Məaric surəsi Məkkədə enən 79-cu surə olub, adını üçüncü ayədəki “ المعارج Məaric [Yüksəliş Zamanları]” sözündən almışdır.

Surədə İslam inanclarının təməli olan Allaha və axirətə imanla elçilik müəssisinin reallığı ələ alınmışdır. Həmçinin inkarçıların qarşılaşacaqları əzab səhnələrinə yer verilmiş, insanın sıxıntı içindəykən səbirsizlik, nankorluq; bolluq içindəykən isə korlanması kimi xarakteristik xüsusiyyətlərinə toxunulmuşdur.

TƏRCÜMƏ:

RƏHMAN, RƏHİM ALLAH ADINDAN

MƏKKƏ DÖVRÜ

Nəcm: 363

^1–3İstəyənin biri “yüksəlmə zamanları”nın sahibi Allahdan onu qoruyacaq kimsənin olmadığı, qarşısı alınmaz, kafirlərə məxsus olan “haqq olan əzab”ı istədi.

⁴Xəbərçi ayələr və vəhy, miqdarı əlli min il olan bir gün içində Ona yüksələr/yer üzündən çəkilər.

⁵O halda sən gözəl bir səbr ilə səbr et.

^6,7Şübhəsiz ki, Biz olacaq əzabı çox yaxın görərkən, onlar onu çox uzaq görürlər.

^8–10O gün göy ərimiş bir mədən kimi olar. Dağlar da didilmiş rəngli yun kimi olar. Və bir isti/yaxın dost özünün bir isti/yaxın dostundan əhvalını soruşmaz.

^11–14Bir-birlərinə göstərilmiş olduqları halda, günahkar oğullarını, həyat yoldaşını və qardaşını, ona sığınacaq verən bütün ailəsini və yer üzündə olanların hamısını qurtarmaq üçün fidyə verib, sonra da özünü qurtara bilmək istər.

^15–18Qətiyyən o günahkarın düşündüyü kimi deyil! O, arxasını dönən və üz döndərəni, toplayaraq sandıqlarda yığanı çağıran, qovurub soyan, alovlanan bir atəşdir.

 (79/70, Məaric/1–18)

Nəcm: 364

^19–21Şübhəsiz, insan zəif və qərarsız yaradılmışdır; özünə pislik toxundumu sızıldayır. Özünə xeyir toxunduqda/özü imkanlı olduğunda isə kiçik bir köməyi belə əsirgəyər.

²²Ancaq “salaatçılar” bundan istisnadır.

²³O salaatçılar ki, salaatlarını davam etdirənlərdir.

^24,25Və salaatçılar öz mallarında istəyən və istəməyə utanan yoxsullar üçün bəlli bir haqq olan insanlardır.

²⁶Və salaatçılar cəza gününü təsdiq edərlər.

²⁷Və salaatçılar Rəbbinin əzabından qorxanlardır.

²⁸Şübhəsiz ki, Rəbbinin əzabından amanda/arxayın olmaq olmaz.

^29–31Və salaatçılar namuslarını qoruyanlardır. Ancaq həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları istisnadır. Çünki onlara yaxınlaşdıqlarında qınanmazlar. Artıq ondan artığını istəyənlər… Bax budur, onlar həddi aşanların məhz özləridir.

³²Və salaatçılar əmanətlərinə və əhdlərinə riayət edərlər.

³³Və salaatçılar şahidliklərini yerinə yetirərlər.

³⁴Və salaatçılar, salaatlarını qoruyanlardır.

³⁵Bax budur, bu salaatçılar cənnətlərdə xoş qarşılanırlar.

(79/70, Məaric/19–35)

Nəcm: 365

^36,37İndi kafirlərə nə olur ki, hər yandan qrup-qrup boyunlarını uzadaraq sənə doğru qaçırlar?

³⁸Onlardan hər biri bir nemət cənnətinə girdirilə biləcəyinimi umur?

³⁹Qətiyyən onların düşündüyü kimi deyil! Biz onları bildikləri şeydən əmələ gətirdik.

^40,41Artıq xeyr! Şərqlərin və Qərblərin Rəbbinə and içirəm ki, Biz onların yerinə özlərindən daha xeyirli olanları gətirməyə, əlbəttə, qadirik. Və Biz qarşısı alınanlar deyilik.

⁴²Sən onları dərhal tərk et ki, vəd edilən günlərinə qovuşanadək boşa çalışıb çabalasınlar və oynayıb-əylənsinlər.

⁴³O gün onlar qəbirlərindən sıçrayaraq çıxarlar. Sanki, dikəldilmiş bir şeyə qaçırmışlar kimi.

⁴⁴Gözləri dilxorluqdan aşağı dikilmiş və özləri isə alçaqlığa bürünmüş bir halda. Bax budur, bu, onların təhdid edildikləri gündür!

 (79/70, Məaric/36–44)

TƏHLİL:

^1–3İstəyənin biri “yüksəlmə zamanları”nın sahibi Allahdan onu qoruyacaq kimsənin olmadığı, qarşısı alınmaz, kafirlərə məxsus olan “haqq olan əzab”ı istədi.

Bu ayələrdə, kimliyi bildirilməyən bir nəfərin “kafirlər üçün olan, mütləq gələcək olan, kimsənin də mane ola bilməyəcəyi əzab”ı istədiyindən bəhs edilir. “İstəyən adam” kimdir?

Rəbbimiz, qarşısıalınmaz əzabı istəyənin kim olduğunu bildirmədiyi halda, klassik qaynaqlarda bəhs edilən adamın kimliyi ilə əlaqədar bu məlumatlara yer verilmişdir:

Bu istəyən-soruşan adam ən-Nadr b. cl-Harsdır. O belə demişdi: “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/ger­çə­yin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver!” (Ənfal/32) Onun bu istədiyi özünə gəlmişdir. Bədir günü, o və Ukbe b. Əbu Muayt, əsir alındıqdan sonra öldürülmüşdülər. Bunu İbn Abbas və Mücahid söyləmişdir.

Burada əzabın gəlməsini istəyənin əl-Haris b. Kuman əl-Fihri olduğu da söylənmişdir. Belə ki: O, Peyğəmbərin (səs) Əli (r.a) haqqında: “Mən hər kimin mövlası [dostu və yaxını] isəm, Əli də onun mövlasıdır [dostu və yaxınıdır]” dediyini xəbər alınca, dəvəsinə minərək gəldi və əl-Ebtah deyilən yerdə dəvəsini çökdürdükdən sonra: “Ey Muhəmməd!” – dedi, “Sən bizə Allahdan başqa heç bir tanrı olmadığına, sənin Allahın Rəsulu olduğuna şahidlik etməyimizi əmr etdin, sənin bu əmrini qəbul etdik. Beş vaxt namaz qılmağımızı əmr etdin, sənin bu əmrini də qəbul etdik. Mallarımızın zəkatını verməyimizi əmr etdin, bu əmrini də qəbul etdik. Hər il ramazan ayında oruc tutmağımızı əmr etdin, bunu da qəbul etdik. Həcc etməyimizi əmr etdin, bunu da qəbul etdik. Sonra bununla da kifayətlənməyərək bu dəfə əminin oğlunu bizdən üstün qıldın. Bu sənin bilavasitə özünün etdiyin bir işdir, yoxsa Allahdan gələn bir şeydirmi?” Peyğəmbər (səs) belə buyurdu: “Özündən başqa tanrı olmayan Allaha and olsun ki, bu ancaq Allahdan gələn bir işdir”.

Əl-Haris: “Allahım, əgər Muhəmmədin dediyi doğru isə, Sən üzərimizə ya səmadan bir daş yağdır, yaxud bizə çox acıqlı bir əzabı gətir!” – deyərək geri dönüb getdi. Allaha and içirəm, hələ daha dəvəsinə çatmadan Allah onun üzərinə bir daş atdı, bu daş beyninin üzərinə düşdü, belindən çıxdı və onu öldürdü. Bundan sonra da “İstəyən birisi enəcək əzabı istədi” ayəsi nazil oldu.

İstəyən adamın Əbu Cəhil olduğu və bu sözləri onun söylədiyi də söylənmişdir. Bu da ər-Rabiin görüşüdür. [1]

Nadr b. əl-Haris, “Ey Allahım! Əgər bu, Sənin qatından gəlmiş bir haqqın/ger­çə­yin məhz özüdürsə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox ağır bir əzab ver” (Ənfal/32) deyincə, Allah Təala bu ayəni endirdi. Buna görə, ayədəki ifadə “Gələcək əzabı çağıran birisi çağırdı [istədi]” şəklində olur. [2]

“Əsbab-i Nüzul” qeydlərində Şüəra/185-187-də “Onlar: “Sən, qətiliklə ovsunlanmışlardan birisən. Sən də bizim kimi bir bəşərdən başqa bir şey deyilsən. Biz sənin qətiliklə yalançılardan biri olduğundan əminik. Əgər doğrulardansansa, üstümüzə göydən bir parça düşür!”’ – dedilər” – deyə bəhs edilən şəxsin Əbu Cəhil; Ənfal/32-də “Bir vaxt da, “Ey Allahım, əgər bu Sənin qatından gəlmiş bir haqq/doğru isə, heç durma, üstümüzə göydən daşlar yağdır və ya bizə çox acı verən bir əzab ver” – demişdilər”  – deyə bəhs edilən şəxsin də النضر بن الحرث Nadr b. Hars olduğu nəql edilmişdir.  Bizə görə bütün bu iddialar bir yaraşdırmadan ibarətdir.

Həmçinin ayənin enmə səbəbinin Rəsulullahın əmisi oğlu və kürəkəni Əli ilə əlaqələndirilməsi də heç uyğun düşmür. Çünki bu ayələr endiyi dövrdə Əli hələ “mövla”lıqla xarakterizə ediləcək bir mövqedə deyildi.

Bizim surədən anladığımıza görə, əngəllənə bilməz əzabı istəyən bilavasitə Rəsulullahdır. Quranın ədəbi üslubuna uyğun olaraq, Əbəsə surəsinin başında olduğu kimi, ikinci şəxs yerinə üçüncü şəxs ilə kəlam edilmişdir. Anlaşıldığına görə, Peyğəmbərimiz inkarçıların münasibətləri ucbatından çox bədbinləşmiş və Allahdan özünə və inananlara zülm edənlərin cəzalandırılmasını istəmişdir. Peyğəmbərimizin bu istəyinə 5-7-ci ayələrdə belə cavab verilmişdir: “O halda sən, gözəl bir səbr ilə səbr et! Şübhəsiz, Biz onu [olacaq əzabı] çox yaxın görürkən, onlar onu çox uzaq görürlər”.

Əzabın Özünəməxsusluğu, Onu Aradan Qaldıracaq Kimsənin Olmaması. Mövzumuz olan ayələri doğru anlamağımız mətindəki “ذى المعارج zil-Məaric” sözlərini yaxşı anlamağımıza bağlıdır. Əvvəlcə bu sözlə əlaqədar klassik qəbulları nəql edirik:

1. Kəlbinin rəvayətinə görə İbn Abbas, ayədəki “ ذى المعارج zil-Məaric” ifadəsinə “Göylərin sahibi” mənasını vermişdir. Mələklər oraya doğru yüksəlib çıxdıqları üçün göylərə “məaric” deyilmişdir.
2. Katade bu ifadəyə “Fazl, ikram, lütf və nemətlər sahibi” mənasını vermişdir. Bu belədir. Çünki Allahın nemət və ehsanlarının bir çox dərəcəsi vardır və bunlar insanlara müxtəlif mərtəbələrdə çatırlar.
3. “Məaric” sözü Cənab-i Haqqın vəli qullarına cənnətdə verdiyi dərəcələr mənasınadır.

Mənə görə bu xüsusda bir dördüncü izah da bu şəkildə edilə bilər: Göylər necə yüksəklik-alçaqlıq və böyüklük-kiçiklik baxımlarından müxtəlifdirsə, mələki ruhlar da qüvvət-zəif və kamal-nöqsanlıq baxımından ilahi biliklərin çoxluğu, qüvvəti və bu aləmi tədbirdə qüvvətli və ya zəif olmaq baxımlarından müxtəlifdirlər. Bəlkə də, Allah Təalanın nemətlərinin inamının nuru və rəhmətinin feyzinin əsəri, bu aləmə ancaq bu ruhlar vasitəsiylə çatırlar. Bu çatma da ya alışılmış şəkildə olur və ya alışılmışdan fərqli olur. Belə ki, Haqq Təala da “(Dünyanın) işini idarə edənlərə and olsun ki…” (Nəziət/5) və “(Dünyanın) işini təqsim edənlərə/iş bölgüsü and olsun ki” (Zəriyət/4) buyurmuşdur. O halda bu ayədəki “O, məaric sahibi Allahdandır” ifadəsi ilə, bu aləmin müxtəlif ehtiyaclarının, oraya doğru yüksəlməsi nöqteyi nəzərindən, eynilə bir asan qaldırıcı kimi olan; Allahın rəhmətinin əsərinin o aləmdən burada olanlara enməsi nöqteyi nəzərindən də eynilə bir nərdivan kimi olan o müxtəlif ruhlara bir işarə qəsd edilmişdir. [3]

Bizim təhlilimiz isə belədir:

Ayədə Rəbbimiz Özünü “ذى المعارج zil-Məaric” olaraq xarakterizə etmişdir. Bu söz “ ذى zi” və “معارج Məaric” sözlərindən ibarət olan bir tamamlıqdır. “ ذى Zi” ədatı mübahisəsiz olaraq, “sahib” mənasındadır. Bu söz cümlədəki mövqeyinə görə “ ذو zü” deyə də yazılıb oxuna bilər.

“ معارج Məaric” sözü isə cəm haldadır. Bu sözün təkinin “ مِعرَج mirac” və ya “ مَعرَج Mərac” olması, texniki olaraq, mümkündür.

“مِعرج Mirac” sözü “uruc” məsdərinin “İsm-i Alət” qəlibi olub, mənası “yüksəlmə aləti [nərdivan, asan qaldırıcı]” deməkdir. Belə ki, Zühruf surəsində bu qəlibdən olan mənasıyla yer almışdır:

• ^33–35Və əgər insanlar bir tək başçılı, gerçəyi bilərək rədd edən cəmiyyət olmasa idilər, Biz Rəhmanı bilərək rədd edən/inanmayan insanların evlərinə gümüşdən tavanlar və üzərinə çıxa­caq­ları pilləkənlər, onların evləri üçün qapılar, üzərinə söykənəcəkləri taxtlar və qızıldan bəzək əşyaları edərdik. Bunların hamısı bəsit dünya həyatının qazancından başqa bir şey deyildir. Axirət isə Rəbbinin qatında Allahın qoruması altına girmiş olanlar üçündür.  (Zühruf/33-35)

“ مَعرج Merac” sözü isə “İsm-i Zaman və İsm-i Məkan” qəlibi olub, hərəkətin yer və zamanını bildirən bir məna daşıyır. Sözün bu qəlibdən olduğunu fərz etdiyimizdə, mənası da “yüksəlmə yeri, yüksəlmə zamanı” şəklində olur. Hansı mənanın verilməli olması barəsində bir problemlə qarşılaşıldığında, sözün zaman mənasınamı, yoxsa məkan mənasınamı alınacağı cümlədəki söz axışına baxılaraq müəyyən edilir.

Surədəki “Mələklər və Ruh, miqdarı əlli min il olan bir gün içində Ona yüksəlir [yer üzündən çəkilir]” ismarıcını verən 4-cü ayə, bu sözün “İsm-i Zaman” mənasında ələ alınmasına dair bizə əl yeri olur. Buna görə də biz, ayədəki “ذى المعارج zil-Məaric” sözünü “İsm-i Zaman” qəlibinin cəmi olaraq “Yüksəlmə zamanları” mənasında tərcümə edirik.

⁴Xəbərçi ayələr və vəhy, miqdarı əlli min il olan bir gün içində Ona yüksələr/yer üzündən çəkilər.

Mələklər və Ruh [vəhylər] əlli min il içində Allaha yüksələcəkdir. Yer üzündə ruhdan və mələklərdən əsər qalmayacaqdır. “Mələklər və Ruh” qavramları ilə əlaqədar incəlikləri Qədr surəsində vermişdik. Bir sözlə, burada bəhs edilən “mələklər ilə ruh” da vəhylərdir; Quran ayələridir.

Xatırlayacağımız kimi, Quran [vəhy], Allah tərəfindən endirilmişdi:

• ¹Şübhəsiz, Biz dəyərli səhifələr içindəki Quranı Qədr gecəsində endirdik.
• ²Qədr gecəsi nədir – sənə nə bildirdi/öyrətdi?
• ³Qədr gecəsi min aydan daha xeyirlidir.
• ^4,5Xəbərçi ayələr, içlərindəki ruh… can qatan, canlı tutan gücləri ilə Rəblərinin izni ilə/biliyinə uyğun olaraq, o şəfəq sökülənə qədər/aydınlığa qovuşana qədər enərlər… hər bir işdən…

Salam!  (Qədr/1-5)

Bir çox ayədə Quranın [vəhyin] endirilməsi bildirildiyi kimi, mövzumuz olan 4-cü ayədə də daha əvvəl endirilmiş olan vəhyin Allah tərəfindən yer üzündən çəkiləcəyi xəbər verilir. Vəhyin qaldırılması mənasına gələn “yer üzündən çəkilmək” ifadəsi, eynilə Səcdə və Hud surələrində keçən “işlərin Allaha yüksəlməsi, işlərin Allaha döndərilməsi” ifadələri kimidir. Belə ki, bəhs edilən ayələrdə keçən “işlərin Allaha yüksəlməsi” və “işlərin Allaha döndərülməsi” ifadələri, kainatda, beləliklə də, yer üzündə nizam və intizamın qalmayacağı mənasındadır.

Bu da qiyamətin qopması, dünyanın sona çatması deməkdir:

• ⁵Allah göydən yerə, sistemləri nizamlayar, sonra da sistemlər ölçüsü sizin saydıqlarınızdan min il olan bir gündə Allaha yüksələr/geri dönər, sistem çökər, (Səcdə/5)
• ¹²³Və göylərin və yerin görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi, sa­dəcə, Allaha aiddir. Və bütün iş – yaradılış yalnız və yalnız Ona döndərilir. O halda Ona qul­luq et, Ona sonunu həvalə et. Və Rəbbin, sizin etməkdə olduqlarınızdan xəbərsiz, bun­lara laqeyd deyildir. (Hud/123)

Ayədə keçən “əlli min il”i çox uzun bir zamandan kinayə olaraq qəbul edə bilərik. Əks halda qiyamət saatı müəyyən olmuş olar. Bu ifadədən anlaşıldığına görə, Rəbbimiz vəhyi ani olaraq ortadan qaldırmayacaq, insanlığın həyatında çox uzun illər saxladıqdan sonra ortadan qalxacaqdır.

• ⁵Yaxşı, Biz siz həddi aşan bir cəmiyyət oldunuz deyə, o Öyüdü/Quranı sizə göndərməkdən əlmi çəkək? (Zühruf/5)
• ⁴⁷Və səndən əzabı tezləşdirməyini istəyirlər. Halbuki, Allah qətiyyən sözündən dönmə­yə­­cəkdir. Və şübhəsiz ki, Rəbbinin dərgahında bir gün sizin saya bildiklərinizdən min il ki­mi­dir. (Həcc/47)

⁵O halda sən gözəl bir səbr ilə səbr et.

^6,7Şübhəsiz ki, Biz olacaq əzabı çox yaxın görərkən, onlar onu çox uzaq görürlər.

Bu ayələrdə Rəbbimiz qiyamətin dərhal qopmayacağını, onlar çox uzaq görsələr də, Allaha görə zamanın çox yaxın olduğunu bildirir. Bu xatırlatma ilə Rəbbimiz Peyğəmbərimizə səbr etməsi, vəzifəsini mətanətlə davam etməsi ismarıcını verir. Bu açıqlama eyni zamanda Peyğəmbərimizi rahatlatmağa yönəlik bir ismarıc da ehtiva edir.

Kafirlər qaçınılmaz və əngəl olunmaz əzabın gələcəyi günü çox uzaq görsələr də, Allaha görə o gün çox yaxındır. O günün gəlişi ilə əlaqədar Quranda bir çox ayədə məqam verilmişdir. Bunlardan bir neçəsini xatırlatmaqla kifayətlənirik:

• ³⁰Və Rəblərinin hüzurunda durdurulduqları zaman onları bir görsən! Rəbləri: “Bu, bir gerçək deyilmiy­miş?” – deyər. Onlar: “Rəbbimizə and içirik ki, gerçəkdir” – deyərlər. Rəbləri: “Elə isə küfr etmiş olduğunuza görə əzabı dadın!” – deyər. (Ənam/30)
• ⁴⁴Sonra özlərinə xatırladılanı tərk etdiklərində, onların üzərlərinə hər şeyin qapılarını açdıq. Elə ki, özlərinə verilən şeylərlə “sevincə qapılıb, lovğalandıqda”, onları qəfildən yaxaladıq. Artıq onlar ümidləri puça çıxanlar oldular. (Ənam /44)
• ¹⁰⁷Yoxsa bunlar Allahın əzabından hamısını saracaq bir fəlakət gəlməsindən və ya fərqində deyillərkən, qəfildən özlərinə saatın/qiyamətin qopma anının gəlməsindən əmindirlərmi? (Yusuf/107)
• ⁴⁰Əslində bu əzab onlara qəflətən gələcək və özlərini çaşdıracaqdır. Artıq onu geri çevirməyə gücləri yetməyəcək və onlara müddət də verilməyəcək. (Ənbiya/40)
• ⁶⁶Onlar özləri fərqinə varmadan, qəflətən, Qiyamət anının özlərinə gəlməsindən başqa bir şeymi gözləyirlər? (Zühruf/66)

5-ci ayədə Rəsulullaha “O halda sən, gözəl bir səbr ilə səbr et” deyə əmr edilmişdir. Səbr-i cəmil “صبر جميل [gözəl səbr]” hər hansı bir dözülməzliyin və şikayətin mövcud olmadığı səbrdir.

^8–10O gün göy ərimiş bir mədən kimi olar. Dağlar da didilmiş rəngli yun kimi olar. Və bir isti/yaxın dost özünün bir isti/yaxın dostundan əhvalını soruşmaz.

^11–14Bir-birlərinə göstərilmiş olduqları halda, günahkar oğullarını, həyat yoldaşını və qardaşını, ona sığınacaq verən bütün ailəsini və yer üzündə olanların hamısını qurtarmaq üçün fidyə verib, sonra da özünü qurtara bilmək istər.

Bu ayələrdə, qiyamətin qopma səhnələri və insanların içində olduqları psixoloji vəziyyət bildirilir.

O gün kainat təpədən dırnağa qədər dəyişdirilmişdir; göylər mədən kimi ərimiş, axır və yandırıb yıxır. Dağlar atılmış, didilmiş rəngli yun kimi qabarıb sovrulur.  Bu həngamədə nə dostlar bir-biriylə maraqlana bilir, nə də kimsə bir başqasının köməyinə qaça bilir. Hər kəs öz dərdinə düşmüşdür. O qədər ki, inancsız insan ailəsi, uşaqları, malı-mülkü, nəyi varsa, hamısını fəda edib, özünü qurtara bilmə həsrətiylə yanır.

Bu ayələrdə qısaca toxunulan dəhşət səhnələri Quranın müxtəlif ayələrində bir çox dəfə və geniş şəkildə yer almışdır. Bu ayələrdən bəziləri bunlardır:

Göy və dağların qiyamətdəki mövqeyi: Qaria/5, Tur/9, 10, Nəbə/20, Vaqeə/5, Haqqah/14.

Dostlar arasında əlaqənin olmaması: Möminlər/101, Əbəsə/34-37, Həcc/1, 2.

Yaxınların Bir-birini Tanımaları:

• ⁴⁵Və insanlar Allahın onları toplayacağı gündə, sanki onlar sadəcə gündüzdən bir saat qalmışlar kimi, aralarında danışarlar. Allaha qovuşmağı yalan sayanlar, bələdçilənən doğru yoldan gedənlər olmadıqlarına görə, tam yəqinliklə bilin ki, ziyana uğramışlardır. (Yunus/45)

Kafirin Fidyəsi:

• ⁵⁴Və əgər ki, şərik qoşaraq, səhv/öz zərərlərinə iş edən hər kəs, yer üzündə nə varsa özünün olsa idi, onu fəda edərdi/qurtarmaq üçün verərdi. Və onlar, əzabı görüncə peşmançılıq duyardı. Və aralarında ədalət tam əmin olun ki,  gerçəkləşəcəkdir. Və onlar haqsızlığa uğramazlar.  (Yunus/54)
• ¹⁸Rəbbinə uyanlar üçün “ən gözəl” vardır. Ona uymayanlar isə yer üzündə olan nə varsa hamısı və onunla birlikdə bir misli daha özlərinin olsa, onu qurtuluş fidyəsi olaraq verərdilər. Bax budur, onlar, hesabın pisi özləri üçün olanlardır. Çatacaqları yer də cəhənnəmdir. Orası da nə fəna yataqdır! (Rad/18)
• ⁴⁷Və əgər yer üzündəkilər və onunla birlikdə bir o qədəri də şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin olsa idı, Qiyamət günü əzabın pisliyindən qurtarmaq üçün onu qətiliklə qurtarmaqlıq verərdilər. Və onların heç hesaba qatmadıqları şeylər Allah tərəfindən onlar üçün meydana çıxarılır. (Zümər/47)
• ³⁶Şübhəsiz, kafirlər… Bütün yer üzündəkilər və onunla birlikdə bir o qədəri də qiyamət gününün əza­bın­dan qurtarmaq üçün/fidyə vermək üçün onların olsa belə, onlardan qəbul edilməz. Və onlar üçün can yandıran bir əzab vardır. (Maidə/36)
• ⁹¹Şübhəsiz ki, küfr etmiş və bu vəziyyətdə olduqları halda da ölənlərin heç birindən, yer üzü dolusu qızıl, onu fidyə/qurtarmaq üçün əvəz versələr belə, qətiyyən qəbul edilməyəcəkdir. Bax budur, onlar dayanılmaz əzab özləri üçün olanlardır. Onlar üçün köməkçilərdən də yoxdur. (Al-i İmran/91)

Ayədəki “mücrim” ifadəsi, daha əvvəl bir çox yerdə açıqladığımız kimi bəsit, adi günahkar mənasında olmayıb, “kafir, yalan sayan, müşrik” mənasındadır.

^15–18Qətiyyən o günahkarın düşündüyü kimi deyil! O, arxasını dönən və üz döndərəni, toplayaraq sandıqlarda yığanı çağıran, qovurub soyan, alovlanan bir atəşdir.

Bu ayələrdə, haqdan üz döndərən, qazandığı sərvətə bel bağlayan, yığıb topladığı paranı tədavülə buraxmayıb seyfdə saxlayan; zəkat, sədəqə verməyən, sosial yardımlarda iştirak etməyən, işsizin iş, aşsızın aş əldə etməsinə mane olan, öz həyatı üçün heç ölməyəcəkmiş kimi planlar quran bir adamın özünü atəşdən qurtaramayacağı bildirilir.

Ayədə atəş “çağıran, qovurub soyan, alovlanan” deyə xarakterizə edilmişdir. Daha əvvəl “atəşin dəvəti” ilə əlaqədar olaraq Quranda bu məlumatlar verilmişdi:

• ⁵⁶Şübhəsiz ki, ayələrimizə inanmamış bu insanları Biz yaxında atəşə atacağıq. Dəriləri bişdikcə, əzabı dadsınlar deyə, dərilərini başqa dərilərlə dəyişdirəcəyik. Şübhəsiz ki, Allah çox güclüdür, ən yaxşı qayda qoyandır. (Nisa/56)
• ³⁰Biz o gün, cəhənnəmə: “Doldunmu?” – deyərik. O da: “Yenə varmı?” – deyər. (Qaf/30)
• ³⁴Ey iman edənlər! Şübhəsiz, hahamlardan/biliklilərdən, rahiblərdən bir çoxu qətiliklə insanların mallarını haqsız yerə yeyirlər və Allah yolundan azdırırlar. Və qızıl və gümüşü yığaraq, onları Allah yolunda xərcləməyən/başda öz yaxınları olmaqla, başqalarının dolanışıqlarını təmin etməyən insanlar dərhal onları acıqlı bir əzabla müjdələ!
• ³⁵O gün yığıb topladıqları qızıl və gümüşlərin üstü cəhənnəm atəşində qızdırılacaq və bunlarla alınları, yanları və arxaları dağlanacaq: “Bax budur, bu, öz canınız üçün yığıb saxladığınız şeydir. Haydı, indi dadın bu, yığıb toplamış olduğunuz şeyləri!” (Tövbə/34, 35)
• ^8–11Kim də xəsislik edərsə və özünü bütün ehtiyaclardan üstün görərsə və ən gözəli yalan sayarsa, Biz ona “ən çətin olan” üçün asanlıq təmin edəcəyik. Aşağı yuvarlanıb dəyişikliyə, dağıntıya uğradığında/öldüyündə malı onu qurtara bilməyəcəkdır.
• ¹²Doğru və gözəl olana bələdçiləmək, sadəcə Bizim üzərimizə vəzifədir. ¹³Sonrası da, əvvəli də sadəcə Bizimdir.
• ^14–16Elə buna görə də Mən sizi, yalan sayan, üz çevirən, ən çox bədbin olacaq olan insandan başqasının girməyəcəyi, alovlandıqca alovlanan bir atəşə qarşı xəbərdar etdim. (Leyl/8-16)

^19–21Şübhəsiz, insan zəif və qərarsız yaradılmışdır; özünə pislik toxundumu sızıldayır. Özünə xeyir toxunduqda/özü imkanlı olduğunda isə kiçik bir köməyi belə əsirgəyər.

Bu ayələrdə insanın psixoloji quruluşu açıqlanır. İnsan dözümsüz, pis xasiyyətli bir quruluşa sahibdir. Özünə pislik – xəstəlik, yoxluq, hər hansı bir sıxıntı toxunduqda sızlayandır. Mal, mülk, para, pul, məqam-mövqe kimi xeyir cinsindən bir şeylər toxunduqda isə müneçilik edər, cüzi bir yardımın belə qarşısını alır. Belə ki, yaxşı şeylərin hamısının özündə olmasını, başqasında olmamasını istəyər.

Xəsislik edər, yaxşılığa əngəl olur. Bu tip insanlar daha əvvəl bir neçə yerdə qınanmışdılar:

• ⁸İnsana bir kədər üz verdiyi zaman könlünü Ona açaraq, Rəbbinə yalvarır. Sonra özünə, tərəfindən bir nemət lütf etdiyi zaman da, öncədən Ona yalvardığı halı unudaraq, Allahın yolundan azdırmaq üçün Ona ortaqlar qoşur. De ki: “Küfrünlə bir az yararlan! Şübhəsiz ki, sən atəşin əhlindənsən”. (Zümər/8)
• ⁴⁸Buna baxmayaraq, əgər onlar üz çevirirlərsə, bilsinlər ki, Biz səni onların üzərinə bir gözətçi olaraq göndərmədik. Sənə düşən, sadəcə, təbliğdir. Və Biz şübhəsiz ki, insana tərəfimizdən bir mərhəmət daddırdığımız zaman, ona sevindi. Əgər əlləri ilə etdikləri üzündən özlərinə bir pislik isabət edərsə də, o zaman görərsən ki, şübhəsiz, o insan çox nankordur. (Şura/48)

Bölmədə keçən “insan” ifadəsiylə bütün insanlar qəsd edilir:

• ^{15, 16}İnsana gəlincə… Rəbbi onu nə vaxt ki, sınayaraq üstün qılar və nemətlər verirsə: “Rəbbim məni üstün qıldı” – deyər. Amma nə zaman ki, sınayaraq ruzisini azaldırsa: “Rəbbim məni alçaltdı” – deyər. (Fəcr/15, 16)

Ancaq aşağıda görüləcəyi kimi, “musallin” olaraq xarakterizə edilən igid insanlar bu hökmdən istisna edilmişlər:

²²Ancaq “salaatçılar” bundan istisnadır.

²³O salaatçılar ki, salaatlarını davam etdirənlərdir.

^24,25Və salaatçılar öz mallarında istəyən və istəməyə utanan yoxsullar üçün bəlli bir haqq olan insanlardır.

²⁶Və salaatçılar cəza gününü təsdiq edərlər.

²⁷Və salaatçılar Rəbbinin əzabından qorxanlardır.

²⁸Şübhəsiz ki, Rəbbinin əzabından amanda/arxayın olmaq olmaz.

^29–31Və salaatçılar namuslarını qoruyanlardır. Ancaq həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları istisnadır. Çünki onlara yaxınlaşdıqlarında qınanmazlar. Artıq ondan artığını istəyənlər… Bax budur, onlar həddi aşanların məhz özləridir.

³²Və salaatçılar əmanətlərinə və əhdlərinə riayət edərlər.

³³Və salaatçılar şahidliklərini yerinə yetirərlər.

³⁴Və salaatçılar, salaatlarını qoruyanlardır.

³⁵Bax budur, bu salaatçılar cənnətlərdə xoş qarşılanırlar.

Göründüyü kimi, doğru iman sahiblərinə “musallin” adı verilmiş, sonra da bu sifət geniş izah olunmuşdur.

“Musallin” aşağıdakılardır:

• Salaatlarını [dəstəklərini] davam edən; Öz mallarında, istəyən və məhrumlar [istəməkdən utanan yoxsullar] üçün müəyyən bir haqq olduğunu qəbul edən; Cəza gününü təsdiq edən; Rəblərinin əzabından qorxan; İzzətlərini qoruyanlar; Əmanətlərinə və əhdlərinə riayət edən; Şahidliklərini yerinə yetirən; Salaatları [sosial dəstək təşkilatlarını] qoruyanlardır.

23-cü ayədəki “O salaatçılar ki, salaatlarını davam etdirənlərdir” ifadəsiylə, möminlərin salaatı həyatlarından çıxarmadıqları, zay etmədikləri açıqlanır. Çünki bəziləri salaatı həyatlarından çıxarıb atmışdılar:

Sonra onların ardından half [pis bir nəsil] gəldi ki, Salaatı [Sosial Dəstəyi] tərk etdilər [həyatlarından çıxarıb atdılar] və şəhvətlərinə uydular. Buna görə tövbə edən və iman edən və salihatı işləyənlər xaric, onlar azğınlıqlarının cəzasıyla qarşılaşacaqlar. Budur, bunlar [tövbə edən, iman edən və salihatı işləyənlər] cənnətə, Rəhmanın qullarına görmədikləri halda, vəd etdiyi Ədn cənnətlərinə girəcəklər və heç bir şey sarıdan haqsızlığa uğradılmayacaqlardır. Şübhəsiz, Onun vədi mütləq yerinə yetəcəkdir.

Rəbbimiz bir çox ayədə salaatın əhəmiyyətni bildirmiş, salaatın mühafizəsi ilə əlaqədar əmrlər vermişdir:

• ^{238, 239}Salaatları və ən xeyirli salaatı [ən yararlı olanı – həftəlik toplantı günü salaatını] hamılıqla qoruyun. Və Allah üçün daima hörmətlə duraraq, qalxın/işə başlayın – təhsil, təlim və sosial kömək qurumunu işlədin. Amma əgər qorxulu bir şəraitdə olarsınızsa, o zaman piyada və ya minikli olaraq gedərkən/hərəkət halında qoruyun, yerinə yetirin. Sonra da təhlükəsizliyə çatdığınızda bilmədiyiniz şeyləri sizə öyrətdiyi kimi, Allahı dərhal anın. (Bəqərə/238, 239)
• ^36–38Allahın yüksəldilməsinə, içərisində Öz isminin anılmasına izin verdiyi evlərdə, həmişəlik olaraq, Özünü münəzzəh qılan elə ürəkli/igid/ər insanlar vardır ki, ticarət və alış-veriş onları Allahı anmaqdan, salaatı iqamə etməkdən və zəkatı/vergilərini verməkdən ayırmaz. Onlar Allah özlərinə işlədikləri əməllərin ən gözəli ilə qarşılıq versin və özlərinə ərməğanların­dan artırsın deyə, qəlblərin və gözlərin tərs döndüyü bir gündən qorxarlar. Və Allah di­lədiyi insanları hesabsız ruziləndirər. (Nur/36-38)

27-ci ayədə keçən “və onlar Rəblərinin əzabından qorxanlardır” ifadəsi, Allahın bilavasitə özündən deyil, günah işləyərsə, cəzalandırmasından qorxmaq lazım olduğunu açıqlayır. Bu həqiqət başqa ayələrdə belə xarakterizə edilmişdir:

• ^57–61Şübhəsiz, Rəbbinə duyduqları dərin heyranlıq və hörmətin nəticəsi olaraq, Ondan uzaqlaşma qorxusundan tir-tir titrəyən bu kəslər, Rəbbinin ayələrinə inanan kəslər, Rəbbinə ortaq tanımayan kəslər, şübhəsiz, özləri Rəbbinə dönəcəklər deyə verdiklərini qəlbləri ürpərərək verən kəslər – bax budur, onlar yaxşılıqlarda yarışanlardır və yaxşılıqlar üçün öndə gedənlərdir. (Möminlər/57-61)
• ^2–4Heç şübhəsiz, möminlər ancaq Allah anıldığı zaman ürəkləri ürpərən, Onun ayələ­ri özlərinə oxunduğu zaman iman baxımından güclənən, həmçinin yalnız və yalnız Rəbbinə nə­ticəsini həvalə edən, salaatı iqamə edən və Bizim öz­lərinə ruzi olaraq verdiyimiz şeylərdən Allah yolunda xərcləyənlərdirl Bax budur, bunlar həqiqətən inananların, məhz özləridir. Onlara Rəbbi qatında dərəcələr, ba­ğışlama və hörmətli bir ruzi vardır. (Ənfal/2-4)

“Musallin”in xarakterizə edilmələri arasında olan bir digər özəllik də onların qeyri-qanuni əlaqə qurmamalarıdır. Xatırlayacağımız kimi, Möminlər surəsində də möminlərin eyni xarakterinə diqqət çəkilmişdi:

• ^5–7Və onlar iffətlərini qoruyan kimsələrdir, həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı, çünki buna görə qınanmazlar, lakin bundan o yana getmək istəyənlər… Bax budur, onlar sədləri aşanların məhz özləridir.  (Möminlər/5-7)

Ərəbcədəki “əv” bağlayıcısının bir mənası da “ət Tafsilü badəl icmal (xülasə ifadədən sonra geniş açıqlama” dır. [4]  Quranda bunun nümunələrini görürük.

Bəqərə/135:

• ¹³⁵Və Yəhudilər: “Yəhudi olun ki, bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız! Xristianlar da: “Xristian olun ki, bələdçiləndiyiniz doğru yolu tapasınız” – dedilər. …. şəklindədir.

Zəriyət/52:

• ⁵²Bax budur, belə, onlardan öncəkilərə hər hansı bir elçi gəlincə, onun haqqında da qətiliklə onlar: “Bir sehrbazdır!” və ya “Bir gizli güclərlə dəstəklənən/dəli birisi­dir!” – dedilər.

Bu ayədə də məna, “bəziləri: “bir sehirbazdır” – dedilər, bəziləri isə: “Bir gizli güclər tərəfindən dəstəklənən/ dəli birisidir!” – dedilər” şəklindədir.

Bəhs etdiyimiz ayələrdə də “həyat yoldaşları və ya sözləşmələrinin sahib olduqları ayrı” ifadəsi “Nigahlı həyat yoldaşları ayrı ki, kimi normal bir evlilik etmişdir, kimi də qanunların malik olduğu; ictimai himayəsindəki qadınla evlilik etmişdir… deyilir.

Yenə Rəbbimiz “musallin”i  [dəstəkçiləri] təriflə xarakterizə edərkən onların əmanət və əhdə vəfalı olduqlarına da toxunur. Quranda möminlərin bu özünəməxsusluqlarına dair də bir çox ayə vardır:

• ⁹¹Və sözləşmə etdiyinizdə Allahın əhdini/Allaha verdiyiniz sözləri yerinə yetirin. Andlarınızı/sözləşmələrinizi zəmanət altına aldıqdan və Allahı özünüzə qəti kəfil qıldıqdan sonra pozmayın. Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz şeyləri bilir.
• ⁹²Bir ümmət digər bir ümmətdən daha çoxdur deyə, andlarınızı aranızda aldatma va­sitəsi edərək, kələfini sağlam şəkildə əyirdikdən sonra onu söküb, pozan qadın kimi də olmayın. Şübhəsiz, Allah sizi bununla sınayır. Haqqında anlaşılmazlığa düşdüyü­nüz şeyləri Qiyamət günü sizə mütləq açıqlayacaqdır. (Nəhl/91, 92)
• ^19–24Yaxşı, şübhəsiz ki, Rəbbindən sənə endirilənin gerçək olduğunu bilən kimsə, kor olan kimsə ilə eynidirmi? Şübhəsiz ki, ancaq qavrama qabiliyyətləri olanlar… Allaha verdiyi sözləri yerinə yetirən və andlaşmanı pozmayan, Allahın birləşdirilməsini istədiyi şeyi – iman və əməli birləşdirən, Rəbbinə hörmətlə, sevgi ilə, biliklə ürpərti duyan və hesabın pisliyindən qorxanlar Rəbbinin rizasını qazanmaq arzusu ilə səbr etmiş, salaatı iqamə etmiş, özlərinə verdiyimiz ruzilərdən gizli və açıq Allah yolunda xərcləmiş və çirkinlikləri gözəlliklərlə ortadan qaldıranlar öyüd alıb düşünərlər. Bax budur, onlar bu yurdun aqibəti – Ədn cənnətləri özlərinin olanlardır. Onlar, həmçinin atalarından, həyat yoldaşlarından və soylarından saleh olanlar Ədn cənnətlərinə girəcəklər. Vəzifəli güclər/xəbərçi ayələr də hər qapıdan yanlarına girərlər: “Səbr etmiş olduğunuz şeylərə qarşılıq sizə salam olsun! Bu yurdun sonu nə gözəldir!” (Rad/19-24)
• ⁷²Və Rəhmanın qulları, yalan yerə şahidlik etməzlər, boş bir şeylə rastlaşdıqları zaman hörmətli bir şəkildə keçərlər. (Furqan/72)

24, 25-ci ayələrdəki “Və salaatçılar öz mallarında istəyən və istəməyə utanan yoxsullar üçün bəlli bir haqq olan insanlardır.” ifadəsində yer alan səciyyələndirmədən daha əvvəl Zəriyət surəsində də bəhs edilmişdi:

• ^15–21Şübhəsiz ki, Allahın qoruması altına girənlər Rəbbinin özlərinə verdiyi şeyləri almış olaraq, bağçalarda və bulaqlardadırlar. Şübhəsiz, onlar bundan öncə yaxşılıq/gözəllik edənlər idilər. Onlar gecə ikən çox az yatırdılar. Onlar səhərlər də bağışlanma diləyirdilər və onların mallarında istəyən və istəyə bilməyən üçün bir haqq və heç tərəddüdsüz, qəti inananlar üçün yer üzündə və öz içinizdə necə əlamət­lər/­nümunələr vardı. (Zəriyət/15-19)

Mearic surəsində “Musallin” adı keçən möminlər və onların xüsusiyyətləri Zəriyət surəsində “Muhsin” kimi xarakterizə edilən müttəqilərin xüsusiyyətlərinə bənzəyir. “Musallin”, “Muhsin” və “Müttəqi” qavramları, bir-birlərini mənaca dəstəkləyən, bir-birlərini açıqlayan və tamamlayan qavramlardır. Hər üçü də möminlərin Allaha olan sayğı və bağlılıqlarını, yerinə yetirdikləri əxlaqi davranış normalarını ifadə edir.

Məariç surəsində “müsallin” olaraq xarakterizə edilənlər, Quranda bəzən “müttəqilər”, bəzən “muhsinlər”, bəzən “möminlər”, bəzən də “Rəhmanın qulları” səciyyələndirilmələriylə yer almışdır. Bu sifətlər möminlər üçün bir təltif/medal səviyyəsindədir.

Musallindən olanların öyülüb cənnətlərdə səfa içində olacaqları bildirildiyi kimi, musallindən olmayanların da cəhənnəmin içində qıvranacaqları xəbər verilir:

• ^38,39Hər mənliyini/özünü tapmış insan, sağ tərəf gücləri xaric, qazancının müqabilində bir girovdur.
• ^40,41Sağ tərəf gücləri, bağçalardadırlar. Günahkarlardan soruşurlar: ⁴²“Sizi Səqərə sürükləyən nədir?” ⁴³Günahkarlar: “Biz salaatçılardan deyildik, ⁴⁴Yoxsulu da qidalandırmırdıq/işsiz-gücsüzə də öz çörəyini qazanacaq fürsət və imkan vermirdik. ⁴⁵Və biz boş yerə zəhmət çəkənlərlə bərabər boş yerə zəhmət çəkirdik. ^46,47Və həmçinin biz müzakirə olunmaz və qarşı çıxılmaz olan ölüm/qiyamət bizə gələnə qədər Din Gününü yalan sayırdıq” – dedilər. ⁴⁸Artıq onlara köməkçilərin, ara düzəldənlərin köməyi fayda verməz. (Müddəssir/38-48)

^36,37İndi kafirlərə nə olur ki, hər yandan qrup-qrup boyunlarını uzadaraq sənə doğru qaçırlar?

³⁸Onlardan hər biri bir nemət cənnətinə girdirilə biləcəyinimi umur?

Bu ayələrdə, Peyğəmbərimizin dəvətinə, təbliğlərinə məsxərəçi bir üslubla qarşılıq verənlər nəql edilir.

Bu ayələrin enməsi ilə əlaqədar “Əsbab-i Nüzul” qeydlərində belə bir nəql vardır: Rəvayət olunduğuna görə, müşriklər Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) ətrafında halqa-halqa, qrup-qrup dolaşırlar, onu dinləyirlər, dediklərinə lağ edir və: “Muhəmmədin dediyi kimi, bunlar cənnətə girərsə, biz onlardan daha əvvəl girərik” – deyirdilər. Budur, bundan sonra bu ayə nazil oldu. Buna görə də, ayədəki “ila” kəlməsinin mənası, “Sənə doğru qaçırlar, boyunlarını sənə uzadırlar. Gözlərini sənə dikirlər” demək olur.

Əbu Müslim belə deyir: “Ayənin zahiri, bu kimsələrin münafiqlər olduğunu göstərir. Əksinə, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) yanında olanlar bunlardır. Burada bəhs edilən qoşma ilə isə, küfrdə yarışma qəsd edilmişdir. [5]

Mövzumuz olan bölmədə təhdid edilib danlananlar daha əvvəl Qələm surəsində toxunulmuş olan yalan sayanlardır/inkarçılardır. Burada bu insanların faydalanaraq cənnətə girə bilməyəcəkləri və belə bir şeyə ümid etməyin əbəs olduğu bildirilir.

• ³⁶Sizə nə olub, necə hökm edirsiniz? ^37,38Yoxsa öyrəndiyiniz şeylərin içində: “Siz bu aləmdə nəyi seçərsinizsə/bəyənərsinizsə o, mütləq sizin olacaq” – zəmanəti verilmiş, sizə aid yazılı bir sənədmi var? ³⁹Ya da sizə qarşı qiyamət gününə qədər sürəcək: “Siz hər nə hökm verərsinizsə, mütləq elə olacaq” – deyə üzərimizdə andlar/öhdəliklər, vədlərmi var?
• ⁴⁰Soruş görək axirəti inkar edən o insanlardan, içlərindən belə bir şeyə hansı zəmanət verməkdədir? ⁴¹Yoxsa onların ortaqlarımı var? O halda ortaqlarını gətirsinlər, əgər doğrulardandırlarsa.
• ⁴²Həqiqətin bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoyulub, işin böyüməyə başladığı, işin ciddiləşdiyi və boyun əyib təslim olmağa dəvət edildikləri gün artıq gücləri yetməz. ⁴³Gözləri yerə əyilmiş, özlərini bir alçaqlıq, düşkünlük bürümüş olur. Halbuki onlar, sağ-salamat ikən də boyun əyib, təslim olmağa dəvət edilirdilər.
• ⁴⁴O halda bu sözü – Quranı yalan sayanları Mənə həvalə et! Biz onları bilmədikləri yerdən yaxalayacağıq. ⁴⁵Və Mən onlara möhlət/vaxt verərəm, çünki Mənim planım güclüdür, sağlamdır. (Qələm/36-45)

³⁹Qətiyyən onların düşündüyü kimi deyil! Biz onları bildikləri şeydən əmələ gətirdik.

^40,41Artıq xeyr! Şərqlərin və Qərblərin Rəbbinə and içirəm ki, Biz onların yerinə özlərindən daha xeyirli olanları gətirməyə, əlbəttə, qadirik. Və Biz qarşısı alınanlar deyilik.

Bu ayələrdə, o korlanmış ikiüzlü kimsələrin inancları, gözləntiləri rədd edilir və “Biz, onların yerinə özlərindən daha xeyirli olanları gətirməyə qətiliklə güc yetirənlərik. Və Biz, önünə keçilənlər deyilik” – ifadələriylə təhdid edilirlər.

Ayədə Rəbbimiz özünü “Şərqlərin və Qərblərin Rəbbi” olaraq xaraxterizə etmiş və bu xarakterizə etməsini qiyaməti qoparmağa və yenidən diriltməyə referans olaraq vermişdir. Bununla inkarçılara: “Şərqləri və Qərbləri [bütün tərəfləri; bütün kainatı] Biz yönəldirik. Bizim gücümüz qeyri məhduddur. Gücümüz qeyri məhdud olduğuna və kimsə də bizə əngəl ola bilməyəcəyinə görə, mülkümüzdə dilədiyimizi edərik. Sizi də yox edər, sizin yerinizə sizdən xeyirlilərini gətirərik” – ismarıcı verilir.

• ¹³³Və sənin Rəbbin çox zəngindir, heç bir şeyə möhtac deyildir, mərhəmət sahibidir. Sizi başqa cəmiyyətlərin nəslindən gətirdiyi kimi, diləyərsə, sizi də yox edər və sizdən sonra, yerinizə dilədiyini gətirər. (Ənam/133)
• ^53–57Onlar dedilər ki: “Ey Hud! Bizə bir açıq sübut ilə gəlmədin. Və biz sənin sözünlə tanrılarımızı tərk edən deyilik. Biz sənə inanan da deyilik. Ancaq: “Tanrılarımızdan bəzisi səni pis çarpmışdır” – deyə bilərik”. Hud dedi ki: “Şübhəsiz ki, mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən Allahın yaratdığı sərvətlərdən Ona ortaq qoşduğunuz şeylərdən uzağam. Haydı, elə isə hamınız mənə tələ qurun, sonra məni heç gözlətməyin. Şübhəsiz, mən həqiqətən, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha işin sonunu həvalə etdim. Onun kəkilindən yaxalayıb sınamadığı heç bir irili-xırdalı hərəkət edən canlı yoxdur. Şübhəsiz ki, mənim Rəbbim ən doğru bir yol üzərindədir. Buna baxmayaraq, yenə də üz döndərərsinizsə, mən sizə nə ilə göndərilmişəmsə, bax budur, onu təbliğ etdim. Və mənim Rəbbim başqa bir qövmü sizin yerinizə gətirər. Və siz Ona heç bir şəkildə və heç bir yolla zərər verə bilməzsiniz. Heç şübhəsiz, Rəbbim hər şeyi qoruyub, nəzarət edəndir”. (Hud/53-57)
• ¹³³Ey insanlar! Əgər Allah istəyərsə, sizi yox edər, yerinizə başqalarını gətirər. Və Allah buna qadirdir.  (Nisa/133)
• ^19,20Göyləri və yer üzünü Allahın haqq olaraq yaratdığını görmədinmi/heç düşünmədinmi? O diləyərsə, sizi aradan qaldırar və yepyeni bir xalq/yaradılış gətirər. Bu, Allaha görə çətin deyildir. (İbrahim/19, 20)
• ^16,17Əgər O diləyərsə, sizi yox edər və yerinizə yepyeni bir yaradılışı/xalqı gətirər. Bu, Allaha heç çətin də deyildir. (Fatir/16, 17)

Ayədə “Şərq və Qərbin …” deyilməyib “Şərqlərin və Qərblərin …” deyilmişdir. Bu ifadə günəşin hər gün müxtəlif nöqtələrdən doğulub-batdığına işarə edir.

Mövzumuz olan ayələrin ana xətti axirətin reallaşacağı, Rəbbimizin buna qadir olduğu amilidir. Rəbbimiz sanki: “Mən sizləri o nütfədən yarada bildiyimə görə, yenidən yaratmağa da hay-hay qadir olmalıyam” – demək istəmişdir.

• ^78–82O, məni yaradandır. Və mənə doğru yolu O göstərir. Və O, məni ye­dir­də­nin, içirdənin məhz özüdür. Xəstələndiyim zaman O, mənə şəfa verir. Və O, məni öl­dü­rəcək, sonra məni dirildəcəkdir. Və O, din günü, səhvlərimi bağışlayacağını um­du­­ğumdur. (Şüəra/78-82)
• ¹⁹Şübhəsiz ki, yuxarıda anladılanlar/Quran bir öyüd vericidir – düşündürücüdür. Ona görə də diləyən Rəbbinə doğru düz yol tutar. (Müzzəmmil/19)
• ¹⁷Rəhman iki şərqin Rəbbi və iki qərbin Rəbbidir. (Rəhman/17)

Və Mürsəlat/20, Tarıq/5-10, Mömin/57, Əhqaf/33, Ya Sin/81, 82,  Qiyamət/3, 4, 40, Vaqiə/60, 61, Muhəmməd/38.

⁴²Sən onları dərhal tərk et ki, vəd edilən günlərinə qovuşanadək boşa çalışıb çabalasınlar və oynayıb-əylənsinlər.

⁴³O gün onlar qəbirlərindən sıçrayaraq çıxarlar. Sanki, dikəldilmiş bir şeyə qaçırmışlar kimi.

⁴⁴Gözləri dilxorluqdan aşağı dikilmiş və özləri isə alçaqlığa bürünmüş bir halda. Bax budur, bu, onların təhdid edildikləri gündür!

Surənin bu son ayələrində Rəsulullah təsəlli edilmiş və ondan istəənilmişdir ki, həyasız inkarçılarla daha məşğul olmasın.

Quranda müşriklərin o günkü zillətləri ilə əlaqədar bir çox səhnə nəql edilmişdir:

• ⁵¹Və Sur üflənmişdir. Bir də baxarsan ki, onlar qəbirlərindən Rəblərinə doğru axın edirlər. (Ya Sin/51)
• ^6–8O halda onlardan uzaq dur. O gündə Çağırıcının, bilinməyən/unudulan bir şeyə çağırdığı o gündə maraq dolu gözlərlə, o dəvətçinin yanına sürətlə qaçaraq qəbirlərindən çıxarlar. Sanki onlar darmadağın olmuş çəyirtkələr kimidirlər. O, kafirlər: “Bu, çətin bir gündür” – deyərlər. (Qəmər/6-8)
• ^42,43Şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş edənlərin etdiklərindən Allahın xəbərsiz/məlumatsız olduğunu qətiyyən sanma! Ancaq O, onları başlarını didərək qaçacaqları, gözlərin hədəqəsindən çıxacağı bir gün üçün ertələyir. Onların baxışları özlərinə dönməz və onların könülləri bomboşdur. (İbrahim/42, 43)

Müşriklərin çarəsizliyinin ön plana çıxarıldığı “Sanki dikəldilmiş bir şeyə qaçırlar kimi” ifadəsi diqqət çəkicidir. Bir yarışçının finiş xəttindəki işarə daşına qaçmasını xatırladan bu ifadəylə, döyüşdən və ya ticarət səfərindən dönən müşriklərin şükür üçün öz dikili bütlərinə doğru eşqlə, şövqlə qaçdıqlarına eyham edilərək, məhşərdəki o dəhşət dolu baxışları təsvir edilir.

Allah, doğrusunu ən yaxşı biləndir.

________________________________________

[1] Kurtubi; el Camiu li Ahkamil Quran, Nesei, Hakim.

[2] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[3] Razi; el Mefatihu’l Gayb.

[4] El İtkan (ma’rifeti meanil edevat; ev Mad.

[5] Razi; el Mefatihu’l Gayb.