni asan anlaşılması, rahat tələffüz edilməsi, düzümünün mükəmməl olması kimi üstün xüsusiyyətlərə malik olduğunu ifadə edir.

Əslində elə bir kitabın oxunub anlaşılması da bu iki əsas xüsusiyyətə sahib olmasına bağlıdır. Xarici dildəki bir kitabı o dili bilməyənlərin anlaması mümkün olmadığı kimi, işlədilən dilin düzgün, açıq və anlaşılan olmaması da eyni nəticəni doğurur. Quran müsbət mənada hər iki xüsusiyyətə də malik bir kitabdır. Hər şeydən öncə dili Ərəb dilindədır. Quranın ilk müxatibi olan Ərəb cəmiyyətindan biri çıxaraq: “Xarici bir dildə gəldiyi üçün biz bu kitabı anlamırıq, doğru olub olmadığına qərar verə bilmirik” – deyə bir bəhanə irəli sürməsindən bəhs edilə bilməz. Bir cəmiyyətin diliylə də olsa, nizamsız, qeyri müntəzəm, qarmaqarışıq kitablar da anlaşılmaz. Quran bu yönüylə də üstün bir xüsusiyyətə malikdir. Quranı oxuyanlar onun açıq, anlaşılan, məsəllərlə dolu mükəmməl anladılmasını rahatlıqla müşahidə edirlər.

Bu ayələrdə həmçinin, Kitabda anlaşılmayacaq hər hansı bir ayənin olmadığı da açıqlanmış olur.

⁴⁴Və əgər Biz o öyüdü/Quranı əcnəbi dildə oxunacaq etsəydik, əlbəttə, onlar: “Ayələri izahlı olaraq verilməli deyildimi? Əcnəbi dilmi, Ərəbcəmi!” – deyəcəkdilər. De ki: “O, iman edənlər üçün bir bələdçi və bir şəfadır”. İnanmayanlara gəlincə, onların qulaqlarında bir ağırlıq vardır. Və o Öyüd/Quran onlar üzərinə bir korluqdur. Onlara çox uzaq bir məkandan səslənilməkdədir. (Fussilət/44)
^155–157Və Quran kiminiz: “Kitab, sadəcə bizdən əvvəlki iki topluluğa – Yəhudi və Xristianlara endirildi, biz isə, o kitabları oxuya bilmir və dillərini anlaya bilmirdik”, kiminiz də: “Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox doğru yolda olardıq” – deməyəsiniz deyə, Bizim endirdiyimiz bərəkətli bir kitabdır. Ona görə də, mərhəmət olunmağınız üçün ona uyun və Allahın qoruması altına girin. Bax budur, sizə də Rəbbinizdən açıq dəlil, bələdçi və mərhəmət gəlmişdir. Elə isə, Allahın ayələrini yalan sayıb, onlardan üz döndərəndən daha səhv, öz zərərlərinə iş edən kim ola bilər? Ayələrimizdən üz döndərənləri, üz döndərdiklərinə görə əzabın pisi ilə cəzalandıracağıq. (Ənam/155-157)

4-cü ayədə Quranla əlaqədar “… Bizim nəzdimizdəki ana kitab …” ifadəsi işlədilmişdir. Bu ifadə Rəbbimizin Ana qaynağa; Kəlam sifətinə bir işarədir. Bu xüsus Quranda bir neçə müxtəlif şəkildə ifadə edilmişdir:

⁷⁵Artıq xeyr. Nəcmləri/hər endirilmədə gələn ayələrin yerlərini/zamanlarını, enişini sübut göstərirəm ki, ⁷⁶və əgər bilirsinizsə, bu böyük bir sübutdur, ⁷⁷heç şübhəsiz ki, o, şərəfli Qurandır. ⁷⁸Mühafizə olunmuş/qorunmuş bir kitabdadır. ⁷⁹Ona zehni/düşüncəsi/təfəkkürü təmizlənmişlərdən başqası təmas edə bilməz. ⁸⁰O, aləmlərin Rəbbindən endirilmədir. (Vaqiə/75-80)
^21,22Əksinə o, qorunmuş lövhədə şərəfli bir Qurandır. (Buruc/21, 22)

⁵Yaxşı, Biz siz həddi aşan bir cəmiyyət oldunuz deyə, o Öyüdü/Quranı sizə göndərməkdən əlmi çəkək?

⁶⁰Və əgər Biz diləsəydik sizdən yer üzündə yerinizi tutacaq mələklər edərdik.

Bu ayələrdə Rəbbimizin rəhmətinin sərhədsizliyi gözlər önünə sərilir. Belə ki, şirk qoşan qullar nankorluq edirlər, hörmətsizlik edirlər, ağıllarını başlarına almırlar, həddi aşan davranışlar edirlər deyə Rəbbimiz onlara öyüd göndərməkdən yan keçmir, davamlı olaraq onlara xəbərdarlıq ismarıcları yollayır. 5-ci ayə sanki müşriklərin Rəsulullaha: “Bütün bunlardan sonra özünü niyə yorursan, nə üçün bizdən ümidini kəsmirsən, nə üçün bizi öz halımıza buraxmırsan?” – şəklindəki gileylərinə verilmiş bir cavab mahiyyətindədir.

Belə bir israr insanlar arasındakı əlaqədə olsa: “Buraxın nə halları varsa görsünlər!” – deyilir, uğraşmaqdan əl çəkilir. Lakin, Rəbbimiz belə etmir, həddi aşan qullarını xəbərdar etməyi bezmədən davam edir.

Bu ifadəni belə bir mənaya çəkmək də mümkündür:

“Siz özbaşına, sərbəst, istədiyinizlə baş-başa buraxılacağınızımı sanırsınız? Xeyr, xeyr! Sizi özbaşına buraxmırıq. İnanmağınız və etməli olduqlarınızı israrla önünüzə qoyacağıq. Sonra da bunların hesabını sizdən soruşacağıq”.

Buradan anlaşılır ki, tövhid təbliğçiləri yorulmadan, bezmədən, fəaliyyətlərini kəsilməz olaraq davam etməli, nəticəni də Allaha həvalə etməlidirlər.

^6–8Və Biz öncəkilərə də necə peyğəmbərlər göndərmişdik. Onlar özlərinə gələn hər peyğəmbəri qətiliklə lağa qoyduqlarına görə… Biz qüvvətcə onlardan daha güclü olanları dəyişikliyə/dağıntıya uğratdıq. Əvvəlkiləri də nümunə göstərdik.

Bu ayələr bir baxıma 5-ci ayədə soruşulan sualın cavabı xüsusiyyətindədir. Bəhs edilən ayədə Rəbbimiz “… həddi aşan bir qövm oldunuz deyə, o zikiri [öyüd dolu Quranı] sizə göndərməkdən əlmi çəkim?” deyə soruşmuşdu. İndi də sözsüz olaraq “bu mane olmalar, qarşı çıxmalar, yalan saymalar kitablar endirməyimizi və peyğəmbərlər göndərməyimizi əngəlləyəcək olsaydı, bu günə qədər nə bir peyğəmbər göndərilər, nə də bir kitab endirilmiş olardı” ismarıcı verilir.

Bu ayələr eyni zamanda Rəsulullahı təsəlli, müşrikləri isə təhdid edən bir ismarıc daşıyır. Belə ki: Rəsulullaha qarşı çıxan, onu və gətirdiyi ismarıcı lağa qoyaraq həddi aşan Məkkəlilərə xitab olaraq: “Siz də öncəkilər kimi inadı sürdürərək şirkdə, yalan saymaqda davam edərsinizsə, sizdən əvvəlki, sizdən daha güclü müşrik, yalan sayan cəmiyyətləri həlak etdiyimiz kimi, sizi də həlak edərik” – deyilir.

Bilindiyi kimi, Rəbbimiz, xəbərdarlıq məqsədli olaraq keçmişdən davamlı nümunələr verir:

³⁹Və Biz onların hamısına örnəklər verdik və hamısını qırdıq keçirdik. (Furqan/39)
^44,45Və sən insanları əzabın gələcəyi gün ilə xəbərdar et. Artıq şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edənlər: “Ey Rəbbimiz! Bizə yaxın bir müddətə qədər möhlət ver ki, sənin dəvətinə əməl edək və elçilərə tabe olaq” – deyərlər. Daha əvvəl siz sizin üçün bitməyin/tükənməyin/yox olmağın olmadığına dair and içməmişdinizmi? Həm də siz şərik qoşaraq, özlərinə haqsızlıq edənlərin yurdlarında otururdunuz. Onlara qarşı necə davrandığımız sizə açıq-aşkar bəlli olmuşdu. Və sizə nümunələr də vermişdik. (İbrahim/44, 45)
⁴⁷Və hər başçılı cəmiyyət üçün elçi olacaqdır. O elçiləri gəldiyində də aralarında ədalət gerçəkləşdirilmişdir. Və onlar haqsızlığa uğradılmazlar. (Yunus/47)

Və Duhan/25, Mömin/ 82, Zühruf/55, 56, Mömin/85, Əhzab/62.

Bu ayədə müşriklərin Allah haqqındakı əsassızlıqları sərgilənir. Belə ki: “Göyləri və yer üzünü kim yaratdı” – deyə soruşulduğunda, heç tərəddüd etmədən: “Onları Əziz, Alim yaratdı” – deyə cavab verən müşriklər əslində Allahı tanıyıb qəbul etdiklərini ifadə etmiş olurlar. Lakin, Onun sadəcə yaradan, sonra da öz guşəsinə çəkilib yaratdıqlarını öz hallarına buraxan bir güc olduğunu fərz etməklə Allahın Rəbbliyini rədd etmiş olurlar. Allahın yaratma sifətini qəbul etdikdən sonra, yaratdığı heç bir varlığı özbaşına buraxmayacağını və kainatdakı bütün meydana gəlmələrin Onun proqramlamasıyla reallaşdığını qəbul etməmək, Allahı lazımi qədər tanımamaq deməkdir. Allahı lazımi qədər tanımamış olmaq isə Ona inanmamaqla ekvivalent bir münasibətdir. Allahı qəbul edib, Rəbbliyini qəbul etməmək isə əsassız bir yanaşmadır. Bu əsassızlığın çatıb dayandığı ən azğın düşüncə isə Allahın yaratdığı qullarını özünə döndərməyəcəyi ehtimalıdır.

Budur, bu ayələrdən sonra gələn 10-14-cü ayələr Allahın kainatı yaratdıqdan sonrakı Rəbbliyini, yəni onları daima nəzarət altında tutduğunu, vəkilliyini anladır. Buna baxmayaraq ağlını işlətməyənlərin Allah ilə birlikdə Onun yaratdıqlarından bütlərə və Allaha bərabər saydıqlarına sitayiş etməkdə olduqları bildirilir.

²⁵Yenə and olsun ki, onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qəti olaraq: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allahadır. Başqası öyülə bilməz!”. Əslində onların çoxu bilməzlər. (Loğman/25)
⁶¹Yenə and olsun ki, onlardan soruşsan ki: “Göyləri və yeri kim yaratdı, Günəşi və Ayı kim nəzarəti altına aldı/qulların yararlanacağı quruluş və özəllikdə kim yaratdı?” Qətiliklə: “Allah” – deyəcəklər. O halda necə çevrilirlər? (Ənkəbud/61)
³⁸Və sən, gerçəkdən onlara: “O göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qətiliklə: “Allah!” – deyəcəklər. De ki: “Belə isə, Allahın yaratdıqlarından çağırdıqlarınızı heç düşündünüzmü? Əgər Allah mənə bir zərər vermək istəsə, onlar Onun zərərinin qarşısını ala bilən kimsələrdirlərmi? Yaxud mənə bir mərhəmət diləyərsə, onlar Onun mərhəmətinə mane ola bilən kimsələrdirlərmi? De ki: “Allah, mənə yetər. Nəticəsini həvalə edənlər, yalnız və yalnız Ona nəticəsini həvalə etsinlər”. (Zümər/38)
⁸⁷Yenə and olsun ki, onlardan özlərini kimin yaratdığını soruşsan, qətiliklə: “Allah” – deyərlər. O halda necə döndərilirlər! (Zühruf/87)

¹⁰O Allah ki, yer üzünü sizin üçün bir beşik olaraq yaratdı. Orada bələdçiləndiyiniz doğru yolda gedəsiniz deyə, bəzi yollar da etdi.

¹¹Və O Allah ki, suyu göydən bəlli bir ölçü ilə endirdi. Sonra Biz onunla ölü bir diyarı canlandırdıq. Bax budur, siz belə çıxarılacaqsınız.

^12–14Və O, heyvanları/cütləri yaratdı və siz onların üstünə minib, üzərlərində oturursunuz. Sonra onların üzərində oturduğunuz zaman Rəbbinizin nemətini anaraq: “Bunları bizim xidmətimizə verən/bunları yararlanacağımız xüsusiyyətlərdə yaradan Allah nöqsanlardan münəzzəhdir. Yoxsa, bizim bunlara gücümüz yetməzdi. Şübhəsiz ki, biz də yalnız və yalnız Rəbbimizə dönəcəyik” – deyəsiniz deyə, sizin üçün gəmilərdən və heyvanlardan minə biləcəyiniz şeyləri var etdi.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz Onu yaradıcı olaraq tanıyan, lakin “Rəbb” olaraq tanımayan müşriklərə Rəbbliyinin göstəricilərini sayır və onları Rəbbliyini qəbul etməyə dəvət edir. Bu edilərkən də müşriklərin ətrafındakı ən diqqət çəkən təsərrüflərə toxunulur.

Rəbbimizin bu ayələrdə ön plana çıxarılan sifətləri bunlardır:

* Yer üzünü sizin üçün bir beşik qılan;

* Orada doğru yolda gedəsiniz deyə, bir sıra yollar da qılan;

* Suyu göydən müəyyən bir ölçü ilə endirən;

* Ölü bir diyarı canlandıran;

* Bütün cütləri [tayları] yaradan;

* Onların belinə mindirib, üzərlərinə yerləşdirən;

* Üzərinə yerləşdiyiniz zaman, Rəbbinizin nemətini anaraq: “Bunları bizim xidmətimizə verən Allah əskikliklərdən münəzzəhdir. Yoxsa bizim bunlara gücümüz çatmazdı. Şübhəsiz, biz də yalnız və yalnız Rəbbimizə dönəcəyik” deyəsiniz deyə, gəmilərdən və heyvanlardan minəcəyiniz şeyləri qılan;

* Allahın yenilməzliyi və hər şeyi ən yaxşı bilən olması.

Bunlardan ilki, Rəbbimizin yer üzünü insanlar üçün bir beşik qılmış olmasıdır. Elə bir beşik ki, insanlar o beşik içərisində rahat-rahat həyatlarını davam edirlər. Beşik necə uşaqlar üçün rahat və uyğun bir istirahat yeridirsə, yer üzü də insanlar üçün elədir.

10-cu ayədə yer alan “bir sıra yollar” ifadəsinin Ta Ha/53, 54-ün dəlalətiylə “bir sıra keçid yolları” olaraq anlaşılması da mümkündür.

⁵³O, yer üzünü sizin üçün bir döşək edən, oradan sizin üçün yollar açan və göydən bir su endirəndir – ⁵² Bax budur, Biz o su ilə cürbəcür bitkilərdən cütlər çıxardıq. ⁵⁴Yeyin və heyvanlarınızı otarın. Şübhəsiz, ağıl sahibləri üçün bunda necə əlamətlər/nümunələr vardır! (Ta Ha/53, 54)

Rəbbimiz suyu da göydən ölçü ilə endirir və onunla həyatın inkişafını təmin edir.

⁵⁷Və O, xatırlayasınız/öyüdləri qəbul edəsiniz deyə, mərhəmətinin önündə küləkləri müjdəçilər/dağıdıcılar/yayıcılar olaraq göndərir. Yağış yüklü buludlar yüklənincə, o küləklər onları quraq bir bölgəyə göndərər, sonra onunla suyu endiririk. Beləliklə, onunla məhsulun hamısından bitiririk. Bax budur, Biz ölüləri də belə çıxaracağıq. ⁵⁸Və gözəl bölgənin bitkisi, Rəbbinin izni ilə/bilgisi ilə çıxar. Pis olandan isə, faydasız bitkidən başqa, bir şey bitməz. Bax budur, Biz ona verilən nemətlərin qarşılığını ödəyən bir cəmiyyət üçün, ayələri belə cürbəcür, təkrar-təkrar açıqlayırıq. (Əraf/57, 58)

Ayədə bəhs edilən“bütün cütlər”, kainatdakı bütün varlıqların cütlər halında yaradılmış olması həqiqətini ifadə edir. “Şirin-turş, ağ-qara, erkək-dişi, üst-alt, sağ-sol, ön-arxa, mazi–müstakbel, zat–sifət, yay-qış və yaz-payız, qış-yay, gecə-gündüz, yer-göy, cənnət-cəhənnəm, xeyir-şər, iman-küfr, fayda-zərər, kasıblıq-zənginlik, sağlamlıq-xəstəlik … kimi cütlər buna nümunədir. Varlıqların cüt olması, onların bir yaradan tərəfindən yaradılmış olduqlarının sübutudur.

^1-4Gerçəyi ört-basdır etməyin, Allaha şərik qoşmağın, cəhalətin parçalanmasını, on gecə Peyğəmbərin bilgiləndirilməsini, Allah-qul əlaqəsini və gerçəyi ört-basdır etməyin, Allaha şərik qoşmağın, cəhalətin getməyə üz tutmasını sübut göstərirəm ki, şübhəsiz ki, ¹⁴Rəbbin müşahidə etməkdədir. ⁵Bax elə bunlarda, ağıl sahibi üçün güclü – fikrindən döndərici, inandırıcı bir anlatma vardır. (Fəcr/1- 4, 14, 5)
^7,8Və Biz Allaha yönələn hər qula qəlb gözünü açmaq və ona öyüd olsun deyə, yeri yayıb döşədik və ona sabit dağlar qoyduq. Orada görünüşü ürək açan, göz oxşayan hər cütdən bitkilər bitirdik. (Qaf/7, 8)
¹⁰Allah göyləri dayaq olmadan yaratmışdır, bunu görməkdəsiniz. Yer üzündə də, sizə süfrə hazırlasın deyə, sarsılmaz dağlar buraxdı və oralarda irili-xırdalı hər canlıdan törədib yaydı. Və Biz göydən su endirdik, beləliklə, orada hər dəyərli cütdən bitki bitirdik. (Loğman/10)

¹⁵Və onlar Onun üçün Öz qullarından bir hissə qəbul etdilər. Şübhəsiz, bu insan, qətiliklə açıq-aşkar bir nankordur.

¹⁶Yoxsa O, yaratdıqlarından özünə qızlar qəbul etdi və oğulları sizəmi seçdi?

¹⁷Onlardan biri Rəhmana yaraşdırdığı/qız ilə müjdələndiyi zaman üzü qapqara olur. Və o, udqunub duran biridir.

¹⁸Və yoxsa onlar zinət əşyaları içərisində yetişdirilərək, mübahisədə açıq-aşkar olmayanamı üstünlük verirlər?

²⁰Və onlar: “Əgər Rəhman diləsəydi, biz onlara sitayiş etməzdik” – dedilər. Onların buna dair heç bir bilikləri yoxdur. Onlar sadəcə, uydururlar.

Bu ayə qrupunda, qadın və qızları oğlan uşaqlarından aşağı görən müşriklərin dinləri adından necə əsassız davrandıqlarına toxunulur. Bu əsassızlıq, özlərinə oğlan uşaqlarını layiq görən müşriklərin, güya dini bir görüntü verərək, Allaha qız uşaqlar isnad etmələri idi. O günkü müşriklər qızları özlərinə uyğun görməz, qız övladı sahibi olduqlarını öyrəndiklərində son dərəcə rahatsız olurdular. Onların özlərinə oğlanları layiq görüb, qız uşaqlarını Allaha izafə etmələri heyrət ediləcək bir münasibətdir. Ayədə bu münasibətlərinin yanlışlığına diqqət çəkilərək, Allahın belə xarakterizə etməkdən münəzzəh olduğu vurğulanır.

⁵⁸Və onlardan biri qız doğulması xəbəri ilə müjdələndiyi zaman içi qəzəblə dolaraq, üzü qapqara qaralır. (Nəhl/58)
²¹Erkək sizin üçün, dişi Allah üçünmü? ²²Bax bu, bu şəkildə olursa, əskik/haqsız bir bölüşdürmədir. (Nəcm/21, 22)

18-ci ayədəki “cəvahirlər içərisində yetişdirililərək, mübarizədə açıq-aşkar olmayanı” ifadəsi ilə “yumşaq, incə, bəzənməyi sevən və fiziki yaradılış olaraq olaraq zəif; döyüş meydanlarına çıxmayan qız övladlar qəsd edilmişdir.

⁵⁷Və onlar Allaha qızlar isnad edirlər. Allah, bundan münəzzəhdir. Özləri üçün də iştahlandıqları oğlan uşaqları vardır.
⁵⁸Və onlardan biri qız doğulması xəbəri ilə müjdələndiyi zaman içi qəzəblə dolaraq, üzü qapqara qaralır.
⁵⁹Özünə verilən xəbərin/müjdənin pisliyinə görə qövmündən gizlənir, alçaqlıq və xorluğa baxmayaraq qızı yanındamı tutsun, yoxsa torpağamı basdırsın! Diqqət edin, onların verdikləri hökm/törələri nə pisdir! (Nəhl/57-59)
¹³⁶Və onlar Allahın yaratdığı əkin və heyvanlardan Allaha bir pay ayırdılar və öz pozğun inanclarına görə: “Bu, Allah üçün, bu da ortaqlarımız üçündür” – dedilər. Bax, budur, ortaqları üçün olan pay Allaha çatmaz, Allah üçün olan şey ortaqlarına çatar. Verdikləri hökm nə pisdir! (Ənam/136)
²¹Erkək sizin üçün, dişi Allah üçünmü? ²²Bax bu, bu şəkildə olursa, əskik/haqsız bir bölüşdürmədir. (Nəcm/21-22)
⁴⁵Və sən elçilərimizdən səndən öncə göndərdiyimiz insanlardan soruş: “Biz Rəhmanın yaratdıqlarından qulluq ediləcək tanrılar tanıyırdıqmı?” (Zühruf/45)

20-ci ayədə yer alan “Əgər Rəhman diləsəydi, biz onlara sitayiş etməzdik” ifadəsindən müşriklərin yenə qüsuru Allaha atdıqları anlaşılır. Müşriklərin çətinliyə düşən kimi belə bəhanələrə tez-tez müraciət etdikləri bir çox ayədə dilə gətirilmişdir:

⁴⁷Onlara: “Allahın sizə ruzi olaraq verdiyi şeylərdən xərcləyin… Başqalarının da dolanışıqlarını təmin edin” – deyildiyi zaman da kafirlər, bu iman edənlər üçün: “Allahın dilədiyi zaman doyura biləcəyi kəsi bizmi doyuracağıq? Siz, ancaq açıq-aşkar bir pozğunluq içindəsiniz” – dedilər. (Ya Sin/47)
¹⁴⁸Allaha ortaq qoşan insanlar deyəcəklər ki: “Allah diləsəydi biz ortaq qoşmazdıq, atalarımız da ortaq qoşmazdılar, heç bir şeyi də haram qılmazdıq”. Onlardan əvvəl yalan sayanlar da əzabımızı dadıncaya qədər, bax budur, belə idi. De ki: “Yanınızda/Bizim qarşımıza çıxara biləcəyiniz bir bilikmi var? Siz, sadəcə zənnə uyursunuz və siz sadəcə axmaqlayırsınız”. (Ənam/148)
^27,28Və and olsun ki, Biz, düşünüb öyüd alsınlar deyə, səlis ərəbcə bir oxuma olaraq, Allahın qoruması altına girsinlər deyə, bu Quranda insanlar üçün hər cür nümunə verdik. (Zümər/27, 28)

²¹Yoxsa Biz onlara bundan öncə bir kitab vermişik və indi onlar, o kitabamı istinad edirlər?

Bu ayədə, müşriklərin Allahın Rəbb olmasını qəbul etməyərək yerdə və göydə işləri idarə edən bir sıra saxta Rəbblər uydurmalarına və mələkləri dişi varlıqlar qəbul edərək onların Allahın qızları olduğuna inanmalarının ilahi bir qaynağa əsaslanmadığına işarə edilir.

³⁵Yoxsa Biz onlara bir dəlil də endirmişik və o dəlil onların Allaha ortaq qoşduqları şeylərimi söyləyir? (Rum/35)

Göründüyü kimi, eyni ismarıcı ehtiva edən Rum/35-dəki sualın cavabı da yenə “onların əlində o inancları ehtiva edən Allahdan gəlmiş bir kitab yoxdur” şəklində olub, müşriklərin bu yanlış münasibəti açıq şəkildə rədd edilir.

Bu ayə qrupunda da yenə müşriklərin təqlidə sarılaraq, yanlış inanclara qapılmalarının qaynağının atalarının yolunu bəhanə etmələri olduğu açıqlanır və bu ağılsızcasına münasibətləri tənqid edilir:

¹⁷⁰Və onlara: “Allahın endirdiyinə uyun” – deyildiyi vaxt: “Əksinə, biz atalarımızı nəyin üzərində gördüksə, ona uyarıq” – dedilər. Atalarının bir şeyə ağlı çatmamışdısa və bələdçiləndikləri doğru yolu tapmamışdılarsadamı? (Bəqərə/170)
¹⁰⁴Və onlara: “Allahın endirdiyinə və Elçiyə gəlin” – deyildiyi zaman: “Atalarımızı üzərində gördüyümüz şey bizə yetər” – dedilər. Ataları bir şey bilməyən və bələdçilənən doğru yolu tapmayan insanlar olsadamı? (Maidə/104)
²¹Və onlara: “Allahın endirdiyinə tabe olun!” – deyildiyi zaman: “Əksinə, biz atalarımızdan gördüyümüz şeyə uyarıq” – dedilər. Bəs şeytan onları cəhənnəmin əzabına çağırırdısa! (Loğman/21)
²⁸Və onlar bir iyrənclik etdikləri zaman: “Atalarımızı bu yolda gördük, bunu bizə Allah əmr etdi” – deyərlər. De ki: “Allah iyrəncliyi əmr etməz. Allah haqqında bilmədiyiniz şeylərimi söyləyirsiniz?” (Əraf/28)

23-cü ayədə keçən “Ümmət” sözü, termin olaraq “öz iradələriylə və ya bir məcburiyyət nəticəsində eyni zamanda eyni yerdə var olan; yaxşı, ya da pis eyni inanca sahib olan; eyni məqsədi güdmək nəticəsində bir arada yaşayan insan cəmiyyəti” deməkdir. Bu qavramla əlaqədar məqam Əraf/34-ün təhlilində verilmişdir.

⁴³Sənə də səndən öncəki elçilərə söylənəndən başqa bir şey söylənmir. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin qətiliklə bağışlama sahibidir və acı verən bir əzabın sahibidir. (Fussilət/43)
⁹²Şübhəsiz ki, bu bir tək ümmət olaraq sizin ümmətinizdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. O halda, Mənə qulluq edin. (Ənbiya/92)

Yenə 23-cü ayədəki “… oranın korlanmış varlı kimsələri …” ifadəsində bəhs edilənlər “mütrəf” kimsələrdir. Bu korlanmış zənginlər qrupu, mövcud sistemin sayəsində şişib zənginlik və rifah içində olduqlarından, sistemlərinin dağılmasını əsla arzu etməzlər. Peyğəmbərlərin dilə gətirdiyi düşüncələr qəbul edildiyi və yayıldığı təqdirdə mövcud sistemin dağılacağını, paralarından, pullarından, qapılarındakı qullarından olacaqlarını yaxşı bilirlər. Buna görə də elçilərə şiddətlə qarşı çıxarlar, onların ən azğın düşməni kəsilirlər.

“Mütrəf”, “nemət və rahat yaşayışın korladığı, azdırdığı adam” deməkdir. [3] Peyğəmbərlərin Allahdan gətirdikləri ismarıcların təbliğinə ilk qarşı çıxanların daima sərvət, nüfuz və səlahiyyət sahibi olan zəngin kimsələr [mütrəf, mələ, əkabir] olduğu reallığı Quranda bir çox dəfə vurğulanmışdır.

“Mütrəf” mövzusu daha əvvəl Səba surəsinin təhlilində ələ alındığından, oradan oxunmasını məsləhət görürük.

²⁵Buna görə Biz də onları yaxaladıq/cəzalandıraraq ədaləti təmin etdik. Haydı, yalan sayanların sonu necə oldu bir bax!

Bu ayədə, atalarından gördükləri pozğun zehniyyəti israrla davam etdirən bir cəmiyyətdə yaşayaraq, mövqelərinin sarsılmamasını istəyən mütrəf kəsimlərin qarşılaşacağı pis aqibət bildirilir. Bu kəsimin mənsubları iflas etmə, maldan mülkdən olma, əsir düşmə, iqtidardan olma kimi nəticələrlə qarşılaşacaqdılar.

Bunların vəziyyəti ilk olaraq Hüməzə surəsində ifşa edilmişdi:

¹Arxadan çəkişdirənlərin, qaş-göz hərəkətləri ilə lağ edənlərin hamısının vay halına!
^2,3O ki, malı toplayan və malının həqiqətən özünü ölümsüzləşdirəcəyini sanaraq, onu çoxaldan/təkrar-təkrar sayandır.
⁴Qətiyyən onun düşündüyü kimi deyil! Tam əmin olun ki, o, Hütəməyə fırladılıb atılacaqdır.
⁵Hütəmənin nə olduğunu sənə nə bildirdi?
^6,7O, Allahın, qəlblərin üstünə dırmanıb çıxan, alovlandırılmış bir atəşidir.
^8,9O, dikəldilmiş dirəklər/bitməyən sıxıntılar/kürəyində heç sağalmayacaq yaralar içində, onların üzərinə kilidlənmişdir/qapadılmışdır. (Hüməzə Surəsi)

Rəbbimizin 25-ci ayədəki “Haydı, yalan sayanların sonu necə oldu bir bax!” əmriylə möminlərə bu ekabir dəstəsinin aqibətlərinin araşdırılması, həyatlarının bütün yönləriylə ortaya çıxarılması vəzifəsi verilir.

^26,27Və bir zamanlar İbrahim atasına və qövmünə: “Şübhəsiz, mən sizin sitayiş etdiyiniz şeylərdən uzağam. Məni yoxdan yaradan ayrı. Şübhəsiz ki, artıq O, məni doğru yola çatdıracaqdır” – dedi. ²⁸İbrahim bu sözü onların dönməsi üçün, ardından gələcək olanlara həmişəlik qalacaq bir söz etdi.

Bu ayələrdə, atalar dinindən əl çəkməyən və şirkdə israr edənlərin Allahın cəzalandırmasına, ədaləti təmin etməsinə ilk konkret nümunə İbrahim peyğəmbər və qövmü göstərilmişdir. Ancaq Saffat surəsində olduğu kimi, hadisələrə çox qısa olaraq işarə edilib, keçilmişdir.

İbrahim (əs), atalar dininə sıx-sıx sarılmış bir cəmiyyətdə doğulmuş, gənc yaşında haqqı qavrayar- qavramaz atalar dinini tərk etmişdir. Mövzusu olan ayələrdə İbrahim peyğəmbərdən bəhs edilərək Məkkəli müşriklərə belə bir ismarıc da verilir: “Əgər atalarını təqlid etmək istəyirlərsə, budur ən böyük atalarının münasibəti! Ona tutunsunlar və içində olduqları pozğunlıqlardan əl çəksinlər.”

İbrahim peyğəmbərin öz qövmü ilə girişdiyi tövhid mübarizəsi, Ənam/74-85, Ənbiya/51-70 və Saffat/83-98 ayələrində yer almışdır.

28-ci ayədə keçən “O [İbrahim], bunu [bu sözü], onların dönməsi üçün ardından gələcək olanlara daima qalacaq bir söz etdi” ifadəsini yaxşı anlamaq üçün İbrahim peyğəmbərin bir öncəki ayədə nəql edilən sözünü xatırlayaq: İbrahim: “Şübhəsiz mən, sizin sitayiş etdiyiniz şeylərdən uzağam. Məni yaradan ayrı. Şübhəsiz ki, artıq O, məni doğru yola çatdıracaqdır” – demişdi. 28-ci ayədə daima qalacağı bildirilən söz budur. İbrahim peyğəmbər bu sözü özündən sonra “şirk içində olanlar məni nümunə alar, Allahdan başqasına ibadət etməkdən tövbə edərlər” ümidi ilə söyləmişdir.

²⁹Tam əksinə, Mən bunları da, atalarını da özlərinə haqq/gerçək və açıqlayıcı bir elçi gəlincəyə qədər qazanc sahibi etdim.

³⁰Və haqq/gerçək özlərinə gəldiyi zaman, onlar: “Bu, bir ovsundur və şübhəsiz, biz onu bilərək rədd edənlərik/inanmayanlarıq” – dedilər.

³¹Yenə onlar: “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyildimi?” – dedilər.

Bu ayələrdə, qədim dövrlərdəki müşriklərin cəzalandırılması anladıldıqdan sonra o günə qədər cəzalandırılmayan müşrik ərəblərin göstərdiyi yanlış münasibətə toxunulur. Çünki onlar “haqq/gerçək özlərinə gəldiyi zaman: ‘Bu, bir sehirdir və şübhəsiz biz, onu inkar edənlərik” – dedikləri kimi, “Bu Quran, bu iki şəhərdən bir böyük adama endirilməli deyidimi?” – deyərək özlərini xəbərdar edən son peyğəmbərə qarşı çıxmışdılar.

Məkkəli müşriklərin vəziyyəti bu ayələrdə də dilə gətirilmişdir:

^6–8Və içlərindən öndə gedənlər yürüdülər: “İlahlarınız üzərində dirənin və sözünüzdən, qərarınızdan dönməyin. Bu, həqiqətən, sizdən gözlənən bir şeydir! Biz bunu son/başqa bir dində eşitmədik, bu ancaq bir uydurmadır. Öyüd/Kitab aramızdan Onun üzərinəmi endirildi?” Əksinə, onlar, Mənim öyüdümdən/Qurandan yetərsiz bilik içindədirlər. Əksinə, onlar hələ əzabımı dadmayıblar. (Sad/6-8)
^42,43Və onlar var gücləri ilə Allaha and içmişdilər ki, özlərinə xəbərdar edən bir peyğəmbər gələrsə, tam yəqinliklə bilin ki, liderli cəmiyyətlərin hər birindən daha doğru yolda olacaqdılar. Buna baxmayaraq, o zaman ki, özlərinə bir xəbərdar edən gəldi, bu, yer üzündə bir təkəbbürlənmə və pisliyin nizamlanması baxımından onların yalnız nifrətini artırdı. Halbuki, pisliyin nizamlanması ancaq öz nizamlayıcısını hərtərəfli əhatə edir. O halda öncəkilərin qanunundan/öncəkilərə tətbiq olunandan başqa nə gözləyirlər? Onun üçün sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir dəyişiklik tapa bilməzsən. Sən, Allahın buyuruğunda qətiyyən bir başqalaşma tapa bilməzsən. (Fatir/42, 43)
⁸⁹Onlara Allah qatından onlarla birlikdə olanı təsdiq edən bir kitab – Quran gəldikdə isə – ki, bunlar daha öncələri kafirlərə qarşı zəfər qazanmaq istəmişdilər və o tanıdıqları özlərinə gəlmişdi – onu özləri örtdülər. Artıq Allahın kənarlaşdırması/mərhəmətindən məhrum buraxması, Allahın tanrılığını və rəbbliyini örtənlərin üzərinədir. (Bəqərə/89)

Klassik qaynaqlarda [4] yer aldığına görə, burada bəhs edilən iki qəsəbə Məkkə ilə Taifdir. İki nəfər isə Məkkədən Əbu Cəhilin əmisi el-Vəlid b. El-Muğirə b. Abdillah b. Ömər b. Mahzum ilə Taifdən Əbu Məsud Urve b. Məsud əs-Sakafidir.

Rəbbimiz müşriklərin bu düşüncələrindən sonra: “Rəbbinin rəhmətini onlarmı paylaşdırırlar?” –buyurmuşdur. Yəni onlara: “peyğəmbərliyi, elçiliyi onlarmı paylaşdırırlar ki, onu öz istədikləri kimsəyə verməyə qalxırlar?” – deyə cavab verilmişdir.

Yenə Rəbbimiz 32-ci ayədə: “Bu bəsit həyatda [dünya həyatında] onların dolanışıqlarını aralarında Biz paylaşdırdıq, Biz… Bir-birlərinə işlərini gördürsünlər deyə, Biz onların bir qismini bir qisminin üzərinə dərəcələrlə yüksəltdik” – buyurmuşdur. Bu ifadə, həyatdakı üstünlük-tabeçilik münasibətlərinin sosial həyata qoyulan bir qanun olduğunu göstərir. Burada bəhs edilən dərəcələrlə yüksəltmə, “kəramət; üstünlük, sayğınlıq” deyildir. İqtisadi güc, ağıl, zəka, anlayış, bilik kimi yönlərdən olan fərqliliklərdir. Hər kəsin iqtisadi güc, zəka, anlayış baxımından eyni olduğu bir şəraitdə işçi tapmaq mümkün olmaz; işçinin olmadığı şəraitlərdə isə həyat durar.

Dünyalıq dərəcələr həsəd aparılacaq və ya arzulanılacaq bir şeylər deyil:

¹³¹Və özlərini imtahan etmək üçün, adi dünya həyatının bəzəyi olaraq, onlardan bəzi cütləri faydalandırdığımız mal, mülk, övlad və səltənətə qətiyyən gözlərini dikmə/rəğbətlə baxma. Və Rəbbinin ruzisi daha yaxşı və daha daimidir. (Ta Ha/131)
^88,89Qətiyyən onlardan bəzi insanlara verərək, özlərini onunla faydalandırdığımız şeylərə/mal və sərvətə həvəslənib gözlərini dikmə. Onlara görə kədərlənmə də… Sən qanadlarını möminlər üçün gər. Və: “Şübhəsiz, mən, açıq-aşkar bir xəbərdar edənin məhz özüyəm” – de. (Hicr/88, 89)

^33–35Və əgər insanlar bir tək başçılı, gerçəyi bilərək rədd edən cəmiyyət olmasa idilər, Biz Rəhmanı bilərək rədd edən/inanmayan insanların evlərinə gümüşdən tavanlar və üzərinə çıxacaqları pilləkənlər, onların evləri üçün qapılar, üzərinə söykənəcəkləri taxtlar və qızıldan bəzək əşyaları edərdik. Bunların hamısı bəsit dünya həyatının qazancından başqa bir şey deyildir. Axirət isə Rəbbinin qatında Allahın qoruması altına girmiş olanlar üçündür.

Bu ayələrdə insanların bir-biri üzərində dərəcələrlə yüksək qılınmasının bir başqa səbəbi də açıqlanır.

Rəbbimiz buyurmuşdur ki, əgər dünya sevgisi qəlblərə üstün gələrək, bu vəziyyət insanları küfrə itələyərək hamısını tək bir küfr cəmiyyəti halına gətirməyəcək olsaydı, “evlərinə gümüşdən tavanlar və üzərinə çıxacaqları nərdivanar edərdik. Və onların evləri üçün qapılar, üzərinə söykənəcəkləri kreslolar və qızıldan bəzək əşyaları edər, onları lüks içində yaşadardıq”. Bu ifadəylə insanın lüksü, rifahı artdıqca korlandığı, azgınlaşdığı ortaya qoyulur. Birbaşa “cəmiyyət” deyilməyərək, “ümmət [liderli cəmiyyət]” deyilməsinin səbəbi, birilərinin ortaya çıxıb insanları yanlış yönə yönləndirəcəyi; onların da bu öndərlərin arxasına düşərək, lüks yaşayış üçün küfrü seçib, üstün tutacaqları reallığıdır.

İnsanın əslində zəif yaradıldığı; buna görə də zənginləşdikcə azma, kədərləndikcə isə depressiya düşmə riskiylə qarşı-qarşıya olduğu daha əvvəl bir çox ayədə açıqlanmışdı:

²⁸Allah sizdən yüngülləşdirmək istəyir. Və şübhəsiz ki, insan çox zəif yaradılmışdır. (Nisa/28)
^6–8Qətiyyən sənin düşündüyün kimi deyil! Dönüşünün Rəbbinə olmasına baxmayaraq, insan özünü özünə yetərli gördüyündə tamamilə yolundan azar. (Ələq/6-8)
¹⁴Və onların özləri bunlara tam bir qənaət gətirdikləri halda, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş etmələri və təkəbbürlərinə görə onları bilə-bilə inkar etdilər. İndi pozğunçuların sonunun necə olduğuna bir bax! (Nəml/14)

Quran, dünyadakı lüks yaşayışın, qızıl və gümüş kimi dəyərlərin bu dünyaya aid adi, əhəmiyyətsiz qazanclar olduğunu; əsl qazancın axirətə yönəlik olduğunu, buna görə də zənginliyin, lüks yaşayışın insanı azdırmamalı, yoldan çıxarmamalı olduğu ilə xəbərdar edir və cəmiyyəti bu yöndə yönləndirənlərin arxasınca düşülməməsini istəyir.

^36,37Və hər kim Rəhmanın öyüdündən, anılmasından korlaşarsa, Biz ona bir şeytan musallat edərik və artıq o, onun üçün yaşıddır/yançıdır. Və şübhəsiz ki, yaşıdlar/yançılar korlaşanları yoldan çıxarırlar. Onlar da özlərinin bələdçiləndikləri doğru yolda olduqlarını sanırlar.

³⁸Sonunda, Bizə gəlincə: “Kaş ki, səninlə mənim aramda Şərq ilə Qərb arasındakı qədər bir uzaqlıq olsa idi”– deyər. Belə isə, bu nə pis bir yaşıddır/yançıdır!

³⁹Və bu gün peşmançılıq duymağınızın sizə heç bir faydası olmayacaq. Siz şərik qoşaraq, səhv/öz zərərinizə iş etdiyiniz zaman qətiliklə əzabda ortaqlarsınız.

Bu ayələrdə, ətrafdan göstərilən minlərlə ayəyə qarşı görməməzlik edib, Allahın öyüdlərinə kor kimi davranan adama bu halını davam etməsi üçün şeytanın musallat olacağı, şeytanın o adama etdiklərinin doğru və haqlı olduğu yönündə yaltaqlıq edəcəyi, beləliklə şeytanın o adamı bütün yanlış iş və davranışlarında təşviq edəcəyi bildirilir. Təbii ki, bu vəziyyət Allahın hüzuruna gələnə qədər davam edəcəkdir. Hüzura gəlincə iş anlaşılacaq, adam o şeytana “Kaş ki, səninlə mənim aramda iki şərq [şərq ilə qərb] arasındakı qədər bir uzaqlıq olsaydı!” – deyəcəkdir. Lakin artıq iş işdən keçmişdir. Şirkin qarşılığı olan əzab qaçınılmazdır.

Bölmənin 36-cı ayəsini surənin 5-ci ayəsi ilə birlikdə dəyərləndirdiyimizdə ortaya belə bir məna da çıxır: “Biz sizə Zikri çatdırmağa davam edəcəyik. Hər kim ondan üz çevirərək Zikri görməzlikdən gəlirsə, Biz ona bir şeytanı musallat edirik. Küfrünün, korluğunun bir cəzası olaraq ona bir şeytan veririk. O da daima onu yoldan çıxarır, o isə özünü həmişə doğru yolda sanır”.

Ayənin orijinalında “المشرقين əl-məşriqeyn – iki şərq” ifadəsi keçir. Ancaq bu ifadə “şərq və qərb” deməkdir. Ərəb dilində də iki ayrı şey bəzən birinin təsniyə [ikili] edilməsiylə də ifadə edilə bilir. Məsələn, Ay və Günəş “القمرين əl-qaməreyn [iki ay]” deyə də söyləndiyi halda, bu ifadəylə Ay və Günəş qəsd edilir. Yenə “ عمرين Omerayn [iki Ömər]” ifadəsiylə də Əbubəkir və Ömər qəsd edilir. Öylə ilə ikindiyə “ عصران əsrani [iki ikindi], ana-ataya الوالدين əl-valideyn [iki ana] və االأبوين əl-əbəveyn [iki ata] deyilir. Bu nümunələri çoxaltmaq mümkündür.

38-ci ayədəki “şərq ilə qərb arasındakı uzaqlıq” ifadəsiylə qəsd edilən, ən uzun məsafədir.

¹¹⁵Və kim, özünə doğru yol açıq-aşkar ortaya çıxdıqdan sonra, Elçiyə qarşı çıxar və möminlərin yolundan başqasını izləyərsə, Biz onu döndüyü şeyə döndərərik və onu cəhənnəmə daxil edərik. O da nə pis bir gediş yeridir! (Nisa/115)
²⁵Və Biz onlara bəzi yaşıdlarını/iblislərini qabıq kimi üzərlərinə bürüdük, onlar da, önlərində və arxalarında [bütün ətraflarında] olanları özlərinə bəzəkli göstərdilər. Gəlmiş-keçmiş hər kəsdən, özlərindən öncə gəlib-keçmiş ümmətlərdə qüvvədə olan “Söz” onların üzərinə də haqq oldu. Şübhəsiz ki, onlar zərərə/itkiyə uğrayıb, acı çəkən insanlar idilər.(Fussilət/25)
⁴³Onlara çətin əzabımız gəldiyi zaman yalvarmalı deyildilərmi? Amma onların qəlbləri qatılaşdı və şeytan onlara etməkdə olduqları şeyləri cəzbedici göstərdi. (Ənam/43)
⁶³Allaha and olsun ki, Biz qətiliklə səndən öncə bəzi ümmətlərə elçilər göndərdiksə də, şeytan onlara əməllərini bəzəyib, bəzəkli göstərdi. Bax budur, o şeytan bu gün onların qoruyucu, yol göstərici yaxınıdır. Və onlar üçün acı bir əzab vardır. (Nəhl/63)
^22–26Sonra, çox gözləmədən Hüthüt gəldi və: “Mən sənin bilmədiyin bir şeyi öyrəndim. Səbadan sənə çox doğru və mühüm bir xəbər gətirdim. Şübhəsiz ki, Səbalılara hökmdarlıq edən, özünə hər şeydən verilmiş və çox böyük bir taxta sahib olan bir qadın gördüm. Onu və qövmünü Allahın yaratdığı sərvətlərdən Günəşə boyun əyib, təslimiyyət göstərərkən/sitayiş edərkən gördüm. Şeytan da göylərdə və yerdə gizlənəni açığa çıxaran, gizlətdiyinizi və açıqladığınızı bilən Allaha boyun əyib, təslimiyyət göstərməsinlər/qulluq etməsinlər deyə, özlərinə etdiklərini təmtəraqlı göstərmiş və onları doğru yoldan azdırmışdır. Buna görə də onlar bələdçilənən doğru yolu tapa bilmirlər. Allah Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayandır, böyük ərşin sahibidir” – dedi. (Nəml/22-26)
^124–126Kim Mənim anılmağımdan/Mənim öyüdümdən uzaq durarsa, heç şübhəsiz, onun üçün çətin, sıxıcı bir dolanışıq/yaşayış vardır. Qiyamət günü də onu kor olaraq qiyamət gününün toplantı yerinə toplayarıq. O deyər ki: “Rəbbim, mən görən biri olduğum halda məni niyə kor olaraq bu yerə çıxardın?” Allah deyər ki: “Bu belədir, ayələrimiz sənə gəldisə də, sən onları tərk etmişdin – bu gün də eyni şəkildə sən tərk edilirsən/cəzalandırılırsan”. (Ta Ha/124-126)

⁴⁰O halda karlara sənmi eşitdirəcəksən? Yaxud korlara və açıq-aşkar bir pozğunluq içində olanlara sənmi bələdçilik edəcəksən?

⁴¹Artıq əgər Biz səni alıb götürsək belə, şübhəsiz ki, Biz onları cəzalandıraraq, ədaləti təmin edərik.

⁴²Yaxud da onlara vəd etdiyimiz əzabı sənə göstərərik. Çünki Biz onların əleyhlərinə güc yetirənlərik.

⁴³Belə isə sən sənə vəhy edilənə sarıl. Şübhəsiz ki, sən dosdoğru bir yol üzərindəsən.

⁴⁴Və şübhəsiz, sənə vəhy edilən [Quran], sənin üçün də, qövmün üçün də gerçəkdən bir öyüddür/şan-şərəfdir. Siz yaxında sorğu-sual olunacaqsınız.

^61,62Və şübhəsiz, sənə vəhy edilən [Quran] o qiyamətin qopması üçün qətiliklə bir əlamətdir: “Qətiyyən qiyamətin qopması haqqında şübhəyə düşməyin və mənə tabe olun. Bu, doğru yoldur və şeytan qətiyyən sizi yayındırmasın. Şübhəsiz ki, o, sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir”.

⁴⁵Və sən elçilərimizdən səndən öncə göndərdiyimiz insanlardan soruş: “Biz Rəhmanın yaratdıqlarından qulluq ediləcək tanrılar tanıyırdıqmı?”

Rəsulullahın təsəlli edildiyi bu ayə qrupunda həm ona, həm də ona uyanlara bir sıra yeni məlumatlar verilir.

61, 62-ci ayələr həm texniki olaraq, həm də məna baxımından rəsmi düzülüşdəki yerlərinə uyğun deyildir. Ayələrin texniki baxımdan və məna yönündən uyğun olduğu yer burasıdır. Buna görə rəsmi sıralamada 61-ci və 62-ci ayələr bu bölməyə qoyulub, 44-cü ayə ilə 45-ci ayə arasına tərəfimizdən tərtib edilmişdir. Beləliklə, həm bu paraqraf, həm də ayələrin yerləşdiyi əvvəlki paraqraf mənalı hala gətirilmişdir.

61-ci ayənin rəsmi düzülüşdə İsadan (əs) bəhs edən bir paraqrafın cümlələri arasında yer alması, ayədəki “ إنّه o” əvəzliyinin İsa peyğəmbərə göndərilməsinə səbəb olmuşdur. Buna görə də İsanın qiyamətin bilgisi olduğu yolunda yanlış bir anlayış meydana çıxmışdır. Bu anlayış İsanın (əs) göydən enəcəyi və bu enişinin də qiyamətin əlaməti olacağı şəklindədir. Bu mövzuya aid yazılmış ssenariyaları ibrət üçün təqdim edirik:

Abdullah b. Məsuddan belə dediyi nəql edilir: Rəsulullahın [səs] İsraya götürüldüyü gecə İbrahim, Musa və İsa (hamısına salam olsun) ilə qarşılaşdı. Qiyamətin qopması barədə söhbət etdilər. Öncə İbrahimdən başlayaraq ona qiyamətə dair sual verdilər. Onda bu xüsusa dair bir məlumat yox idi. Sonra Musadan soruşdular, onda da buna dair bir məlumat yox idi. Nəhayət söz sırası Məryəm oğlu İsaya gəlincə, dedi ki: “Meydana gəlməsindən öncə mənə bir əhd verilmişdir. Nə zaman reallaşacağına gəlincə, onu Əziz və Cəlil olan Allahdan başqası bilməz” – deyib Dəccalın çıxışından bəhs etdi və: “Enib, onu öldürəcəyəm” – dedi. Sonra da (İbn Məsud) hədisin geri qalan bölməsini zikr etdi. Bu hədisi İbn Mace, Sünenində rəvayət etmişdir.

Müslimin Səhihində də belə deyilir: “O, yəni Məsih Dəccal, bu halda ikən Allah Məryəm oğlu Məsihi göndərəcək, o da Dəməşqin şərq tərəflərində Ağ Minarənin yaxınlığında, əllərini iki mələyin qanadları üzərinə qoymuş olduğu halda, iki libasa bürünmüş olaraq enəcək. Başını aşağı doğru əydisə damlayacaq, yuxarı doğru qaldırdısa ondan inci dənələrini andıran inci surətində edilmış gümüş dənələri yuvarlanacaq. [Yağış yağmasından kinayədir.] Onun nəfəsinin qoxusunu alan bir kafir mütləq öləcək. Nəfəsi də gözü ilə gördüyü ən uzaq nöqtəyə qədər çatacaq. Nəhayət (İsa) onu [Dəccalı] təqib edəcək və ona Lud qapısında yetişib öldürəcək”.

Saləbi, Zəmahşəri və başqalarının Əbu Hureyrə yoluyla zikr etdikləri rəvayətlərə görə Peyğəmbər (səs) belə buyurmuşdur: “Məryəm oğlu İsa səmadan Vefıq deyə adlandırılan Ərz-i Müqəddəsdəki bir təpə üzərinə, sarımtıl iki əlbisəyə bürünmüş olaraq enəcək. Saçları yağlanmış olacaq, əlində də özü ilə Dəccalı öldürəcəyi bir mizraq olacaq. İnsanlar ikindi namazında imamla namaz qıldıqları bir sırada Beytul-Maqdisə gələcək, imam geri çəkilmək istəyəcək, lakin İsa (ə.s) onu önə keçirəcək və Muhəmmədin (səs) şəriəti üzrə arxasında namaz qılacaq. Sonra da donuzları öldürəcək, xaçı qıracaq, havra və kilsələri dağıcaq, ona iman edənlər müstəsna olmaqla, xristiyanları öldürəcək”.

Xalidin rəvayətinə görə də el-Hasen belə demişdir: Rəsulullah (səs) buyurdu ki: “Peyğəmbərlər ata bir qardaşlar (kimi)dir. Onların anaları ayrı olmaqla birlikdə dinləri birdir. İnsanlar arasında Məryəm oğlu İsaya ən yaxın mənəm. Çünki mənim ilə onun arasında bir peyğəmbər yoxdur. O səmadan ilk enəcək adam olub, xaçı qıracaq, donuzu öldürəcək və İslama girmələri üçün insanlarla döyüşəcəkdir. Əl-Mavərdi dedi ki, İbn İsanın bir camaatdan nəql etdiyinə görə, onlar belə demişlər: İsa enən kimi Allahdan aldığı əmrlərə görə insanlara əmr verib, qadağalar qoyan o dövrün bir rəsulu olmasın deyə, mükəlləfiyyət qaldırılmış olacaqdır.

Ancaq bu, bu üç məqama görə rədd ediləcək bir görüşdür. Birincisi hədis-i şərifdir, çünki dünyanın qalması dünyada mükəlləfiyyətin qalmasını vacib edir. Digər tərəfdən o marufu əmr edən, münkərdən çəkindirən birisi olaraq enəcəkdir. Uca Allahın ona verəcəyi əmrlərin İslamı dəstəkləmək, İslamın tələblərini əmr etmək və insanları İslama dəvət etmək ilə məxsusi olacağı da rədd olunacaq bir şey deyildir.

Deyirəm ki, Müslimin Səhihində və İbn Macədə sabit olduğuna görə, Əbu Hureyrə belə demişdir: Rəsulullah (səs) buyurdu ki: “And olsun Məryəm oğlu İsa ədalətli bir hakim olaraq enəcəkdir. Xaçı qıracaqdır, donuzu öldürəcəkdir, cizyəni qəbul etməyəcəkdir. And olsun gənc dəvələr sərbəst buraxılacaq, onlara çobanlıq edən olmayacaqdır. Düşmənçilik, nifrət və qısqanclıq yox olub gedəcəkdir. Malın alınması üçün çağırış ediləcək, lakin kimsə onu qəbul etməyəcək.”

Yenə Əbu Hureyrədən belə dediyi rəvayət edilmişdir: Rəsulullah (səs) buyurdu ki: “İmamınız özünüzdən ikən (bir rəvayətdə: sizdən olan ilə sizə imam olmuşkən) Məryəm oğlu [İsa] aranızda enəcəyi vaxt halınız nə olacaq?” İbn Əbu Zib dedi ki: “İmamınız sizdən olan ilə sizə imam olmuşkən” nə deməkdir, bilirsənmi? (əl-Vəlid b. Müslim) də: “Mənə xəbər verərsənsə, öyrənərəm” – dedim. Dedi ki: “Rəbbinizin Kitabı ilə peyğəmbərinizin (səs) sünnəti ilə sizə imamlıq edirsə” deməkdir.

Elm adamlarımız, Allahın rəhməti üzərlərinə olsun, dedilər ki: Budur bu İsanın (ə.s) peyğəmbərimiz Muhəmmədin (səs) dininin unudulmuş olan bir sıra hökmlərini tətbiqata qoymaq üçün bir yeniləyici [mücəddid] olaraq enəcəyi xüsusunda açıq bir dəlildir. Yoxsa yeni bir şəriət ilə də enməyəcəkdir; istər burada, istərsə də “ət-Tezkirə” adlı əsərimizdə açıqladığımız kimi, mükəlləfiyyət də olduğu kimi davam edəcəkdir.

Bir açıqlamaya görə “şübhəsiz ki, o Saatın elmidir”. Yəni çox ehtimal ki, İsanın ölüləri diriltməsi qiyamətin qopacağına və ölülərin dirildiləcəyinə dəlildir. Bu açıqlamanı İbn İshak etmişdir.

Deyirəm ki: “Şübhəsiz ki, o” buyuruğunun, “şübhəsiz ki, Muhəmməd (səs) saatın elmidir” mənasında olma ehtimalı da vardır. Buna Peyğəmbərin (səs): “Mən və qiyamət bu ikisi kimi göndərildik” – deyib şəhadət barmağı ilə orta barmağını yan-yana gətirməsi dəlil təşkil edir. Bunu Buharı və Müslim rəvayət etmişdir. [5]

Qiyamət İşarəti:

Cənab-i Haqq, “Şübhə yox ki o, (yəni Hz. İsa) saatın elmidir. Yəni, sayəsində qiyamətin bilindiyi əlamətlərdən bir əlamətdir.” Beləcə, bir şeyə dəlalət edən əlamət, sayəsində o şey bilinib anlaşıldığı üçün “elm” adını aldı (yəni, “le ilmün” buyuruldu). İbn Abbas da bu ifadəni “lə aləmün” şəklində oxumuşdur ki, bu, əlamət, müəyyənlik deməkdir. Yenə bu ifadə, “lel’ilmu” şəklində də oxunmuşdur. Ubeyy İbn Kab isə “lə zikrun” şəklində qiraət etmişdir. Mövzu ilə əlaqədar hədisdə bu yer alır: İsa, əlində mizrağı olduğu halda, Ərz-i Müqəddəsdə, özünə “Efik” adı verilən bir təpəyə enər. Mizrağı ilə Dəccalı öldürər, ardından, imamın camaata namaz qıldırdığı bir sırada, sübh namazında Beyt-i Maqdisə gəlir. Bundan sonra imam geriyə çəkilər, lakin Hz. İsa onu yenə irəli itələyər və o imamın arxasında Hz. Muhəmmədin şəriətinə görə namaz qılar. Daha sonra, donuzları öldürər, xaçı parçalayar, havra və kilsələri təhrib edər və özünə inananlar xaric, xristiyanları da öldürər”. [6]

Mövzumuz olan bölmədə Rəsulullaha tək etməsi gərəkən şeyin özünə vəhy edilənə uymaq olduğu uzun uzadı açıqlanaraq peyğəmbərimiz təsəlli edilmişdir.

O dövrdə kafirlər Rəsulullahı ortadan qaldıra bilmək üçün gecə-gündüz planlar qurmaqla məşgul idilər. Onu öldürə bildikləri təqdirdə dərdlərinin sona yetəcəyinə inanırdılar. Buna görə Rəbbimiz Elçiyə: “Biz, səni alıb götürsək belə, şübhəsiz Biz, onlardan intiqam alanlarıq [onları cəzalandıraraq ədaləti təmin edərik]. Yaxud da onlara vəd etdiyimiz əzabı sənə göstərərik. Çünki Biz, onların əleyhlərinə güc yetirənlərik” – deyə xitab etmişdir. Rəbbimizin peyğəmbərimizə verdiyi bu sözün Bədir günü gerçəkləşdiyi və peyğəmbərimizin də bu qoxuşmuş insanların cəzalandırılmaqlarını o gün orada gördüyü söylənə bilər.

45-ci ayə, bəzi uydurmaçılar tərəfindən: “Bu ayə peyğəmbərimizə İsra/Merac hadisəsində gəldi. Rəsulullah da Məscid-i Aqsada namaz qıldırdığı keçmişdəki peyğəmbərlərə ‘Allah, yaratdıqlarından qulluq ediləcək tanrılar tanımışdırmı?’ – deyə soruşdu. Onlar da: “belə bir şey olmadı” – deyə cavab verdilər” şəklində açıqlanmışdır. (Razi, Kurtubi)

Peyğəmbərin, özündən öncə keçmiş peyğəmbərlərdən bir şeylər soruşması əqlən imkansız bir şeydir. Ayədəki “elçilər” ifadəsiylə keçmiş kitablar da qəsd edilmiş ola bilməz. Çünki onlardan da ortada əsər mövcud deyildir; əldəki Tövrat və İncillər həqiqi Tövrat və İncil deyildir.

O zaman bu ayədə deyilmək istənən nədir?

Buradakı ‘soruş’ ifadəsi məcaz olub; “Bax, araşdır, düşün, təhlil et!” mənasındadır. Verilən ismarıc: “Keçmiş peyğəmbərlərin yolundan getdiyini irəli sürən kimsələrdən soruş; onlardan araşdır; onlar sənə, heç bir peyğəmbərin dinində Allahın yaratdıqlarından canlı-cansız heç bir şeyə sitaiş etməyin yer almadığını söyləyəcəklər” şəklindədir.

Bu ifadə, eynilə: “Yer üzündən, çaylarını kimin qazdığını, ağaclarını kimin əkdiyini və meyvələrini kimin əkdiyini soruş. Əgər o sənə diliylə cavab verməzsə belə, lisan-i haliylə cavab verəcəkdir” – deyilməsi kimidir. (Razi, Zəmahşeri)

Məna olaraq bu ayənin bir bənzəri də Ənbiya surəsi 25-ci ayədir:

²⁵Və Biz səndən öncə elə bir elçi göndərmədik ki, ona: “Doğrusu budur ki, Məndən başqa tanrı deyə bir şey yoxdur. Onun üçün Mənə qulluq edin” – deyə vəhy etmiş olmayaq. (Ənbiya/25)

Bu ayənin texniki olaraq bir bənzəri də Mədəni surələrdən Bəqərə surəsinin 211-ci ayəsidir. Orada: “İsrailoğullarından, Bizim, onlara açıq əlamətdən/göstərişdən neçə ədəd verdiyimizi soruş” – buyurulur. Buradakı əsl ismarıc da onlara verilən əlamətlərin/ göstərişlərin araşdırılması, düşünülməsidir.

Bu ayə açıq şəkildə vəhyin birliyini və ilk peyğəmbərdən son peyğəmbərə qədər Tövhid prinsipinin dəyişməzliyini vurğulayır.

Anlaşılan odur ki, müşriklər Rəsulullaha, Sad surəsinin girişində də keçdiyi kimi: “Sənin bu din deyə gətirdiklərin başqa dinlərə bənzəmir?” – şəklində etiraz etmişlər, bundan sonra da Rəbbimiz, reallığı açığa çıxarmaq və mövzunu genişləndirmək üçün bu ayəni endirmişdir.

⁴⁷Sonra da Musa ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi onlara gətirincə, onlar dərhal ayələrə güldülər.

⁴⁸Və Bizim onlara göstərdiyimiz hər bir əlamət/nümunə bir öncəki əlamətdən/nümunədən qətiliklə daha böyükdür. Və onlar dönərlər deyə, Biz onları əzabla yaxaladıq.

⁵⁰Lakin, nə zaman ki, əzabı özlərindən qaldırdıq, o zaman onlar sözlərindən döndülər.

^51–53Və Firon qövmünün içində səsləndi: “Ey qövmüm! Misir hökmdarlığı və altımdan axıb gedən bu çaylar mənim deyilmi? Hələ görmürsünüz? Yaxud mən bu zavallının məhz özü olan, az qala məramını anlada bilməyəndən daha xeyirli deyiləmmi? Həm də onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı və ya özü ilə bərabər sıx-sıx səflər halında mələklər gəlməli deyildimi?” – dedi.

⁵⁴Firon öz qövmünü təsirsizləşdirdi/xüsusiyyətsizləşdirdi və onlar da ona itaət etdilər. Şübhəsiz ki, onlar haqq yoldan çıxanlar qövmü idilər.

^55,56Sonunda onlar Bizi qəzəbləndirdikləri zaman, onları cəzalandıraraq, ədaləti təmin etdik. Sonra da onların hamısını birlikdə suda boğduq. Sonra da onları sonradan gələcək nəsillər üçün sələf və nümunə etdik.

Bu ayə qrupunda, ağlını işlətməyən, ətraflarındakı minlərlə ayəyə gözünü qapayan və buna görə də əzabı haqq edənlərə Firon və tərəfdarları nümunə göstərilmişdir. Bu qısa anlatmada Firon və tərəfdarlarının siyasətləri ana xətləriylə açıqlanmışdır. Sonra da Məkkəli müşrik imkanlılara Firondan fərqlərinin olmadığı bildirilərək, Firon və tərəfdarlarının başına gələnlərin öz başlarına da gələcəyi barədə xəbərdarlıq edilmişdir.

¹³⁰Və and olsun ki, Biz Firon sülaləsini, düşünüb öyüd alsınlar deyə, illərlə quraqlıqlarla/qıtlıq və məhsul çatışmazlığı ilə sınadıq.
¹³¹Sonra onlara yaxşılıq gəldiyi zaman: “bax budur, bu bizə aiddir” – dedilər. Əgər onlara bir pislik gəlirsə, Musa ilə yanındakıların uğursuzluğu kimi qəbul edirlər. Yaxşı bilin ki, onların uğursuzluğu Allah qatındadır. Lakin onların çoxu bunu bilməzlər. (Əraf/130, 131)
¹³³Biz də müəyyən olunmuş aralıqlarla, ayələr olmaq üçün, üzərlərinə tufanı, çəyirtkələri, həşəratları, qurbağaları və qanı göndərdik. Yenə yekəxanalıq etdilər və bir günahkarlar qövmü oldular.
¹³⁴Və o zaman ki, bu əzab üzərlərinə çökdü: “Ey Musa! Sənə olan əhdi, verdiyi sözə görə bizim üçün Rəbbinə dua et, əgər sən, bizdən bu cəzanı qaldırarsansa, sənə tam yəqin bil ki, iman edəcəyik. Və tam yəqinliklə bil ki, İsrailoğullarını səninlə birlikdə göndərəcəyik” – dedilər.
¹³⁵O zaman ki, çatacaqları müəyyən bir müddətə qədər onlardan cəzanı qaldırdıq, dərhal sözlərindən döndülər. (Əraf/133-135)
^21–24Sonra da Firon yalan saydı və qarşı çıxdı. Sonra tez geriyə döndü. Sonra toplayıb səsləndi və: “Mən sizin ən uca Rəbbinizəm!” – dedi.
²⁵Allah da onu dünya və axirət əzabı ilə yaxaladı. (Nəziət/21-25)

56-cı ayədəki “Nəhayət onlar Bizi qəzəbləndirdikləri zaman onlardan intiqam aldıq [cəzalandıraraq ədaləti təmin etdik]” ifadəsi onların artıq Allah düşməni olduqlarının bəyanıdır:

^33,34Allaha və Elçisinə qarşı döyüşən/pozğunçuluq etməyə təşəbbüs etmiş olan və yer üzündə qarışıqlıq çıxarmağa çalışanların, siz onlardan güclü olmadan/onları yaxalayıb sınaq altına almadan əvvəl xətalarından dönənlər istisna olmaqla, qarşılığı, ancaq öldürülməkləri və ya asılmaqları, yaxud ayaq və əllərinin çaprazlama/ard-arda kəsilməsi, ya da olduqları yerdən sürgün edilmələridir. Bu, onlar üçün dünyada bir alçaqlıqdır. Axirətdə də onlar üçün böyük bir əzab vardır. Artıq yaxşı bilin ki, Allah çox bağışlayan və çox mərhəmət edəndir. (Maidə/33, 34)
⁵⁷Şübhəsiz ki, Allaha və Elçisinə əziyyət verənləri Allah dünyada və axirətdə kənarlaşdırmışdır. Və onlara təhqiredici bir əzab hazırlamışdır. (Əhzab/57)

53-cü ayədə Fironun Musa (əs) haqqında sərf etdiyi nəql edilən “Həm onun üzərinə qızıl bilərziklər atılmalı” şəklindəki sözü, bu şəkildə bəzənməyin o dövrdəki soylu kimsələrin adəti olduğuna görədir. Firon və ətrafındakı yaxınları o dövrdə bu cür qızıl bilərziklərlə bəzənirdilər. Çünki qızıl bəzəklərlə bəzənmək, o dövrün kültüründə bir soyluluq nişanəsi idi.

Kitab-i Müqəddəsdə də bu adətə aid ipucları vardır:

Bu məsləhət Firona və vəzifəlilərinə yaxşı göründü.

Firon əyanlarından: “Bu adam kimi Tanrı Ruhuna sahib birini tapa bilərikmi?”– deyə soruşdu.

Sonra Yusufa: “Madam ki, Tanrı sənə bütün bunları açıqladı, səndən daha ağıllı və bilikli bir adam yoxdur” – dedi, ”Sarayımın idarəçiliyini sənə verəcəyəm. Bütün xalqım buyuruqlarına uyacaq. Taxtdan ötrü yalnız mən sənin üzərində olacağam. Səni bütün Misirə idarəçi təyin edirəm.”

Sonra möhürünü barmağından çıxarıb, Yusufun barmağına taxdı. Ona incə kətandan geyim geyindirdi. Boynuna qızıl zəncir taxdı. Öz köməkçisinin arabasına mindirdi. Yusufun önündə, “Yol açın!” deyə bağırdılar. Beləliklə, Firon ona bütün Misirin idarəçiliyini verdi.

Firon Yusufa: “Firon mənəm” – dedi, “Amma Misirdə səndən izinsiz kimsə əlini ayağını oynatmayacaq.” [7]

⁵⁷Məryəm oğlu İsa bir nümunə olaraq anladıldıqda da, sənin qövmün ondan uzaqlaşıb gedərlər.

⁵⁹İsa ancaq Bizim özünə nemət verdiyimiz və özünü İsrailoğullarına nümunə etdiyimiz bir quldur.

^63,64İsa açıq-aşkar dəlillərlə gəldiyi zaman dedi ki: “Mən sizə haqsızlıq və qarışıqlığı əngəlləmək üçün qoyulmuş qanun, düstur və qaydaları gətirdim və haqqında ixtilafa düşdüyünüz şeylərin bir qismini sizə açıqlamaq üçün gəldim. O halda Allahın qoruması altına girin və mənə itaət edin. Şübhəsiz ki, Allah… O, mənim Rəbbimdir və sizin də Rəbbinizdir. Belə isə, Ona qulluq edin. Bax budur, bu doğru bir yoldur”.

⁶⁵Lakin, qruplar İsa haqqında öz aralarında anlaşmazlığa düşdülər. Artıq acı bir günün əzabına görə, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin vay halına!

İsa (əs) ilə əlaqədar bölməni bu nizamla tərtib edib, anlamalıyıq.

Quranın İsa (əs) haqqında verdiyi biliklərə qarşı Məkkəli müşriklərin münasibətlərinin anladıldığı bu ayə qrupunda, İsanın İsrailoğullarına nümunə göstərildiyi və onun Allahın bir çox lütfünə nail olmuş bir qul olduğu vurğulanır.

Bu bölmənin nüzul səbəbi olaraq klassik qaynaqlarda bu nəqllər yer alır:

Uca Allah “Səndən öncə göndərdiyimiz peyğəmbərlərimizdən soruş: Rəhmandan başqa ibadət ediləcək ilahlar qılmışıqmı? (Zühruf/43, 45)” buyuruğunu endirdikdə müşriklər İsanın (ə.s) vəziyyətini irəli sürərək: “Muhəmməd eynilə Xristiyanların Məryəm oğlu İsanı tanrılaşdırdıqları kimi, bizim də özünü tanrılaşdırmağımızdan başqa bir şey istəmir” – dedilər. Bunu Katade söyləmişdir.

Buna yaxın bir rəvayət Mücahiddən gəlmişdir. O dedi ki: Qüreyş “Muhəmməd, İsanın qövmü İsaya sitayiş etdikləri kimi, bizim də özünə sitayiş etməyimizi istəyir” – dedilər. Bundan sonra Uca Allah bu ayə-ti kəriməni endirdi.

İbn Abbas dedi ki, bu buyuruqla Uca Allah, Abdullah b. əz-Zibaranın Peyğəmbər (səs) ilə İsa (əs) haqqındakı mübahisəsini qəsd edir. Bu örnəyi verən adam Səhmoğullarından Abdullah b. əz-Zibaradır və bunu kafir ikən söyləmişdi. Qüreyş ona: “Şübhəsiz, Muhəmməd ‘Həqiqətən siz də, Allahdan başqa sitayiş etdikləriniz də cəhənnəmin odunusunuz (Ənbiya/98)’ ayəsini oxuyur” – dedilər. Abdullah b. əz-Zibara da: “Əgər yanında hazır olsam, ona cavab verərdim əlbət” – dedi. Bu dəfə: “Ona nə deyəcəkdin?” – deyə soruşdular. O da belə dedi: “Ona deyərdim ki, Budur, Məsihə Xristiyanlar ibadət edir. Uzeyirə də Yəhudilər ibadət edir. Bu ikisi də cəhənnəmin odunundandırlarmı?” Qüreyşlilər onun söylədiyi bu sözü bəyəndi və beləliklə, bu sözlə onun mübahisəni qazandığı görüşünə qapıldı. Budur Uca Allahın: “Bağrııb çağırmağa qoyuldu” buyuruğunun mənası budur. Uca Allah da bundan sonra: “Şübhəsiz özləri üçün daha öncədən tərəfimizdən yaxşılıq təqdir edilmiş olanlar, budur onlar oradan uzaqlaşdırılmışdılar (Ənbiya/101)” buyuruğunu endirdi. [8]

Müfəssirlər bu xüsusda bunları irəli sürmüşdülər ki, hamısı da ehtimal daxilindədir:

Kafirlər Xristiyanların Hz, İsaya (ə.s) sitayiş etdiklərini eşitdikdə: “Onlar, İsaya sitayiş edirlər; əslində isə, bizim ilahlarımız İsadan daha yaxşıdır” – dedilər. Onlar bu sözü, özləri mələklərə sitayiş etdikləri üçün söylədilər.
Rəvayət edildiyinə görə, “Siz də, Allahı buraxıb sitayiş etdikləriniz də heç şübhəsiz ki, cəhənnəm odunusunuz (Ənbiya/98)” ayəsi nazil olduqda, Abdullah İbnu’z-Zibara: “Bu, bizə və tanrılarımızamı, yoxsa bütün ümmətlərə şamil bir hökmmü?” – dedi. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Xeyr, bütün ümmətlərə şamil bir hökm” – buyurdu. Bundan sonra Abdullah: “Mən səni məğlub etdim; Kəbənin Rəbbinə and içirəm ki, sən Məryəm oğlu İsanın peyğəmbər olduğunu iddia etmədinmi? İsa və anasını xeyirlə yad etmirdinmi? Sən Xristiyanların, İsa və anasına; Yəhudilərin də Uzeyrə sitayiş etdiklərini və mələklərə də sitayiş edildiyini bilirsən. Əksinə, əgər bunlar cəhənnəmdə olacaqlarsa, biz, bizim və tanrılarımızın onlarla bərabər olmasına çoxdan razıyıq” – dedi. Bundan sonra Hz. Peyğəmbər (s.ə.s)] susdu, kafirlər güruhu sevindilər, güldülər və çığırışdılar. Bundan sonra Cənab-i Haqq: “Şübhəsiz, tərəfimizdən özlərinə “Ən Gözəl” hazırlanan insanlar… Bax budur, onlar cəhənnəmdən uzaqlaşdırılmışlardır. (Ənbiya/101)” ayəsini endirdi. Budur, bu ayə [Zühruf/57] də o zaman nazil oldu. Buna görə mənə, “Abdullah İbnu’z-Zibara, Məryəm oğlu İsanı bir misal gətirib, Xristiyanların İsaya ibadət etmələri səbəbiylə Hz. Peyğəmbərlə (s.ə.s) mübahisə edincə, “Bir də nə görsək yaxşıdır, sənin qövmün olan Qüreyş, bu məsələyə görə Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) susdurulmasını gördüklərinə görə sevinclərindən çığırışdılar, qürrələndilər və gülməyə başladılar. Çünki ənənə tərəflərdən birisi, davasını müdafiə edə bilməyib, aciz olduğunda, ikinci tərəfın çığırışması və bundan sevinc duyması şəklində cərəyan edərək bu günə gəlmişdir. Dedilər ki: “Bizim tanrılarımızmı yaxşıdır, yoxsa omu?” Yəni, “Səncə bizim tanrılarımız [mələklər] İsadan daha yaxşı deyildirmi? Əksinə İsa cəhənnəm odunu olduğuna görə, bizim tanrılarımızın vəziyyəti isə, daha yüngül və daha zərərsiz olur” – deməkdir.
Hz. Peyğəmbər (s.ə.s), Xristiyanların Hz. İsaya sitayiş etdiklərini və onu özlərinin tanrısı qəbul etdiklərini anladınca, Məkkə kafirləri də: “Muhəmməd, eynilə Xristiyanların, Məsihi özlərinin tanrısı qəbul etmələri kimi, bizim də, onu bizim tanrımız qəbul etməyimizi istəyir” – dedilər və budur, bu vəziyyətdə “Bizim ilahlarımızmı, yoxsa omu?”, yəni, “Bizim ilahlarımızmı, yoxsa, Muhəmmədmi daha xeyirlidir?” – dedilər və bu sözü, “Muhəmməd bizi özünə sitayiş etməyə dəvət edir; halbuki atalarımız isə bu bütlərə sitayiş etməyin gərəkli olduğunu iddia etmişdilər. Bu iki şeydən birisi mütləq edilməli olduğuna görə, bu bütlərə sitayiş etmək daha uyğun olur. Çünki atalarımız və keçmişlərimiz, bütlərə sitayiş etmə xüsusunda razılığa gəlmişdilər. Amma Muhəmməd isə bizim özünə sitayiş etməyimiz xüsusunda ittihama məruz bir adamdır. Əksinə, bütlərə sitayiş etməklə məşgul olmaq daha düzgün olur” – dedikləri üçün bu sözü söylədilər. Cənab-i Haqq isə: “Biz, İsaya sitayiş etməyin gözəl bir yol olduğunu söyləmədik. Tam əksinə, bu, batil və yanlış bir yoldur. Çünki İsa sadəcə bizim özünə inam bəslədiyimiz bir quldur”. Vəziyyət belə olunca da, onların: “Muhəmməd, bizim, özünə sitayiş etməyimizi istəyir” – şəklindəki sözləriylə ortaya atdıqları bu şübhənin, zail olduğu…” şəklində bəyan etmişdilər. Budur bu üç açıqlama, ayənin hərfi mənasının bunlardan hər birinə uyğun olduğu şeylər cümləsindəndir. [9]

65-ci ayədə “Lakin qruplar, İsa haqqında öz aralarında anlaşılmazlığa düşdülər” buyurulmuşdur. Quranın endiyi dövrdə həm Yəhudilər, həm də Xristiyanlar İsa barəsində ixtilaf halında idilər.

İsa peyğəmbərin qeyri qanuni bir uşaq və saxta bir peyğəmbər olduğunu iddia edən Yəhudilər ilə onun Allahın oğlu olduğunu və Allahın onda cisimləndiyini iddia edən Xristiyanlar, bir-birləri ilə daima ixtilaf halında olmuşdular. Rəbbimiz hər iki tərəfin də yanlış düşüncə və qənaətlərini Quranda bildirdiyi məlumatlarla ortadan qaldırmış, reallığı bütün açıqlığıyla ortaya qoymuşdur. Allahı Qurandan tanıyanlar və sağlam düşüncə sahibləri artıq bilirlər ki, Allah övlad qəbul etmə kimi nöqsanlıqlardan münəzzəhdir.

Lakin İsa peyğəmbərlə əlaqədar olaraq, sadəcə Yəhudilər ilə Xristiyanlar arasında deyil, Xristiyanların öz aralarında da ixtilaflar meydana çıxmışdır. Bu ixtilaflar hiziplər və məzhəblər halında bu günə qədər gəlmişdir.

İlk dövr Quran alimlərindən olan Mukatilin təsbitlərinə görə o dövrdə Xristiyanların içində müxtəlif inanışlara sahib olan üç qrup vardı:

* “İsa Allahın oğludur” deyən Nasturilər;

* “İsa Allahın özüdür” deyən Mar-Yaqubilər və

* “Allah üçün üçüncüsüdür” deyən Məlkanilər.

Quranda Məryəm və İsa peyğəmbər haqqında verilən məlumatlar, İsa peyğəmbərin doğumu ilə Quranın enməsi arasındakı dövrdə ortaya çıxmış Yəhudi və Xristiyan inanclarını əks etdirir. Lakin, Quranın enməsindən bu yana, eynilə Müsəlmanların yüzlərlə məzhəbə, minlərlə məşrəbə ayrıldığı kimi, Xristiyan və Yəhudilər də məzhəblərə, məşrəblərə ayrılmışlar və hər bir qrup müxtəlif inanc və yaşayış tərzi nümayiş etmişdir. Bizim düşüncəmizə görə, istər Müsəlmanlar, istərsə də Əhl-i Kitab arasında ortaya çıxmış olan yanlış inanc və yaşayış tərzlərinin insanların həyatlarından çıxarılıb atılması üçün Quranda verilən ismarıclar və ilahi prinsiplər sadəcə Müsəlmanlara deyil, Əhl-i Kitaba da çatdırılmalıdır. Quran igidlərinin ortaya qoyacağı bu yöndəki çalışmalar, insanlığın doğru istiqaməti tanıması baxımından əhəmiyyətli nəticələrə yol açacaq bir potensialı daşıyır.

²¹³İnsanlar tək bir başçılı cəmiyyət idi. Allah müjdəçilər və xəbərdar edənlər olmaq üçün peyğəmbərlər göndərdi və anlaşa bilmədikləri mövzularda insanlar arasında hökm etsinlər deyə, onlarla bərabər, haqq ilə kitab endirdi. Və sırf o Kitab verilənlər, özlərinə bu qədər dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı azğınlıq üzündən anlaşılmazlığa düşdülər. Buna görə də, Allah Öz elmi daxilində iman edənlərə onların haqqında anlaşılmazlığa düşdükləri haqqa bələdçi oldu. Və Allah dilədiyini/diləyəni ən doğru yola bələdçiləyər. (Bəqərə/213)

Bu mövzu daha əvvəl Məryəm surəsinin təhlilində də ələ alındığından, oradan oxunmasını məsləhət görürük.

⁶⁶Onlar özləri fərqinə varmadan, qəflətən, Qiyamət anının özlərinə gəlməsindən başqa bir şeymi gözləyirlər?

⁶⁷O gün Allahın qoruması altına girənlər istisna olmaqla, bütün başçılar/bir-birini izləyənlər, bir-birlərinə düşməndirlər.

Bu ayələrdə, bu qədər açıqlamaların müxatibi olaraq, hələ də yola gəlməyən, istəklərini, arzularını tanrılaşdırmış zavallılar qınanmışdır. Həmçinin qiyamətə aid bu qısa məlumat verilmişdir:

O gün qəfildən gələcəkdir. Ona qarşı tədbir almaları, onu geri çevirmələri, ondan xilas olmalarından bəhs edilə bilinməz. O gün Allahın yolu ilə getməyərək, bir-birinin izi ilə gedənlər bir-birlərinə düşmən olacaqlar. Dünyada ikən bir-birləriylə can bir qəlbdə dost olmalarının əksinə o gün bir-birlərinə düşmən kəsiləcək və: “Sənin ucbatından bu hala düşdüm” – deyərək bir-birlərini ittiham edəcəklər. Müttəqilər isə hər zamankı kimi bir-birlərinin dostu olacaqlar. Aralarındakı dostluqlar axirətdə də davam edəcəkdir.

Müşriklərin bir-birinə olan düşmənçilikləri bir çox ayədə dilə gətirilmişdir:

⁵⁸Və onun şəklində olan cüt-cüt digərləri vardır. ⁵⁹Bax budur, bunlar da sizinlə birlikdə, atılarcasına girən bir qrupdur. Onlara bir rahatlıq yoxdur. Şübhəsiz, onlar cəhənnəmə atıldılar/sallandılar.
⁶⁰Deyərlər ki: “Xeyr, əslində sizə mərhəba/salam/sabah yoxdur. Cəhənnəmi önümüzə siz gətirdiniz. O nə pis bir dayanacaqdır!”
⁶¹Deyərlər ki: “Rəbbimiz! Bizim önümüzə bunu kim gətirdisə, onun atəşdəki əzabını qat-qat artır!”
⁶²Və yenə deyərlər ki: “Özlərini pislərdən saydığımız bir sıra insanları niyə görə bilmirik? ⁶³Biz onları lağa qoymuşduq/alçaltmışdıq. Yoxsa gözlər onlardan yanmı keçdi?”
⁶⁴Şübhəsiz ki, bu, atəş əhlinin bir-biri ilə mübahisəsi/şikayət etməsi gerçəkdir. (Sad/58-64)
³⁸Allah: “Sizdən əvvəl keçmiş tanıdığınız-tanımadığınız atəş içindəki lideri olan cəmiyyətlərin içinə girin!” – deyər. Hər cəmiyyət ora daxil olduqca qardaşını kənarlaşdırıb gözdən salar. Sonunda hamısı oraya toplandığında, sonrakılar əvvəlkilər haqqında: “Rəbbimiz! Bax budur, bunlar bizi yolumuzdan azdırdı. Onlara atəşdən qat-qat əzab ver” – deyərlər. Allah: “Hər kəsə qat-qatdır, lakin siz bilmirsiniz” – deyər.
³⁹Əvvəlkilər də sonrakılara: “Sizin bizdən bir üstünlüyünüz yoxdur. O zaman etdikləriniz ucbatından əzabı dadın” – deyərlər. (Əraf/38, 39)
⁵⁷Şübhəsiz ki, Allaha və Elçisinə əziyyət verənləri Allah dünyada və axirətdə kənarlaşdırmışdır. Və onlara təhqiredici bir əzab hazırlamışdır. (Əhzab/57)
^64-66Qətiliklə Allah kafirləri kənarlaşdırıb, gözdən çıxarmış və içində sonsuz olaraq qalmaları üçün onlara çılğın bir atəş hazırlamışdır. Onlar orada bir qoruyucu yaxın və köməkçi tapa bilməzlər. Üzləri atəş içində döndərilib çevrildiyi gün: “Ah kaş ki, Allaha itaət etsə idik, elçiyə itaət etsə idik!” – deyəcəklər.
^67,68Və dedilər ki: “Ey Rəbbimiz! Şübhəsiz ki, biz ağalarımıza və böyüklərimizə itaət etdik və onlar bizi düz yoldan azdırdılar. Ey Rəbbimiz! Onlara əzabdan iki qat ver və özlərini tam olaraq kənarlaşdır/mərhəmətindən məhrum et”. (Əhzab/64-68)
²⁵Və İbrahim dedi ki: “Siz, sırf dünya həyatında aranızdakı sevgi üçün Allahın yaratdıqlarından bəzi bütlər qəbul etdiniz. Sonra Qiyamət günü biriniz digərinizi tanımayacaq, biriniz digərinizi kənarlaşdırıb gözdən çıxaracaqdır. Çatacağınız yer də cəhənnəmdir. Və sizin üçün köməkçilər də yoxdur”. (Ənkəbud/25)
¹²⁵Və din baxımından yaxşılaşdıran/gözəlləşdirən biri olaraq, özünü Allah üçün İslamlaşdırandan və Hənif/qədim inanclarından dönən biri olaraq, İbrahimin dininə tabe olandan daha yaxşı/gözəl kim ola bilər? Və Allah İbrahimi, sonradan gələn nəsillərə “cığır açan/iz buraxan/imam – başçı” qəbul etdi. (Nisa/125)
²Ey iman edənlər! Allahın əlamətlərinə, haram aya, hədyə/həcc edənlərə yemək yollamağa, hədiyyə etməyə, gərdənliklərinə [həcc edənlərin/yüksək ilahiyyat təhsili almaq üçün orada olanların yeməsi üçün göndərilən heyvanlara qoyulan işarələrinə] və Rəbbindən lütf və rıza gözləyərək Beytül-Harama/həcc vəzifəsini icra etmək istəyənlərə hörmətsizlik etməyin. Toxunulmazlığınız qalxdığında/həcc vəzifəniz bitdiyində isə ov edin. Sizi Məscid-i Haramdan döndərdiklərinə görə, bir qövmə qarşı olan kininiz sizi hücum etməyə da sövq etməsin. Və “yaxşı insan” olmaq və Allahın qoruması altına girmək naminə birləşin, günah və düşmənçilik naminə birləşməyin. Və Allahın qoruması altına girin. Heç şübhəsiz, Allah əzabı/qovuşdurması çox çətin olandır. (Maidə/2)

^68–70”Ey ayələrimizə iman etmiş və Müsəlman olmuş qullarım! Bu gün sizə qorxu yoxdur və siz kədərlənməyəcəksiniz. Siz və zövcələriniz izzət sahibi olanlar olaraq, girin cənnətə! ^71–73Allahın qoruması altına girənlərin ətraflarında qızıl qablar, qədəhlər gəzdirilir. Orada nəfslərin arzu edəcəyi, gözlərin zövq ala biləcəyi hər şey vardır. Və siz, orada həmişəlik qalacaqsınız. Və bax budur, bu etdiyiniz əməllərə görə, özünə son sahib edildiyiniz cənnətdir. Orada sizin üçün bir çox meyvələr vardır. Onlardan yeyəcəksiniz”.

Bu ayə qrupunda Rəbbimiz, iman edən, təqvalı davranan qullarına verəcəyi nemətləri sadalamışdır.

Yeddi ayədən ibarət olan bu paraqraf, bəlağətə uyğun olaraq, orijinalında ayrı-ayrı ayələr halındadır. Biz mənasını və cümlə elementlərini də nəzərə alaraq ayələri iki qrup halında tərcümə edirik.

Bu ayə qrupunda bildirilən cənnət nemətləri Quranın bir çox yerində sadalanmışdır; xüsusilə də İnsan və Vaqiə surələrində cəm halda yer almışdır:

^5–22Şübhəsiz ki, “yaxşı insanlar” kafur qatılmış bir qabdan içərlər, fışqırdıldıqca fışqırdılacaq bir bulaqdan ki, ondan verdikləri sözləri yerinə yetirən, pisliyi yayılan bir gündən qorxan və: “Biz sizi, ancaq Allah rızası üçün doyururuq və sizdən bir qarşılıq və təşəkkür gözləmirik. Bəli, biz sifəti turşudulmuş və qaşları çatılmış bir gündə Rəbbimizdən qorxarıq” – deyərək Allah sevgisi üçün/sevməsinə baxmayaraq, yeməyi yoxsula, yetimə və darda/sıxıntıda olana verən Allahın qulları içərlər.
Buna görə də Allah onları o günün pisliyindən qoruyar, onlara aydınlıq və sevinc rast olacaq, səbr etmələrinə qarşılıq onlara cənnəti və ipəkləri verəcək/orada taxtlara söykənmiş olaraq qalacaqlar/orada bir Günəş də, dondurucu bir soyuq da görməyəcəklər və bağçanın kölgələri onların üzərlərinə düşəcək və alçaldıldıqca alçaldılacaq. Və aralarında gümüş bir qab və büllur kasalar dolaşdırılacaq, özlərinin nizamladığı büllurları gümüşdəndir. Və orada onlar qarışığı zəncəfil olan bir qabdan içirlər… orada Səlsəbil deyilən bir bulaqdan… Və aralarında böyüməz, yaşlanmaz uşaqlar dolaşar – onları gördüyündə, saçılmış bir inci sanacaqsan! Oranı gördüyündə, xoşbəxtlik və böyük bir mülk və idarəçilik görəcəksən. Əyinlərində incə, yaşıl ipəkli, parlaq atlasdan geyimlər olacaq, gümüş bilərziklərlə bəzənmiş olacaqlar. Rəbbi onlara tərtəmiz bir içki içirdəcək. Şübhəsiz ki, bu sizin üçün qarşılıqdır. Əməyiniz də qarşılığı ödənəcək xüsusiyyətdədir. (İnsan/5-22)
²⁴Onlar, etdiklərinə qarşılıq olaraq, ¹⁵ləl-cəvahiratlarla işlənmiş taxtlar üzərindədirlər. ¹⁶Qarşılıqlı olaraq onların üzərində söykənirlər. ^17,23Ətraflarında qaynağından doldurulmuş dolçalar, sürahilər, qədəhlər vardır ki, ondan nə başları ağrıyar, nə də ağılları örtülər; xoşladıqları meyvələr, ürəkləri istəyən quş əti; qorunmuş mirvarilər kimi iri gözlülər, heç böyüdülməyən uşaqlar dolaşarlar. ²⁵Orada boş söz, lağlağı və günaha çəkən şeyləri eşitməzlər. ²⁶Sadəcə, söz olaraq: “Salam, salam [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlik]!”
^27–34Və sağın dostları, nədir o sağın dostları! Onlar, tikansız albalı, meyvə düzülü bananlar/akasiyalar, uzanmış kölgələr, fışqıran su, kəsilməyən/tükənməyən və qadağan olunmayan bir çox meyvələr və yüksəldilmiş döşəklər üstündədirlər.
³⁵Şübhəsiz Biz gilası, bananı, kölgələri, fışqıran suyu elə bir yaradılışla yaratdıq ^36–38ki, onları sağın əhli üçün cəzbedici olan və hamısı bir nizamda heç toxunulmamışlar etdik. (Vaqiə/15-38)
^32,33Sonra Biz Kitabı qullarımızdan seçdiklərimizə miras buraxdıq. İndi də onlardan bəziləri özlərinə haqsızlıq edən, bəziləri orta yolu tutan/ikili oynayan, bəziləri də Allahın izni ilə/biliyi ilə xeyirlərdə öndə gedənlərdir. Bax budur, bu böyük ərməğanın – Ədn cənnətlərinin məhz özüdür. Onlar ora girəcəklər. Orada qızıl bilərziklərlə və incilərlə bəzənəcəklər. Oradakı geyimləri ipəkdəndir. (Fatir/32, 33)

Bölmənin ilk bölməsindəki “Siz və zövcələriniz izzət sahibi olanlar olaraq girin cənnətə!” ifadəsi ilə qəsd edilənlər dünyadakı həyat yoldaşları deyildir. Çünki dünyadakı həyat yoldaşlarının hər biri ayrı-ayrı mükəlləf şəxsiyyətlərdir. Günahın və cəzanın şəxsiliyindən bəhs edilir. Dünyada müttəqi olan bir adamın həyat yoldaşının da müttəqi olması, hər ikisinin də eyni lütfü haqq etmiş olması mümkündür, lakin mütləq deyildir. Burada bəhs edilən həyat yoldaşları, Rəbbimizin axirətdə insana verəcəyi məxsusi olaraq yaradılmış həyat yoldaşlarıdır.

^74–76Şübhəsiz ki, günahkarlar cəhənnəm əzabında həmişəlikdirlər. Onlardan əzab azaldılmayacaqdır. Onlar orada da ümidsizdirlər. Və Biz onlara haqsızlıq etmədik, lakin onlar şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edən insanların məhz özləri idilər.

⁷⁷Və onlar səslənirlər: “Ey Malik! Rəbbin bizim işimizi bitirsin”. Malik: “Şübhəsiz, siz, belə qalacaqsınız” – dedi.

⁷⁸And olsun ki, Biz sizə haqqı gətirdik. Lakin sizin çoxunuz haqqı çirkin görürsünüz.

Bu ayə qrupunda isə mücrimlərin axirətdəki vəziyyətləri anladılır. Onlar cəhənnəm əzabında əbədi qalıcıdırlar. Əzabları yüngülləşdirilməz; əzab içində ümidsizcə yaşayarlar. Çarəsizlikdən cəhənnəm vəzifəlisinə müraciət edərək, Allaha yalvarıb onları bu vəziyyətdən qurtarması üçün vasitəçi olmasını istəyərlər. Cəhənnəm vəzifəlisi isə onlara: “Şübhəsiz, siz belə qalacaqsınız” – deyə cavab verir.

⁴⁴Sonra özlərinə xatırladılanı tərk etdiklərində, onların üzərlərinə hər şeyin qapılarını açdıq. Elə ki, özlərinə verilən şeylərlə “sevincə qapılıb, lovğalandıqda”, onları qəfildən yaxaladıq. Artıq onlar ümidləri puça çıxanlar oldular. (Ənam/44)

Ayədə keçən “Malik”, bölmədəki söz axışından anlaşıldığına görə, cəhənnəmin vəzifəlisidir. Cəhənnəmdə bir sıra mələklərin, zəbanilərin vəzifə icra etdiyini Qurandan öyrənirik.

⁴⁹Və atəş içindəki insanlar cəhənnəm gözətçilərinə: “Rəbbinizə yalvarın ki, bir gün də olsa, bizə verilən əzabı bir qədər zəiflətsin/azaltsın” – dedilər. (Mömin/49)
^6,7Ey iman edənlər! Özünüzü və yaxınlarınızı yanacağı insanlar və daşlar olacaq bir atəşdən qoruyun. Atəşin üzərində Allaha qarşı çıxmayan, özlərinə əmr edilənləri yerinə yetirən, ağır və sərt vəzifəli güclər vardır. Ey kafirlər! Bu gün üzr istəməyin. Siz ancaq etdiklərinizin cəzasını çəkəcəksiniz! (Təhrim/6, 7)
^15,16Xeyr! Xeyr! Qətiyyən sənin düşündüyün kimi deyil! Əgər salaat edənə mane olan o adam, salaata mane olmasına son verməzsə, and olsun ki, onun kəkilindən – yalançı, günahkar kəkilindən/saçından tutub sürükləyəcəyik. ¹⁷O zaman o, məclisini – qrupunu, dəstəsini çağırsın. ¹⁸Biz zəbaniləri – məhvediciləri, mane olanları çağıracağıq. (Ələq/15-18)
³⁶Və bu kafirlər, özləri üçün cəhənnəm atəşi olanlardır. Onlar haqqında hökm verilməz ki, ölsünlər. Özlərindən, cəhənnəm atəşinin bir azı da yüngülləşdirilməz. Bax budur, Biz kafiri, həddini aşan hər insanı belə cəzalandırırıq.
³⁷Və onlar orada fəryad edərlər: “Rəbbimiz! Bizləri çıxar, etmiş olduqlarımızdan başqa, düzgün əməl edək”. Sizə düşünməli olanın düşünəcəyi qədər ömür vermədikmi? Sizə xəbərdar edən də gəlmişdi. O halda dadın! Artıq şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlər üçün bir köməkçi də yoxdur. (Fatir/36, 37)
^9,10Bundan görə də sən dərhal öyüd ver, əgər öyüd fayda verəcəksə/təmin edəcəksə, hörməti olan öyüd alacaqdır. ¹¹Ən bədbəxt olacaq insan da ondan çəkinəcəkdir. ¹²O insan ən böyük atəşə atılacaqdır. ¹³Sonra onun içində nə öləcək, nə də yaşayacaqdır. (Əla/9-13)

⁷⁹Yoxsa onlar işi zəmanətəmi bağlamışlar? Bax budur, Biz şübhəsiz ki, sağlamlaşdıranlarıq.

⁸⁰Yoxsa onlar, şübhəsiz, Bizim onların sirlərini və pıçıltılarını eşitmədiyimizimi sanırlar? Bəli, eşidirik! Yanlarında olan elçilərimiz isə yazırlar.

Bu ayələrdə, müşriklərə inkari suallar yönəldilərək etdiklərinin və aldıqları tədbirlərin yararsızlığı anladılır. Onlara yönəldilən bu suallar, “onlar işi heç də etibarlı etmədilər, çox çürük iş etdilər. Biz onları daima eşidir, nə etdiklərini bilirik. Üstəlik yanlarında daima yazan elçilərimiz də var. Bu elçilər davamlı olaraq onların etdiklərini yazırlar” deməkdir.

¹⁶Və and olsun insanı Biz yaratdıq/əmələ gətirdik. Nəfsinin özünə nələr pıçıldadığını da bilirik. Və Biz ona şah damarından daha yaxınıq.
^17,18Onun sağında və solunda (hər yanında) yerləşmiş iki təsbitedici onun hər işini təsbit edib durarkən, insan elə bir söz söyləməz ki, yanında hazır nəzarət edən olmasın. (Qaf/16-18)
⁵⁹Görünməzin, eşidilməzin, keçmişin, gələcəyin açarları da yalnız və yalnız Onun qatındadır. Ondan başqa heç kimsə onları bilməz. O quruda və dənizdə olanları da bilir. O bilmədən, bir yarpaq belə düşməz. Yerin qaranlıqlarındakı bir dənə, yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın.
⁶⁰Və O, sizi gecə vaxtı vəfat etdirən/keçmişdə etdiklərinizi, etməli olduğunuz halda etmədiklərinizi bir-bir xatırlatdıran, gündüzlər əldə etdiyiniz şeyləri bilən, sonra adı qoyulmuş müddət sonunun gerçəkləşməsi üçün sizi qaldırandır. Sonra dönüşünüz yalnız və yalnız Onadır. Sonra O, etdiklərinizi sizə xəbər verəcəkdir.
⁶¹Və Allah, qulları üzərində hökmranlığı davam etdirir və O, sizin üzərinizə qoruyucular göndərir. Sonra da sizdən birinizə ölüm gəldiyi vaxt elçiləri, heç artıq-əskik etmədən, onu vəfat etdirirlər. Onlara keçmişdə etdiklərini, etməli olduğu halda etmədiklərini bir-bir xatırladırlar. ⁶²Sonra öz gerçək Mövlalarına – Allaha döndərilirlər. Diqqətli olun, hökm ancaq Onundur və O, hesab görənlərin ən sürətlisidir”. (Ənam/59-61)

Mövzumuz olan ayələrdə, Qüreyşin öndə gedənlərinin Rəsulullaha qarşı gizlicə plan qurdularına da işarə edilmişdir:

Bu ayə-ti kərimə, müşriklərin Darun-Nədvədə Peyğəmbər üçün planlar qurmaları haqqında enmişdir. Bu danışma nəticəsində Əbu Cəhilin özlərinə təklif etdiyi görüşü qəbul etmişdilər. Buna görə Peyğəmbəri (səs) öldürməyə qatılmaq üçün hər qəbilədən bir nəfər ortaya çıxacaqdı. Beləliklə, onun qanının [qısasının] alınmaq istənməsi imkanı qalmayacaqdı. Budur, bu ayə-ti kərimə bu xüsusda nazil oldu. Uca Allah onların hamısını Bədirdə ölümlə cəzalandırdı. [10]

⁵⁰Və onlar, belə bir tələ qurdular, şübhəsiz, Biz də onları fərqində olmadıqları bir cəza ilə cəzalandırdıq. (Nəml/50)
³⁰Və həmçinin bir zaman, bu kafirlər, səni tutub bağlamaq, öldürmək və ya sürgün etmək üçün sənə tələ qururdular. Və onlar tələ qurarkən, Allah da onları cəzalandırırdı. Və Allah, cəzalandıranların ən xeyirlisidir. (Ənfal/30)
⁴²Yoxsa, xaincə bir planmı etmək istəyirlər? Lakin, kafirlərin özləri, xaincə plana düşənlərdir. (Tur/42)

Və Nisa/108, Mücadilə/7, İnfitar/9-12.

⁸¹De ki: “Əgər Rəhmanın bir övladı olsaydı, o təqdirdə qulluq edənlərin ilki mən olardım”.

⁸²Göylərin və yerin Rəbbi, ən böyük taxtın Rəbbi onların xarakterizə etdikləri şeylərdən münəzzəhdir.

⁸³Sən dərhal onları tərk et, onlara söz verilən günlərinə qovuşuncaya qədər boş yerə çalışıb çabalasınlar və oynayıb əylənsinlər.

⁸⁴Və O, həm göydə, həm də yer üzündə tanrı olandır. Və O, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağı yaxşı əngəlləyən/sağlamlaşdıran, çox yaxşı biləndir.

Surənin buraya qədər olan ayələrinin xülasəsi mahiyyətindəki bu ayə qrupunda tövhidə ağırlıq verilmiş, Xristiyanların İsa ilə əlaqədar yanlış inancları rədd edilmişdir. Quranın rədd etdiyi “Təslis” inancı Xristiyanlar tərəfindən bu şəkildə açıqlanır:

“Üçlükdə tək bir Tanrıya və birlik içindəki Üçlüyə sitayiş edirik; bu adamları nə bir-birinə qarışdırır, nə də Özünü bölərik. Çünki Ata tək bir nəfərdir, Oğul başqa, Müqəddəs Ruh isə başqa bir nəfərdir. Ancaq Atanın, Oğulun və Müqəddəs Ruhun Tanrısal özquruluşu birdir; görkəmdə bərabər, ucalıqda sonsuzdur. Ata necədirsə, Oğul və Müqəddəs Ruh da elədir. Ata yaradılmamışdır, Oğul yaradılmamışdır, Müqəddəs Ruh yaradılmamışdır. Ata anlaşılmaz, Oğul anlaşılmaz, Müqəddəs Ruh anlaşılmazdır. Ata əbədi, Oğul əbədi, Müqəddəs Ruh əbədidir. Buna baxmayaraq, hamısı üç fərqli əbədi deyil, ancaq tək bir əbədidir. Nə üç fərqli ‘yaradılmamış’ nə də üç fərqli ‘anlaşılmaz’ vardır, ancaq tək bir ‘yaradılmamış’ və tək bir ‘anlaşılmaz’ vardır. Eyni şəkildə ata hər şeyə qadir, Oğul hər şeyə Qadir və Müqəddəs Ruh hər şeyə qadirdir; Buna baxmayaraq hamısı üç fərqli ‘hər şeyə qadir’ deyil, tək bir ‘hər şeyə qadir’dir. Ata necə Tanrı isə, Oğul da Tanrıdır və Müqəddəs Ruh da Tanrıdır; Buna baxmayaraq bunlar üç fərqli Tanrı deyil, tək bir Tanrıdır. Ata necə Rəbbdirsə, Oğul da Rəbbdir, Müqəddəs Ruh da Rəbbdir; Buna baxmayaraq bunlar üç fərqli Rəbb deyil, tək bir Rəbddir.”

Rəbbimiz Xristiyanların bu inancını rədd edir və Özünü belə tanıdır:

“Və göylərin, yer üzünün və hər ikisi arasındakıların mülkü, sadəcə, Özünə aid olan Allah nə səxavətlidir. Qiyamət anının biliyi də yalnız və yalnız Onun yanındadır. Və siz, sadəcə, Ona döndəriləcəksiniz.”

81-ci ayədə peyğəmbərimizdən “Əgər Rəhmanın bir övladı olsaydı, o təqdirdə ibadət edənlərin ilki mən olardım” deməsi istənmişdir. İfadəni bir az açaraq mənasını belə təqdir edə bilərik:

“Əgər bunu fərz qılmış olsaydı, əlbəttə bu fərz qılınmadan sonra Ona ibadət edərdim. Çünki mən, Onun qullarından bir qulam. Mənə əmr etdiyi hər şeyə itaət edərəm. Məndə Onun ibadətinə qarşı bir yekəxanalıq etmək və Onun ibadətindən üz çevirmək yoxdur. Çünki mən, Allaha itaət edən bir qulam. Mənim heç kimsəni Allahın övladı olaraq qəbul etməməyim bir inadın nəticəsi deyildir. Mən bu düşüncəni doğru olmadığı üçün qəbul etmirəm. Əgər Allahın bir övladı olsaydı, onu ilk mən təsdiq edərdim. Ancaq Allah haqqında belə bir şeydən bəhs edilə bilinməz”.

⁴Əgər Allah bir uşaq qəbul etmək istəsəydi, qətiliklə, yaradacaqlarından dilədiyini seçəcəkdi. O, bundan münəzzəhdir. O, bir tək, qəhredici Allahdır. (Zümər/4)

⁸⁶Və onların Onun yaratdıqlarından yalvardıqları insanlar kömək, dəstək, iltimas edə bilməzlər. Ancaq haqqa şahid olan Zat bundan istisnadır. Onlar da bilirlər.

Hər şeyin nəzarətinin Allaha aid olduğu bir çox yönüylə açıqlandıqdan sonra bu ayədə də müşriklərin şəfaətçilərə bel bağlama inanclarına toxunulmuşdur.

Bu ayənin bir bənzəri də Məryəm surəsində keçmişdi:

⁸⁶Günahkarları da susamış olaraq cəhənnəmə qovacağıq.
⁸⁷Onlar, Rəhmanın qatından bir zəmanət sözü almış olan istisna olmaqla ki, bu heç kimsəyə verilməmişdir, köməyə/dəstəyə sahib ola bilməyəcəklər. (Məryəm/86, 87)

“Şəfaətə malik olmaq” iki yönlü olaraq ya onların başqaları üçün edəcəkləri şəfaəti, ya da başqalarının onlar üçün edəcəkləri şəfaəti ifadə etməsi kimi görünsə də, ayədəki istisna cümləsindən buradakı şəfaətin başqalarının onlar üçün edəcəkləri şəfaət olduğu mənası çıxır. Beləliklə də, “şəfaətə sahib olmayacaqlar” ifadəsi “kimsə onlara yardım etməyəcək” deməkdir. Əslində elə cəhənnəmdəkilərin, özləri yardıma möhtac ikən, bir başqasına yardım edə bilmələri barədə düşünmək mənasızdır. Ancaq Rəbbimiz ayədə “haqqa şahid olan zat müstəsnadır” deyə bir istisna edərək axirətdə kimlərin yardım görəcəyini açıqlamışdır.

¹⁰⁹O gün Rəhmanın özünə izin verdiyi və söz sarıdan məmnun olduğu insanlar istisna olmaqla, kömək/dəstək fayda verməz. (Ta Ha/109)

“ شفع Şəfi” kökündən törəmiş olan “شفاعة şəfaət” sözünün lüğəti mənası “Bir şeyi bənzəri olan başqa bir şeyə əlavə etmək, onu dəstəkləmək, bir şeyi cütləmək və əsirgəmək”dir. Söz zaman içərisində “Yüksək mövqedə olan birinin möhtac birinə yardım etməsi, onu qoruması, onun qorunmasına araçılıq etməsi, onu yalnız buraxmayıb, ona dəstək olması” mənasında işlədilmişdir.

Sözün termin mənası isə “Bir kimsənin bağışlanmasını istəmək, bir kimsədən başqa biri üçün yaxşılıq etməsini, onun zərərinə olan davranışlardan əl çəkməsini rica etmək, başqası hesabına yalvarmaq, rica etmək, birinin önünə düşüb, işinin görülməsi üçün dua və niyazda olmaq” deməkdir.

Qısaca şəfaət “araçı olmaq, yardım etmək və başçılıq etmək” mənalarına gəlir.

Ərəb dilində də başqası lehinə tələb edənə [şəfaət edənə] “الشّافع əş-şafi” və ya “ الشّفيع əş-şəfi” deyilir.

“Şəfaət” qavramının doğru anlaşıla bilməsi üçün mövzunun aşağıdakı başlıqlar altında təhlil edilməsində yarar görürük:

* Allahdan başqa şəfaətçi yoxdur: Şəfaət sadəcə Allaha aiddir. Bu mövzuda ilk öyrənilməli xüsus, şəfaət səlahiyyətinin sadəcə Allaha aid olmasıdır.

⁴⁴De ki: “Kömək, dəstək, şəfaət Allahındır. Göylərin və yerin mülkü yalnız və yalnız Onundur. Sonra yalnız və yalnız Ona döndərilirsiniz”. (Zümər/44)
⁴Allah göyləri, yeri və ikisi arasındakıları altı mərhələdə yaradan, həmçinin ən böyük taxt üzərində hegemonluq qurandır. Onun yaratdıqlarından sizə bir köməkçi, yol göstərən, qoruyan yaxın və bir dəstəkçi, minnətçi yoxdur. Hələ düşünüb ibrət almayacaqsınızmı? (Səcdə/4)

* Uca Allah, özlərindən razı olduğu qulları üçün dilədiyinə şəfaət/yardım izni verə bilər: Allahın izni və əmri olmadan kimsənin kimsəyə şəfaət/yardım etməsindən bəhs edilə bilməz. Allahın izni ilə şəfaət/yardım edəcəklər də ancaq Allahın özlərindən razı olduğu qulları üçün şəfaət edə bilərlər.

³Şübhəsiz ki, sizin Rəbbiniz göyləri və yeri altı mərhələdə yaradan, sonra ən böyük taxt üzərində hegemonluq quran, işləri idarə edən Allahdır. Dünyada kömək edəcək, dəstək olacaq insan ancaq Onun iznindən/biliyindən sonra kömək edə bilər. Bax budur, bu Rəbbiniz Allahdır. O halda, Ona qulluq edin! Hələ də düşünüb ibrət almazsınızmı? (Yunus/3)

Bu mövzuda diqqət edilməli məqam budur: Allahın özlərindən razı olduğu kimsələr şəfaət [yardım] edə bilməzlər, ancaq şəfaət [yardım] edilirlər.

* Uca Allah, gözəl bir şəfaətlə şəfaət edənə izin verdiyi kimi, pis bir şəfaətlə şəfaət edənə də izin verə bilər:

⁸⁵Kim xeyir və yaxşılıqlara vasitəçi olmaqla kömək edərsə, bundan özünə bir pay vardır. Kim də pisliyə dəlil olmaq və kömək etməklə və ya pislik cığırını açmaqla kömək edirsə, ondan özünə bir günah payı vardır. Allah hər şeyə qadirdir. (Nisa/85)

Yaxşı və gözələ araçılıq və yardım etmə mənasındakı “şəfaət-i hasənə”, iman edib Allahın və qullarının haqlarına riayət edərək möminlərin yaxşılığı və yararı üçün çalışmaq, onları pisliklərdən və düşə biləcəkləri zərərlərdən qorumağa çalışmaq deməkdir. Pis və zərərliyə araçılıq və başçılıq etmək mənasına gələn “şəfaət-i səyyiə” isə möminlərin və insanların zərərə uğramaları və pisliklərə düşmələri üçün çalışmaq və pislik cığırları açmaq deməkdir. Quran, istər “şəfaət-i hasənə”də və istərsə də “şəfaət-i səyyiə”də olanların dünyada və axirətdə bu davranışlarının nəticələrindən pay alacaqlarını bildirir.

* O gün şəfaət yoxdur, kimsədən şəfaət qəbul edilməyəcəkdir:

⁴⁸Və heç bir kimsənin başqa bir kimsəyə hər hansı bir şey üçün qarşılıq ödəmədiyi, heç bir kimsədən köməyin, adam tapşırmağın qəbul edilmədiyi, kimsədən fidyənin alınmadığı və heç bir kimsəyə kömək olunmayan günə qarşı Allahın qoruması altına girin. (Bəqərə/48)
¹²³Kimsənin kimsə yerinə bir şey ödəyə bilməyəcəyi, kimsədən qurtarmaq üçün fidyə qəbul edilməyəcəyi, köməyin, xahişin heç kimsəyə faydası olmayacağı və günahkarların kömək olunmadığı günə qarşı Allahın qoruması altına girin. (Bəqərə/123)

Göründüyü kimi, axirətdə kimsəyə şəfaət etdirilməyəcəkdir. O gün sadəcə Allahın izin verdikləri, bildikləri gerçəyə şahidlik edə bilirlər:

⁸⁶Və onların Onun yaratdıqlarından yalvardıqları insanlar kömək, dəstək, iltimas edə bilməzlər. Ancaq haqqa şahid olan Zat bundan istisnadır. Onlar da bilirlər. (Zühruf/86)

Xalq arasında yayılmış olaraq “ümmətindən günahkar olanların günahlarının əfv edilməsi üçün peyğəmbərimizin Allah qatında araçılıq etməsi” şəklində tərif edilən şəfaət anlayışının Qurana tərs olduğu xüsusilə qeyd edilməlidir. Peyğəmbərimizin günahkarlara dəstək olub, xətirini işlədərək günahkarların xilasını təmin edəcəyi anlayışı, “… Sən atəşdəkini qurtara bilərsənmi?” –deyən Zümər/19-a ziddir.

Bu anlayış sahibləri bilməlidirlər ki, bu anlayışlarını dəyişdirmədikləri təqdirdə peyğəmbərimizin şəfaət deyil, şikayət etdiyi ümmətinə daxil olacaqlar:

³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur/tərk edilmiş bir şey etdilər” – dedi. (Furqan/30)

Şəfaət qavramı haqqındakı geniş açıqlama Nəcm surəsinin təhlilində verilmişdir.

⁸⁷Yenə and olsun ki, onlardan özlərini kimin yaratdığını soruşsan, qətiliklə: “Allah” – deyərlər. O halda necə döndərilirlər!

⁸⁸Və onun: “Ey Rəbbim! Bunlar, şübhəsiz, imana gəlməz bir cəmiyyətdir” – deməsi dəlildir ki…

⁸⁹Artıq sən, onlardan üz çevir və: “Salam!”– de. Artıq onlar yaxında biləcəklər.

Bu ayələrdə Məkkəlilərin əsassızlığı və Rəsulullahın onlar haqqındakı ümidsizliyi bildirildikdən sonra Rəsulullaha Məkkəlilərlə necə davranmalı olduğu barədə direktivlər verilir.

Daha öncə də bildirildiyi kimi, müşriklər Allahı tanıyırdılar, lakin yenə də bildiklərini oxuyurdular:

²⁵Yenə and olsun ki, onlardan: “Göyləri və yeri kim yaratdı?” – deyə soruşsan, qəti olaraq: “Allah” – deyəcəklər. De ki: “Bütün təriflər Allahadır. Başqası öyülə bilməz!”. Əslində onların çoxu bilməzlər. (Loğman/25)
²⁵Və Allah salamat [salamatlıq, təhlükəsizlik, xoşbəxtlik] yurduna çağırır və O dilədiyi/diləyən kimsəyə bələdçi olur. (Yunus/25)
^47,48İbrahim: “Salam sənə olsun, sənin üçün Rəbbimdən bağışlanma diləyəcəyəm. Şübhəsiz ki, O, mənə çox ərməğan verəndir. Və mən sizdən və Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdiyiniz şeylərdən çəkilib ayrılıram. Və Rəbbimə dua edəcəyəm. Rəbbimə yalvarışımda bədbəxt olmayacağımı umuram” – dedi. (Məryəm/47, 48)
⁶³Və Rəhmanın qulları elə insanlardır ki, onlar, yer üzündə təvazökarlıqla yeriyirlər və cahil insanlar özlərinə söz atdığı zaman: “Salam!” – deyərlər. (Furqan/63)

89-cu ayədə Rəsulullaha müşriklərin üstünə getməməsi və onlara sadəcə “salam!” deyib keçməsi əmr edilir. Elçidən uyması istənən bu təbliğ yöntəmi Rəbbimizin sünnətidir, biz bunu daha əvvəl bir neçə yerdə görmüşdük.

^47,48İbrahim: “Salam sənə olsun, sənin üçün Rəbbimdən bağışlanma diləyəcəyəm. Şübhəsiz ki, O, mənə çox ərməğan verəndir. Və mən sizdən və Allahın yaratdığı sərvətlərdən qulluq etdiyiniz şeylərdən çəkilib ayrılıram. Və Rəbbimə dua edəcəyəm. Rəbbimə yalvarışımda bədbəxt olmayacağımı umuram” – dedi. (Məryəm/47, 48)
¹⁰Onların oradakı duaları: Allahım! Sən hər cür əskiklikdən münəzzəhsən!”– olar. Və onların oradakı salamlaşmaları: “Salam” – dır [sağlıq, salamatlıq, xoşbəxtlikdir]! Dualarının sonu da: “Bütün təriflərin, Aləmlərin Rəbbi Allaha olması!”dır. (Yunus/10)
⁵⁴Və ayələrimizə inananlar sənin yanına gəldikləri zaman, dərhal: “Salam olsun sizə! Rəbbiniz mərhəməti Öz üzərinə yazdı. Şübhəsiz, sizdən hər kim bilməyərək bir pislik işləyib və sonra ardından tövbə edər və düzəldərsə, şübhəsiz ki, Allah qullarının günahlarını çox örtən, onları cəzalandırmayan və bağışlamağı bol olandır, əngin mərhəmət sahibidir” – de! (Ənam/54)

88-ci ayədəki “Ey Rəbbim! Bunlar şübhəsiz imana gəlməz bir qövmdür” ifadəsi ilə Rəsulullahın öz cəmiyyətindən ümidini üzüb, onları Allaha həvalə etməsi açıqlanmışdır. Necə ki, başqa bir ayədə də Rəsulullahın bir başqa şikayəti yer alır:

³⁰Elçi də: “Ey Rəbbim! Heç şübhəsiz, mənim qövmüm bu Quranı məhcur/tərk edilmiş bir şey etdilər” – dedi. (Furqan/30)

Rəsulullahın öz qövmü haqqında düşündüklərini Nuh peyğəmbər də öz qövmü haqqında düşünmüşdür:

^5–12Nuh dedi ki: “Rəbbim! Şübhəsiz, mən qövmümü gecə-gündüz/daima dəvət etdim. Lakin, mənim çağırmağım onların, sadəcə, uzaqlaşmalarını artırdı. Və şübhəsiz, mən onları Sənin onları bağışlamağın üçün hər dəvət etdiyimdə, onlar barmaqlarını qulaqlarına tıxadılar, libaslarına büründülər, israr etdilər, təkəbbürləndikcə, təkəbbürləndilər. Sonra şübhəsiz ki, mən onları yüksək səslə çağırdım. Sonra, şübhəsiz ki, onlar üçün elan etdim. Onlar üçün gizli-gizli də söylədim. Sonra dedim ki: “Rəbbinizin sizi bağışlamasını istəyin. Qətiliklə O, çox bağışlayandır. Üzərinizə göydən bol yağış yağdırsın. Sizə mallar və oğullar ilə kömək etsin, sizin üçün bağçalar, çaylar yaratsın. ¹³Sizə nə olur ki, Allahın “ağır davranış”edə biləcəyinə ümid etmirsiniz? (Nuh/5-13)
^26–28Və Nuh dedi ki: “Bu yerdə dolaşan kafirlərdən bir tək insan buraxma. Şübhəsiz ki, sən onları buraxsan, qullarını yoldan çıxararlar və sadəcə, din-iman tanımayıb pisliyə batan və kafir övladlar doğub törədəcəklər. Rəbbim! Mənim üçün, anam-atam üçün, mömin olaraq evimə girən insanlar üçün, mömin kişilər və mömin qadınlar üçün mağfirət et/bağışla hamımızı! Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərə də yox olmağı artır”. (Nuh/26, 28)

Allah doğrusunu ən yaxşı biləndir.

[1] Süyuti; el-İtkan.

[2] Bu yaraşdırmalar üçün eyni ciltte bulunan Gafir/1’in təhlilinə bağılabilir.

[3] Lisanü’l Arab; c. 1, s. 605, “trf” mad.

[4] Razi, el-Mefatihu’l-Gayb; Kurtubi, el-camiu li Ahkamil Kuran.

[5] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[6] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[7] Tekvin/41; 37-44.

[8] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Kuran.

[9] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[10] Mukatil.

Yüklə (PDF)