MƏKKƏ DÖVRÜ
Nəcm: 143
1–3Ta/9, Sin/60. Bunlar salaatı iqamə edən, zəkatı/vergini verən və axirətə də qəti olaraq inananların məhz özləri olan möminlərə doğru yol rəhbəri və müjdəçi olaraq Quranın/açıq-aşkar açıqlayan bir kitabın ayələridir.
(48/27, Nəml/1–3)
Nəcm: 144
4Şübhəsiz, Biz axirətə inanmayan bu insanların əməllərini özlərinə bəzəkli göstərdik və onlar çaşıb qaldılar.
5Bax budur, bunlar əzabın pisi özləri üçün olanlardır və bunlar axirətdə ən çox ziyana uğrayacaq olanların məhz özləridir[1].
6Şübhəsiz, bu Quran isə sənə, qaydalar qoyan və ən yaxşı bilən Allah tərəfindən verilir [sənin içinə işlədilir].
7O zaman ki, Musa yaxınlarına: “Şübhəsiz, mən bir atəş gördüm. Ondan sizə bir xəbər, yaxud isinməyiniz üçün bir qor atəşi gətirəcəyəm” – demişdi.
8–12Sonra ora gəldiyi zaman səslənilmişdi: “Atəşin içindəki və yanındakı insan bolluqlu qılınmışdır! Və aləmlərin Rəbbi olan Allah əskikliklərdən münəzzəhdir!
“Ey Musa! Şübhəsiz, Mən ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olan, ən yaxşı qayda qoyan, pozulmağa yaxşı mane olan/sağlam edən Allaham!
“Və əsanı/təcrübələrini ortaya qoy!” Onun, sanki görünməyən bir varlıq kimi, hərəkət etdiyini görüncə, dönüb arxasına baxmadan qaçdı. “Ey Musa qorxma! Şübhəsiz ki, Mən… Mənim yanımda elçilər qorxmaz. Ancaq kim səhv/öz zərərlərinə iş edər, sonra pisliyin ardından yaxşılıqlar edərsə, şübhəsiz ki, Mən çox bağışlayanam, çox mərhəmət sahibiyəm”.
“Və qoynundakı gücünü işə sal, doqquz[2] ayə [əlamət/nümunə] içində Firona və onun qövmünün qarşısına heç şübhəsiz, mükəmməl çıxacaqsan. Şübhəsiz, onlar yoldan çıxmış bir cəmiyyət olmuşlar”.
13Sonra da ayələrimiz/əlamətlərimiz/nümunələrimiz onlara parlaq bir şəkildə gəlincə: “Bu açıq-aşkar bir gözbağlıca, adam aldatmadır” – dedilər.
14Və onların özləri bunlara tam bir qənaət gətirdikləri halda, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş etmələri və təkəbbürlərinə görə onları bilə-bilə inkar etdilər. İndi pozğunçuların sonunun necə olduğuna bir bax!
15Və and olsun ki, Biz Davuda və Süleymana bilik verdik. O ikisi də: “Bütün təriflər, bizi mömin qullarının bir çoxuna üstün qılan Allahadır!” – dedi.
16Və Süleyman Davuda varis oldu. Və Süleyman: “Ey insanlar! Bizə quşların məntiqi [səslərindən, davranışlarından məna çıxarmaq] öyrədildi və bizə hər şeydən verildi” – dedi. Doğrusu bu, açıq-aşkar bir ərməğandır.
17Yerli və əcnəbilərdən, həmçinin quşlardan əmələ gətirilmiş ordular Süleyman üçün bir yerə toplandı. Sonra onlar nizamlı olaraq sövq etdirildilər.
18Sonunda Qarışqa Vadisinə gəldikləri zaman, bir qarışqa: “Ey qarışqalar! Evlərinizə girin, Süleyman və orduları bilmədən sizi qırıb keçməsin!” – dedi.
19Sonra da Süleyman dişi qarışqanın sözünə/qərarına gülərək, təbəssüm etdi. Və: “Rəbbim! Mənə ana-atama lütf etdiyin nemətinin qarşılığını ödəməyimi, məmnun olacağın saleh əməl işləməyimi qəlbimə sal və mərhəmətinlə məni saleh qullarının içinə qat” – dedi.
20,21Və Süleyman quşları gözdən keçirdi və sonra: “Hüthütü nə üçün görə bilmirəm? Yoxsa yox oldumu? Onu tam əmin olun ki, çətin bir əzab ilə cəzalandıracağam, yaxud onu boğazlayacağam, yaxud da mənə açıq-aşkar bir dəlil/güc gətirəcək” – dedi[3].
22–26Sonra, çox gözləmədən Hüthüt gəldi və: “Mən sənin bilmədiyin bir şeyi öyrəndim. Səbadan[4] sənə çox doğru və mühüm bir xəbər gətirdim. Şübhəsiz ki, Səbalılara hökmdarlıq edən, özünə hər şeydən verilmiş və çox böyük bir taxta sahib olan bir qadın gördüm. Onu və qövmünü Allahın yaratdığı sərvətlərdən Günəşə boyun əyib, təslimiyyət göstərərkən/sitayiş edərkən gördüm. Şeytan da göylərdə və yerdə gizlənəni açığa çıxaran, gizlətdiyinizi və açıqladığınızı bilən Allaha boyun əyib, təslimiyyət göstərməsinlər/qulluq etməsinlər deyə, özlərinə etdiklərini təmtəraqlı göstərmiş və onları doğru yoldan azdırmışdır. Buna görə də onlar bələdçilənən doğru yolu tapa bilmirlər. Allah Özündən başqa tanrı deyə bir şey olmayandır, böyük ərşin sahibidir” – dedi.
27,28Süleyman dedi ki: “Doğrumu söylədin, yoxsa yalançılardansanmı, baxacağıq. Bu məktubumu götür, onu səbalılara burax, sonra onlardan bir az geri çəkil və bax, nəyə dönəcəklər”.
29–31 Süleymanın məktubunu alan Səba məlikəsi: “Ey öndə gedənlər! Şübhəsiz ki, mənə, qəti olaraq, çox sayğın/şərəfli bir məktub buraxıldı. Şübhəsiz ki, o məktub Süleymandandır və “Mənə qarşı yekəxanalıq etməyin, təslimiyyət göstərərək/müsəlman olaraq Mənə gəlin!” – deyə yaratdığı bütün canlılara dünyada çox-çox mərhəmət edən, əngin mərhəmət sahibi Allah naminədir/adındandır” – dedi.
32Məlikə dedi ki: “Ey öndə gedənlər! Bu işimdə mənə fitva verin. Siz mənə şahid olmadan heç bir işə qərar vermərəm”.
33Öndə gedənlər dedilər ki: “Biz qüvvət sahibiyik və döyüşməyi çox yaxşı bilən insanlarıq, buyuruq isə sənindir, artıq nə əmr edəcəyini düşün!”
34,35Məlikə: “Heç şübhəsiz ki, krallar bir məmləkətə girdikləri zaman dərhal oranı dağıdar və xalqının ulularını təhqir edərlər. Onlar da belə edəcəklər. Mən onlara bir hədiyyə göndərim və görək elçilər nə ilə dönəcəklər!” – dedi.
36,37Elçi Süleymanın yanına gəldikdə Süleyman: “Siz mənə mal ilə köməkmi etmək istəyirsiniz? Bax budur, Allahın mənə verdiyi sizə verdiyindən daha yaxşıdır. Əksinə siz hədiyyənizlə təkəbbürlənirsiniz. Onlara geri dön, yaxşı bilsinlər ki, onlara qətiyyən qarşı çıxa bilməyəcəkləri ordularla gələr, onları, tam əmin olun ki, xor və alçaldılmış olaraq çıxararıq!”– dedi.
38Süleyman dedi ki: “Öndə gedənlər! Onlar təslim olanlar olaraq mənə gəlməzdən əvvəl hansınız onun taxtını mənə gətirər?”
39Cinlərdən bir ifrit: “Sən məqamından[5] qalxmazdan əvvəl mən onu sənə gətirərəm. Və heç şübhəsiz, mən bu barədə güclü və etibar edilənəm” – dedi.
40Kitabdan biliyi olan birisi: “Mən onu sənə, baxışın özünə dönmədən əvvəl gətirərəm[6]” – dedi.
Sonra Süleyman Məlikənin taxtını yanında duran bir halda görüncə: “Bu, özümə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyəcəyəmmi, yoxsa yaxşılıq bilməzlikmi edəcəyəm deyə, mənə bəla vermək üçün Rəbbimin lütfündəndir. Və kim özünə verilən nemətlərin qarşılığını ödəyərsə, heç şübhəsiz, özü üçün qarşılığını ödəyər. Kim də nankorluq edərsə, heç şübhəsiz ki, Rəbbim çox zəngin və kərimdir”.
41Süleyman dedi ki: “Onun üçün taxtını tanınmaz hala gətirin [ona adi bir insan kimi davranın], görək o, bələdçilənən yolu tapanlardandırmı, yoxsa bələdçilənən doğru yolu tapmayanlardanmı olacaq [görək müsəlmanlığında səmimidir, yoxsa səmimi deyil]!”
42Məlikə gəldiyi zaman: “Sənin taxtın belədirmi?” – deyildi. Məlikə: “Sanki bu, odur. Və bizə ondan əvvəl bilik verilmiş və biz müsəlman olmuşduq”.
43Və onu Allahın yaratdığı sərvətlərdən sitayiş etdiyi şeylər uzaqlaşdırmışdı. Şübhəsiz ki, o, kafirlər qövmündəndir.
44Ona: “köşkə gir!” – deyildi. Sonra o, onu görüncə dərin bir su sandı və ətəyini çəkdi. Süleyman: “Bu büllurdan düzəldilmiş, şəffaf bir zəmindir” – dedi. Məlikə: “Rəbbim! Mən həqiqətən özümə haqsızlıq etmişdim. Süleyman ilə bərabər, aləmlərin Rəbbi olan Allaha təslim oldum” – dedi.
(48/27, Nəml/4, 5, 7–44)
Nəcm: 145
45And olsun ki: “Allaha qulluq edin” – deyə, Səmuda da qardaşları Salehi elçi göndərdik. Dərhal bir-birləri ilə mübahisə edən iki qrup oldular.
46Saleh dedi ki: “Ey qövmüm! Yaxşılıqdan əvvəl nə üçün pisliyi tezləşdirmək istəyirsiniz? Mərhəmət olunmağınız üçün Allahdan bağışlanma diləsəniz nə olar?”
47Onlar: “Sənə və səninlə birlikdə olanlara görə başımıza uğursuzluq gəldi/səni və səninlə birlikdə olanları uğursuzluq əlaməti sayırıq” – dedilər. Saleh: “Uğursuzluğunuz Allah qatındadır. Daha doğrusu siz özünü atəşə atan/imtahana çəkilən bir camaatsınız” – dedi.
48Və o şəhərdə yer üzündə pozğunçuluq edən, yaxşı işlər görməyən, Doqquz nəfərlik bir qrup vardı. 49Allaha and içərək: “Gecə ona və ailəsinə basqın edəcəyik, sonra da qəyyumuna/haqlarını qoruyacaq yaxınlarına: “Biz o ailənin yox edilməsinə şahid olmadıq/hadisə zamanı orada deyildik və biz tam əmin olun ki, doğru olanlarıq deyəcəyik” – dedilər. 50Və onlar, belə bir tələ qurdular, şübhəsiz, Biz də onları fərqində olmadıqları bir cəza ilə cəzalandırdıq.
51Bax budur! Onların tələlərinin aqibəti necə oldu, şübhəsiz ki, Biz onları və cəmiyyətlərini cəm halda, yerlə bir etdik. 52Bax budur, onların, şərik qoşmaqla etdikləri səhvlərə görə damları çöküb, evləri sahibsiz qalıb. Heç şübhəsiz ki, bunda, anlayan bir cəmiyyət üçün bir əlamət/nümunə vardır.
53İman edən və Allahın qoruması altına girmiş olan insanları isə qurtardıq.
54,55Lutu da elçi olaraq qövmünə göndərdik. O zaman ki o, qövmünə: “Göz görə-görə hələ də o həddini aşmağı/həyasızlığı edəcəksinizmi? Şəhvət yönündən qadınlardan aşağı olan kişilərə yaxınlaşacaqsınızmı? Əslində siz cahillikdə davam edən bir cəmiyyətsiniz!” – demişdi.
56Sonra da qövmünün cavabı sadəcə: “Lut ailəsini məmləkətinizdən çıxarın, görürsünüz, onlar təmiz qalmaq istəyən insanlarmış!”– demələri oldu.
57Buna görə də Biz onu və geridə qalmasını nəzərdə tutduğumuz zövcəsindən başqa, yaxınlarını qurtardıq. 58Və onların üzərlərinə elə bir yağış yağdırdıq ki! Necə də pis idi, xəbərdarlıq alanların yağışı!
(48/27, Nəml/45–58)
Nəcm: 146
59De ki: “Bütün təriflər Allaha məxsusdur, başqası öyülə bilməz. Salamatlıq, təhlükəsizlik də seçib arındırdığı qullarınadır. Allahmı xeyirlidır, yoxsa onların ortaq qoşduğu şeylərmi?”
60Onların ortaq qoşduğu şeylərmi xeyirlidir, ya göyləri və yer üzünü yaradan, göydən sizin üçün su endirənmi? Sonra da Biz onunla, bir ağacı belə bitirməyinizin mümkün olmadığı gözəl-gözəl bağçalar bitirmişik. Allahla bərabər başqa bir tanrımı var! Əksinə onlar, şərik qoşaraq səhv/öz zərərlərinə iş etməkdə davam edən bir cəmiyyətdir.
61Onların ortaq qoşduğu şeylərmi xeyirlidir, yoxsa yer üzünü sığınacaq edən, aralarında çaylar əmələ gətirən, onun üçün sabit dağlar yerləşdirən və iki dəniz arasına maneə qoyanmı? Allah ilə bərabər bir tanrımı var? Tam əksinə, onların çoxu bilmirlər.
62Onların ortaq qoşduğu şeylərmi xeyirlidir, yoxsa özünə yalvardığı zaman bədbinləşmişə qarşılıq verən və pisliyi yox edən, sizi yer üzünün xəlifələri edənmi? Allahın yanında başqa bir tanrımı var? Çox az düşünürsünüz!
63Onların ortaq qoşduğu şeylərmi xeyirlidir, yoxsa qurunun və dənizin qaranlıqları içində sizə bələdçi olan, mərhəmətinin önündə küləkləri müjdəçi olaraq göndərənmi? Allahla bərabər bir tanrımı var? Allah onların qoşduqları ortaqlardan çox ucadır.
64Onların ortaq qoşduğu şeylərmi xeyirlidir, yoxsa əvvəl yaratmağı başladan, sonra onu geri çəkəcək olan və sizi həm göydən, həm yerdən ruziləndirənmi? Allahla bərabər başqa bir tanrımı var? De ki: “Əgər doğru insanlarsınızsa, qəti dəlilinizi gətirin!”
65De ki: “Qeybi/göylərdə və yerdə görünməyəni, eşidilməyəni, seçilməyəni, keçmişi, gələcəyi Allahdan başqa kimsə bilməz. Və onlar nə zaman dirildiləcəklərinin fərqinə varmazlar.
66Əslində, onların axirət haqqında bilikləri ard-arda gəlməkdədir. Lakin onlar bundan bir şübhə içindədirlər. Daha doğrusu onlar bunu görməyəcək qədər kordurlar.
67,68Bu kafirlər də: “Biz və atalarımız torpaq olduqdan sonramı, həqiqətən biz dirilib çıxardılacağıq? And olsun, bu əzab və dirilmə məsələsi bizə və daha əvvəl atalarımıza təhdid olaraq, söz verilmişdi. Bu, ancaq keçmişlərin uydurma məsəllərindən başqa bir şey deyildir” – dedilər.
69De ki: “Yer üzündə gəzib dolaşın və günahkarların sonlarının necə olduğuna bir baxın!”
70Sən onlara qarşı hüznə də qapılma və onların qurmaqda olduqları tələlərə görə də narahatlıq keçirmə!
71Və onlar: “Əgər doğru insanlarsınızsa, bu təhdid olaraq söylənən söz/əzab nə zaman?” –deyirlər.
72De ki: “Bəlkə də tezləşdirməkdə olduğunuzun bir qismi sizə çatmışdır belə”.
73Və heç şübhəsiz, sənin Rəbbin, insanlara qarşı böyük ərmağan sahibidir. Və lakin onların çoxu sahib olduqlarının qarşılığını ödəmirlər. 74Və şübhəsiz ki, sənin Rəbbin, onların qəlblərinin gizli tutduqlarını və açığa vurduqlarını qəti olaraq bilir.
(48/27, Nəml/59–75)
Nəcm: 147
75Göydə və yerdə gizli olan heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın.
76Heç şübhəsiz ki, bu Quran İsrailoğullarına haqqında ayrılığa düşdükləri şeylərin bir çoxunu bildirib anlatmaqdadır.
77Və heç şübhəsiz, həqiqətən Quran, əmin olun ki, möminlər üçün bir bələdçi və bir mərhəmətdir.
78Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin, onların arasında Öz hökmünü gerçəkləşdirir. Və Allah ən üstün, ən güclü, ən şərəfli, məğlub edilməsi mümkün olmayan/mütləq qalib olandır, çox yaxşı biləndir.
79Elə isə sən Allaha işin sonunu həvalə et! Şübhəsiz ki, sən açıq-aşkar olan haqq üzərindəsən.
80Şübhəsiz ki, sən ölülərə dinlədə bilməzsən və arxasını dönüb qaçdıqları zaman karlara da bu çağırışı eşitdirə bilməzsən.
81Sən korları düşdükləri pozğunluqdan çəkib, onlara doğru yolu göstərən də deyilsən! Sən ancaq ayələrimizə iman edənlərə ki, onlar təslim olanlardır, dinlədə bilərsən.
(48/27, Nəml/76–81)
Nəcm: 148
82Və Söz[7] üzərlərinə vaqe olduğu – gerçəkləşdiyi zaman onlar üçün, insanların ayələrimizə lazım olduğu kimi inanmadıqlarını onlara söyləyən, anladan, torpaqdan/maddədən yaradılmış hərəkət edən, danışan bir varlıq[8] çıxardıq.
83Və hər başçılı camaatdan ayələrimizi/əlamətlərimizi/nümunələrimizi yalan sayanlardan bir qrup topladığımız gün artıq onlar tutulub məhv edilirlər.
84Və gəldikləri zaman Allah deyər ki: “Siz Mənim ayələrimi/əlamətlərimi/ nümunələrimi bilik baxımından qavraya bilmədiyiniz halda, yalan saydınızmı? Ya da nə edirdiniz?
85Və şərik qoşaraq, inanmayaraq səhv etmələrinə qarşılıq Söz[9] onların əleyhinə gerçəkləşmiş olar və artıq onlar danışmazlar.
(48/27, Nəml/82–85)
Nəcm: 149
86Onlar görmədilərmi ki, dincəlsinlər deyə gecəni yaratdıq, gündüzü də görə bilməyiniz üçün, aydınlıq yaratdıq. Şübhəsiz ki, bunda iman edən bir cəmiyyət üçün tam əmin olun ki, əlamətlər/nümunələr vardır.
87Və Sura üfləndiyi gün[10], artıq Allahın dilədikləri istisna olmaqla, göylərdə və yerdə kimlər varsa, hamısı dəhşətə düşər. Və hamısı, dəyərlərini itirmiş olaraq, Onun yanına gələrlər.
88Və sən dağları görərsən, onları donuq, durğun sanarsan. Halbuki, onlar hər şeyi sapsağlam edən Allahın yaratdığı olaraq, buludun yeriməsi kimi yeriməkdədirlər. Şübhəsiz ki, O, etdiklərinizdən tamamilə xəbərdardır.
89Kim bir yaxşılıq/gözəllik gətirərsə, onun üçün gətirdiyindən daha xeyirlisi/gətirdiyinə görə bir xeyir vardır. Və onlar o gün qorxudan təhlükəsizlikdə olanlardır.
90Və kim pisliklə gələrsə, artıq üzləri atəşdə sürtülər. Siz, etdiyiniz əməllərdən başqası iləmi qarşılıq görəcəksiniz?
91–93Sən: “Mən ancaq hər şeyin sahibi olan və buranı toxunulmaz qılan, Məkkənin Rəbbinə[11] qulluq etməklə əmr olundum. Və mən müsəlman olmağımla və Quranı oxuyub izləməyimlə əmr olundum. Artıq kim bələdçilənən doğru yola düşərsə, yalnız özü üçün bələdçilənən doğru yola düşmüş olar, kim də azarsa, dərhal de: “Mən sadəcə xəbərdarlıq edənlərdənəm”. Və bütün təriflər Allaha məxsusdur, başqası öyülə bilməz. O, ayələrini/əlamətlərini/nümunələrini sizə göstərəcək və siz onları tanıyacaqsınız” – de.
Və Rəbbin, etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir.
(48/27, Nəml/86–93)
[1]6–cı ayə, Şüəra/224 ayəsi olaraq verildi.
[2]Buradakı “doqquz” sayını iki şəkildə anlamaq mümkündür. a) Bu say çoxluqdan kinayədir. Belə ki, İsrailoğullarına doqquzdan daha çox ayə/əlamət göstərilmişdir. b) Burada qəsd edilən Tövratdakı “on əmr”in doqquz ayədə yazılı olmasıdır. “Yəhudi Tövratında, iki ayrı əmr cümləsi olaraq zikr edilən, “Qarşımda başqa tanrıların olmayacaq” ifadəsi ilə “Özün üçün oyma büt etməyəcəksən” ifadələrini, Samiri Tövratı tək əmr cümləsində toplamışdır. Beləliklə, “Qonşunun evinə tamah etməyəcəksən “ də daxil olmaqla, əmrlərin sayı, Yəhudi nüsxəsində on, Samiri nüsxəsində isə doqquzdur.
[3]Ayədən anlaşıldığına görə Süleymanın (ə.s) ordusu “ins, cin və quşlar”dan təşkil olunmuşdur: a) İns qrupu, Süleymanın millətindən olan və ordunun döyüşən qrubunu meydana gətirən əsgərlərdir. b) “Angaryacılar” (biyara, muzdla işləyən) də deyilən Cin qrupu, əcnəbilərdən ibarət olub, ordunun ləvazımat və təminat işlərini görən, lojistik dəstək təmin edən (arxa cəbhədə çalışan; bir məhsulu istehsalçıdan istehlakçıya çatdırmaq) əsgərlərdir. Bu qrupa mənsub insanlar, Səba/13–də anladıldığı kimi, qalalar və yüksək sağlam binalar inşa edir, ağacı, dəmiri, misi emal edirlər. Bunlar, Davud (ə.s) dövründən bəri ölkədə olan, qonşu ölkələrdən gətirilmiş sənətkarlardır. Süleymanın fəth etdiyi yerlərə sağlam bir bünövrə, sənət və mədəniyyət götürməsində böyük payları olan bu insanlar, iş bilən və sənətçi xüsusiyyətlərdədə olmalarına qarşılıq, Süleyman haqqında pis planlar qurduqları üçün, Quranda bəzi ayələrdə “şeytanlar” olaraq xarakterizə edilmişdirlər. Bu mövzu ilə əlaqədar təfərrüatlar üçün Bxn. Təbyinül–Quran. c) Quşlar qrupu isə, rabitə və yol boyunca əsgərin su ehtiyacını təmin etmək üçün istifadə edilən quşlardan və onların təlimçilərindən təşkil edilmişdir. Süleymanın quşlardan təşkil olunan ordusu bunlardır. Yoxsa Süleyman dağdakı quşları toplayıb, onları əsgər olaraq istifadə etməmişdir.
Quranda Süleymanın (ə.s) da bir peyğəmbər olduğu və vəhy aldığı bildirilmiş, lakin ona vəhy edilənlərin nələr olduğuna dair bir bilik verilməmişdir. Kitab–i Müqəddəsdəki, “Süleymanın Məsəlləri” adlı bölmənin Süleymana vəhy edildiyini qəbul etmək, bir Müsəlman üçün doğru sayıla bilməz.
Süleyman ilə əlaqədar biliklər, bu surədən başqa Rəsmi Düzülüşdəki Sad, Ənbiya, Səba və Bəqərə surələrində də yer alır.
Ayədəki “Qarışqa Vadisi”, qarışqaların bol olduğu bir vadi olmayıb, xüsusi bir isimdir. İmam Zədiyə görə, “Qarışqa Vadisi”, Jirbən ilə Askalan arasında bir bölgənin adıdır. Bəhs edilən vadidə yaşayan xalqın həyat tərzlərindəki bənzərliklərə görə, qarışqaya bənzədildiyi, buna görə də bu adla adlandırıldığı anlaşılır. Bu gün dünyanın müxtəlif bölgələrində həm Nəml/Qarışqa Vadisi xalqı kimi yaşayışlarındakı bir xüsusiyyəti ad olaraq, daşıyan bir çox tayfa yaşayır, həm də quş, həşərat, ağac, qaya adları ilə adlandırılmış müxtəlif tayfalar, qəbilə və oymaqlar mövcuddur.
Burada “hüdhüd” ilə bildiyimiz quş deyil, o quşun təlimçisi nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, şahin, qartal kimi quş cinslərinin adları da bu günkü cəmiyyətlərdə insan adı olaraq istifadə edilir, bəzi quş cinslərinin adları isə simvollaşdırılır. Məsələn, “sarı kanareykalar” deyildikdə, Türkiyədə “sarı rəngli kanareyka quşları” deyil, bir futbol komandası anlaşılır. Hər cəmiyyətdə rastlanan bu cür adlandırmalar, məcazi, mütəşabih anlatmalardır. Beləliklə, burada zikr edilən hüdhüdün, ordunun su ehtiyacını aradan qaldırmaqla, ordunun güzərgahındakı su qaynaqlarını araşdırmaqla vəzifəli adamın ləqəbi olması və bu ləqəbi də “hüdhüd”dən [çavuşquşundan] yararlandığına görə almış olması mümkündür. Beləliklə, bir kimsəyə etdiyi işə uyğun ad qoymaq, ləqəb taxmaq adəti günümüz cəmiyyətlərində də mövcuddur. Məsələn, ordularda ordunun su ehtiyacını aradan qaldırmaqla vəzifəli məmurlara “saka” (əsli sakka olub “su gətirib götürən, su işləri ilə məşğul olan adam” deməkdir) adı verilir. Bu ad, əslində bir quş cinsinin adıdır və o quşa bu adın verilmə səbəbi də dimdiyi ilə ətrafa su sıçratmasıdır.
Digər tərəfdən, 22–26–cı ayələrdəki söhbətlərindən hüdhüdün, iradəli, ağıllı, hətta din biliyi güclü olan biri olduğu anlaşılır. Bir də, Süleymanın Hüdhüdü cəzalandırmaq istəməsi diqqətə alınınca, hüdhüdün bir quş olmayıb, bir insan olduğu qənaəti qətiləşir.
[4]Səba, Cənubi Ərəbistanda xalqı ticarətlə tanınmış bir ölkə idi. Paytaxtı da, indiki Şimali Yəmənin mərkəzi Sananın şimal–şərqində, təqribən 55 mil məsafədə olan Marib şəhəri idi. Main krallığının süqutundan sonra, e.ə. təxminən 1100–cü illərində gücləndi və 1000 il Ərəbistanda hökm sürdü. Daha sonra, e.ə. 115–ci ildə onların yerini Himyerilər aldı. Bunlar da Ərəbistanda Yəmən və Hadramutu, Afrikada Həbəşiştanı idarə etmiş olan Cənubi Ərəbistanın məşhur başqa bir milləti idi. Səbalılar bir tərəfdən Afrika sahilləri, Hindistan, uzaq Şərq və Ərəbistanın iç hissələrinin daxil olduğu yerlərdə cərəyan edən bütün ticari fəaliyyətləri, digər tərəfdən də Misir, Suriya, Yunanıstan və Romaya yönəlik ticarəti əllərində tutardılar. Keçmiş çağlarda sərvət və rifahları ilə buna görə məşhur idilər. Hətta belə ki, Yunan tarixçilərinə görə, o dövrdə dünyanın ən zəngin insanları bunlar idi. Ticarət və alış–verişlə yanaşı, çatdıqları bu rifahın başqa bir səbəbi də, ölkələrinin bir çox yerində su anbarları inşa etmələri və suvarma məqsədi ilə yağış sularını toplamış olmaları idi. Bu təsislərlə ölkəni həqiqətən, bir bağçaya çevirmişdilər. Yunan tarixçiləri, Səbalılar ölkəsinin fövqəladə yaşıllıqlarına dair geniş məlumatları bizə qədər çatdırmışdırlar. (Ensiklopediyalar)
[5]Burada cinlərdən bir ifritin, “Sən məqamından qalxmadan” şəklindəki ifadəsi, “sən iqtidar kürsüsündən qalxmadan”, yəni “sən iqtidarda ikən, sən iqtidardan düşmədən, sənin iqtidarın dövründə” deməkdir. İfrit sözü, “məsləklərini əzib keçən, onları zəlil qılan pis adam” deməkdir (Lisanu’l–Arab, c. 6, s. 326–331, “afr” mad.). İsrail ölkəsindəki əcnəbilərdən olan bu adamın (Təbyinul–Quran, c. 2, s. 392–397) ayədəki və “heç şübhəsiz, mən ondan güclü və etibar edilənəm” ifadəsi, “onu daşıya bilərəm, heç bir şeyi qırıb tökmədən olduğu kimi gətirə bilərəm; alıb qaçmaram, xəyanət etmərəm” mənasındadır.
[6]“Kitabdan biliyi olan insan”ın ayədə nəql edilən, “kablə ənyərtəddə ileykə tarfukə” şəklindəki ifadəsi, Tərcümə və Təfsirlərdə olduğu kimi, “gözünü açıb-yummadan” demək olmayıb, “sənin baxışın özünə dönmədən öncə” deməkdir. Yəni, “Sən bu işi başından silmədən öncə; sən indi fikrində Səba məlikəsi və ölkəsini düşünürsən, başqa bir şey düşünmürsən və gözün heç bir şey görmür; başqa bir mövzu ilə maraqlanmırsan, özünə dönüb baxmırsan ha, bax mən bunu sən özünə baxmadan, yəni bunu ağlından çıxarmadan, gündəmdən düşürmədən sənə gətirərəm”– deməkdir.
[7]Burada bəhs edilən “Söz”, Sad/84–85 və Səcdə/5–də bəhs edilən “cəhənnəmin ins və cin [hər kəs] tərəfindən doldurulması”–na yönəlik, Rəbbimiz tərəfindən alınmış bir prinsipial qərarıdır. Rəbbimizin bu qərarı Quranda bəzən “əl – kavl”, bəzən də “kəlimətü Rəbbik” şəklində keçir.
[8]Dabbətün Minəl-Ərz: “Dəbb” kökündən törəmiş olan “dabbəh”, “yüngül-yüngül yeriyən, qıpırdayan, tərpənən, gözlə təqib edilə bilməyəcək qədər yavaş hərəkət edən və ya hərəkəti gözlə izlənə bilməyən şey”dir. “Dabbəh” sözü Quranda, “irili-xırdalı bütün canlılar” üçün istifadə edilir. Bu ayədəki “dabbəh” sözü, digər yerlərdə istifadə edildiyindən fərqli olaraq, tabelik əlaqəsi şəklində “dabbətül-ərz” olaraq keçir ki, bu da, “yer canlısı” deməkdir. Beləliklə, bu ayənin də, “dabbəh” sözünün fərqli bir tabelik əlaqəsi üçün də istifadə edildiyi Nəml/82–ci ayəsi kimi, sərbəst olaraq ələ alınmalıdır. “Dabbəh”, məhşərdə ortaya çıxarılacaq yer üzü maddələrindən istehsal olunmuş/məmulat bir cür yayın vasitəsi olub, özünə yüklənmiş olan “insanların Allahın ayələrinə lazım olduğu kimi inanmadıqları” elanını anons edəcəkdir. Geniş məlumat üçün Bxn. Təbyin.
[9]Burada bəhs edilən “Söz”, Sad/84–85 və Səcdə/5–də bəhs edilən “cəhənnəmin ins və cin [hər kəs] tərəfindən doldurulması”–na yönəlik, Rəbbimiz tərəfindən alınmış bir prinsipial qərarıdır. Rəbbimizin bu qərarı Quranda bəzən “əl – kavl”, bəzən də “kəlimətü Rəbbik” şəklində keçir.
[10]“Borunun üflənməsi” ifadəsi, keçmiş dövrlərdə istifadə edilən, toplanmaq və ya təhlükəni xəbər vermək üçün istifadə edilən bir üsuldur. Bu boru, başlıca olaraq, iribuynuzlu heyvan buynuzundan düzəldilirdi. Borunun üflənməsi, bir içtimai borunun və ya sirenasının çalınacağını düşündürür, ya da bir hakimin oyunu başladan və bitirən tütəyinin üflənməsini və ya bir məktəbdə dərsin başladığını və bitdiyini bildirən zəngin çalınmasını xatırladır. Biz bunu “həyəcan siqnalı verilməsi” olaraq, anlaya bilərik. Bu ifadə, bu ayəndən başqa yerlərdə “Surun üflənməsi” olaraq, yer alacaqdır.
[11]“Bu Ev” ifadəsi ilə qəsd edilən, “Beytullah” [Allahın evi], yəni “Kəbə”– dir. Quranda Allah ora üçün, “evim” ifadəsini istifadə etmişdir. Allahın evi ifadəsi, “Allahdan başqasına aid olmayan ev” demək olub, oranın cəmiyyətin mülkü olduğu mənasına gəlir. Bu da, orada sosial məsələlərin müzakirə olunacağı, cəmiyyətin ehtiyacları ilə əlaqədar məsələlərin həll olunacağı, cəmiyyətə aid olan təhsil, təlim, yaşamaq, idarə etmək kimi mövzularda qərarlar alınacağı deməkdir.
“Bu Evin Rəbbi”: 2 saylı qeyddə açıqladığımız kimi, rəbb sözü, “tərbiyə edib təlimləndirən, yaratdıqlarını müəyyən bir proqrama uyğun olaraq bir sıra hədəflərə götürən, proqramlayıb yönləndirən” – deməkdir”. Bu Evin Rəbbi deyilərək, Rəbbin “ev”ə şamil edilməsi, Kəbənin quruluşunun və funksiyalarının hamısının Allah tərəfindən proqramlanıb, həyata keçirildiyini göstərir. Həqiqətən də o ev, Allah adından yer üzərində qurulmuş ilk evdir, orası bərəkətlidir, orada bolluq vardır.
Qüreyşlilər, Kəbəyə həcc və umrə üçün gələn minlərlə insana verilən xidmətləri öz aralarında paylaşdırmışdılar. Hər sülalənin müəyyən bir vəzifəsi vardı. Kəbənin gözətçiliyi, baxıcılığı, hacılara su paylanması, hacılara kömək, hacılara pul toplamaq, yemək yedirtmək, hacıların məhkəmə olunması kimi bir çox iş Qüreyşlilər tərəfindən edilirdi. Bu müqəddəs turizm, Qüreyşlilərə, tərifi ifadə edilə bilməyən bir üstünlük və hörmətliliklə yanaşı, bol qazanc da təmin edirdi. Aydındır ki, Qüreyşlilərin Məkkədə sürdükləri bu səfa, onların öz qeyrətlərinin deyil, Allahın Kəbə ilə əlaqədar planlarının bir nəticəsi idi. Belə ki, Allahın Kəbə ilə əlaqədar bu planı günümüzdə də davam edir və müqəddəs turizm, bu gün də, Səudiyyə Ərəbistanı dövlətini dirçəltməkdədir.
